Ils ertavels da l'onda mastralessa

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Ils ertavels da l’onda mastralessa  (1868) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

Mastralessa Rosa Cresta, nata Merl, era ina dunna fitg stimada pervi da ses senn benefizient ed era generalmain admirada en l’entira vallada pervi da sia ritgezza colossala; ses parents però l’envilgiavan pervi da sia constituziun robustissima, la quala la conservava, malgrà las 65 primavairas ch’ella aveva vis, en la pli perfetga sanadad. Ina legiun da cusrins e cusrinas da divers grads spetgava cun grondissima impazienza sin las ritgas buccas che duevan crudar en lur mauns, cur che la signura onda mastralessa aveva da spartir. Mastralessa Rosa però era anc viva e prosperanta sco ina dunna da quarant’onns e nagut main che intenziunada da barattar sia cumadaivla vita terrestra cun la fraida fossa, anzi pir las ultimas festas da Nadal era ella cumparida fittada cun vestgadira nova d’in ponn gross e ferm sco sch’ella sperass ed intenziunass da viver in’eternitad. Pliras autras dunnas da sia vegliadetgna crajevan da vesair anc la Rosina, sco ch’ins la numnava dal temp ch’ella n’era betg anc libra ed avant che ses um daventia in mastral en la Republica grischuna ed ella sezza ina signura mastralessa. Cun la dignitad d’ina mastralessa ha la finiziun diminutiva plaun a plaun stuì guntgir e dunna Rosina era anc strusch passada en ils trenta che la Rosina è sa midada en ina Rosa. Questa circumstanza ans impona er l’obligaziun da cumenzar noss’istorgia per in mez secul avant; pertge che Rosina ha la sia e mastralessa Rosa in’autra istorgia, sco quai che la flur ed il mail dumondan er ina descripziun diversa.

Rosina era naschida enturn l’onn 1767 e restada figlia suletta da ses geniturs. Ses bab, suprastant Gion Clau Merl, era in pur fitg pussant d’ina impurtanta vischnanca sursilvana. La flurinta Rosina era la poppa dals egls da ses geniturs e fiss franc daventada in uffant sfranà e maltratg, sch’ella n’avess betg gì da natira in bun cor e dasperas ina mamma uschè tenera che la conservava e pertgirava cun grond quità da tuttas malas influenzas. Cun scienzas da scola na l’avevan ses geniturs betg mulestà, pertge che da lez temp n’existiva anc nagina scola en lur vitg; ma da leger aveva la mamma mussà ad ella, e quai era da lez temp pli che suffizient per ina dunna. Pli versada era Rosina en las lavurs da chasa e dal funs. Avend ella cumplenì ses 17 onns, pudeva la mamma confidar ad ella scadina lavur feminila. Ella saveva lavar e cuntschar, filar e cuschinar, er insumma versada en tut quellas lavurs necessarias che vegnan ozendi negligidas uschè fitg da giuvnas ch’han aspects d’ertar in pau facultad. Fiss l’uffanza da Rosina crudada en noss temps, alura avess ella franc stuì emprender la lingua franzosa, avess stuì s’approfundar en revistas da moda ed impunder la gronda part dal temp cun sa fittar e sa luschardar per manar ina vita commensurada als aspects d’ina giuvna dama e ritga ertavla.

Prendan ins tar questas qualitads ludaivlas anc en consideraziun l’exteriur plaschaivel da la giuvna, sche èsi da chapir ch’i deva blers giuvens en vischnanca ch’avessan gugent stendì or il maun per cleger ina tala rosa giu dal roser. Ils menders e mats da lieu avevan gia cumenzà a frequentar la chasa da suprastant Merl, strusch che Rosina era vegnida tranter las mattauns creschidas. Ina da sias cumpognas ed amia intima, la Leina, era però anc pli bella ch’ella ed en tuts reguards, da lavurs e conduita, ina giuvna d’excellent exempel; ma quella han ils mats laschà en profund ruaus, essend ella zunt paupra da chasa anora. Uschia è il curs dal mund: la materia ha per la gronda part dals umans ina pli ferma calamita che tuttas virtids. Rosina ha vis quai e sentì en ses cor in grond disgust envers l’adulaziun ch’ins demussava ad ella, entant che ses veneraturs negligivan totalmain sia chara amia, la quala ella tegneva en tuts reguards per pli degna da laud ed admiraziun ch’ella sezza.

Uschia èn passads plirs onns e nagins dals aspirants sin il maun da Rosina u sin la facultad da suprastant Merl avessan cun raschun pudì pretender dad esser arrivads per in pe pli damanaivel a lur scopo. Rosina era adina da buna veglia, fascheva ses undraivels gieus e tramagls cun scadin, senza dar la minima preferientscha ad in ni l’auter da ses numerus admiraturs. Tranter quels però era in ch’era pli perseverant che tut ils auters en sia premura d’acquistar la favur da la giuvna e la bainvulientscha dals geniturs. Quai era il Gion da l’assistent Manut, in giuven ambizius ed agil. Sia famiglia era bainstanta, gea schizunt ritga, ed el crajeva da sut talas circumstanzas dastgar ristgar da passar si sco aspirant tar la Rosina. Quai n’era absolutamain nagina temerariadad da vart da Gion, el disponiva pli che scadin auter da las premissas che vegnan per ordinari tschentadas ad in giuven che vul s’approximar ad ina giuvna ertavla. El era il pli ritg giuven dal lieu, schegea ch’el na possedeva betg tant sco la figlia da suprastant Merl. Daspera aveva el aspects da far ina tscherta carriera diplomatica; pertge ch’el vegniva gia numnà qua e là sco candidat da scrivant per la proxima tschentada, ed igl era da preveder ch’el, laschond currer las dretgas funtaunas, survegniss quest uffizi onurific avant che scadin auter. Essend el ina giada scrivant, al era er averta la via a ses grond siemi, ma mastralia, ed in giuven che po porscher ad ina giuvna tals aspects, è quasi adina bainvegnì. In tal aspirant sco Gion merita er anc ina descripziun pli detagliada da sia cumparsa exteriura. Gion era in giuven da circa 25 onns; el era da statura mediocra, daspera in um tschentà e da ferma musculatura. Sin ses givels lads giascheva in chau classic en ses gener; in considerabel nas curvà ornava ina vista lunga, scuflentada da latgiras; sia bucca aveva ina mensura in pau largia e lefs satigls, muventads; ses chavels ed egls brins na gievan betg mal a prà cun l’entira figura dal giuven. Ses pass era plitost grev, ma bainduras era maiestus, surtut cur ch’el gieva a tramegl tar suprastant Merl.

Gion era er en auters reguards in um giuven d’intgina preferenza. Dapi che sia candidatura da scrivant era en sia famiglia ina chaussa decidida, sa deva el tutta fadia d’er acquistar quest nimbus da sabientscha, cun il qual ils umens da sarament imponan lur convischins. El fascheva persenn da quellas classicas expressiuns tecnicas, las qualas èn en la Surselva in monopol dals giuvnals da la giustia, e las applitgava cun bun success en ses discurs. Ch’el na saveva betg anc scriver, quai n’aveva da muntar nagut – il scriver n’è mai il motiv, per il qual insatgi aspirescha ad in uffizi da scrivant. Gion era però intenziunà da sa perfecziunar en quest art e sperava – cun agid d’in vegl militar ch’aveva servì avant blers onns en terras estras ed il qual ses bab vuleva prender quest enviern sco famegl en chasa sia – emprender da nudar ses num.

Las chaussas stevan oramai bain per il signur scrivant in spe ed el era quasi segir dal tuttafatg da reussir cun sia candidatura e betg main cun ses giavischs areguard sia spusa futura, vul dir d’acquistar la bella Rosina Merl. Igl è vair ch’el avess pli gugent oz che damaun gì il consentiment positiv da la giuvna e da ses geniturs per esser segir da sia chaussa. Quai al deva talmain bler da pensar ch’el era las ultimas emnas vegnì negligent en sias autras fatschentas. El gieva suenter sia manadira a studegiond, era serius e retratg; bainduras però, cur che sia fantasia al aveva laschà victorisar en ses plans, rieva el encunter sasez e fascheva tut il cuntrari da quai ch’el dueva ni aveva l’intenziun da far. Per far ina fin a tuts dubis, è Gion sa resolvì da far in’attatga datscherta sin suprastant Merl e sin la figlia da quel. Questa resoluziun aveva plirs dis buglì en ses chau ed el era notgs ora occupà cun ranschar ils pleds, cun ils quals el vuleva surprender la famiglia Merl.

Avend uss mess en urden ses pensaments, è el ì ina saira a bun’ura en chasa dal suprastant. Rosina n’era quest mument betg a chasa, ella aveva stuì ir a visitar in’onda veglia, la quala era gia pliras emnas malsauna. Gion è entrà cun tutta gravitad en chasa da Rosina. El ha chattà qua ils geniturs sulets e quai n’al è betg stà incunvegnent, pertge ch’el sperava en emprima lingia sin la favur dals vegls e crajeva da cun agid da quel tant pli tgunsch acquistar il consentiment da la figlia. Gion Clau al ha beneventà sco ch’ins beneventa per ordinari in convischin respectà ed er dunna Mengia, la mamma da Rosina, è sa mussada fitg curtaschaivla. Gion ha cun ina giada observà la buna occasiun ch’el aveva per sia fatschenta, e suenter in curt discurs sur l’aura ed autras frasas usitadas cun las qualas ins cumenza la conversaziun, ha el prendì curaschi da purtar avant als geniturs sia premura per Rosina.

«Damai che nus essan gist sulets», ha Gion cumenzà, «sche ma lubesch jau d’As far enconuschents cun il scopo da mia visita da questa saira. Jau port gia daditg ennà ina gronda affecziun per Vossa figlia Rosina en mes cor ed essend uss en la vegliadetgna ch’in giuven po pensar da fundar sia ventira futura, hai jau prendì la libertad da vegnir tar Vus ad expectorar da quellas varts mes giavischs e mia supplica concernent mia mira sin Vossa figlia. Vus enconuschais, suprastant Gion Clau, nossa famiglia, enconuschais er nossas relaziuns e savais che jau hai aspects da vegnir en possess d’ina modesta facultad, la quala è suffizienta per nutrir ina famiglia sch’ils members da quella fan lur duair ed èn lavurus sco quai ch’i tutga a scadin da nus dad esser. Sun jau pia degn avunda a Vus, sche As vi jau avair supplitgà premurusamain da ma conceder il maun da Vossa undraivla figlia. Igl è vair che jau na la sai betg ornar da preschent cun titels distinguids, ma m’unind cun ina famiglia uschè respectada sco la Vossa, pudess forsa mia favur publica crescher, da maniera che Vossa figlia pudess cun il temp er sa participar vi da las onurs, sin las qualas ella e Vossa famiglia avess uschè gistas pretensiuns.»

Cun quests pleds, declamads cun serius patos, aveva Gion rut il glatsch e spetgava uss sin la resposta dal suprastant. Gion Clau e sia consorta avevan tadlà quest discurs cun bucca averta e sa smirvegliavan da l’eloquenza, cun la quala Gion, che nagin n’aveva fin uss enconuschì sco oratur extraordinari, aveva explitgà ad els ses pensaments ed ils giavischs da ses cor. Quest’attatga bain ponderada n’ha uschia betg manchentà da far ina brava impressiun sin ils geniturs da Rosina, ma ella era vegnida uschè nunspetgadamain che Gion Clau era anc in pau en embarass areguard la resposta adequata ch’el dueva dar sin questa supplica. Ina resposta però stueva el dar, ed avend studegià in mument, ha el ditg a Gion: «Vus m’avais onurà grondamain cun Vossa offerta. Vossa famiglia è da vegl ennà stada ina da las pli pussantas e stimadas en nossa vischnanca ed il signur assistent, Voss bab, ed er Vus avais a quella conservà ed anc augmentà il respect ch’ella ha giudì avant. I n’è nagin dubi che Vossa famiglia ans è degna pli che avunda; ma da disponer sur il maun da nossa figlia avant ch’avair udì sias atgnas inclinaziuns, quai na fiss jau betg en il cas da far. Avais Vus però ina giada acquistà il consentiment da nossa figlia, alura n’As vegn betg a mancar noss sustegn, tant As poss jau segirar questa saira.»

Suprastant Gion Clau n’aveva strusch finì quests pleds che Rosina è vegnida da stgala si ed è entrada en stiva. Las tscheras seriusas dals geniturs e la fatscha festiva da Gion ha cun ina giada laschà supponer la giuvna ch’ella haja interrut e disturbà in’impurtanta conversaziun. Ella ha però fatg sco sch’i na fiss nagut e dà il maun a Gion per al beneventar sco quai ch’i descha ad ina giuvna cur ch’ella retschaiva la visita d’in giuven undraivel. Gion, ch’era cuntent cun il success ch’el aveva cuntanschì tar ils geniturs, ha danovamain prendì curaschi e ditg a Rosina suenter che las formalitads ordinarias èn stadas vargadas:

«Jau sun questa saira vegnì qua a tramegl cun la speranza da ta chattar a chasa, Rosina. Ma damai che ti eras absenta, sche hai jau prendì la libertad da discurrer cun tes geniturs sur d’ina chaussa da grond’impurtanza, numnadamain davart il spusalizi che jau giavischass da far cun tai, sche er ti sentas en tes cor per mai quell’affecziun tenera che jau sent da mia vart daditg ennà per tai. Tes stimads geniturs èn sa mussads favuraivels a mes giavischs ed i dependa uss mo da tai da ma far ventiraivel tras ina resposta favuraivla sin mi’offerta.»

Sin quest’allocuziun da Gion è Rosina stada qua sco ina pitga da sal. Gion era bain stà pliras giadas a vitg tar ella cun auters mats; ma ella n’aveva mai demussà ad el ina speziala attenziun e stueva oramai sa smirvegliar co ch’el dastgava presumar ch’ella nutreschia en ses cor sentiments d’amur per in giuven cun il qual ella era sa conversada uschè pauc ed al qual ella aveva dà uschè pitschen motiv da s’avischinar ad ella cun projects ed offertas da spusalizi. Ses fin sentiment feminin ha cun ina giada laschà dar ella in’egliada sin il caracter dal giuven ed ella è dalunga vegnida tar la persvasiun: u che Gion è in egoist d’emprima classa ni ch’el è in giuven da zunt gronda ambiziun. Ella è sa vieuta cun tschera seriusa vers il giuven ed ha ditg: «I ma displascha che jau na poss betg acceptar ti’offerta onurifica; ma jau sun anc memia giuvna per maridar e na sun betg intenziunada da m’empermetter ad interim ni cun tai ni cun in auter. Jau ta supplitgesch da betg vulair prender en mal mia resposta negativa, jau avess refusà scadina offerta sumeglianta, er sche tala ma fiss vegnida fatga d’in auter.»

En quest mument è s’avert l’isch da la stiva e quels ch’eran en la stanza han udì la canera da mats giuvens, ed in da quels ha clamà sut vusch: «Gion, has questa giada survegnì ina piztgada? Nus fissan qua in’entira rotscha amis sco tes nozzadurs, signur scrivant da vatgas. Spetga Gion, nus vulain ir a chargiar noss schluppets, e bumbardar vulain nus ch’ils munts dattan ensemen.» Quellas ed autras punschidas han ils menders dà a Gion, il qual steva en stiva sco da star sin spinas. Il buccarè ch’el aveva survegnì da Rosina fiss anc stà sia chaussa, quai avess el a la fin anc pudì supportar, ma ch’ils menders avevan udì tras l’isch co che Rosina al aveva refusà, quai al era insupportabel. Damaun saveva franc scadina femna veglia en vischnanca questa novitad e quai al furava il pli fitg. Ils menders èn anc stads in’urella sin isch ed han fatg lur gieu, laschond liber frain a lur lieungas, fin ch’els èn vegnids il davos unfis da tentar il pauper spus fallà. Els èn finalmain ids davent ed avant chasa han els anc dà ina risada diabolica ch’ha bunamain fatg schelar il sang en las avainas dal pauper Gion.

Igl è chapaivel che nagina conversaziun ha pudì prosperar pli questa saira tranter Gion e la Rosina e ses geniturs; perquai ha Gion er prest prendì cumià da la famiglia ed è s’absentà uschè prest sco che quai al ha parì cunvegnent ed opportun. El ha bandunà la chasa da Gion Clau cun pass rapids e mai pli mess pe en quella. La resposta negativ da Rosina tegneva el per in grond affrunt e nutriva da qua d’envi en ses cor in odi amar envers la giuvna ed ils geniturs da quella. L’auter di, ch’era ina dumengia, era l’istorgia gia palesada en l’entira vischnanca e Gion ha sentì qua e là inqual murdida dals mats e da las mattauns. Quai al ha irrità anc pli ed el è sa resolvì da tschertgar cun ina giada in’autra spusa, per mussar ch’el na vegnia betg sbittà da tut las giuvnas dal lieu. In mais pli tard ha Gion fatg nozzas cun la Gilgia pitschna, ina cusrina da la Rosina. Quella aveva chattà la partida cun Gion d’assistent Manut per cunvegnenta; ad ella eri tuttina che sia cusrina Rosina aveva rufidà ses bel Gion. Plaunsieu èn alura er s’accumadadas las nauschas lieungas en vischnanca e strusch che las nozzas eran stadas vargadas, han ins laschà Gion en ruaus cun si’aventura e nagin na pensava pli a questa cumedia, cun excepziun da Gion sez, il qual na vuleva ni saveva emblidar l’affrunt che Rosina al dueva avair fatg tenor si’opiniun. Sia candidatura da scrivant è natiralmain ida ad aua, essend ch’i n’era betg usità en il cumin da surdar quest uffizi ad in um maridà. Er l’occasiun d’emprender l’art da scriver al ha mancà, pertge che Gion ha fundà in’atgna chasada cun sia Gilgia e la mamma da quella. Uschia stueva el er sa servir da qua d’envi da la noda-chasa ni da las trais cruschs, cur ch’el aveva da suttascriver in document.

