←

Kompleta gramatiko detaloza di la linguo internaciona Ido
by Louis de Beaufront

Unesma parto : morfologio e sintaxo

→

282153Kompleta gramatiko detaloza di la linguo internaciona Ido — Unesma parto : morfologio e sintaxoLouis de Beaufront

Adjektivi-pronomi nedefinita.

37. — L'adjektivi-pronomi nedefinita esas : ula, nula, irga, altra, kelka, singla, omna, multa, poka, plura, tanta, quanta, cetera, ipsa^[1].

Kande to esas posibla, li produktas individual pronomi, quale sube, per la simpla substituco di -u (pluralo -i) a la dezinenco -a^[2]

Ula (L. ullus), pronomo : ulu (ula individuo), plur. uli, donas indiko nepreciza, nedefinita.

Nula (L. nullus), pronomo : nulu (ne mem un individuo), plur. nuli, esas la negativo di ula.

Irga (D. irgend ein), pronomo : irgu, plur. irgi, donas l'indiko maxim ne preciza, maxim nedefinita.

Altra (E. F. I. S.), pronomo : altru, plur. altri, indikas chanjo pri l'individueso, kontre ke « diferanta » chanjas la qualeso^[3].

Kelka (F.), pronomo : kelku, plur. kelki, donas indiko ne preciza pri mikra quanteso o nombro : kelka pano; yen fragi; prenez kelki (de oli)^[4].

Singla (L. singuli, E. I.), pronomo : singlu, plur. singli, indikas konsiderante la unaji aparte. Ol havas senco distributiva e signifikas : un po un, unope, sive on uzas lu singulare, sive on uzas lu plurale. Ex. : singla soldato o soldati recevis duople porciono. — Il parolis a singlu.

Omna (L. omnis; omnibus), pronomo : omnu, plur. omni, indikas konsiderante l'ensemble. Ol havas senco kolektiva, sive on uzas lu singulare, sive on uzas lu plurale. Ex. : Omna homo o omna homi esas mortiva, signifikas egale : la homi senecepte esas mortiva^[5].

Multa (L. multus, E. F. I. S.), pronomo : multi, indikas kun ideo di granda quanteso o nombro. Ex. : multa vino; multa homi. Pro lua signifiko, ta adjektivo ne povas genitar pronomo en -u. Un individuo ya ne povas esar « multu », kontre ke lu povas esar « kelku » e « singlu ».

Poka (L. paucum, I. poco), pronomo : poki. Ol esas la kontreajo di multa e konseque indikas kun ideo di mikra quanteso o nombro. Ex. : poka vino, poka homi. Pro lua signifiko, poka ne povas genitar pronomo singulara en -u, nam ica signifikus : individuo en mikra quanteso, poka individuo : senco absurda.

Plura (L. plures, D. E. F. I. S.), pronomo : pluri (plura individui) indikas kun ideo di plureso (adminime du). Pro lua signifiko, ol kompreneble ne povas genitar pronomo en -u.

Tanta (L. tantus, F. I. S.), pronomo : tanti, indikas kun ideo ocilanta inter granda nombro e granda forteso. Ex. : tanta esforci; tanta laboro. Ica valoro interdiktas « tantu ».

Quanta (L. quantus, D. E. F. I. S.), pronomo : quanti. Ol esas korelativo di tanta. Ol indikas kun ideo pri la stando grandesala o nombrala dil indikato. Ex. : Il havas tanta enemiki quanta amiki. Quanta penon to kustis! Same kam pri tanta, singularo en -u ne esas posibla por quanta.

Cetera (la) (L. caetera), pronomo : (la) ceteri. Konocata da omni, adminime per et caetera, ol indikas la lasta parto restanta di la enti o kozi quin on mencionas. Ex. : de mea kin amiki quar livis me; la cetera restis e vartis mea risanesko. Quale montras ta exemplo, la ceteru, ne uzata, esus neutila.

