Jěž
| nadpis | Jěž |
|---|---|
| awtor | Jakub Nowak Horjanski |
| lěto | 1891 |
| žórło | texty.citanka.cz |
| licenca | public domain |
| nota | stary prawopis |
Jěž je nimale poł łohća dołhi a při tym sylneje zasadźiteje postawy, kotraž je z wjeŕcha z krutymi šěrymi kałačemi wobrónjena, mjez tym zo hłowu, brjuch, nohi a wopuš jednora kosmina samsneje barby přikrywa.
Jěž je po cyłej Europje a nawječornej Asiji z domom. Tu nadeńdźeš jeho w horach a w. runinje, w holi, polu a zahrodźe, tola wšudźom nimale porědko. Wo towaŕšnosći jěž wjele njewě. Pod hustolistnymi keŕkami, pod hromadami walčkow, w płotach a na podobnych městnach móžeš jeho lěhwo namakać. Je to wulke, z lisćom, słomu a synom wukładźene hnězdo, kotrež sebi do někajkeje dźěry natwari. Njenamaka-li pak žadneje, wuryje sebi sam wobydleńčko, kotrež je něhdźe poł łohća hłuboke a z dwěmaj wukhodomaj wuhotowane, z kotrejuž jedyn k połdnju a druhi k połnocy wjedźe. We wysokich žitach dźěry ani njehrjeba, ale je ze samym hnězdom spokojom, kotrež na cyle wosebite wašnje twari. Zo by maćiznu k njemu z hubu abo z nohami nosyć njetrjebał, kula so tak dołho po zemi, doniž so lisćo na kałače njepřikała; a to čini tak dołho, doniž cyły wał .na sebi nima. Potom čampa pomału domoj. Zezdanje-li pak so jemu wonka něšto wopak być, posłucha kedźbliwje do wšěch stron, a jeli někajkeho njepřećela wučuje, zawróći so hnydom, abo njeje-li k tomu hižo wjacy khwile dosć, sćehnje so do kule. Chceš-li jeho do rukow wzać, wobróć jeho tak, zo je khribjet zwjeŕcha a jězdź khwilu z ruku wot hłowy k wopuši po kałačach, zo jeho zhładkuješ! - Tajkeho móžeš jeho potom cyle derje z nahimaj rukomaj wotnjesć. - Docyła mainy tež srědki, zo so rozwije. Hdyž jeho do wody kuliš abo tež jenož z wodu poliješ abo jemu tobakowy kur mjez woci duješ - mjezwočo je tam, hdźež je dólck do kule - to jeho w prawym času na nohi stajiš.
Wodnjo jěž porjadnje spi a při tym tak smorči, zo so wo smorčatym čłowjeku přisłownje praji, zo "smorci kaž jěž". Hdyž so ćmić počina, naš kałak stawa, dokelž sebi žołdk swojeho prawa žada; hewak wšak so jěž zawěsće tež w nocy z hnězda hibał njeby. Tak pak dyrbi won - a tu je hewak nimale njelepe skoćatko cyle wustojny hajńk a wuwjedźe wěcy, kotrež sebi nichtó wot njeho pytał njeby. Jeho wšědna cyroba su brunki, šwjerce, skóčki, muchi, waki wšěch družinow, šlinki a myše. Čłowjek wěrił njeby, zo mohł pomałki a njewuskocny jěž spěšnu myš popadnyć, a tola tomu tak je. Wonka wšak za njej njedoběhnje, ale rozrywa dźěru, hdźež je so skhowała, a bórzy myšine kwičenje a jěžowe spokojne smorčenje přeradźi, što je so stało.
Samo jědojteje zmijicy so jěž njestróži. Jeho bitwy z tutym złóstnikom přirodospytnik Lenz něhdźe takle wopisuje: jónu sadźich jěža do wulkeho korta a dawach jemu, zo bych zhonił, što najradšo jě, po móžnosći wšelaku žratwu. Kaž so tu bórzy přeswědčich, jědźeše najradšo myše, sad pak jenož, hdyž ničoho druheho njeměješe. Wosebje pak so dźiwach, zo so nic jenož wšědnych hadow, kotrež jědojte njejsu, ale tež zmijicy njestróži.
Sadźich raz staru, prawje jědojtu zmijicu k njemu do korta. jěž ju bórzy wuču, stany ze swojeho lěhwa a ćehnješe ju wopytać. Hdyž jeho knjeni zmijica přińć widźeše a wosebje, hdyž ji skhrobły hósć mjez woči nuchać poča, jeho z wjacykróćnym skusanjom počesći. Cyle spokojom z tajkim powitanjom wosta jěž bjeze wšeho rozhorjenja změrom sedźo a woblizowaše sebi rany. Ale při tym jeho zmijica z nowa a to do jazyka skusa. - Nico wo to. Hišće přeco jěž sćeŕpnje přihladowaše. - Tola nadobo hrabny zmijicu tak za hłowu, zo wšě kosće zropotachu, a zežra ju hač do połojcy. To bě připołdnju. Wječor dojě dalšu połojcu a druhu młodu zmijicu, a nazajtra hišće 3 druhe.
Tutón nadrobny wopisk drje po zdaću žadneho zmysła nima, woprawdźe pak je za praktiske žiwjenje tola cyle zajimawy, dokelž je z njeho widźeć, kak nimo měry wužitny jěž čłowjekej je. Ćim njerozumnišo tuž je, hdyž ludźo tu a tam tutoho swojeho dobroćerja zabiwaju, kotrehož měli na wšě móžne wašnje hajić. Móžeš drje hišće něhdźežkuli powědać słyšeć, zo jěž w nocy do mloka khodźi a zo je samo kruwom z wumjenjow wudoji. Ałe tute poroki su so jako bajki wupokazałe, tak zo rozomny čłowjek do toho njewěri. Cyganam a podobnym wokołoćahatym ludam je jěž hišće po smjerći z wužitkom, dokelž jeho mjaso jědźa. Stari Romjenjo trjebachu jeho kožu za wochlu a k česanju wołmjenjow.
Nimo njerozumnych ludźi ma jěž tež hišće mjez zwěrinu mnohich njepřećelow. Psy su wšě njemdre, hdyž jěža wuhladaju; ale najzmužićiše z nich, kotrež chcedźa so do njeho dać, bórzy z krawym nosom a wopuš powěšejo dale ćahnu. Liška jeho, kaž so powěda, z tym k rozwiću nuzuje, zo jeho z prěnimaj nohomaj do wody kula; potom je jej wězo lohko, jeho za hłowu hrabnyć a zakusać. Jěžowy najwjetši njepřećel pak je sowa, kotraž je jemu wosebje tohodla strašna, dokelž je runja njemu nócne zwěrjo.
Jěž so jara derje skludźić hodźi; trjebaš jeho jenož z jeho dotalneho městna wotewzać a na druhe w domje sadźić. Tu so cuzbnik lohcy zeznaje a zhubi bórzy wšu bojosć před ludźimi. Nimo toho tež na picu runje wostudły njeje. Žerje, štož dostanje, a pyta sebi nimo toho sam po domje wokoło, hdźe što lepi; wosebje so na łójenje myši derje wustoji; abo hdyž maš w kuchni abo wokoło khachli khabry, njech su wulke abo małe, wobhonjej so za jěžom a sadź jeho na spomnjene městno. Z tym małych čornuchow lěpje a tuńšo zaćěriš hač ze wšelakimi kupowanymi srědkami. Mjez napojemi lubuje jěž kaž domjaca kóčka najbóle mloko.