Essend l’istorgia da Gion cun la Rosina vegnida uschè publica, sche sa pertgiravan ils auters mats dad er els vegnir en ina tala situaziun fatala. Els vegnivan bain anc a tramegl en chasa da suprastant Merl, ma da dumandar la Rosina n’aveva nagin mustgas; il buccarè che Gion aveva survegnì era in memia grond spaventegl per ils giuvens. Rosina però aveva anc adina conservà si’ilaritad ed era adina pronta da sa participar vi d’in gieu innocent e tramegl cun giuvens e giuvnas da ses onns. Uschia ha ella er prendì part da las festivitads da tschaiver ch’ils mats avevan quest onn arranschà cun lubientscha dals superiurs, e gist ella era ina da las pli legras giuvnas tar da quellas occasiuns. Uschia èn anc passads circa dus onns, senza che quels avessan purtà grondas midadas en la chasa da suprastant Gion Clau Merl, e Rosina dumbrava uss gia 22 onns. La schenta dal vitg manegiava gia che Rosina daventia ina mungia, essend che nagin n’era stà en il cas da chattar ils minims fastizs ch’avessan inditgà ina speziala affecziun da sia vart per in ni l’auter da ses admiraturs.


II.
[edit]

Giudim il vitg en la sumbriva d’intgins tschareschers gigantics steva ina chasetta da lain ch’era gia veglia ed in pau en decadenza; quai laschava supponer ch’ella saja l’avdanza da paupradad e miseria. En vardad era però tut en quella chasa en bun urden. Las paraids ed ils palantschieus, las fanestras e las paucas mobiglias en stiva, cuschina ed en las duas autras stanzettas che la chasa cuntegneva, tut era net e bain lavà. Davant chasa era in pitschen iert, en il qual las flurs avevan chattà in modest post, principalmain in bel roser che paradava mintg’onn en la pli bella fluriziun. Quella chasetta appartegneva a maister Andrea, in chalger mendus ch’aveva gì da batter si’entira vita cun la paupradad e cun adversitads da scadina sort. Leina, la meglra amia da Rosina, era ina figlia da quests pauper um. Ils emprims onns suenter sia maridaglia na steva maister Andrea betg uschè mal; el era in um lavurus e spargnus e sia dunna era ina mamma excellenta ed ina chasarina diligentissima. Ma il pauper Andrea ha gì ina giada la disfortuna da rumper ina chomma en il guaud ed è restà suenter in um mendus, perquai ch’il medi n’al aveva betg tractà bain en sia cura. Scadina midada da l’aura chaschunava a maister Andrea grondas dolurs en questa chomma e savens era el inabel d’exercitar ses mastergn pervi da quest mal irreparabel. El ha uschia pers plaun a plaun sia possa ed en paucs onns era el strusch pli la sumbriva da l’um ch’el era stà avant che quella disgrazia al tutgia. Sia famiglia è s’engrondida d’in onn a l’auter e dumbrava uss 12 chaus cun ils geniturs. Quai deva sa chapescha bler da studegiar a maister Andrea, co nutrir e vestgir ina famiglia uschè numerusa. Bernard, il figl vegl, dumbrava 17 onns e l’ultima mattetta circa in onn. Bernard era in giuven zunt adester e sustegneva ses bab en tuttas lavurs dal mastergn uschè bain sco ch’el saveva; ma essend il bab savens maldispost, stueva il giuven la plipart dal temp lavurar sin ils funs ni ch’el aveva da far laina. Sia sora Leina al sustegneva en questas lavurs tant sco ch’ella saveva e pudeva. Dus auters frars pli giuvens faschevan ils pasturs e gudagnavan uschia almain durant la gronda part da l’onn lur nutriment; l’agid però ch’els pudevan purtar a la famiglia n’era betg gist grond. Malgrà las grondas miserias ch’avevan prendì lur dimora permanenta en questa chasa, regiva en quella in tschert spiert famigliar ch’ins avess franc chattà en las pli paucas chasas dal vitg. Ils fragliuns amavan in l’auter fitg; tranter ils frars e soras regiva la pli bella armonia e la subordinaziun als geniturs, l’obedientscha dals uffants envers ils geniturs era vairamain exemplarica. Pleds e discurs grops ed inumans n’udivan ins mai en questa famiglia.

En questa chasa era Rosina da suprastant Gion Clau stada zunt savens. L’adestra e miaivla Leina era d’uffant ennà sia cumpogna ed amia intima e quai deva ad ella savens la chaschun da frequentar la chasa da maister Andrea e nagliur n’era Rosina pli gugent che en questa chasa. Il bel spiert famigliar che regiva en questa chasada, l’urden exemplaric che sa fascheva valair en questa chasa en tuttas chaussas, fascheva sin Rosina in’impressiun zunt favuraivla. Er ils geniturs da Rosina enconuschevan la valur da questa paupra famiglia e la sustegnevan generusamain en cas da basegn. Duvrava suprastant Merl in vaschander ni pastur, ni aveva el uschiglio da basegn da lavurers tar ina ni l’autra lavur, clamava el adina ils uffants da maister Andrea. Quels al eran er fidaivels e lavurus ed el als pudeva confidar scadina lavur ch’è adattada per la forza d’uffants. Il Bernard aveva suprastant Merl prendì dus onns en servetsch ed al avess er gugent salvà pli ditg, sche Bernard n’avess betg stuì ir a chasa sia perquai che ses bab era vegnì absolutamain inabel da lavurar il pitschen funs che la famiglia possedeva. Durant che Bernard era stà en chasa da suprastant Merl, vivevan el e la Rosina ensemen sco sch’els fissan fragliuns. Dis ora faschevan els ad acla lur tramagls, cur ch’els stuevan pertgirar il matg il grond muvel dal suprastant. Quest’affecziun dals dus uffants n’era betg svanida ils proxims onns che Bernard era turnà a chasa sia. Rosina considerava anc adina il bun Bernard sco ses frar e sa conversava gugent cun el, cur ch’ella vegniva en chasa da maister Andrea tar Leina.

La pasch da la buna famiglia da maister Andrea è vegnida disturbada nunspetgadamain tras ina nova disgrazia. La nauscha virola che fascheva da lez temp ses viadis periodics tras nossas valladas alpinas, era quest onn er puspè arrivada en vischnanca ed aveva prendì ses domicil en chasa da maister Andrea. Trais dals uffants avevan tschiffà questa privlusa malsogna contagiusa. Per far plaina la miseria da la paupra famiglia è il bab da chasa er el vegnì malamain malsaun. La buna mamma Nesa e la Leina n’avevan ni da di ni da notg ruaus; quai però na fiss anc betg stà la mendra chaussa; la paupradad, la mancanza da la vivonda la pli necessaria ha cumenzà a prender suramaun. Questa terribla miseria ha bunamain fatg sa desperar il pauper Bernard ch’avess uschè gugent purtà agid en quest grond basegn. Ma co dueva el pudair purtar agid a sia paupra famiglia? Quella dumonda al occupava dis ora e gnanc la notg chattava el il ruaus necessari per restaurar sias forzas tar la lavur che giascheva uss per la gronda part mo sin ses givels. Plirs dis è el stà mez confus ed approfundà en quitads e pensaments. En paucs dis aveva lieu la fiera da Glion e Bernard ha cusseglià a la mamma da vender ina da las chauras per survegnir insaquants rentschs per ils pli urgents basegns dals malsauns. La mamma ha consentì quai e Bernard è ì a fiera cun la chaura ch’el aveva destinà da vender. Pir tard la saira è el turnà a chasa. Suenter tschaina, cur ch’ils auters uffants eran ids a ruaus, ha el ditg a la mamma: «Vegnì, chara mamma, jau as vi consegnar ils daners che jau hai incassà oz.» El ha alura tratg or ina greva bursa cun daners e svidà il cuntegn da quella sin maisa. «Quai ston esser 90 rentschs», ha el ditg cun vusch tremblanta.

«90 rentschs!», ha la mamma respundì vegnind tut pallida. «Danunder has ti tants daners, Bernard? Ti na vegns bain betg ad avair vendì nossa chaura per ina tala summa!»

«Na, quai n’è betg il cas, la chaura ha pajà in taler», ha Bernard respundì. «Ils auters hai jau prendì chaparra sin mia persuna, jau hai prendì engaschament per quatter onns.»

«Engaschament has ti prendì?», ha la mamma exclamà cun las larmas en ils egls, «o mes char Bernard, pertge m’has ti fatg quai?»

«Jau hai fatg quai per as gidar quest mument or dals gronds basegns. Cun questa summa pudais vus per in temp procurar il pli necessari per nossa famiglia. Pli lunsch ans vegn a gidar Dieu che na banduna mai dal tuttafatg ils paupers. Sch’i m’è pussaivel, vi jau spargnar da qua d’envi mes sold per pudair sustegnair vus er vinavant. Guardai, chara mamma, i ma fa zunt mal da stuair bandunar la chasa, ma jau n’hai chattà nagin auter remedi per pudair gidar vus or da la preschenta miseria, en la quala la disgrazia ans ha mess. Jau sper perquai che vus, chara mamma, ma perdunias quest pass che jau hai fatg senza consultar vus e senza vossa lubientscha.»

«O mes char uffant! Tge sacrifizi vul ti purtar per tia paupra famiglia!» La paupra dunna era uschè commuventada ch’ella n’ha betg pudì discurrer pli ditg; ella ha embratschà ses char Bernard cun tutta vehemenza ed al ha strenschì encunter ses sain matern. «Dieu ta remunereschia, mes char figl, per la grond’amur che ti demussas a tes geniturs ed a tes paupers fragliuns.»

Las novas che Bernard da maister Andrea haja prendì servetsch militar ha prest fatg la currella tras vischnanca. Tgi ludava il giuven, auters al blasmavan schend ch’el saja in smarschun che na veglia betg lavurar, perquai haja el preferì la vita militara laschenta a la lavur, cun la quala el avess pudì sustegnair ses paupers geniturs. Quella novitad è er vegnida purtada en chasa da suprastant Merl, e la paupra Rosina ha sentì in zunt grond mal en il cor ch’il pauper Bernard saja vegnì sin il patratg da vulair bandunar la chasa. Ella era però persvasa ch’el n’haja betg fatg in tal pass per chaprizi, anzi ella supponiva il vair motiv da questa resoluziun da l’excellent giuven, pertge ch’ella al enconuscheva meglier che blers auters. En ses cor ha ella sentì ina gronda dolur per il giuven ed ella n’ha chattà nagin ruaus ils proxims dis.

Otg dis pli tard è Bernard partì e vegnì a Cuira per far il viadi a Paris cun il transport da recruta ch’era radunà en questa citad. Cun dolur al han ils ses da chasa laschà partir e tut la famiglia cridava sco sch’i fiss arrivà ina nova disgrazia sur dad ella.

Maister Andrea è guarì plaun a plaun da sia dolurusa malsogna ed er ils uffants èn prest stgampads da la nauscha virola. Il sustegniment che Bernard aveva purtà a la famiglia cun la chaparra ch’el aveva prendì per il servetsch militar, è vegnì uss zunt d’engrà a la paupra famiglia. Andrea è però anc restà flaivel e n’ha betg pudì lavurar l’emprim temp. Leina ed il segund figl, in frestg giuvenot da circa 15 onns, ha stuì surprender uss las lavurs che Bernard aveva fatg fin qua. L’onn ch’è suandà è stà in onn fritgaivel e la miseria ha prendì cumià per intgin temp a la paupra famiglia da maister Andrea. Ina pitschna ierta ch’è crudada tiers a dunna Nesa ha levgià in pau ils quitads dals geniturs. Da Bernard ha la famiglia retschet bunas novas. El era arrivà ventiraivlamain a Paris tar il regiment ed ha fatg a savair a ses geniturs ch’il servetsch militar na saja betg grev e ch’el haja speranza da cun il temp pudair avanzar a la plazza d’in corporal.

Uschia ha la paupra famiglia da maister Andrea vivì plirs onns en pasch, schebain che la povradad e miseria spluntavan anc bainduras vi da la porta da la chasetta. Da quest temp era succedida la catastrofa tranter Gion dad assistent Manut e Rosina; e circa in onn suenter quella è Bernard turnà a chasa cun demissiun. Quai è stà ina legria en chasa, cur ch’il figl è cumparì ina saira nunspetgadamain en il circul da sia chara famiglia. La mamma al aveva strusch enconuschì pli, pertge che Bernard ch’aveva gnanc cumplenì 18 onns cur ch’el aveva bandunà la chasa paterna, era uss creschì ad in grond e ferm giuven, bain creschì da persuna e statura e bel en fatscha.

Bernard ha cumenzà gia l’auter di a far sias lavurs ordinarias sco sch’el na fiss mai stà davent da chasa. El è ì cun Leina e dus da ses frars ad arar. Sin via han els entupà Rosina che n’aveva betg anc udì dal return da ses vegl ami. Vesend ella quel uschè nunspetgadamain, ha ella tschiffà gronda tema ed il sang è siglì ad ella en testa ed il cor batteva zunt ferm. Er Bernard è stà tut perplex l’emprim mument, pertge che Rosina era uss ina giuvna creschida e fascheva ina tut autra cumpara che tschels onns cur ch’el fascheva anc ses tramagls cun ella, avant ch’el giaja en Frantscha. El aveva però emprendì in pau la galantaria en terras estras e n’ha betg mancà da salidar cun tutta curtaschia la bella giuvna.

«Sche jau na ma sbagl betg», ha el ditg, «hai jau l’onur da salidar la Rosina, mia veglia amia. Es sauna e da buna veglia sco adina?»

«Sajas bainvegnì, Bernard!», ha ella respundì cun vusch malsegira. «Tgi avess pensà da vesair tai uschè nunspetgadamain tar nus. Co che ti es ta midà, Bernard, e grond es ti vegnì, pelvaira, jau na t’avess betg enconuschì pli, sche jau t’avess entupà insanua sulet sin ina via. Ed alura anc quels barbis, Bernard, na quels ma fas ti franc davent, sinaquai ch’ins t’enconuschia meglier da qua d’envi.»

Laina ha uss er prendì part da quella conversaziun e prest avessan tuts trais gì emblidà vi ch’els stettian a mesa via e ch’i saja uras dad ir a lavurar. Partind ha Rosa anc clamà a Bernard: «Ti ans vegns bain er prest a far ina visita, Bernard; jau sun plain mirveglias co ch’igl è passà cun tai en terras estras, navaira, ti vegns tant pli prest ina giada; mes geniturs vegnan franc er els ad avair in grond legrament da sentir tias novitads che ti ans vegns senza dubi a purtar.»

«Sch’i m’è lubì, sche vegn jau franc l’emprima saira che jau hai temp e peda tar vus, Rosina. Ed uss stai bain, jau vi ir ad empruvar sche jau sun anc abel da far la lavur champestra.» El ha dà il maun a la giuvna ed els èn alura ids mintgin per sias vias. Bernard ha puspè prendì frestg per mauns sias lavurs ed en paucs dis era el puspè en ses element d’antruras. La saira da la proxima dumengia, è el, essend anc vegnì envidà ina giada instantamain da Rosina, ì a vitg en chasa da suprastant Gion Clau Merl, è vegnì retschet là betg sulet da la Rosina, mabain er dals geniturs cun tutta curtaschia. El ha stuì raquintar da quai e da tschai ch’el aveva vis, da las citads da la Frantscha, en las qualas el era stà en garnischun, da las modas dals Franzos, da sia vita e carriera militara, insumma tut las novitads ch’el saveva, e l’entira famiglia tadlava ses discurs cun bucca averta. Ma Bernard aveva er in dun particular da savair raquintar bain quai ch’el aveva vis. Durant quels quatter onns da ses servetsch militar aveva el frequentà cun tutta diligenza la scola dal regiment, aveva emprendì qua bleras chaussas fitg nizzaivlas ed era sa sviluppà zunt favuraivlamain en quest rapport.

Bernard è vegnì envidà savens en chasa da suprastant Merl ed è daventà là in giast zunt stimà e bainvegnì da tut la famiglia. Cun Rosina è el prest stà en las pli stretgas relaziuns ed or da quellas è naschida en curt temp in’affecziun tenera e prest er in’amur intima. Ma Bernard, sentind la gronda differenza tranter el e Rosina areguard la facultad, era in giuven memia galant per sa profitar da l’immensa affecziun da sia chara Rosina davos il dies dals geniturs da quella; perquai era el sa resolvì da cun l’emprima buna chaschun palesar a quels si’amur per lur figlia e dumandar dad els il maun da quella. Rosina, a la quala el aveva communitgà sia resoluziun, ha approvà quai e giavischà sezza che Bernard fetschia tant pli spert quest pass. Quai è alura er daventà. Bernard era vegnì ina dumengia suentermezdi en chasa tar ils geniturs da Rosina ed ha alura purtà avant a quels sia supplica. Suprastant Gion Clau ha bain fatg a l’entschatta ina tschera in pau ascha, pertge ch’el na saveva betg chapir che sia figlia, la quala aveva tantas letgas d’eleger ses spus tranter ils pli ritgs giuvens dal lieu, veglia prender sco um il figl dal pauper maister Andrea Cresta. Ma vesend quant datschert che quai era a sia figlia e considerond che Bernard era en tut ils auters rapports in giuven exemplaric, ha el finalmain dà ses consentiment al spusalizi. Sia consorta era cumplainamain d’accord cun el; quella aveva gia observà las relaziuns intimas, en las qualas Rosina e Bernard stevan, e saveva ch’i vegnia prest ad ina tala decisiun.