Ipsa (L. ipse) juntesas a nomo o pronomo por indikar, ke lu agis, agas, agos od agus sen ul mediaco. Ex. : mea kuzino ipsa responsos, se la afero ne sucesos.

38. — Per substituco dil vokalo -o al vokalo -a, ta adjektivi produktas (segun lia signifiko) pronomi kozala o quantesala. Ma, pro lia naturo esence singulara, li nultempe recevas la marko (-i) dil pluralo :

ulo, ula kozo; nulo, nula kozo; irgo, irga kozo; kelko, kelka kozo; singlo, singla kozo; omno, omna kozo^[6]; multo, poko, tanto, quanto^[7]. Ex. : Ta afero ne produktis multo; vere la quanto dil rezultaji ne kompensas la tanto dil esforci.

(La) cetero = la lasta parto restanta dil kozo mencionata.
La naturo ipsa dil adjektivo-pronomo ipsa ne plu permisas ipso kam ipsu^[8].

39. — Per substituco dil vokalo -e al vokalo -a la nedefinita adjektivi produktas adverbi manierala o quantesala, segun sua signifiko :

Ule, nule, irge, altre = en ula, nula, irga maniero; — cetere = egardante la cetero; — ipse = de su ipsa, per su ipsa; — kelke = en kelka grado o quanteso : Il multe laboras, ma il ganas multe.

Poke = en basa grado o mikra quanteso : Il poke laboras, ma il ganas poke.

Tante = en tanta grado o quanteso : Il tante amoras elu! Ni tante produktas ke ni ne povas vendar nia omna produkturi.

Quante = en quanta grado o mezuro, ye qua preco : Quante il amoras elu! Vu tante pagesos quante vu laboros. Po quante vu vendas ico?

Single = singla, singlu aparte : Cigari po 25 centimi single.

Plure = pluri kune.

Omne = omni kune : Unesme li venis single, pose plure, fine omne^[9].

40. — La vorti irga, irgu (irgi), irgo, irge devas esar uzata sole, kande li trovesas en propoziciono nedependanta e kompleta : donez a me irgo; irgu komprenos to; venez irge, ma venez.

Ma li devas esar sequata dal vorti qua, qui, quo, quale, quante, se li esas ligata kun subordinal propoziciono. Ex. : Ad irgu, qua venos, vu dicos, ke me ne esas en la hemo (o heme); — irgo quon vu donacos ad ilu, to ne kontentigos lu; — irge quale vu procedos, il blamos vu; — irge quante li laboros, li ne povas finar tante balde.

Komprenende la adverbo irge darfas ligesar a la cetera relativi, exemple a qua, quala, quanta, e. c. por donar a li la senco nedeterminita. Ex. : irge qua mulieron o yuninon il vidas, il desprizas elu; — irge quala instrumenton vi uzos, vi ne sucesos facar ta laboro; — irge quanta librin il havas, il deziras ankore plu multi.

N. B. — Notez bone, ke la derival regulo, segun qua on obtenas ento (praktike homo, maxim ofte) substitucante -o al -a dil adjektivo, koncernas nur l'adjektivo qualifikanta, qua venas de nomal radiko : avara, avaro. Or en la 38-ma paragrafo, ni vidis, ne l'adjektivo qualifikanta, ma l'adjektivi-pronomi nedefinita, qui nule venas de nomal radiko e konstitucas specal kategorio gramatikala.
Pro to la regulo dil renversebleso ne atingas li, quale ol ne atingas la propra nomi, tote exter ta regulo. Altra kam l'adjektivo qualifikanta, per sua naturo e rolo, l'adjektivij-pronomi nedefinita sequas altra e propra derivo. On do ne darfas objecionar pri li regulo koncernanta nur l'adjektivo qualifikanta e la participo adjektiva.
(En la apendico 4-ma trovesas fundamental studiuro pri ca punto).