Er quella novitad, che Bernard da maister Andera vegnia a maridar la ritga Rosina da suprastant Merl, ha prest fatg la currella tras la vischnanca. Quai ha dà in temp da discurrer ed i vegniva mess en circulaziun da tuttas sorts tschantschas. Intgins mats ritgs che nutrivan sezs en il zuppà la speranza da cun il temp forsa pudair far quella buna partida, eran uss sco sturnids e faschevan tut il pussaivel per discreditar Bernard; ma vesend che quai na gidava nagut, han els finalmain taschì ed èn sa cuntentads d’odiar lur adversari ventiraivel. I n’era betg da sa smirvegliar uschè fitg sur da l’odi da quels giuvens ignorants; quella maridaglia da la pli ritga ertavla dal lieu cun il pli pauper giuven da quel era ina chaussa uschè extraordinaria ch’igl era stà da spetgar ch’els na savevan betg chapir quai. Pli tgunsch avessan els cret ch’il sulegl pudess prender in’autra direcziun, avant ch’ina tala maridaglia malguliva pudess succeder. Las bellas dal lieu faschevan er ellas lur observaziun e crititgavan Rosina, ma betg perquai ch’ella aveva tschiffà il pli bel giuven dal lieu, mabain perquai ch’ella aveva introducì ina moda nova. Dapli che tut ils auters sa smirvegliava però Gion Manut da quella nova nunspetgada. Che Rosina Merl vegnia a preferir Bernard Cresta al figl d’in assistent cun gronda facultad, quai na saveva el betg chapir, ed aveva el odià daditg ennà Rosina, sche l’odiava el uss dublamain ed anc dapli ch’ella l’innocent Bernard che na s’empudeva nagut dal tut ch’el era vegnì renvià. Gion ha però stuì salvar sias ponderaziuns per el, pertge che sch’el avess laschà sentir sia dunna sias ideas en chaussa, avess el gì da far cun lezza, e che sia chara Gelgia aveva ina stupenta e murdenta favella, quai aveva el gia experimentà differentas giadas.

En chasa da maister Andrea era gronda legria che Bernard dueva far in’uschè buna fortuna. Il bun caracter e bun cor da Rosina enconuscheva l’entira famiglia, e ch’ella era uschiglio en tuts reguards ina brava, excellenta giuvna savevan els er; ch’ella possedeva anc tar quellas bunas qualitads ina gronda facultad, gea ina facultad colossala en cumparegliaziun cun tut ils auters purs da la vischnanca na tegneva la famiglia Cresta betg gist per ina disgrazia, sco quai ch’ins po imaginar; lur bun Bernard almain era uss or da las miserias per adina e ch’el vegniss a conservar ses bun cor envers ses paupers geniturs e fragliuns er da qua d’envi, da quai era l’entira famiglia persvadida.

La fin da l’atun, anc avant che las lavurs dal funs sajan finidas, han Bernard e Rosina fatg nozzas. Al past ch’è suandà la maridaglia en baselgia avevan els envidà blers amis e parents. Ils mats, sperond da survegnir ina brava but vin, han laschà d’ina vart lur gritta inutila ed han fatg tut lur pussaivel per embellir las nozzas. Davant baselgia steva in’entira cumpagnia da giuvens cun lur schluppets e durant las funcziuns da nozzas ed er suenter han els schluppettà sco sch’i fiss guerra en la terra. Bernard è alura pelvaira er sa mussà generus envers ils mats ed als ha dà in regal considerabel per l’onur ch’els al avevan demussà.

Ses sir ha laschà a Bernard las letgas da star tar el da qua d’envi ni d’acceptar ina dota suffizienta per Rosina e d’utilisar quella tenor giavisch. La lètg giuvna ha preferì da star cun ils geniturs; pertge che suprastant Merl aveva da basegn d’agid, el era uss in pau vegl e na pudeva strusch dar dumogn cun la forza necessaria a sia gronda economia. Bernard ha uschia cun tutta umilitanza surpiglià la plazza d’in famegl en la chasa dals geniturs da sia chara consorta; ses sir ha però prest vis ch’el haja acquistà in schender, sin il qual el possia sa fidar en tuts reguards. Bernard era activ da l’alva fin la saira tard ed aveva in grondissim quità per tut las chaussas ch’al vegnivan confidadas. Ses sir ha uschia mess plaun a plaun l’entira direcziun da si’economia en ils mauns da ses schender adester, savend che quel saja pli abel ch’el sez da manar in tal manaschi. Rosina assistiva sco avant a la mamma en las lavurs da chasa ed era zunt ventiraivla cun ses char Bernard, pertge che tranter tut ils members da la famiglia regiva adina la meglra pasch, armonia e concordia. Bernard ch’aveva meglras ideas ed enconuschientschas pli extendidas da l’agricultura e da la tegnida da muvel, n’interprendeva mai ina chaussa d’impurtanza senza consultar avant il sir e la sira, e quai plascheva a quels zunt fitg. Che Bernard n’aveva betg emblidà ses paupers geniturs sa chapescha da sasez; el prestava a sia famiglia tut l’agid ch’el pudeva; el n’era betg daventà in um superbi per avair fatg ina ritga maridaglia. Uschia èn ils dias passads en legria e cuntentientscha da tuts e la lètg giuvna aveva il sentiment dad esser enta parvis.


III.
[edit]

In bel e cler zercladur, il qual è suandà ad in fritgaivel matg umid, aveva puspè rasà or sin las suleglivas spundas e terrassas da nossas imposantas muntognas grischunas ina nundumbraivla quantitad da quellas flurs odurusas ch’orneschan uschè plaschaivel nossas aclas. Las valladas paradavan magnific en quest nov vestgì festiv da la primavaira ed ina ritga vegetaziun pruiva fin sin tar ils terms che spartan las regiuns productivas da l’enviern etern cun sia glatscha e naiv perpetna. Ils guauds spazius cun lur pigns stgirs, faus clers, badugns gracils ed autras plantas da feglia eran puspè daventads la dimora dals chantadurs da l’aria, da nundumbraivlas rotschas d’utschels che vivifitgavan la saira e la damaun la creaziun cun lur chant melodius. Surtut ad acla regiva uss ina zunt gronda vivacitad. Ils purs avevan gia la fin da matg chatschà ad acla lur muvels, ils quals pasculavan uss sin questa idillica prada cun ervas savurusas, e dapertut udiv’ins accords sonors e plaschaivels da las stgellas, talacs e brunsinas che leventavan ils numerus ecos dals spess guauds, da las profundas vals e da la grippa pendenta da nossas valladas alpinas. Tranter questa ramur plaschaivla dals muvels e da l’imposanta natira alpina udiv’ins qua e là giu da collinas e munts il legher givlar dals giuvens pasturs e las penetrantas melodias monotonas da la tiba. Quai eran dis per la giuventetgna! Dis da legria, dis d’ina agitaziuns sfranada, ma innocenta per la mattaniglia che pertgirava ils muvels. Essend las aclas clausas avevan els bellavita e perquai vegnivan entiras rotschas da quests pasturs ensemen e faschevan lur gieus e tramagls. Qua fabritgav’ins chamonas, chasas, clavads, in auter di faschev’ins aquaducts, construiva mulins e resgias, insumma l’instinct d’imitaziun ch’è tar ils uffants uschè grond e pussant lascha nascher en quests gieus innocents tut quels endrizzaments ch’ins chatta en la vischnanca. Da dis pluvius sa radunavan ils uffants en ina tegia e raquintavan qua lur istorgias e paraulas ch’els avevan udì ina giada ni l’autra. Quella vita dueva quest onn chalar be memia prest. La cuntinuada bell’aura, il chaud favugn ch’aveva regì plirs dis in suenter l’auter en las muntognas cun si’immensa forza avevan rebattì la naiv e la glatscha e las alps paradavan gia en il pli bel vestgì verd.

I pudeva esser circa mez zercladur cur ch’ins ha observà ina saira en il vitg ina vivacitad extraordinaria tranter ils purs. Quels èn sa radunads sin ina plazza publica, sin lur cadruvi, per anc discurrer intginas dumondas davart l’endrizzament da lur alps, pertge ch’il proxim di vulevan els chargiar lur alps. Il chautegia presidiava questa radunanza respectabla, la quala ha alura en curt temp er gì prendì ils conclus necessaris en las fatschentas vertentas. Ma la pli gronda lavur aveva il fravi dal vitg; quel ha questa saira anc stuì arder sin ils chaluns da la biestga sitga la noda da quella ni tschella alp, sco quai ch’ils purs giavischavan. Davant sia fravia steva ina gronda fulla da glieud giuvna ch’aveva mirveglias tge cumparsa da quel ni da tschel pur fetschia. Igl era gia tard la notg cur ch’il fravi ha pudì serrar sia fravgia, suenter avair nudà insaquants tschients vadels e vadellas, sterls e sterlas, mugias e mutgs dals vischins. Er il ruaus nocturn n’ha betg cuzzà ditg; gia avant che l’alva cumparia, è tut vegnì viv ed alert. Las stgellas resunavan tras las vias dal vitg, ils animals migivan sco sch’els vulessan prender cumià da lur quartiers. Il muvel è sa mess en moviment. Quai n’era però betg tut il muvel da la ritga vischnanca ch’ins aveva chatschà ensemen la saira avant e che bandunava questa damaun il vitg per ir ad alp; la vischnancas possedeva pliras alps d’omaduas varts da la vallada. La gronda part da las vatgas vegniva chargiada sin l’alp situada sur las aclas e quest muvel n’era betg vegnì a chasa la saira avant la chargiada. Suprastant Merl aveva er da chargiar sias vatgas sin quest’alp e Bernard era gia ì avant l’alva ad acla per rugalar ses muvel. Avend fatg tut las lavurs necessarias, è el sa mess en moviment cun sia muaglia, dudesch bellas vatgas. Ordavant gieva sia pugniera cun il zampugn, suenter quella las autras tut en retscha. Arrivond en l’alp cun ses animals, ha el chattà qua gia la gronda part dals purs, ils quals eran arrivads avant el. Las vatgas pasculavan en bella erva, avevan però pitschen ruaus, pertge ch’ellas eran anc estras ed i deva blers cumbats tranter ellas, ed ils purs observavan cun interess questas battaglias e blers eran zunt ambizius d’avair ina vatga che dominava las autras. Fin uss era ina vatga grischa da Gion Manut stada la capo pugniera tranter il muvel raspà; ma strusch ch’èn cumparidas las vatgas da suprastant Merl, hai dà ina nova e vehementa battaglia. La grischa da Gion Manut aveva strusch observà il nov transport da cumpognas ch’ella ha smanatschà da pugnar; ma la pugniera da Bernard ha fatg curtas ceremonias, ha attatgà si’adversaria da sutensi e l’ha stuschà dal munt si sco sch’ella fiss ina vadella. Gion Manut, ch’aveva avant ludà sia pugniera sur tuts munts ora, steva qua sco sch’el avess survegnì ina enturn las ureglias. El aveva gì cumprà quella pugniera l’atun passà en in’autra vischnanca e l’aveva tegnì ed envernà zunt bain, per quest onn el avair la meglra pugniera en l’alp, ed uss aveva quella stuì ceder l’emprim di ad ina vatga da l’um, il qual el odiava cun tut la forzas d’in anim robust. Sia grischa pareva da sentir la medema scuidanza envers la pugniera da suprastant Merl sco ses patrun envers Bernard; pertge ch’ella ha attatgà ina segunda ed ina terza giada la pugniera da Bernard; l’ultima giada però è ella vegnida rebattida da sia ferma adversaria cun ina tala ravgia e vehemenza ch’ella ha pers da qua d’envi tut il curaschi ed è guntgida a quella lunsch or da via. La battaglia era uss decidida; Bernard aveva per questa stad l’emprima pugniera dal muvel.

Ils purs èn stads anc ditg qua, guardond sin il cunfar da las vatgas ed inqual ha fatg il davos mument pli vess da bandunar sias vatgas e da dar cumià a quellas per dus, trais mais che da bandunar dunna ed uffants. Tar inqualin è quai bainduras declerabel; las vatgas demussan ina tscherta affecziun a lur patrun che las paschenta e las regulescha; ellas remunereschan lur cura ch’el ha gì per ellas, al purschend lur gustus latg, paintg, chaschiel; ultra da quai han las vatgas tar nus Grischuns ina tscherta impurtanza politica, sco che quai è enconuschent a scadin. Ma la consorta n’è betg adina uschè paschaivla sco il muvel; ella disfa inutilmain quai ch’il consort ha mess ensemen, al tenta cun ina lingua punschenta ed al renda uschia amara la vita.

La finala èn ils purs s’absentads ed scadin è returnà enavos en si’acla per anc chaschar l’ultima giada e turnar alura a chasa cun la catla si dies. En la spaziusa acla da suprastant Merl èn sa fermads quel di blers purs per contemplar las lavurs che Bernard aveva gì interprendì qua durant las ultimas emnas. El aveva numnadamain chavà si en ina gronda palì plirs foss e cuvert il funs da quels cun crappa. Ils purs na savevan betg tge che quai haja da muntar, ma Bernard als ha declerà ch’el veglia midar questa palì en in prà fritgaivel; ils foss duain trair l’aua a sasezs e qua tras sientar la palì. Ils purs però scurlattavan il chau e na savevan betg chapir quella chaussa; ma cur ch’igl è stà il temp da fanar, ha scadin vis che la palì ha rendì l’emprim onn meglier pavel e plirs dad els han imità l’exempel da Bernard e midà cun stenta e fadia lur palids d’acla en bels e fritgaivels prads. Er sin il funs da chasa ha Bernard servì a blers sco exempel; el tegneva tut en urden; sin ses prads cha pativan da la sitgira ha el fatg dutgs dad aua ed els sauava savens; ils purs han vis che quai purtava fritg ed han imità er qua ses exempel. Igl è chapaivel che Bernard ha cumenzà ad esser stimà en vischnanca da la gronda part dals convischins; el aveva però er da quels ch’al blasmavan sco che quai daventa adina cun in um che cumenza ina chaussa nova. Gion Manut per exempel veseva il success da las lavurs e stentas da Bernard, ma el na vegniva mai unfis da crititgar tut las interpresas dal cusrin, e da quellas testas quadras devi qua anc pliras en vischnanca. Gion Manut aveva schizunt rinfatschà ina giada a suprastant Merl che ses schender al disfetschia la facultad cun sias novaziuns e per argumentar quai ha el fatg attent l’aug ch’el haja quest onn chargià mo dudesch vatgas ad alp enstagl da quindesch. Sco ch’el haja adina chargià antruras. Ma suprastant Merl saveva ch’el tirava da quellas dudesch vatgas bain envernadas dapli purment che avant da quindesch; cun si’experientscha chapiva el ch’i na dependia betg adina dal dumber da las vatgas, anzi da la buna qualitad da talas e da la buna tegnida dals animals, e Gion ha il davos stuì taschair envers il vegl ed ir per sias vias.

L’onn proxim è Bernard alura vegnì elegì sco suprastant en il magistrat dal circul ed è uschia daventà in um da sarament. Tge ch’al aveva purtà quest’onur, ses bun caracter, sias bunas qualitads e si’abilitad en tuttas chaussas ch’el prendeva a mauns, ni il grond muvel da ses sir ritg ch’el pudeva ertar sulet, quai na vulain nus betg decider; Bernard è en tutta cas daventà suprastant ed è sa dà tutta fadia d’ademplir sias obligaziuns sco tal; qua tras è creschida si’influenza tar ina gronda part da ses convischins che vegnivan savens a cussegl tar l’um giuven servetschaivel cur ch’els vegnivan en situaziuns extraordinarias. Bernard lavurava er adina a favur da la pasch tranter ses convischins ed aveva gia fatg il mediatur en bleras dispitas ed evità uschia blers custaivels process, ils quals èn per ordinari la ruina tant da quel che gudogna sco er da quel che perda.

A chasa sia viveva Bernard en las pli empernaivlas relaziuns famigliaras. El è sia dunna amavan in l’auter cun la medema tenerezza sco l’emprim onn da lur lètg, ed er cun il sir e la sira era il schender bain en mongia. Ina chaussa suletta als pareva da mancar per far plaina la mesira da lur ventira, numnadamain ils uffants. Bernard e Rosina eran uss gia maridads varga quatter onns ed anc n’avevan els nagins descendents ed er nagins aspects da survegnir tals. Quai als contristava bainduras ed er als geniturs da Rosina n’era quai betg endretg. Tant pli empernaivel era quai però a la numerusa rotscha da parents dal suprastant Merl, ils quals cumenzavan gia ad auzar lur chau ed a nutrir speranzas sin ina ritga ierta. Da quels ertavels presumtivs era avant maun in’entira legiun. Ils geniturs da Rosina avevan plirs fragliuns; il bab aveva duas soras, l’onda Paula e l’onda Christina, la mamma dus frar, l’aug suprastant Giusep e l’aug scrivant Anselm e trais soras, las ondas Getta, Marianna e Brida. Quels avevan tuts famiglia e dumbravan ensemen betg main che 25 uffants ch’eran pia tuts cusrins da Rosina. Er quels cusrins eran per la gronda part maridads ed avevan uffants avunda. Igl era pia tschert ch’i na vegnia betg a mancar ils ertavels, sche dunna Rosina Cresta nata Merl avess da murir senza laschar enavos agens uffants. Scadin onn che vargava senza purtar a Rosina in pop ni ina poppa engrondiva la speranza dals ertavels laterals. Quels vegnivan er d’in onn a l’auter pli giagliards e guardavan sin tut quai che Bernard fascheva, temend ch’el pudess sminuir lur ierta. Bernard era en questa moda exponì a la pli murdenta critica en tut las chaussas ch’el interprendeva. Er avevan quests parents empruvà da metter suprastant Merl e ses schender en disamicizia, ma quai n’als era betg reussì; il sir enconuscheva la gronda valur da ses schender ed al protegiva encunter tut las attatgas dals parents schiglius. Tranter quels era er Gion Manut sco represchentant da sia Gilgia pitschna, in dals criticasters ils pli murdents.

Suprastant Merl è vegnì malsaun il proxim enviern e mort, e sia dunna al ha survivì mo per paucs mais ed al è suandà en fossa. Quella perdita dals buns geniturs ha chaschunà gronda afflicziun e tristezza a Rosina e betg main a ses um. Rosina enconuscheva las intenziuns da ses parents, saveva ch’els spetgavan sin sia ierta sco il giat sin la mieur. Fin uss eran ils egls da quella banda da parents stads drizzads la pli part sin ses chars geniturs; ma uss era ella anc suletta l’object ch’als separava da la ierta desiderada; ella saveva ch’ina massa da quella schenta spetgia cun impazienza sin ses davos respir, e quai la contristava. Bernard la confortava uschè bain sco ch’el saveva; quai ha però anc chaschunà savens muments trists a la buna Rosina ch’aveva in cor tener e sensibel. Ma il temp guarescha er las dolurs dal cor. Bernard ha mussà in pau ils dents als parents impurtants e restabilì uschia plaun a plaun il ruaus e la pasch da sia chara consorta.

Vegniva Bernard envilgià dals parents da sia dunna, perquai ch’el era a quels in dals gronds impediments ch’els na vegnivan betg a strada da tanscher per la facultad da Rosina e d’artar quella anc en vita, vegniva el da l’autra vart stimà e respectà tant pli dals auters convischins da lieu ed er en las vischnancas vischinas al enconuschev’ins per in um gist, abel e sincer. Perquai è el er sin la proxima tschentada vegnì proponì sco mistral ed ha retschet tar la votaziun in pli grondius. El na vuleva bain betg acceptar quest uffizi, sa perstgisond cun inabilitad ed autras stgisas, ma il pievel n’ha betg desistì da sia nomina e Bernard ha la finala stuì acceptar la mastralia per ils dus onns sequents. Rosina però n’ha sentì zunt nagin plaschair da quest avanzament da ses char consort; ella saveva ch’ella stoppia surprender cun quest uffizi ina gronda e difficultusa lavur. Ella saveva er quant conscienzius che ses um era e quants disgusts che quai al vegnia a purtar. Er ils temps eran inquiets; igl era quai l’onn 1798 ch’ils eveniments da la guerra tranter las Republica franzosa e la Germania èn vegnids adina pli serius. Las armadas estras eran sa battidas en Svizra ed er la Republica grischuna era vegnida tschiffada da la furia guerrila. Las diversas partidas politicas, tant la partida franzosa sco er la partida austriaca, avevan lur aderents en la Republica retica. Il proxim onn 1799 dueva alura daventar in onn da disfortuna per il Grischun e principalmain per la Surselva. Austriacs e Franzos han devastà nossas bellas valladas sut il pretext da purtar agid e sustegniment a lur partidas. Cumbats sanguinus avevan gì lieu en divers lieus, en il Signuradi, en Engiadina ed a Rehanau. La victoria era a la fin restada a las armas franzosas, e Massena, il famus general da la Republica franzosa ch’aveva gudagnà tantas battaglias, aveva er conquistà la citad da Cuira, nossa chapitala grischuna, suenter avair superà cun la forza il ferm Pass da Son Gliezi. La Surselva era periclitada sin duas vart, numnadamain nà dal Lucmagn e nà da l’Alpsu vers Uri. La tema e l’alteraziun che regivan da quel temp en la Surselva ed en autras cuntradas dal Grischun era grondissima. Las pli terriblas famas circulavan d’in vitg a l’auter, d’ina chasa a l’autra. Il fanatissem dals simpels muntagnards era vegnì alarmà da tuttas varts entras emissaris. La damaun dals 6 da mars 1799 avevan ils Franzos attatgà la colonna Austriacs e Grischuns, circa 300 umens, che tegnevan occupà il Lucmagn en la Val Medel. Quella truppa era sa retratga ed ils abitants da la vallada eran fugids a Mustér ni sin las aclas, laschond enavos lur chasas vidas. La sensaziun che questas novas han fatg a Mustér ed en autras parts da la Surselva è stada immensa e terribla, e la confusiun generala ch’aveva gia regì da l’entschatta ennà è s’augmentada. Ils Franzos avevan pelvaira er stgatschà il corp dals Austriacs e Grischuns or da la Val Medel e prendì possess da quella.

L’inimi aveva er empruvà cun bun success sin l’Alpsu d’arrivar en nossas valladas alpinas. In corp da chatschaders grischuns ed ina divisiun d’Austriacs n’eran betg stads ferms avunda da retegnair sin la muntogna ils Franzos ravgiads. Quels han prendì il pass cun la forza e la guardia grischuna ed austriaca ha medemamain stuì sa retrair fin Mustér. Las novas da quella disfortuna ha dà nova vita a la tema ed a la confusiun generala. Ins ha cun ina giada dà part a las autras vischnancas da quels eveniments, ed ils zains d’alarm han clamà ils umens sut las armas. A Mustér circulavan las novas las pli fabulusas. Ina colonna da Franzos sut il commando da general Loison aveva anc quel di prendì possess da las fitg impurtantas posiziuns da Mompé, Segnas e Buretsch. Quai ha chaschunà a Mustér ina tema panica. La gronda part dals abitants aveva bandunà il vitg; tgi era fugì sin las aclas, auters eran sa tratgs da la vallada giu en las vischnancas cunfinantas. Da sutensi èn arrivadas novas colonnas da cumbattants grischuns che vulevan gidar a far resistenza a las armas franzosas. Ma tut era en dischurden, in sgarschaivel caos regiva en la massa dals umens ch’era sa rimnada en il vitg ed il tumult da quellas bandas da guerriers nundisciplinadas era immens. Mo cun gronda stenta e fadia èsi reussì al cussegl da guerra da calmar il pievel e da restabilir l’urden en la massa dals convischins irritads. Suenter ch’il ruaus è stà restabilì, ha il cussegl da guerra tegnì ina sesida per fixar co ch’il cumbat dueva succeder l’auter di. Durant quella sessiun ha il cussegl da guerra retschet novas dals excess ch’ils Franzos avevan commess a Tujetsch, nua che quels avevan mazzà vargugnusamain plirs persunas innocentas sin ina moda zunt brutala. L’irritaziun dal pievel davart quellas barbarias da l’inimi è stada sgarschaivla.

L’auter di, ils 7 da mars, èn ils zains d’alarm resunads danovamain. La confusiun era guntgida ad ina perfetga tranquilitad. In curt servetsch divin en la baselgia da la claustra ha reunì catolics e protestants en quest tempel venerabel, ed ils guerriers han engirà da sponder il davos dagut da sang per la libertad, per l’independenza, per la cardientscha e per la patria. Qua regiva uss en quest serius mument in grond entusiassem tranter ils defensurs da la patria, ils quals eran sin il precint da far vesair ch’els sajan vairs descendents dals valurus Grischuns, degns da lur babuns. Tranter ils serius guerriers vesev’ins er dunnauns en vestgadira d’umens, las qualas avevan gia il di avant fatg enconuschientscha a Tujetsch cun ils inimis.

Mastral Bernard Cresta aveva er gia retschet ad uras las novas dal moviment en la Cadi, ed essend in aderent fervent da la partida austriaca ch’aveva da preschent il suramaun, ha el fatg tut il pussaivel per incitar ses convischins al cumbat cun ils inimis da la patria, cun ils Franzos. Gronda tema e sgarschur era vegnida sur l’entira vischnanca, schegea che quella n’era da preschent betg exponida al privel. Ils purs han prendì a maun lur armas veglias, tgi in pal, tgi in truschet, tgi in toc schluppet nausch, ed èn sa preparads cun tutta furia da sa metter sin via vers Mustér. Il pievel da l’entira vischnanca era sa rimnà sin cadruvi per guardar l’expediziun militara. Quai n’era però betg in legher aspect; qua cridava ina mamma per ses um e ses figls, la suspirava ina giuvna sur la partenza da ses spus; uffants cridavan per lur babs ed ils guerriers sezs spundevan bleras larmas, stuend bandunar lur avdanzas privadas per s’exponer a la sort intscherta da la guerra. Uss è cumparì il venerabel plevon ed ha anc dà l’absoluziun generala e la benedicziun als umens ed als ha encuraschà cun in curt discurs patriotic. La colonna è uss sa messa en moviment, davant in schumbrader, suenter quel mastral Bernard Cresta sco chapitani da ses convischins. Il sbragir e cridar da las dunnauns era quel mument terribel, ed ils zains d’alarm che resunavan giu da lur tur faschevan sin l’entir pievel ina grondissima impressiun. Strusch che la colonna dals guerriers è stada svanida, èn las dunnas idas a chasa ed han cumenzà a metter d’in maun ils bains movibels, sinaquai che quels na vegnian betg a mauns als inimis, per cas che la fortuna na duess betg esser favuraivla als guerriers da la patria. Ins è ì cun entiras chargias sin las aclas ed ha zuppà las chaussas en las tegias, en ils clavads ed en las baraccas da las vals.

Mastralessa Rosa era en grondissima anguscha per ses char consort, temend zunt fitg ch’ina disgrazia al pudess tutgar. Ella enconuscheva la premura dal mastral per la patria, ella enconuscheva in senn valurus da ses um e saveva che quel na temia ni ballas ni baionettas, cur ch’el saja ina giada stgaudà per ina chaussa. Ma mastralessa Rosa n’aveva betg mussà sia gronda tema a ses um n’aveva betg empruvà d’al vulair tegnair enavos da l’interpresa guerrila; ella era patriota avunda d’er pudair supportar temas ed anguschas, gea schizunt ina disgrazia, per la gronda idea da la liberaziun da la patria dals tirans esters. Il cumià da ses consort aveva bunamain rut il cor ad ella; ma ella aveva fatg tut ses pussaivel da sa mussar ferma. Er ella era stads sin cadruvi il mument da la partenza dals guerriers, e sia ruassaivladad, ses bun exempel e ses pleds miaivels e confortants avevan dà curaschi a pliras dunnauns che vulevan sa desperar sur la partenza da lur umens.

La cumpagnia da mastral Bernard è arrivada a bun’ura a Mustér ed è s’unida cun las autras colonnas da defensurs da la patria. Savend il cussegl da guerra che mastral Bernard Cresta haja intginas enconuschientschas militaras, al ha quel surdà il commando d’ina partiziun da la reserva, la quala è vegnida postada sin las plauncas da Marietta sur il vitg da Mustér. Autras partiziuns da guerriers èn vegnids postads en auters lieus enturn e dador il vitg. Il pudeva esser circa enturn mezdi ch’ils Franzos han fatg lur emprim’attatga sin ils Grischuns ed Austriacs. Las duas cumpagnias da chatschaders, sin las qualas è vegnida fatga l’emprima attatga da l’inimi, èn sa retiradas tenor las ordras retschavida dal cussegl da guerra. Intginas ballas dals Franzos han tutgà intgins Austriacs ch’eran pustads dadens il vitg a Cons. La perdita da trais umens ha gia fatg tremblar las retschas dals Austriacs e quels han cumenzà a sa retrair ed a prender la fugia. Els èn arrivads en cumplain dischurden en las giassas dal vitg ed han mess tut en confusiun. Il tumult sin las vias è daventà terribel ed ils uffiziers austriacs e grischuns n’eran betg abels da puspè restabilir l’urden en las retschas da lur colonnas. Il proxim mument è il dischurden anc daventà pli grond, perquai ch’ils svelts Franzos han persequità cun tutta furia lur inimis ed èn uss entrads cun vehemenza en il vitg. Quai è stà in mument da sgarschur; ils Grischuns ed Austriacs ch’eran en cumplain dischurden n’eran betg buns da far resistenza als inimis valurus che terravan cun lur ballas entiras retschas dals noss. Tge terribla mazzacra! En quel mument ha ina vusch clamà: «Sursilvan, Grischuns! Tegnais vus en questa moda voss engirament da murir u da victorisar? Vargugna a vus, vargugna a vossas dunnas ed a voss uffants!»

Quests pleds han electrisà la massa dal pievel; las colonnas èn sa fermadas e sa vieutas andetgamain ed han attatgà ils Franzos cun ina terribla furia. Quels èn stads stupefatgs da chattar ina nova resistenza il mument ch’els crajevan d’avair fatg ina cumplaina victoria, e la ravgia cun la quala ils Grischuns als han attatgà, als ha fatg tremblar ed els han cumenzà da sa retrair e sortir or dal vitg. En quest mument ha il sulegl penetrà la brentina ch’aveva cuvert las plauncas sur il vitg, ed ils Franzos han udì ina ramur infernala. Els han auzà ils egls e vis in’entira lavina d’umens armads che sa precipitavan sin lur colonnas. Ina terribla panica è vegnids sur ils Franzos, e lur cumandant Loison ha fatg adumbatten tut sforz per retegnair ed animar ses guerriers al cumbat, el ha stuì festinar da sa retrair, sch’el vuleva anc salvar la vita al rest da si’armada. Ils Franzos avevan pers varga 400 umens en quest cumbat sanguinus e 100 auters Franzos eran vegnids fatgs praschuniers. La victoria dals Grischuns è stada cumplaina e la Surselva è per il mument stada liberada da l’inimi privlus.

La legria sur quest’emprima victoria è stada gronda, ma er la tristezza n’ha betg mancà, pertge che er ils Sursilvans avevan pers plirs umens valurus. Mastral Bernard era stà cun la gronda part da ses convischins tranter quella colonna da Grischuns sin la spunda sur il vitg ch’aveva fatg l’attatga da la vart sin ils Franzos. Mastral Bernard aveva battì sco in liun en l’emprima retscha da ses guerriers ed uschia dà a quels in bun exempel da valurusadad. Ma el aveva a la fin dal cumbat survegnì ina leva blessura. Ina balla dals Franzos aveva tutgà in bratsch, scurtgà quel in pau e chaschunà ina pitschna contusiun. Trais auters umens da ses post eran stads pli disfortunads: in era crudà tar l’emprima attatga e restà mort sin il champ da battaglia; dus auters umens giuvens eran grevamain blessads. Mistral Bernard ha ordinà cun ina giada suenter il cumbat da purtar ils dus vischins blessads en ina chasa ed il mort ha el fatg purtar fin dador il vitg per al laschar manar a chasa.

Igl era gia tard la saira cur che mastral Bernard è partì da Mustér cun sia cumpagnia per anc arrivar quella notg a chasa. Las tristas novas da la perdita dals convischins aveva el gia tramess ordavant tras in mess. Las dunnas dals trais umens ch’eran crudads vulevan sa desperar e Bernard ha stuì impunder tut si’eloquenza per las confortar. Dal reminent regiva gronda legria en la vischnanca sur la victoria dals Sursilvans. Ma quella legria na dueva betg esser da lunga durada. Las novas che general Massena haja conquistà la citad da Cuira èn suandadas prest suenter quellas da la victoria da Mustér. Curriers han annunzià che general Demont invadia la Surselva cun ina numerusa colonna franzosa e che Trin, la Foppa e la Lumnezia sajan sa surdads als Franzos. Quai ha provocà ina generala consternaziun. En questa maniera era tutta resistenza inutila e da vulair cuntinuar da defender la Cadi fiss stà zunt donnegius. Perquai aveva il cussegl da guerra concludì da capitular. Ma ils purs ch’eran anc aivers dal success ch’els avevan acquistà ils 7 da mars, na vulevan a l’entschatta savair nagut d’ina capitulaziun. Ad in venerabel conventual da la claustra èsi la finala reussì da persvader il pievel ch’ins na sappia far en quest mument nagut auter che da capitular. Il pievel è sa laschà persvader da quai ed il cussegl da guerra ha tramess ina deputaziun tar il general Demont per tractar cun quel davart la capitulaziun. En la vischinanza da Danis ha la deputaziun entupà ina colonna franzosa ed ella è vegnida manada davant il general. Quel ha la finala acceptà la capitulaziun e suttascrit quella. Anc il medem di èn ils Franzos alura entrads a Mustér ed han occupà il vitg. La truppa grischuna, il corp da chatschaders, è sa dissolvida ed ils umens èn ids a chasa; ils Austriacs però èn vegnids en praschunia franzosa. General Demont è stà mo paucs dis a Mustér ed è alura sa rendì a Cuira; ma gia ils 16 da mars è general Loison returnà cun sia colonna nà dad Ursera e sias truppas han retschet dals abitants tut l’agid necessari. Anc il medem di ha il general cuntinuà ses viadi vers Cuira e plirs vitgs han retschet ina flaivla occupaziun franzosa.