↑ Tala, quala, sama, qui pozesis en l'antea listo (Franca) di la « Grammaire Complète », inter l'adjektivi-pronomi nedefinita, esas plu reale qualifikanta. Ni do eliminis li ek la listo dil adjektivi nedefinita en ica edituro.
Sama relatas e la qualeso e l'individueso. Ex. : La sama qualeso = la qualeso nediferanta. La sama homo = la homo ne altra. Se on reflektas, on komprenas, ke homo povas divenar diferanta, ma lu ne povas divenar altra, altru, to esas : perdar sua individueso. — La samo = la sama homo; lo sama = la sama kozo, fakto. Ex. : Al samo eventis lo sama = al sama homo eventis la sama kozo, aventuro, fakto e. c.
↑ Individual pronomi (-u) havas senco multe plu ampla kam personal pronomi. Ci lasta implikas nur la persono (gramatikala), kontre ke l'unesmi implikas l'individuo. Or l'individuo kontenas omna ento organizita, persono, animalo o planto, relate lia speco. Konseque, se la pronomi en -u reprezentas ordinare persono, homo, li tote darfas, ye l'okaziono, representar anke bestio o planto. Ex. : omna individui di la hundo-speco ne prezentas la sama tipo. Li diferas inter su, plu multe kam l'individui dil kavalo-speco.
↑ Videz la noto 1.
↑ Kelka indikas nombro min granda kam multa e plu granda kam plura, qua povas indikar mem nur du, okazione.
↑ En l'expresuri : ni omna, vi omna, li omna, ili omna, eli omna, la vorto « omna » esas duesma. En : ti sama, ti altra, ti kelka qui pretendas, la vorti « sama, altra, kelka » esas anke duesma. Konseque on ne vidas pro quo « omna » esus unesma en : omna ti qui pretendas o : omni ti qui pretendas. Simile en : to poka quon vu povas, agez lo por me, la vorto poka esas duesma. Pro quo do omna, od omno esus unesma en : omna to quon vu povas, omno to quon vu povas, agez lo por me? Pro quo vere ica e nura ecepto pri la plaso koncerne omna, omno? Esperanto esas tante min imitinda pri ca punto, ke dicinte chiuj tiuj (kiuj), ol kontredicas su ipsa, dicante : tiuj kelkaj (kiuj). Ni do pozez omna, omno ye la duesma plaso, dicante : ti omna (qui o quin), to omna (quo o quon). Ex. : ti omna qui vidis lu; ti omna quin lu vidis. — To omna quo plezos a vu. Il prenis to omna quon il volis. — Co omna eventis ante to, quon on rakontis a vu.
↑ « Kozo » havas hike la tota ampleso di lua intima e naturala signifiko; ol nule restriktesas ad objekto determinita e materiala. (Videz la noto 2 en Demonstrativ adjektivi-pronomi.)
↑ Ni povas explikar mem multo, poko, tanto, quanto per : multa (abundanta) kozo, poka kozo, tanta kozo, quanta kozo, la cetera kozo. Kad ni ne dicas : multa (abundanta) pano, poka pano, quanta pano, tanta pano, la cetera pano? Pro ke irgo, kelko e. c. indikas, quale ni dicis, ulo tam ne definita o plu juste, ulo tam ne determinita (mem spece) kam on povas supozar, on uzas kun li la relativo quo (ne qua) same kam kun to e co. Ta omna vorti ya implikas nedefiniteso (nedetermineso) kompleta. Kande me dicas : la homo quan me odias, on savas, ke me odias homo, on konocas l'objekto di mea odio. Ma, se me dicas : to quon me odias o : to omna quon me odias, on ne konocas l'objekto di mea odio; ol restas tote nedefinita. Esas do logikala, ke nedifinita antecedento (co, to, ulo, nulo, omno, e. c.) postulas relativo nedefinita : quo e ne la relativo definita : qua. L'atencoza lektero vidas, ke en nia expliko, la vorti « nedefinita », « nedeterminita » koncernas, ne la stando gramatikala, ma la signifiko ipsa dil vorto. On lektas en Progreso, IV, 651 : « Quo nule equivalas olqua : ol-qua koncernas objekto di speco determinata o konocata (ex. : domo, libro, chapelo, …); quo koncernas objekto nedeterminata o di speco nedefinita. La formi co, to, quo ne esas propre neutra, ma exter la tri genri; li esas vera substantivi, ed expresas altra distingo kam la genri, plu importanta kam la distingo di la genri. Kande on dicas : « quon vu serchas? », on nule pensas : « ol-quan, t. e. qua libron, qua chapelon », ma : « qua kozon », tote generale. »
↑ Pluro (de plura) ne semblis formacenda, pos explorado e probi. « La distingo di la personi (per -u) e di la kozi (per -o) esas utila nur en la adjektivi, e ne en la substantivi; nam la senco ipsa di substantivo indikas persono o kozo, ed adjektivo sempre referas substantivo expresita o tacita. Cetere, ta distingo esas nule logikal, ma pure gramatikala : la logiko ne distingas personi e kozi, omni esas logike « objekti » od « enti ». Pro to la finalo o di la substantivo ne signifikas plu kozo kam persono, ma simple « objekto » od « ento »… Ma, praktike, en la maxim multa kazi, la senco ipsa dil adjektivo indikas a la « komuna raciono », ke ta ento esas persono o kozo : avaro, blindo, klaudikero (unesme lamo), strabo povas esar nur personi; vakuo, dezerto, acido, povas esar nur kozi. » (Progreso, I, 555.)
↑ Erore la vorto « omne » trovesas kun la signifiko « omnamaniere ». Nur ica lasta adverbo kompozita esas justa por expresar la ideo « en omna maniero ». Nam, per sua naturo ipsa, la radiko omn implikas ideo di nombro, quale singl e plur.