Il regiment franzos en Surselva na plascheva betg al pievel e las contribuziuns anc bler main. Ultra da quai percurrivan emissaris las valladas ed il pievel vegniva instigà da sa revoltar. En autras parts dal chantun eri in cuntinuà sa persequitar tranter Franzos ed Austriacs; ma l’ultim temp pareva la fortuna dad esser pli favuraivla a las armas austriacas e quai ha alura er dà dapli curaschi a la partida austriaca dal Grischun. I vegniva fatg conferenzas secretas en lieus solitaris ed instradà las preparaziuns necessarias. Ils 2 da matg era il di fixà per la sullevaziun da la Surselva. A Medel e Tujetsch avevan ins gia piglià il prim da matg la flaivla garnischun franzosa ed ils 2 da matg èn ils umens da quellas valladas cumparids a Mustér cun lur praschuniers. Er a Mustér avev’ins, suenter in cumbat sanguinus tranter ils purs ed ils Franzos, piglià ils guerriers franzos ch’eran anc restads. Il pievel era zunt irrità ed en ravgia, ed ins vuleva sturnir ils paupers praschuniers franzos sin plazza publica, e mo a l’influenza d’in venerabel claustral èsi reussì cun gronda stenta da calmar in pau il pievel e d’almain per il mument salvar la vita als inimis disgraziads. La colonna è uss sa messa en moviment da la val giu; ils purs vulevan cun tutta forza chatschar l’inimi or da la terra. Paucs pass dador il vitg da Mustér han intgins Franzos, als quals in bun pur aveva per cumpassiun schlià las cordas, empruvà da fugir e quai ha dà il signal ad in act da sgarschur. Ils Sursilvans han attatgà cun lur pals e truschets ils praschuniers discharmads e liads ed als mazzà sco da sturnir bestias. Quai è stà ina leva victoria, ma er ina vargugnusa, quest act d’in brutal barbarissem vegn a restar in trist figl en l’istorgia dal Grischun.

Suenter questa lavur sanguinusa han ils purs cuntinuà lur viadi e dapertut nua ch’els cumparevan han els necessità ils umens da far chaussa communabla cun els ed als han sfurzà da sa participar da lur expediziun guerrila. Dapertut enturn resunavan ils zains d’alarm ed il pievel era dapertut en in’alteraziun fevrila. Mastral Bernard aveva retschet a bun’ura novas dals eveniments a Mustér ed aveva perquai rimnà ses convischins per als animar da prender part da la sullevaziun; il pievel aveva però pitschna premura d’ir en la guerra. Curt temp suenter èn alura cumparidas las colonnas da Mustér e quella lavina ha prendì er or da questa vischnanca cun ella tut ils umens ch’eran abels da purtar in’arma. Ils Franzos ch’eran staziunads en in zunt pitschen dumber qua e là en las vischnancas, han prest vis ch’els na sajan betg abels da far resistenza a las colonnas dal pievel furiusas; perquai èn els sa retratgs, cuntents da mitschar cun la vita or d’ina tala burasca ch’als smanatschava sin tuts mauns; pir a La Punt (Rehanau) èn els sa fermads cun l’intenziun da far ina ferma resistenza a las colonnas dal pievel. Igl era circa la saira a las quatter dals 2 da matg cur ch’ils Sursilvans èn arrivads a Tumein. Ils Franzos eran sa pustads da l’autra vart da la punt sin il territori da Domat e dominavan cun intgins chanuns la punt e ses conturn. Da vart dals Sursilvans eri uss la dumonda, sch’ins veglia anc attatgar questa saira l’inimi ni sch’ins veglia interprender questa lavur pir l’auter di. La pluralitad dals guerriers grischuns ha votà per il segund plan, essend che la gronda part dals umens aveva da basegn da ruassar, avant che interprender ina tala lavur difficultusa. Ma gist quest ruaus è forsa stà la perdiziun. Arsentads e plain fom han ils purs cumenzà a tegnair a Tumein ed a Rehanau sgarschaivels baccanals; els èn sa patrunads dals tschalers ed han bavì da tala maniera che la gronda part dals guerriers eran aivers, ed els giaschevan qua e là per il plaun enturn sco bestias. Quai era ina preparaziun zunt inadequata, gea trista per il cumbat sin vita e mort che dueva suandar il proxim di.

Mastral Bernard aveva observà quella calamitad ed admonì qua e là ils purs da betg baiver da memia; ma be paucs han dà ureglia a ses bun cussegl, anzi plirs al han respundì cun brutalitad ch’el n’haja da cumandar nagut sin els e da quellas chaussas pliras. Er ils cumandants e manaders dal pievel eran inabels da dominar la massa dals guerriers che n’enconuscheva ni regla ni disciplina militara.

Cun l’alva dals 3 da matg èn ils umens da la Surselva sa rimnads per interprender l’attatga sin la posiziun dals Franzos che dominava la punt. Cun la vehemenza d’ina lavina han las rotschas da purs dischorganisadas assaglì la punt, ma adumbatten; l’artigliaria franzosa ha fatg sgarschaivels donns en las retschas dals Grischuns. Pliras attatgas furiusas èn restadas senza success, il fieu dals inimis era memia terribel; ils pli curaschus han cumenzà a guntgir. En quest mument critic han ils Grischuns observà in nov succurs. Novas massas da guerriers sursilvans èn cumparidas sin la via da Trin e sin la planira da Razén. Quai ha dà nov curaschi als purs ed els han attatgà danovamain la punt cun la furia da liuns; ni chanuns ni baionettas als han pudì retegnair, ed il proxim mument era la posiziun dals Franzos en lur mauns. Quels èn sa retratgs vers Domat ed han puspè empruvà da far resistenza en il Tuleu, il guaud da tieus spazius sisum la planira da Domat; ma adumbatten, ils Grischuns als han stgatschà or dal guaud ed els èn sa retratgs en cumplain dischurden vers Cuira, ed ils purs als èn suandads sin ils chaltgogns. Pir sin il territori da Cuira, en il conturn da Plankis, èn ils Franzos puspè sa vieuts per far resistenza als Grischuns. General Menard als era vegnì en agid cun duas cumpagnias grenadiers ed intgins chavallarists. Ils grenadiers han attatgà cun vehemenza las flancas dals purs e la chavallaria è sa precipitada cun furia sin la front. A questa attatga bain dirigida e bain exequida n’han ils Grischuns betg pudì resister; els èn fugids, laschond enavos ina gronda quantitad da morts e blessads. Ils Franzos han persequità ils fugitivs, mazzacrà tut quai ch’als è crudà en ils mauns e conquistà cun pitschna fadia La Punt.

Quest terribel cumbat ha custà la vita a varga 600 purs che giaschevan sturnids a La Punt e sin il territori da Domat. Mo en il corridor dal chastè da La Punt giaschevan 49 cadavers. L’irritaziun dals Franzos era stada gronda; perquai han els commess qua e là bleras barbarias e brutalitads. A Domat per exempel avevan els tschiffà in vegl pur dal lieu e sajettavan noda sin quel en ses curtin sper chasa. Al vitg da Tumein han els da fieu anc quella notg.

La nova da questa disgrazia dals Grischuns ha fatg ina sgarschaivla impressiun en la Surselva ed ina terribla panica regiva dapertut. Betg main inquietantas èn stadas las novas segiras ch’ina colonna da 3000 Franzos sut general Menard saja gia ils 4 da matg sa messa sin via vers la Surselva. I n’era betg da pensar da vulair far resistenza a l’inimi numerus e bain organisà. Ina gronda part dals Sursilvan n’era gnanc anc arrivada en Surselva. Blers eran fugids sin las aclas da Domat ed han prendì la via tras la Tumleastga e sur las aclas per arrivar a chasa. General Menard è arrivà gia la saira dals 5 da matg a Mustér. Mustér e pliras autras vischnancas han stuì pajar ina contribuziun considerabla als Franzos. Anc avant che partir da Mustér han ils Franzos chattà en claustra las unifurmas da lur cumpogns ch’eran vegnids sturnids dador il vitg da Mustér. Quai als ha midà en veritablas furias; els han dumandà satisfacziun, e gnanc a lur uffiziers n’èsi reussì d’als quietar. Varga 20 persunas innocentas han ils guerriers ravgiads unfrì per vinditgar lur confrars, e l’autra damaun avant che partir han els dà fieu al vitg ed a la claustra e mazzà anc pliras persunas innocentas.

Tranter ils grev blessads che giaschevan sin la planira da Domat, sa chattava er mastral Bernard Cresta. El aveva survegnì ina balla tras ina coissa e pers en consequenza da questa greva blessura bler sang; quai al aveva spussà da tala maniera ch’el aveva pers totalmain la schientscha cur ch’ins al ha prendì si da plaun. Per sia fortuna al avevan intgins vischins da sia vischnanca vis a crudar e sin lur retirada al hani purtà fin a Razén e surdà là ad ina buna famiglia, la quala ha empruvà d’ad interim avair quità dal blessà. Or da la medema vischnanca eran anc crudads 6 auters purs; quatter eran morts e dus eran grev blessads. Ils auters vischins da quella vischnanca èn anc ids quella notg pir tard a chasa. Intgins ch’eran sa pers èn arrivads plirs dis pli tard a chasa, ed ins als tegneva là er per morts. Il tumult, la canera, il cridar cur ch’ils guerriers èn arrivads a chasa, na sa lascha betg descriver; las famiglias da quels che mancavan vulevan sa desperar. Er mastralessa Rosa aveva veglià questa notg, spetgond ses char um, ed udind ella la canera ch’è sa fatga udir cur ch’ils purs èn arrivads, era er ella ida sin cadruvi per retschaiver ses consort. Qua èn ils purs arrivads en differentas rotschas, ma tranter quellas n’era ses um betg. Uss è arrivada la massa principala ed er tar quella n’ha ella betg observà ses char Bernard; ella è vegnida tut pallida e tremblava sco ina chaglia.

«Quel vegn a vegnir in pau pli tard», ha respundì in vischin, «el è ì sin in’autra vart.»

«Schais Vus la vardad, cumpar Giacum?», ha mastralessa Rosa cuntinuà.

«Per franc», ha respundì il vischin Giacum; «il mastral è ì ier saira a Razén en quartier.»

Ils vischins na vulevan betg dir l’emprim mument l’entira disgrazia a la buna mastralessa. Ma anc lez di è cumpar Giacum alura ì en chasa tar ella ed ha raquintà il decurs da la sgarschaivla battaglia da Rehanau. Plaunsieu ha el alura er fatg menziun da la disgrazia succedida cun ils purs dal vitg ed a la fin ha el confessà che mastral Bernard saja blessà; ma ins speria che sia blessura na saja betg mortala.

La mastralessa era inconsolabla da questa trista nova e bragiva sco in uffant. Er en chasa da la famiglia Cresta ha questa novitad purtà gronda dolur e tristezza. Mastralessa Rosa è sa cussegliada cun ils geniturs da Bernard tge che saja d’interprender per purtar agid al pauper blessà. Els èn vegnids perina che mastralessa Rosa ed in frar dal mastral duain cun ina giada sa render a Razén tar il malsaun. Quai è alura er daventà l’auter di; mastralessa Rosa ha surdà las clavs da sia chasa a sia sira e l’ha supplitgà d’avair quità da si’economia fin ch’ella turnia enavos. En cumpagnia da ses quinà Peder è la mastralessa alura arrivada ventiraivlamain a Razén ed ha chattà là ses char consort en ina situaziun deplorabla; el aveva ina vehementa fevra e delirava sin il pli aut grad; el n’enconuscheva ni sia consorta ni ses frar. Cun daners e buns pleds èsi alura reussì a la mastralessa da survegnir in chirurg, il qual ha prendì en cura il blessà. Quel ha intercurì la plaja e declerà che la blessura na saja betg uschè privlusa, sch’il pazient haja la dretga cura. El ha lavà la plaja ed enfaschà la chomma cun tut quità; alura ha el instruì la mastralessa, co ch’ella haja da tractar il pazient en si’absenza. Ella è er sa cuntegnida tenor l’ordinaziun dal chirurg ed il mastral ha sentì en paucs dis in grond levgiament. L’emprima giada ch’el ha enconuschì sia dunna sper ses letg, ha el spons larmas da legria e d’engraziament e ditg: «Ma has ti chattà, chara Rosa? O quant led sun jau che ti es vegnida!» Ed el ha strenschì il maun da sia chara consorta.

Cun tge legria che mastralessa Rosa ha udì quests pleds or da la bucca da ses char um, pon ins cumprender. Quest sa svegliar dal pazient or da la sien da la fevra ha laschà sperar ch’il char pazient saja sin via dal meglierament. Di e notg è la buna consorta stada sper il letg dal malsaun ed aveva tut pussaivel quità per quel. Il Peder aveva ella tramess a chasa, uschè spert sco ch’ella aveva supponì ch’il malsaun saja or dal privel.

Il mastral è guarì, ma be plaun; sia consorta era uss gia varga quatter emnas a Razén, ed anc n’aveva el mai pudì bandunar il letg. O co che omadus conjugals giavischavan da pudair esser a chasa! Là avess il malsaun pudì avair pli gronda commoditad. Ma co duevan els interprender in tal viadi? Da lez temp n’avevan ins en il Grischun anc nagins straduns. Las vias che manavan en Surselva eran miserablas, gea uschè miserablas ch’ins n’avess cun il pli grond quità betg pudì transportar in malsaun sin ina tala strada. Els èn vegnids sin il patratg d’empruvar da far quest viadi a chaval. Il mastral ha scrit a chasa che Peder duaja vegnir a Razén cun ses chaval fidà e ch’el duaja procurar per in bun bast. Trais dis suenter è Peder arrivà cun il chaval. Sin il bast ha il mastral laschà far sinaquai in postament ch’in um pudeva sa tschentar sco da seser sin ina sutga. Il segund di è il mastral alura sa mess sin via cun sia dunna e Peder ed ha anc prendì cun el in um dal lieu per avair agid per cas ch’i duess succeder insatge cuntrari sin ses viadi. I gieva mo plaun enavant; il frar manava il chaval cun tutta attenziun e la dunna e l’um eran attents ch’il pazient na crodia betg giu dal chaval. Il mastral sentiva bain anc dolurs, ma uschiglio n’è succedì nagut disfavuraivel sin il viadi. La saira dal segund di è la caravana arrivada a chasa e mastral Bernard è stà led da quai, pertge che quest viadi era stà per el in grond strapaz, essend el anc zunt flaivel. Uss era el, Dieu saja ludà, a chasa sia, aveva la meglra cura e la meglra commoditad. La mastralessa n’al bandunava mai, ni da di ni da notg. La plaja ha cumenzà a sa serrar ed en curt temp ha el pudì zoppegiar in pau per la stiva enturn cun agid d’in fist. Da qua d’envi ha ses meglierament alura fatg progress pli rapids ed el ha pudì cumenzar a far inqual promenada or da chasa. Ma da lavurar è el restà inabel l’entir onn.

Las consequenzas da questa terribla guerra n’han betg mancà da sa far sentir en tut ils lieus ch’ella aveva tutgà. In grond dumber d’umens mancavan tar la lavur; blers dad els eran vegnids per la vita, auters eran stads grevamain blessads, e quai era ina gronda calamitad. Plirs vitgs eran stads spogliads fin sin il davos dagut da sang; auters avevan stuì pajar contribuziuns considerablas, plirs eran vegnids intschendrads, insumma la guerra era stada accumpagnada en nossa terra da tut quellas numerusas disgrazias ch’èn adina en sia suita. Numerusas vaivas avevan pers lur consorts e blers orfens lur nutriders. La miseria era gronda e generala en quellas cuntradas ch’avevan patì il pli fitg da la guerra ed igl ha durà plirs onns avant ch’ils fastizs da questa calamitad èn sa pers in pau.

Mastral Bernard aveva er patì grond donn vi da sia facultad tras la guerra. Dus bovs e sis vatgas avevan ils Franzos tschiffà; ultra da quai aveva el stuì dar quartier ad ina massa guerriers, a Franzos ed Austriacs, e quels al avevan svidà malamain ils arcuns ed il tschaler. La gronda provisiun da graun, las ischettas e schambuns en chaminada, las bellas magnuccas, tut era consumà e bleras chaussas al eran vegnidas enguladas. Ina rotscha Franzos aveva ina giada rut si sia commoda e prendì or tut ils daners ch’el aveva en salv, en tut ina summa da circa 800 rentschs. Ultra da quai aveva el quest onn stuì far tut sias lavurs cun grond cust ed uschia ha er el sentì las consequenzas da la guerra er cur che sia nauscha blessura n’al fascheva betg pli endament quella. Perquai n’ha el però betg laschà da sustegnair ils numerus paupers dal vitg che spluntavan zunt savens en lur miserias vi da la porta da l’um generus e benefizient. Sia consorta gieva cun el cumplainamain d’accord ch’i saja lur obligaziun da sustegnair ils paupers en lur miseria; ma ils parents da la mastralessa avevan in’autra opiniun e laschavan sentir qua e là che la beneficenza haja er ses terms.