[1] Tala, quala, sama, qui pozesis en l'antea listo (Franca) di la « Grammaire Complète », inter l'adjektivi-pronomi nedefinita, esas plu reale qualifikanta. Ni do eliminis li ek la listo dil adjektivi nedefinita en ica edituro.
Sama relatas e la qualeso e l'individueso. Ex. : La sama qualeso = la qualeso nediferanta. La sama homo = la homo ne altra. Se on reflektas, on komprenas, ke homo povas divenar diferanta, ma lu ne povas divenar altra, altru, to esas : perdar sua individueso. — La samo = la sama homo; lo sama = la sama kozo, fakto. Ex. : Al samo eventis lo sama = al sama homo eventis la sama kozo, aventuro, fakto e. c.

[2] Individual pronomi (-u) havas senco multe plu ampla kam personal pronomi. Ci lasta implikas nur la persono (gramatikala), kontre ke l'unesmi implikas l'individuo. Or l'individuo kontenas omna ento organizita, persono, animalo o planto, relate lia speco. Konseque, se la pronomi en -u reprezentas ordinare persono, homo, li tote darfas, ye l'okaziono, representar anke bestio o planto. Ex. : omna individui di la hundo-speco ne prezentas la sama tipo. Li diferas inter su, plu multe kam l'individui dil kavalo-speco.

[3] Videz la noto 1.

[4] Kelka indikas nombro min granda kam multa e plu granda kam plura, qua povas indikar mem nur du, okazione.