IV.
[edit]

Las cuntradas alpinas eran gia avant plirs onns vegnidas surtratgas d’ina grossa cuverta da naiv, schegea ch’il november n’era anc betg dal tut a fin. Ils purs avevan da preschent lur muaglia en las aclas sur il vitg e pudevan mo cun gronda stenta e fadia tegnair avertas las vias e sendas d’acla ch’ils numerus e vehements orcans e suffels ch’eran arrivads cun l’entschatta dal criv enviern midavan d’in di a l’auter en orribels cuflads. Ils umens stuevan perquai s’unir en entiras caravanas per pudair mantegnair averta la communicaziun tranter il vitg e lur aclas ch’eran circa in’ura davent da quel. La damaun vesev’ins in’entira retscha da quests muntagnards robusts che vegnivan giu da la muntogna cun lur latg ch’els purtavan a lur masseras; ma strusch ch’els avevan gentà, stuevan els puspè sa metter sin via, sch’els vulevan arrivar ad uras en lur aclas a pavlar lur muvels, pertge che lur viadi era fitg stentus. Finida la pervesida, sa rimnavan els alura en las stivas d’acla per passentar las lungas sairas d’enviern en cumpagnia, discurrind e fimond lur pipa. Ina saira era il suffel settentriunal zunt terribel en las muntognas; la naiv sgulava en terribels turnigls; il vent urlava, las vals ed ils guauds ramuravan sco sche tut vuless ir sutsura. Nivels blau stgirs pendevan vi dal firmament e la notg è vegnida zunt stgira; ni glina ni stailas pudevan penetrar il spess vel dal firmament, e la suletta clerezza che mitigiava in pau la grossa stgiraglia, era il flaivel reflex da la naiv. Observond questa vehementa burasca da la natira irritada, avevan ils umens quella saira rugalà a bun’ura lur muvels per arrivar anc a temp en las stivas da lur radunanzas. Talas stivas avevi en pliras aclas ed en scadina da quellas sa radunavan ils umens da las aclas vischinas. Er en la stiva d’assistent Manut sa radunava mintga saira in sumegliant senat da purs e malgrà la mal’aura da questa saira era l’assamblea puspè cumpletta, e Gion Manut, sco patrun da la stiva, figurava sco president da questa radunanza respectabla. L’emprima lavur dals purs era da metter en funcziun ed i n’era anc betg passà in quart d’ura che la pitschna stanza era emplenida da quel fim aromatic dal tubac da Strasbourg, cun il qual ins avess pudì stenscher creatiras d’ina constituziun mo ordinaria. Ma en questa terribla tschajera sa sentivan ils purs en lur element delizius e la conversaziun ha cumenzà a vegnir pli viva, cunzunt uss ch’era arrivà l’assistent Gioder, in commember tschantschus da la radunanza.

«Tge novas ans purtais vus questa saira, assistent?», ha in dals vischins cumenzà il discurs. «N’avais udì naginas novitads da la guerra? Èsi vair ch’ils Franzos hajan battì ils Russ?»

«Gea», ha respundì l’assistent, «Napoleun ha chatschà ils Russ enavos fin a Moscau, lur chapitala, ed ha er conquistà quella; ma sco che las davosas novas raquintan, duai la citad da Moscau esser destruida d’in incendi ed ils Franzos ston puspè sa retrair or da la Russia, essend ch’als mancan ils quartiers per in’armada uschè numerusa. Sco che la davosa gasetta da Cuira raquintia, m’ha ditg mastral Bernard, persequiteschan ils Russ uss ils Franzos ed i haja dà sgarschaivlas mazzacradas tranter quellas armadas ostilas. La terribla fradaglia da quest onn, la quala duai esser en Russia anc bler pli gronda e murdenta che tar nus, haja decimà l’armada franzosa, e quels umens ch’ils Russ n’hajan betg mazzacrà, stoppian pirir da la fradaglia e miseria.»

«Pertge è alura questa tuppa gianira da Franzos ida en Russia pir uschè tard, quai è gea ina terra fraida?», ha dumandà in auter dals vischins.

«Quai na sai jau betg», ha replitgà assistent Gioder. «Bonaparte ha gea dominà tut las autras terras da l’Europa ed ha uss probablamain er anc vulì suttametter a ses domini l’Imperi russ.»

«Ma la Gronda Britannia, quella n’al obedescha betg anc, hai jau udì», ha ditg scrivant Gudegn.

«La Gronda Britannia na conquista el mai, ils Englais èn vairs demunis sin l’aua e lur flotta duai esser superiura a la flotta franzosa», ha remartgà in auter vischin.

«Ma avess Napoleun ina giada sut sias griflas la Russia, dominass el per franc er la Gronda Britannia», ha respundì l’assistent. «Dal reminent èsi da giavischar che Napoleun survegnia ina giada giu per la detta, forsa ch’i dat alura prest pasch tranter las naziuns. Er per nus fissi giavischaivel e profitaivel, sche quests terribels cumbats tranter las naziuns prendessan ina giada ina fin. Las terras vegnan spogliadas, bleras citads e blers vitgs vegnan intschendrads, ils umens vegnan mazzacradas, la miseria crescha dapertut, las terras vegnan ruinadas per plirs decennis, insumma, quellas guerras èn la ruina dals pievels. Er nus avain emprendì d’enconuscher questas calamitads da la guerra e bleras famiglias da noss cumin e d’autras vischnancas sentan anc uss suenter in decenni las tristas consequenzas da noss cumbat cun ils Franzos. Ma co po quai vesair or en autras terras ch’èn uss circa dapi ventg onns cumpigliadas en questas truschas dals gronds e pussants?»

«Vus avais raschun, assistent», ha ditg salter Giacum, «sche la miseria è en autras terras a proporziun uschè gronda sco tar nus dal temp da nossa guerra cun ils Franzos ed anc uss, alura èsi da sa smirvegliar co ch’ils pievels pon anc exister. Nus avain gì pli che avunda cun in onn da cumbat ed avessan nus stuì far tras ina tala perioda da guerra sco la Germania e l’Italia, nus fissan pirids tuts ensemen, quai è tschert. Per nus èsi meglier sche noss signurs na s’empatschan nagut da las afferas d’autras terras, per nus èsi meglier sche nus restain neutrals da qua d’envi e laschain batter tgi che vul. Ma noss signurs han gia savens mess en privel il Grischun, han conspirà en favur da quel ni tschel potentat e leventà ed instigà las partidas.»

«Quai è vair, Giacum», ha respundì l’assistent, «tuttas disgrazias ch’èn vegnidas sur nossa patria avain nus adina gì d’engraziar als gronds e pussants. Pli da vegl tirannisavan ils signurs il pievel ed al tegnevan mo per bestias; quai ha alura provocà las Lias dal Grischun, tras las qualas scadin dueva vegnir protegì. Pli tard han ils gronda alura acceptà pensiuns da potentats e chaschunà savens disturbis e cumbats tranter ils vischins. Ina lunga perioda da disgrazias e dischurdens ha nossa patria grischuna d’attribuir a quests chaus da partidas politicas ch’avevan quasi adina en egl mo lur agen interess e betg quel da la patria. Quellas intrigas n’èn betg pli uschè lucrativas, però er nossa ultima disgrazia avain nus d’engraziar a las instigaziuns dals gronds, almain per la gronda part. Perquai stuain nus da qua d’envi far attenziun in pau a las agitaziuns dals signurs.»

«Ma co duai ins pudair sa dustar da quels; nus auters essan schenta ignoranta e na chapin nagut da las fatschentas da la patria», ha remartgà in auter dals purs.

«I dat anc adina tar nus inqual um sincer che vesa pli lunsch che nus auters ed al cussegl da tals umens stuain nus far attenziun», ha replitgà l’assistent. «En quest reguard sun jau totalmain da l’opiniun da mistral Bernard che pretenda che nus stoppian drizzar en scolas tar nus per sclerir in pau la giuventetgna, sinaquai ch’ils gronds na sappian betg pli vender il pievel sco ch’els veglian. Nus avain bain gì plirs onns ina scola, ma paucs vischins laschavan frequentar quella lur uffants. Er dura la scola mo trais mais è quai è absolutamain insuffizient, sch’ils uffants duain emprender insatge. Mastral Bernard vuless che la scola durass circa tschintg mais e ch’ils uffants dad otg fin quindesch onns vegnissan obligads da frequentar quest institut. Quai fiss franc profitabel per tuts, ma la vischnanca stuess alura er impunder in pau dapli per la scola ed empruvar d’engaschar in bun magister.»

«Cun talas proposiziuns na duaja mastral Bernard betg vegnir sin vischnanca», ha Gion Manut ditg cun vehemenza. «Noss babs e nus er n’avain betg frequentà scolas e savain er viver; tgi che vul laschar scolar ses uffants, duaja sez pajar l’instrucziun. Na, na, cun da quellas ideas po il mastral star a chasa. Il mistral Crasta ha però adina tut autras ideas che nus auters e crai dad esser sappia Dieu tge; a la fin sa mintgin da nus or da tge palaz ch’el vegn e tge scolas ch’el sez ha fatg.»

Quella murdida da Gion Manut ha dà a la discussiun in pau pli gronda vivacitad; intgins dals vischins, principalmain assistent Gioder e salter Giacum, han prendì partida per mastral Bernard e defendì sias maximas e plirs dals auters vischins eran da la medem’opiniun; ma Gion Manut ed anc trais auters, tranter quels dus cusrins da la mastralessa Rosa, na vulevan savair nagut da quai e crititgavan oravant tut il mastral, sias tendenzas d’ameglieraziun ed er l’administraziun da la facultad da sia dunna. Ils auters purs enconuschevan questa melodia, pertge ch’ils parents da mastralessa Rosa avevan daditg ennà empruvà da discreditar il mastral.

Suenter avair debattà in’urella davart fatgs da la pedagogia, è la radunanza vegnida sin il tema da l’allevament da muvel e las pugnieras e miserieras d’in mez secul èn vegnidas suttapostas ad ina revista e la discussiun è vegnida viva. Gion Manut era en quest chapitel in pau pli versà ch’en la pedagogia e sia teoria da vadellas brinas e mastgels grischs è vegnida applaudida da la gronda part dals preschents. Quest chapitel era bain vegnì tractà gia bleras sairas en questa radunanza respectabla, ma ils purs n’avevan betg anc pers l’interess per questa materia ed igl è tschert che quella è, cun pitschna variaziun, anc vegnida discussiunada pliras autras sairas cun il medem interess.

Pir tard la notg è questa radunanza sa dissolvida ed ils purs èn mintgin returnads enavos a star sur notg en ses uigl. Ils dus cusrins da mastralessa Rosa èn però anc restads enavos tar Gion Manut, faschond finta ch’els hajan anc da discurrer insatge cun Gion. Assistent Gioder ha ditg a ses cumpogns in toc dador la stiva: «Quels trais qua si han anc da chantar in imni a mastral Bernard.» E quai era vair. Strusch ch’ils purs eran s’absentads, han ils trais cusrins cumenzà a trair il mastral tras il tscharesch.

«Vus vegnis a vesair», ha Gion Manut ditg, «quest scroc ha en il senn d’applitgar in chapital da la cusrina per la scola; el vul vegnir renumà, regalond la facultad d’auters per sia gloria; ma quellas mustgas al vulain nus dustar. Avant che conceder insatge sumegliant, al vulain nus metter sut curatella. Ni tge schais vus da quai?»

«Gea, gea», ha respundì in dals cusrins, «nus stuain ina giada mussar ils dents a quest sfarlattader; jau da mia vart sun d’accord d’empruvar cun el, sche nus al stuain laschar destruir nossa ierta sin ina tala maniera. Er per il fond da povers, ch’è sia creaziun, ha el dà milli rentschs; quels avain nus vis, e sche nus n’ans opponin betg ad uras, sche dat el franc ina tala summa per in fond da scola. Jau hai gia udì avant plirs dis ch’el discurria da vulair far fundar la vischnanca in chapital per la scola, ed igl è da supponer ch’el vegnia a regalar in brav chapital per quest intent per stimular la vischnanca d’acceptar ses project, sco ch’el ha er fatg cun il fond da povers.»

«E tge di la cusrina d’in tal sfarlattim da sia facultad?», ha dumandà l’auter cusrin. «Jau fiss da l’idea ch’ella duaja sezza s’opponer ad in tal traffitgar da ses um; pertge ch’il davos disfa ella tut quai ch’ella posseda; alura vegn ella anc dependenta da ses parents.»

«Tge vul dir da quella poppa! Tut quai ch’il mastral fa, è ad ella endretg, er sch’el vendess chasa e curt. El sa ir enturn uschè lom cun ella ch’ella na sa betg dir na cur ch’el giavischa insatge», ha respundì Gion Manut. «Per nus parents n’ha ella zunt nagin quità e fa sco sche nus tuts ensemen giessan tiers nagut ad ella. Ma tut auter sa cuntegna ella visavi la famiglia da ses um. A quella lascha ella vegnir tiers tut quai ch’ella sa e po. Dapi ch’ils geniturs dal mastral èn morts, mantegna ella la famiglia quasi dal tut, e Laina ch’è en miseria fin sur il culiez, sustegna ella di per di. Il meglier fiss ch’il president giess prest enta parvis; na daventa quai betg, avain nus prest ertà la cusrina.»

Uschia han quests trais umens discurrì anc ditg davart lur aspects sin l’ierta da la mastralessa Rosa, lur cusrina, e sch’ins avess tadlà sin lur discurs, alura fiss mastral Bernard stà il mender vagabund en la terra e la mastralessa Rosa ina poppa, ina dunna da nagut. Ad ina decisiun definitiva davart las mesiras che sajan da prender encunter il mastral n’èsi betg vegnì questa saira tranter ils trais aspirants; ina tala avess però er gì pauc da muntar, essend che quels trais furmavan mo ina pitschna fracziun dals ertavels da la ritga mastralessa.

Mastral Bernard e sia consorta enconuschevan la malaveglia dals parents, savevan che quels guardavan sin mintga pass ch’il mastral fascheva; quel na fascheva però betg grond stim dal baterlim e tugnim dals parents; el administrava ils bains da sia consorta tenor ses meglier savair e pudair. Essend guarì da sia greva blessura, aveva el puspè cumenzà a manar ses si’economia dal funs, ma sias forzas eran svanidas e n’èn betg turnadas pli. Sia blessura al chaschunava anc savens grondas dolurs ed el è vegnì adina pli e pli inabel a la lavur. Ils ultims onns aveva el surdà la gronda part da ses funs a dus migiurs diligents e salvà mo ina pitschna part per el, circa per l’envernada da duas vatgas. Quest funs lavuravan el e sia consorta cun anc ina fantschella. Ma l’agid ch’il mastral pudeva prestar a las duas lavureras sin il funs n’era betg grond. Mastral Bernard però era in um che na saveva betg star senza in’occupaziun, insatge stueva el avair traffitgà tut il di. Sco emprim suprastant dal vitg survegniva el lavur avunda. El aveva retschet tut ils cudeschs dal vischinadi en dischurden. Si’emprima lavur è stada quella da metter en urden ils quints dal vischinadi e da protocollar exactamain tut ils documents che la vischnanca possedeva. Ils conclus che vegnivan prendids en radunanza dals vischins n’eran mai stads vegnids protocollads; mastral Bernard ha fatg in protocol per da questas fatschentas e copià en bun urden las leschas ed ordinaziuns ch’al eran enconuschentas. Ils conclus ch’èn vegnids prendids sut ses presidi, ha el protocollà exactamain. Uschia al èsi reussì en il decurs da plirs onns da far in pau urden en quests affars dal vischinadi, ed a ses collegas plascheva quest endrizzament ch’il mastral aveva fatg. Avend uss fatg urden en questa direcziun, ha el empruvà da stimular ses convischins da far inqual progress en lur economia communala. La guerra aveva er en questa vischnanca chaschunà gronda disgrazia e miseria e pliras famiglias eran daventadas uschè paupras ch’ellas stuevan savens vegnir sustegnidas da la vischnanca. N’avend nagina spenda ni fond da povers, stuevan talas expensas adina vegnir adossadas a la cassa da vischnanca, ed uschia na pudeva quella mai revegnir e prosperar. Mistral Bernard ha senti quella calamitad e tratg en consideraziun d’eriger in fond da povers. Quai era però ina lavur difficultusa. Cun agid dal signur plevon e da dus auters vischins al èsi reussì da far destinar la vischnanca in chapital da 1000 rentschs per eriger in tal fond; a quels ha el mess tiers 1000 rentschs da ses agen daner e plirs auters vischins e plirs auters vischins ed il plevon han fatg ensemen ina donaziun da 500 rentschs. Uschia ha il fond da povers retschet in chapital da 2500 rentschs e quai è stà in’impurtanta summa per pudair dar l’entschatta. Mastral Bernard ha alura proponì a la vischnanca ina lescha e divers regulativs davart l’administraziun dal fond e la repartiziun dal sustegniment als povers ed ils vischins han acceptà questas proposiziun dal mastral tale quale sco ch’el las aveva concepì. Quai era almain in success che la premura dal mastral aveva acquistà.

Mistral Bernard aveva en sia giuventetgna giudì pauca scola; cur ch’el era ì schuldà en Frantscha, saveva el bain leger, ma cun il scriver e far quints na vulevi betg ir bain enavant. Durant ses servetsch militar però aveva el frequentà la scola dal regiment cun tutta diligenza ed aveva en quels onns emprendì bler. Cur ch’el è turnà a chasa saveva el scriver fitg bain ed er en il quintar era el daventà capabel. Ultra da quai era el er sa sviluppà zunt favuraivlamain en Frantscha. Durant ils onns ch’el era commember dal magistrat dal cumin, ha el vis tge immens avantatgs che las scienzas da scola hajan per l’um en la vita pratica; perquai pensava el uss d’ameglierar ed extender la scola dal vitg. El saveva però che quest chapitel furmia ina dira nusch e che la chaussa saja bler pli difficila che la fundaziun e dotaziun dal fond da povers. Quai è in’idea generala tar blers geniturs che lur uffants n’hajan betg basegn da daventar pli scorts che lur geniturs; ils vegls hajan er pudì vegnir tras sin il mund senza scolas. Insumma datti darar umens che n’èn betg sezs scolads, ils quals han premura per ina pli extendida educaziun e cultivaziun da lur uffants. Quellas ideas da ses convischins enconuscheva mastral Bernard, perquai è el procedì en questa chaussa cun tutta precauziun pussaivla. A l’entschatta ha el empruvà d’acquistar per la scola in dals pli abels magisters ch’eran da chattar da lez temp. Als 20 rentschs che la vischnanca ha dà per la scola, ha el anc mess tiers 20 rentschs or da ses satg, per tegnair plirs onns il medem magister. Il magister n’era betg gist in um da grondas scienzas, però in pau scriver e quintar saveva el ed el ha er dà instrucziun als uffants en quests objects e betg mo en il leger. Quai era ina chaussa nova en il vitg e blers purs puplavan, cur ch’els stuevan spender insatge per material da scriver. Vesend però sin l’examen che lur uffants savevan scriver in pau, ch’els savevan almain copial inqual contract da cumpra e quittanza, ha la chaussa plaschì a blers ed il scriver e far quints na vegniva da qua d’envi betg crititgà uschè fitg. Il signur plevon sustegneva l’operar dal mastral ed uschia al èsi reussì da far daventar la scola pli populara, ed ils purs n’han gì il davos nagut encunter d’extender il temp da scola da trais sin quatter mais e da pajar da qua d’envi 30 rentschs al magister. Igl è vair che questa buna chaussa aveva er ses adversaris; principalmain ils parents dal mastral, ils ertavels da sia consorta, eran quels che faschevan la pli gronda canera e che opponivan uschè lunsch sco che lur influenza tanscheva.