[5] En l'expresuri : ni omna, vi omna, li omna, ili omna, eli omna, la vorto « omna » esas duesma. En : ti sama, ti altra, ti kelka qui pretendas, la vorti « sama, altra, kelka » esas anke duesma. Konseque on ne vidas pro quo « omna » esus unesma en : omna ti qui pretendas o : omni ti qui pretendas. Simile en : to poka quon vu povas, agez lo por me, la vorto poka esas duesma. Pro quo do omna, od omno esus unesma en : omna to quon vu povas, omno to quon vu povas, agez lo por me? Pro quo vere ica e nura ecepto pri la plaso koncerne omna, omno? Esperanto esas tante min imitinda pri ca punto, ke dicinte chiuj tiuj (kiuj), ol kontredicas su ipsa, dicante : tiuj kelkaj (kiuj). Ni do pozez omna, omno ye la duesma plaso, dicante : ti omna (qui o quin), to omna (quo o quon). Ex. : ti omna qui vidis lu; ti omna quin lu vidis. — To omna quo plezos a vu. Il prenis to omna quon il volis. — Co omna eventis ante to, quon on rakontis a vu.

[6] « Kozo » havas hike la tota ampleso di lua intima e naturala signifiko; ol nule restriktesas ad objekto determinita e materiala. (Videz la noto 2 en Demonstrativ adjektivi-pronomi.)

[7] Ni povas explikar mem multo, poko, tanto, quanto per : multa (abundanta) kozo, poka kozo, tanta kozo, quanta kozo, la cetera kozo. Kad ni ne dicas : multa (abundanta) pano, poka pano, quanta pano, tanta pano, la cetera pano? Pro ke irgo, kelko e. c. indikas, quale ni dicis, ulo tam ne definita o plu juste, ulo tam ne determinita (mem spece) kam on povas supozar, on uzas kun li la relativo quo (ne qua) same kam kun to e co. Ta omna vorti ya implikas nedefiniteso (nedetermineso) kompleta. Kande me dicas : la homo quan me odias, on savas, ke me odias homo, on konocas l'objekto di mea odio. Ma, se me dicas : to quon me odias o : to omna quon me odias, on ne konocas l'objekto di mea odio; ol restas tote nedefinita. Esas do logikala, ke nedifinita antecedento (co, to, ulo, nulo, omno, e. c.) postulas relativo nedefinita : quo e ne la relativo definita : qua. L'atencoza lektero vidas, ke en nia expliko, la vorti « nedefinita », « nedeterminita » koncernas, ne la stando gramatikala, ma la signifiko ipsa dil vorto. On lektas en Progreso, IV, 651 : « Quo nule equivalas olqua : ol-qua koncernas objekto di speco determinata o konocata (ex. : domo, libro, chapelo, …); quo koncernas objekto nedeterminata o di speco nedefinita. La formi co, to, quo ne esas propre neutra, ma exter la tri genri; li esas vera substantivi, ed expresas altra distingo kam la genri, plu importanta kam la distingo di la genri. Kande on dicas : « quon vu serchas? », on nule pensas : « ol-quan, t. e. qua libron, qua chapelon », ma : « qua kozon », tote generale. »

[8] Pluro (de plura) ne semblis formacenda, pos explorado e probi. « La distingo di la personi (per -u) e di la kozi (per -o) esas utila nur en la adjektivi, e ne en la substantivi; nam la senco ipsa di substantivo indikas persono o kozo, ed adjektivo sempre referas substantivo expresita o tacita. Cetere, ta distingo esas nule logikal, ma pure gramatikala : la logiko ne distingas personi e kozi, omni esas logike « objekti » od « enti ». Pro to la finalo o di la substantivo ne signifikas plu kozo kam persono, ma simple « objekto » od « ento »… Ma, praktike, en la maxim multa kazi, la senco ipsa dil adjektivo indikas a la « komuna raciono », ke ta ento esas persono o kozo : avaro, blindo, klaudikero (unesme lamo), strabo povas esar nur personi; vakuo, dezerto, acido, povas esar nur kozi. » (Progreso, I, 555.)

[9] Erore la vorto « omne » trovesas kun la signifiko « omnamaniere ». Nur ica lasta adverbo kompozita esas justa por expresar la ideo « en omna maniero ». Nam, per sua naturo ipsa, la radiko omn implikas ideo di nombro, quale singl e plur.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]