Avend la scola purtà plirs onns in suenter l’auter resultats cuntentaivels, èsi finalmain reussì a mistral Bernard d’acquistar 300 rentschs da la vischnanca per in fond da scola; el sez ha mess tiers 400 rentschs ed intgins auters benefacturs han offert ensemen 200 rentschs. Uschia ha il fond survegnì da bell’entschatta in chapital da 900 rentschs e quai era suffizient per almain pudair mantegnair vinavant la scola en il status preschent. Da quest success è il mastral s’allegrà, pertge che l’ovra da sia pli gronda premura era uss garantida. Pelvaira pudess mastral Bernard anc ozendi servir sco exempel a blers magnats, mussond a quels en quala moda e maniera ch’ins po effectuar il pli tgunsch in progress tar ils purs. Ils pleds, ils lungs discurs, ils buns cussegl, quai n’è betg martganzia che tira; l’exempel però, quel excitescha, stimulescha e dominescha.

Mastral Bernard Cresta aveva uschia operà cun grond success per il prosperar da sia vischnanca. En il decurs da pauc pli ch’in decenni aveva el fatg urden en ils affars da vischnanca, aveva creà e dotà ina spenda ed introducì, ameglierà la scola e segirà si’existenza tras in fond cunvegnent. Ma quai dueva esser la davosa ovra dal vischin e patriot premurà. L’atun 1814 è el vegnì grevamain malsaun. Tutta cura dal medi e da sia chara dunna n’ha betg pudì far resistenza a la nauscha malsogna. Pliras emnas ha la malsogna durà, a la quala el ha la finala stuì suttacumber. Igl era ina damaun marvegl che la nova ha fatg la currella tras il vitg che mastral Bernard saja morta questa notg. Ils convischins han mussà generalmain gronda condolenza; els sentivan ch’els hajan pers lur meglier convischin, il chau da lur vischinadi. La dolur da la mastralessa Rosa na sa lascha betg descriver. Ella aveva durant il temp da la lunga malsogna mai bandunà il letg da ses char um e fatg tut il pussaivel per levgiar ad el las grondas dolurs ch’el suffriva e per salvar ad el la vita. Ma la divina providientscha n’ha betg exaudì ils chauds giavischs da la consorta e clamà il mastral davent da quest mund.

A la sepultura dal mastral, ch’era generalmain stimà betg mo en sia vischnanca, mabain en l’entira cuntrada, è stà preschent in grond pievel. Il magistrat è cumparì in corpore per dar la davosa onur al degn commember da quest’autoritad, ed auters enconuschents ed amis or d’autras vischnancas eran cumparids en grond dumber. Ina tala sepultura avev’ins anc mai vis en questa vischnanca. Il signur plevon ch’era stà in ami intim dal defunct, ha tegnì sin la fossa in excellent pled funeral. Avend l’oratur descrit en curts pleds la vita dal defunct e ludà l’excellent caracter da quel tant en si vita privata e famigliara sco er publica, ha el anc exclamà a la fin da ses discurs: «Gea, blers da nus avain pers cun quest defunct in vair, in sincer ami; blers dals preschents han pers in excellent collega, il magistrat in commember conscienzius e diligent, la vischnanca ses meglier vischin, ils paupers lur bab il pli generus e caritativ e la scola ses pli grond protectur, promotur e benefactur. Veglia Dieu ch’il spiert d’in salutaivel progress, il qual il defunct ha derasà e propagà cun tanta premura e perseveranza durant ils ultims onns da sia vita, vegnia a durar er da qua d’envi tar nus.»

La perdita da ses char consort aveva purtà a la buna mastralessa Rosa grondissima tristezza, ed ella era ils emprims dis suenter la sepultura absolutamain inabla da sa calmar. Ma quai n’è betg da sa smirvegliar; il mastral era adina stà in um uschè tener, uschè paschaivel; ils dus conjugals avevan vivì tants onns en pasch e concordia, sco sch’els fissan mo in corp ed in’olma. Ed uss aveva ella pers, pers per adina il cumpogn da sia ventira e sa sentiva uschè abandunada! Tgi la dueva uss proteger encunter ses parents engurds? Mastralessa Rosa possedeva però er energia e passada l’emprima e pli vehementa dolur, è svanida sia letargia, en la quala ella era stada crudada, e si’energia è puspè returnada. Ella ha laschà vegnir tar ella in ami da ses um ed è ida tras cun quel ils quints da si’economia, ed igl è sa mussà ch’il mastral, malgrà la gronda generusadad demussada en tuttas occasiuns, nua ch’i sa tractava da sustegnair ina buna chaussa, aveva administrà uschè bain la facultad da sia consorta che quella era creschida enstagl da sa sminuir sco quai ch’ils parents da la mastralessa avevan supponì. Vulend la mastralessa onurar la premura da ses um defunct, ha ella danovamain fatg ina donaziun da 600 rentschs al fond da povers e da la scola.


V.
[edit]

Il december era arrivà e cun el dis da gronda fradaglia. La gronda part dals purs era anc cun la muaglia en las aclas ed els tegnevan er quest onn sco antruras lur radunanzas en las stivas d’acla per satisfar a lur senn sociabel. I n’era betg ditg suenter la mort da mastral Bernard Cresta ch’ils purs han tractà en ina da talas radunanzas las novitads dal vitg ch’in ni l’auter dad els saveva. Ina saira ha in dad els er fatg menziun da mastral Bernard e quai ha alura dà chaschun als radunads d’er discurrer da l’operar dal defunct. Tut ils preschents – quai n’era betg en la stiva da Gion Manut – eran unanimamain perina ch’il defunct saja stà in excellent um e ch’il fond da povers e la scola sajan sias ovras, per las qualas anc las generaziuns futuras vegnian ad engraziar al fundatur generus. Ils purs han alura er discurrì da la vita privata dal mort e tuts han ludà il nobel caracter da quel e si’administraziun exemplarica da la facultad da sia dunna; pertge ch’igl era vegnì enconuschent als vischins ch’il mastral haja plitost augmentà sia facultad che disfatg quella, sco quai ch’ils parents da la mastralessa vulevan pretender.

«Jau hai mirveglias», ha ditg in dals purs, «co che la mastralessa vegn a cuntinuar, sch’ella salva sezza il funs ni sch’ella dat a fit quel ni sch’ella tegna vinavant ils migiurs. Ella vegn forsa sin l’idea da laschar parter or insatge a ses parents per far taschair quels. Sco ch’ins auda duain els avair insinuà ad ella da metter giu ils quitads e da laschar traffitgar els cun sia facultad.»

«Jau suppon che quai na vegnia betg a daventar», ha respundì in auter, «sco che jau hai udì na duaja la mastralessa betg avair l’intenziun da dar or da maun il chavester, anzi veglia ella sezza administrar ses fatg e na veglia savair nagut da ses parents. Quai n’è però betg da sa smirvegliar, ils parents han gia chaschunà ad ella blers disgusts. Quels vegnan uschia a stuair sa cuntentar d’entrar en possess da lur ierta pir cur che la mastralessa serra ils egls, e quai po anc ir ditg, pertge ch’ella è anc ina dunna en ils megliers onns e po anc viver ses trent’onns senza surpassar la vegliadetgna ordinaria. Inqualina da ses onns pudess anc survegnir mustgas da maridar la segunda giada.»

«Jau ma smirvegl ch’ils parents n’han betg anc fatg pass tar il magistrat per far dar ad ella in avugà», ha ditg in terz pur.

«Sco che jau hai udì n’èn els betg perina tranter els tge ch’els veglian far», ha l’emprim puspè replitgà. «Tuts ertassan gugent, ma sche quai fiss pussaivel, sche vuless scadin ertar sulet, quai tanschess er in pau pli lunsch. I vegn er pretendì che scrivant Remigi avess mustgas da prender la mastralessa tar el e da la tegnair cunter il giudiment da sia facultad. Igl è vair ch’il scrivant n’è betg in um stupid e che questa spezia da vitalizi n’al cunvegniss betg tant mal.»

Uschia han ils purs anc discurrì ditg davart questa fatschenta. Igl è ina chaussa fitg natirala ch’ils vischins d’ina pitschna vischnanca, en la quala las diversas relaziuns da las famiglias èn per ordinari enconuschentas a mintgin, s’interesseschan per scadina midada, per scadina novitad da questa spezia. La radunanza en la stiva d’acla aveva en ses discurs en general er tutgà la noda en la questiun vertenta da la mastralessa Rosa Cresta cun ses parents ed ertavels. Scuidanza e malvulientscha tranter ils parents n’aveva betg laschà vegnir perina quels areguard ils pass ch’els vulevan far per segirar lur ierta; mo en in sulet punct eran els perina, numnadamain da survegliar ils pass da la mastralessa e da provocar ina partiziun da l’ierta uschè prest sco pussaivel. Ina deputaziun però ch’els avevan ina giada tramess tar la signura onda n’aveva pudì effectuar nagut; la mastralessa aveva declerà francamain ch’ella tegnia chasa da qua d’envi suletta e ch’ella n’haja betg da basegn d’agid per administrar ses fatg, quai sappia ella far sezza. Er l’invit da scrivant Remigi da vegnir tar el e viver senza quità aveva ella envià ed ils parents han uschia stuì sa cuntentar ad interim cun lur buna speranza.

Uschia èn puspè passads dus onns, la mastralessa viveva tut retratga, fascheva però bleras bunas ovras als paupers che tschertgavan savens agid tar ella; ma ils parents stuevan metter frain a lur quaidas, pertge che l’onda n’aveva midà ses senn en nagin reguard, schebain che la legiun da cusrins e nevs na laschava betg mancar da mintgamai far endament ad ella che lur appetit na saja anc ni sminuì ni svanì.

Per ina vaiva ritga datti anc auters amis che s’interesseschan e betg mo parents da diversas lingias, cunzunt cur ch’ella n’ha betg anc pers ils dents. Mastralessa Rosa era anc adina ina dunna bella e frestga, fascheva ina stupenta cumparsa ed era uschia anc abla d’intgantar inqual um, sco quai ch’igl era il cas tar ella. Ina dumengia ha ella survegnì ina visita nunspetgada. Igl era chapitani Paul ch’è sa preschenta a la mastralessa cun ina curtaschia exquisita. Chapitani Paul era in um da circa 50 onns. El aveva servì varga trent’onns sut la bandiera da divers potentats, aveva battì en diversas terras senza però patir il minim donn. Danunder ch’el haja il titel da chapitani n’era betg enconuschent e cler; el era però stà ina giada chapitani dals mats e perquai na vulevan ils convischins betg snegar ad el quest titel, schegea ch’ins supponiva ch’el saja stà in simpel corporal en terras estras. Chapitani era en tuts reguards in um original. El era plitost grond, magher e bain creschì. Ses dies aveva sisum ina curva considerabla e qual laschava parair sco sch’el avess ina goba. Ses givels eran lads e sin quels giascheva il chau sin in culiez curt che svaniva quasi tranter las spatlas ed i pareva sco sch’il chau fiss tatgà directamain tranter quellas. Ses nas aveva dimensiuns considerablas, era in pau curvus e d’ina colur cotschen stgira. Ses barbis, ils quals el cultivava e sturscheva cun la pli grond’attenziun, eran lungs ed al devan in aspect marzial. Sia vestgadira nuava el adina fin sum e la moda militara e la channa n’al mancavan mai, cur ch’el sa laschava vesair insanua. Chapitani Paul era da buna chasa; ses geniturs eran stads pussants; ma il chapitani aveva ils ultims onns plitost fatg davos giu cun sias finanzas, per part qua tras ch’el ha chapiva betg il meglier l’economia e l’administraziun da ses fatg, per part er tras dar colur a ses nas. En sias manieras era el ceremonius e chapiva da far cumpliments. Quels n’ha el betg laschà mancar, cur ch’el ha fatg si’emprima visita a mastralessa Rosa. Sco pretext da questa visita ha stuì servir il salid, il qual el vuleva avair empermess ad in’amia da la mastralessa da drizzar or a quella. El è entrà en chasa da la mastralessa cun milli ceremonias e n’ha betg laschà mancar da far ses pli fins cumpliments ch’el saveva. El ha alura rapportà a la mastralessa il salid ch’el vuleva avair survegnì per ella, lung e lad, ed è sa dà tutta stenta da procurar ad ella in’empernaivla conversaziun. La mastralessa enconuscheva bain avunda las reglas da la curtaschia e n’ha betg laschà mancar da sia vart da las observar cun tutta exactezza. Partind finalmain da la mastralessa, era il chapitani cumplainamain cuntent cun il success ch’el aveva gì a chaschun da l’emprima visita tar quella. Sias intenziuns secretas però, las qualas el aveva areguard la mastralessa, n’aveva el betg palesà a quella; el saveva sco militar ch’ins na possia betg conquistar ina fortezza l’emprim di, anzi ch’ins stoppia far grondas preparativas avant che assaglir la citad.

In pèr emnas pli tard è il chapitani puspè sa preschentà en chasa da la mastralessa Rosa. El saja intenziunà da far in viadi en la vischnanca da l’amia da la mastralessa, e perquai haja el vulì vegnir sperasvi avant tar ella per guardar sch’ella haja forsa da trametter a quella in salid ni sch’ella haja forsa uschiglio da laschar far ina u l’autra cumissiun en quel vitg. Cun quella occasiun è il chapitani puspè sa dà fadia da divertir la mastralessa uschè bain sco pussaivel. En ses discurs è el vegnì pli e pli famigliar ed ha laschà sentir la mastralessa co ch’el deploreschia ses abandun e sia situaziun visavi ils nauschs parents. Insumma ha il chapitani empruvà da far in pass enavant en ses assedi ed ha cret da stuair sutminar in pau il terren per ch’il grond culp, il qual el vuleva far tar sia proxima visita, al reusseschia tant pli facil. La mastralessa però ha scurlà il chau davart questa famigliaritad dal chapitani e na chapiva betg, tge che quel intenziunass cun tala. Ella al ha però demussà tut respect ed al ha schizunt tractà cun ina buttiglia vin, e quai ha dà a quel anc pli grond curaschi e speranza.

Turnond dus dis pli tard enavos da si’excursiun, n’ha el betg mancà da sa preschentar per la terza giada en chasa da la mastralessa; ma quella giada è el vegnì pir la saira tar ella, sco che quai è usità tar la giuventetgna che va la saira a tramegl. A l’entschatta ha el gì da relatar ils salids e las cumissiuns da l’amia da la mastralessa menziunada; suenter ha el descrit ses viadi e sias fatschentas e discurrì da tuttas chaussas pussaivlas; pertge che vulend ristgar questa saira il culp definitiv, aveva el avant che entrar en chasa da la mastralessa prendì ses trais magiels vin e quai al aveva stgaudà in pau il chau e dà in curaschi eroic. El ha stritgà cun satisfacziun ses barbis e cumenzà alura: «Sco che jau as hai gia ditg, signura mastralessa; vus duvrais in’assistenza, in’assistenza ‹comme il faut›, tant per vossa defensiun encunter parents engurds sco er per as levgiar da vossas stentas e voss quitads da l’economia. Talas lavurs n’èn betg adattadas per ina dunna, da quellas afferas dumondan l’energia d’in um, d’in um da curaschi. Quellas afferas retiran a vus il ruaus necessari, consumeschan vossa forza ed as fan vegnir veglia avant ils onns. Il meglier che vus pudais far per puspè acquistar voss ruaus è da maridar, da metter tut voss quitads sin il ferm givè d’in um. Avess jau d’as proteger, parbleu! Jau vuless far avair respect quella schenta da parents. Insumma, vus faschais il meglier da maridar, signura mastralessa, e sche jau as sun deschent avunda, sche prendai vus mai per voss consort; da mi’affecziun pudais vus esser segira.»

Pir uss ha la mastralessa chapì il linguatg dal chapitani e sia servetschaivladad areguard ils salids purtads da si’amia; ella ha realisà pir uss che quai era stà il pretext, sut il qual chapitani Paul aveva tschertgà da frequentar sia chasa. Na fiss el betg stà l’um excentric e baroc, per il qual ins al enconuscheva generalmain, ella al avess dà ina chapitlada pervi da sia temerariadad; uschia però n’al ha ella betg vulì offender ed ha ditg cun tutta quietezza: «Na, signur chapitani, da maridar n’hai jau nagin plaschair, ni cun vus ni cun in auter, quai na vegn mai a daventar. Da mes parents poss jau bain ma defender e mi’economia na ma dat betg tanta fadia. Jau vi viver ils dis che Dieu ma dat anc en pasch e ruaus. Igl è perquai inutil da discurrer da quellas chaussas.»

Il chapitani ha impundì tut si’eloquenza per far chapir la mastralessa, quant avantagius ch’i fiss per ella da s’unir cun in um sco el, ma adumbatten; la mastralessa è stada tar si’opiniun ch’i fiss in scandal, sch’ina dunna da ses onns vuless maridar la segunda giada. Vesend il chapitani ch’el na vegnia questa saira betg a broc cun ella, ha el la finala bandunà la chasa da la mastralessa betg dal tut cuntent cun il success da sia premura. Gist quel mument sa chattava ina rotscha da menders davant la chasa da la mastralessa Rosa e quels han observà ch’il chapitani ha bandunà la chasa. In dals menders è er sa regurdà d’avair vis las ultimas emnas il chapitani a vegnir or da questa chasa e la cumbinaziun dals è prest stada fatga: «Quel va a tramegl tar la mastralessa», ha in ditg ed ils auters han dà sin quai ina risada. Els han alura accumpagnà en intgina distanza il chapitani ed al han clamà da tuttas sorts sgnoccas ed aviras. «Nua è il ‹musie Parbleu› stà?», ha in clamà. «El è stà tar la mastralessa a vulair prender engaschament per vita duranta», ha in auter respundì. «Na, na», ha in terz clamà, «el è stà a tschertgar ina chapitanessa, perquai ha el fatg oz uschè glisch il barbis.» Sumegliantas tschantschas han ils menders clamà al chapitani ed al han persequità fin avant sia chasa. Il chapitani però ha fatg sco sch’el n’udiss e chapiss betg las aviras dals giuvens ed è ì cun pass rapids a chasa sia.

Da quellas afferas che succedan la notg sin via tranter ils mats fan per ordinari gia l’autra damaun la currella tras il vitg. Uschia savevan er tuts l’auter di che chapitani Paul saja stà ier saira tar la mastralessa Rosa e ch’ils menders hajan fatg lur gieus cun el, cur ch’el saja vegnì or da la chasa da la mastralessa; er avevan blers udì quai ch’ils menders avevan clamà suenter al vegl, ed i pareva a blers sco sch’ils mats avessan tutgà la noda, supponind ch’il chapitani haja intenziuns sin la mastralessa; pertge ch’el aveva pliras giadas tschertgà da maridar, ma era adina stà disfortunà tar las bellas, tar las qualas el aveva spluntà. Tar ils parents da la mastralessa ha questa fama fatg gronda sensaziun ed inqual dad els veseva gia in spiert en furma d’in aug chapitani tranter els e l’onda. Igl ha uss danovamain dà conferenzas tranter ils ertavels per discussiunar ils eds e las mesiras che sajan da prender per scungirar il temerari aug chapitani. Ina part dals parents vuleva immediat far avugadar l’onda, sinaquai ch’ella na survegnia en ses vegls betg mustgas da maridar, ma in’autra part na vuleva savair nagut da dar avugà ad ella ed in dals opponents ha ditg: «Vulain nus forsa ch’i giaja cun la facultad da l’onda sco cun quella da la dunschella a N – – ? Quella possedeva 24 000 rentschs en buns chapitals. Essend a l’exteriur, ha ella survegnì avugads. Da ses tschains n’ha ella mai survegnì dapli che la mesadad, sa lamentava ella. Ma cur ch’ella è morta, aveva ella anc in chapital da – da 6000 rentschs en posts pers, ed ils ertavels han pudì incassar quests chapitals cun gronda sperdita en valladas dispersas dal chantun. Na, na, pli gugent che in traffic dad avugads vulain nus anc in aug chapitani.

Quella simpla istorgia ha quasi fatg enquagliar il sang ad intgins dals ertavels, ma plirs na vulevan betg crair quest’istorgia da la dunschella ed in ha pretendì che quai na possia betg esser vair. «Co duessi esser pussaivel che avugads pudessan traffitgar uschia cun la facultad da clients senza vegnir fatgs star bun persuenter?», ha quel dumandà.

«Quella chaussa è fitg simpla», ha l’auter replitgà. «L’emprim avugà ha ses chapitals – pertge che avugadias grassas survegnan er mo avugads grass –. El ha chapitals dubels; el baratta alura ses chapitals nauschs encunter buns chapitals da ses client. Il chapital va a perder ed il client ha il donn. Va ina facultad tras ils mauns da plirs avugads da quella pasta, sche po ina bella facultad vegnir consumada en paucs onns fin il davos quatrin e l’avugà na vegn betg magher, resta però in galantum. Vulain nus forsa er far da questas speculaziuns cun la facultad da l’onda?»

Quest exempel eclatant ha tementà ils parents ed els han desistì voluntarmain da l’avugadia da la mastralessa, èn però vegnids perina da puspè far pass tar ella ch’ella laschia parter uss sia facultad. La deputaziun ch’els han tramess tar l’onda n’ha betg gì meglier success che quella d’avant plirs onns. La mastralessa na vuleva savair nagut dals quitads dals parents ed ha declerà cun curts pleds, cur ch’ella moria possian els parter quai ch’ella laschia enavos, ma els la duain uss ed adina laschar en ruaus cun lur insinuaziuns.

Uschia han ils ertavels engurds stuì spetgar cun pazienza fin ch’il mail saja madir e crodia da sasez per terra.

Quella mulesta permanenta da vart dals parents contristava ordvart la buna mastralessa ed ella sa sentiva zunt abandunada. Il nair interess da ses ertavels l’ha emplenì cun disgust envers la parentella e perquai n’ha ella mai vulì avair da far insatge cun nagins da ses parents. Sia suletta e sincera amia era sia quinada Leina, cun la quala ella aveva gì amicizia gia d’uffant. Quella era maridada cun il chalger ed aveva survegnì ina numerusa famiglia. L’onn proxim, ch’era l’onn da fomaz, è la povra Leina morta ed ha laschà enavos ses um en ina situaziun deplorabla cun sia gronda famiglia. La mastralessa ha sustegnì quest sgarschaivel onn da miserias bleras paupers generusamain, ma il pli grond quità aveva ella per la famiglia da sia quinada Leina. L’uffant pitschen da quella, ins svelta mattetta da circa dus onns, ha ella prendì en chasa sia e tegnì sco in agen uffant. Ils parents marmugnavan sur da quai ed avevan gia tema che l’onda piglia memia grond’affecziun per quest uffant e pudess il davos anc testamentar a quel sia facultad; ma far na savevan els nagut encunter.

Cun quest uffant era ina nova vita entrada en chasa da la mastralessa. Il silenzi perpeten che regiva uschiglio en sia chasa spaziusa è svanì. La mastralessa aveva uss in’occupaziun fixa, ella aveva surpiglià la lavur difficultusa d’ina educatura; ma ella veva er tutta premura da satisfar a las obligaziuns d’ina tala. Dis ora è ella s’occupada cun il pauper orfen, e quel ha piglià ina grond’affecziun per sia mamma, sco ch’ella numnava l’onda. L’uffant fascheva gronds progress en tuts reguards e sa sviluppava excellentamain da corp e da spiert. Igl era strusch vargà in mez onn che la svelta mattetta pledava gia tut. Ella discurriva tut il di e fascheva gronda curt’urella a la mastralessa. Quella sentiva ina charezza per quest uffant sco sch’el fiss ses agen. Gieva ella ina giada ni l’autra insanua, prendeva ella franc la mattetta cun sai; ma cur che quai n’era betg pussaivel, n’aveva ella nagin ruaus e curriva svelt a chasa sia tar sia poppa. Uschia è la mattetta creschida si e daventada il plaschair da l’onda e la suletta cumpagnia da quella. Uschespert che la pitschna è stada abla da far inqual lavur, ha la mastralessa cumenzà ad instruir ella e la mattetta è sa mussada diligenta ed adestra en tuttas chaussas ch’ella prendeva per mauns. Er ha la mastralessa tramess ella a scola, e Brida, uschia sa numnava la mattatscha, ha fatg buns progress en scola; ma las uras da scola eran uras da lungurella per la mastralessa, perquai che la cumpagnia da sia chara pitschna mancava ad ella durant il temp da scola. Pli tard, cur che Brida era in pau pli gronda, la instruiva la mastralessa er en lavurs da chasa, la laschava cuschinar, filar, cuntschar, cultivar e rugalar il grond iert avant chasa; pertge ch’ella vuleva che la giuvna emprendia tut las lavurs ch’èn necessarias ad ina dunna. Per talas lavurs tegnev’ins anc da lez temp il cuschinar, lavar, filar, cuser e cuntschar, taisser e las lavurs dal funs; da quellas lavurs finas che las giuvnas emprendan per la gronda part ozendi e ch’èn als umens nunnecessarias, sche betg schizunt nuschaivlas per famiglias da purs, na savev’ins anc nagut; purs e puras, giuven e vegl paradavan anc cun vestgadira naziunala duraivla ed ins n’enconuscheva anc pauc tar nus las modas da Paris e da crinolinas sut rassas da carpun na savev’ins alura anc absolutamain nagut.

Brida era engraziaivla a la mastralessa per la tgira che quella aveva gì per ella; ella l’amava dapli ch’ina mamma e fascheva tut ses pussaivel per embellir ils dis da sia benefactura. La mastralessa era uss ina dunna da varga 70 onns e cun sia vegliadetgna èn er vegnidas tar ella las numerusas flaivlezzas da quests onns. Brida aveva tar tuttas chaschuns in grondissim quità per l’onda e supportava er tuttas lunas da quella cun la pli gronda pazienza. Durant ina lunga malsogna che la mastralessa ha gì da supportar l’enviern, n’ha la giuvna bandunà ni da di ni da notg il letg da quella. Ils parents avevan pitschnas mirveglias per la veglia e zunt darar ch’in da quels vegniva a la visitar. Il plevon però vegniva savens tar la malsauna per la confortar. Crajend da stuair murir, ha la mastralessa alura clamà in di in um fidà tar ella ed en preschientscha da quel e dal plevon ha ella fatg testament. Tge che quel ha cuntegnì na saveva nagin, gea, nagin na saveva per franc da l’existenza d’in tal testament, pertge che tut quai era daventà adascus. La mastralessa però n’è betg morta; sia buna constituziun e sia temperanza aveva dominà la malsogna ed ella è guarida; ma sias forzas eran svanidas e n’èn betg pli returnadas.

Entant che la mastralessa era in maletg da la fragilitad, fluriva Brida sco la rosa da l’iert. Ella era creschida si ina bellissima giuvna, e na fiss ella betg stada in uffant adoptà, sche avessan blers giuvens bittà lur egls sin la stupenta giuvna. In però n’aveva naginas marveglias da dumandar suenter la facultad da la giuvna, el l’amava cun tut ses cor, schegea ch’ella na possedeva nagut. Quai era il Gurdin dal mesader da la mastralessa, in excellent giuven lavurus e da conduita exemplarica. Stuend el vegnir mintga di en chasa da la mastralessa cun latg e cun ina chaussa e l’autra, aveva el gia avant in pèr onns fatg enconuschientscha cun la Brida ed or da quella è naschida cun il temp in’intima amur tranter il giuven e la giuvna. La mastralessa è s’accurschida quella chaussa, ma plaschend ad ella il giuven adester, n’ha ella mess nagins impediments als amants, anzi ella giavischava ch’els daventian in pèr, savend che sia chara Brida survegnia mai in meglier um ch’il Gurdin. Ella ha laschà sentir sias ideas da quellas varts, e Brida e ses amant eran zunt cuntents. La mastralessa n’è betg stada a mesa via, ella ha giavischà che Brida e Gurdin maridian il proxim tschaiver e quai è alura er daventà. La lètg giuvna ha abità en chasa da la mastralessa e la Brida serviva a l’onda sco antruras e Gurdin lavurava il funs cun ses geniturs, ils quals èn restads mesaders da la mastralessa sco avant. La mastralessa ha anc vivì circa dus onns ed ha anc gì la legria da vegnir madritscha da l’emprim uffant da la Brida.

Che quest traffic en chasa da la mastralessa na plascheva betg a ses parents ed ertavels pon ins cumprender. La Brida odiavan els sco ina vipra ed avessi dependì dad els, franc ch’i l’avessan bittà or da chasa sco da bittar or in chaun. Els na pudevan però far nagut ed han stuì tragutter lur gritta. Ma finalmain dueva er arrivar l’ura sin la quala els avevan spetgà tants onns cun impazienza. L’onda, ina vegliurda da varga 75 onns, ha tschiffà in vehement malcostas ed è morta en paucs dis. La profunda dolur che Brida sentiva sur la perdita da la buna onda na pon ins betg descriver; la paupra dunna era inconsolabla. Ils parents da la mastralessa han en vardad er fatg pauc per confortar ella. La mastralessa era strusch messa en bara ch’ina entira legiun da parents è vegnida en chasa da l’onda mastralessa e vulevan cumandar qua, sco sche la paupra Brida n’avess da dir gnanc ina silba pli en questa chasa. Cunzunt ina figlia da Gion Manut – el sez, il Gion e sia Gilgia pitschna n’avevan pudì tegnair or l’onda mastralessa, els eran morta gia avant plirs onns – era zunt tissientada e murdeva e deva fridas a la paupra Brida che n’era betg disponida da far la guerra cun da quella schenta, cunzunt en la chasa da la mort. Ella ha però clamà in vischin, il medem ch’era avant in pèr onns stà cun il plevon tar la mastralessa, cur che quella aveva fatg ses testament. Quel è alura er vegnì immediat, pertge ch’el pudeva s’imaginar da tge ch’i sa tractia. El ha alura ditg a las parentas irritadas ch’ellas n’hajan ad interim betg da cumandar en questa chasa; la mastralessa haja ordinà tut ordavant co ch’i saja da far sch’ella avess da murir, «ed ella ha declerà en mia preschientscha che la Brida haja sezza d’avair quità per tut, per la sepultura e tut quai che saja collià cun il mortori». Dal reminent haja la mastralessa laschà enavos in testament ed il signur plevon vegnia a sias uras a radunar ils parents da la defuncta per communitgar a quels l’ultima voluntad da l’onda.

Quest sulet pled ‹testament› aveva provocà ina terribla panica tranter l’entira muntanera da parents; ella ha survegnì in curius presentiment ch’il brassà, sin il qual ellas avevan spetgà tants onns cun impazienza duaja crudar or da lur mauns. Il commando en chasa han els però stuì laschar a Brida. Tar la sepultura èn cumparids zunt blers enconuschents e quasi l’entira populaziun dal vitg. Las parentas bragivan sco sch’ellas sentissan ina grondissima tristezza sur la perdita da la chara onda. Sin la fossa ha il signur plevon tegnì in bel discurs e ludà zunt fitg la beneficenza da la defuncta, ses caracter nobel e paschaivel ed autras bunas qualitads.

Suenter la sepultura ha il plevon alura laschà clamar in dals parents ed ha ditg a quel ch’el duaja radunar il terz di ils ertavels en chasa da la onda mastralessa; el haja da metter avant a quels in testament che la defuncta haja fatg avant in pèr onns. Ella al haja er anc declerà en si’ultima malsogna ch’ella veglia che quest testament vegnia exequì exactamain. Ils parents n’han uschia pudì far nagut auter che cumparair l’ura fixada en chasa da l’onda. Quai era ina societad numerusa, schenta da tuttas vegliadetgnas. Cusrins da la mastralessa eran preschents mo quatter, ils auters eran tuts morts avant ella; ils auters eran nevs e nezzas ed er mo uffants da tals. L’entira societad seseva gia a maisa, cur ch’il plevon e la perditga cun anc in suprastant èn entrads. Ils trais umens han er prendi plaz davos maisa. En quest mument regiva in profund silenzi en la stanza. Il plevon ha alura declerà cun curts pleds che la defuncta, mastralessa Rosa Cresta, nata Merl, haja relaschà in testament ch’ella haja fatg avant in pèr onns en sia preschientscha e ch’ella al haja supplitgà en si’ultima malsogna ch’el duaja communitgar quel a ses parents suenter sia mort; perquai haja el oz radunà qua ils parents ed el veglia en lur preschientscha rumper si il document. Cun quels pleds ha el prendì or da ses satg ina scrittira en furma d’ina gronda brev sigillada e l’ha avert e legì. Las tscheras e figuras dals parents na sa lascha betg descriver, cun mintga paragraf sentivan els pli gronda snavur, ma er pli gronda gritta e scuidanza. Plirs dad els eran vegnids palids sco la naiv.

La mastralessa possedeva circa 45 000 rentschs, ina chasa cun dependenzas e bleras mobiglias. Da quella facultad ha Brida retscha tenor il testament la chasa cun la gronda part da las mobiglias, cun clavà ed iert ed anc funs per l’import da 15 000 rentschs. 10 000 rentschs aveva la defuncta testamentà per part a la scola, per part al fond da povers, a la baselgia ed a la pravenda. Uschia è anc restada als parents ina facultad da circa 20 000 rentschs. Els vulevan protestar, ma quai è stà inutil, els eran mo parents laterals e la mastralessa era stada cumplainamain patruna da disponer tenor ses plaschair sur sia facultad. Vesend ch’i saja qua nagut da midar pli, han els stuì sa cuntentar cun quai ch’els avevan survegnì. Ma pir uss è prorutta la dretga battaglia tranter els. Da quels 20 000 rentschs ch’els avevan survegnì, han els anc consumà 5000 cun process ed a la fin è restà a scadin ina bagatella da l’entira ierta da l’onda mastralessa.

Brida e ses um Gurdin han retschet cun larmas d’engraziament la bella dota che la buna onda als aveva testamentà ed èn adina sa regurdads e sa regordan anc uss cun lur descendents da lur generusa benefactura e la benedeschan.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1868, nrs. 1–3, p. 1–10, 17–28, 33–46.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse