Il vagabund senza patria

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il vagabund senza patria  (1868) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

La planira tranter Parpan e Lantsch ch’ins traversa ozendi en tutta cumadaivladad cun la posta, aveva avant dus tschientaners ed er anc pli tard ina fisionomia bler pli funesta. Vias miserablas, quasi dal tuttafatg nuncharrablas, traversavan da quel temp il guaud spess che s’extendeva anc lunsch viaden vers Lantsch. Sin quest vast territori, en quest terribel desert expost a la furia ed insolenza d’in clima selvadi e criv fruntav’ins da quel temp mo sin singulas aclas. Per ils viandants era quest lung tschancun da la via ina staziun fitg malempernaivla betg sulet pervi da la via stentusa e l’aspect funest d’ina criva e vasta natira, mabain er pervi da la malsegirezza che smanatschava pass per pass als passants, cunzunt a persunas che gievan sulettas tras quest desert. Malgrà il clima disfavuraivel e la trista situaziun da questa cuntrada cuverta cun guaud che n’era propi betg adattada sco dimora d’umans, entupav’ins qua savens umens d’in aspect fitg suspectus che parevan dad esser da chasa en quest vast guaud e che vagabundavan da tuttas uras per las sendas e per ils trutgs dal conturn. Il dumber d’abitants da questa planira n’enconuscheva nagin; els sa tegnevan er quasi or da tutta communicaziun cun ils vitgs vischins. Quai però era vair ch’ins enconuscheva gia da vegl ennà dus abitadis en quest guaud. Sin ina gonda, ina plazza libra tranter ils pigns gigants, sa chattava in edifizi mez en decadenza che vegniva numnà l’ustaria da la planira da Lantsch. Quai era in chasament da pitschna valur; el era construì per la gronda part or da lain ch’era uss gia mez marsch e laschava temair ch’el crodia ensemen. Ultra da quai na giudeva quest hotel betg gist in renum favuraivel areguard sia segirezza ed i vegniva discurrì da blers omicidis che duevan esser stads commess en il conturn da questa spelunca. A la giustia, la quala n’è mai stada gist fina e ferma en il Grischun, n’eri fin uss mai reussì da cumprovar ina participaziun da l’ustier vi da sumegliants delicts commess en quella cuntrada; tut quai che pudeva vegnir constatà era sulet che quel ni l’auter viandant aveva bandunà Parpan u Lantsch cun l’intenziun da passar la planira e che plirs da quels n’eran betg pli vegnids a la glisch dal di da l’autra vart dal guaud. Nua che talas persunas fissan restadas, quala era stada lur sort, quai è restà nunenconuschent. Questas circumstanzas suspectusas n’han betg manchentà a dar ina nauscha fama a quest guaud, e nagin n’al passava sulet senza stuair; ins spetgava pli gugent a Parpan ni a Lantsch sin societad per far questa via en cumpagnia numerusa. Ultra da l’ustaria menziunada sa chattava anc in’autra avdanza d’umans en questa cuntrada solitaria, numnadamain ina chasa u plitost ina tegia nauscha, fabritgada or da travs malsquadradas, cuvrida miserablamain cun laina e dascha. Fanestras da vaider n’existivan betg en questa miserabla spelunca, mabain sulettamain intginas averturas u foras en la paraid naira, fermadas da notg cun sdratscha e mistgel. Quella tauna steva damanaivel dal pitschen lai sisum la planira, in pau giud via e circa in ferm quart d’ura davent da la menziunada ustaria.

A l’exteriur correspundeva er l’endrizzament intern da questa miserabla chamona ch’aveva duas partiziuns principalas. Gist a l’entrada sa chattava ina spezia da partiziun da cuschina; quest local na meritava però betg quest num, essend ch’ins na chattava qua ni platta da fieu ni fuaina ni furnel; tuttina vegniva quest plaz duvrà sco cuschina. Vi d’in plumagl, fermà vi d’in pal dal tetg, pendeva in parlet che tanscheva giu tranter dus craps che represchentavan la platta da fieu e che giaschevan sin il terratsch blut ed umid; vi da las paraids pendeva vaschella da tuttas furmas, sorts e grondezzas, la pli part surtratga d’ina crusta malnetta; per il plaun enturn giaschevan ossa, vestgadira sdratschada, scuas, laina e da tutta sort rument. In’odur terribla empleniva questa fuaina. Vi d’intgins pals ch’eran drizzads a travers en in chantun dal local pendevan pliras pels en divers stadis, setgas e bletschas e mez fimentadas, las qualas, ensemen cun lur conturn, inditgavan a moda pli che evidenta tge ufficina che sa chattava sut quest tetg. Ina spezia da porta manava en la part interiura, ina fuaina da sgarschur ch’aveva duas partiziuns, separadas d’ina mesa paraid. En l’emprima stanza, sch’ins vul numnar quella tauna uschia, sa chattava ina maisa, numnadamain duas aissas enchastradas, fermadas vi da la paraid e sustegnidas davanttiers d’in pal. Nova stueva questa maisa avair gì la colur dal lain, ma uss n’aveva ella nagina colur ni er tuttas colurs pussaivlas. En duas entgarnas stevan dus letgs gigants, construids dad aissas groppas; sco matratscha serviva mistgel marsch e palì; ponns da letg n’eran betg avant maun cun excepziun d’inqual sdratsch destinà sco cuverta. Ultra d’in pèr sutgas nauschas na pudev’ins observar naginas mobiglias en quest local. En las paraids stevan qua e là clavellas da lain e vi da quellas pendeva vestgadira nauscha e sdratscha. La segunda partiziun era in pau pli pitschna, ma sumeglianta a l’emprima. Er en quella serviva in sumegliant gnieu sco letg. En in chantun sa chattavan in pèr satgs cun vivonda ed ina panera che purtava da tuttas sorts: charn, liongias, rudellas da saiv e da quella rauba che derasava in tuffien diabolic. Il plaun da questas stanzas era sumegliant ad in pantun ed il palantschieu sura consistiva da grossas aissas enchastradas malamain e las sfendaglias en las paraids ed en il palantschieu eran stuppadas cun mistgel.

A tgi che questa chamona appartegnia sco proprietad na saveva nagin propi. Ella steva sin il territori e sut la giurisdicziun da Vaz; la vischnanca n’aveva però naginas mirveglias da quella banda ch’avdava en la chamona solitaria ed era pli che cuntenta, sche quella schenta restava quieta sin sia possessiun. Dal reminent pareva questa colonia dad esser ina staziun principala da zagrenders vagants, da parlers ed autra schenta sumeglianta. Da preschent, l’onn 1690, residiava ina numerusa famiglia en quest quartier da vagants. Ins numnava quella famiglia ils Vedrins u la rataina da Vedrins. Avant intgins onns abitava qua in um sulet; pir avant trais u quatter onns eran ils Vedrins cumparids en questa cuntrada ed avevan prendì possess da la chamona. En tge grad da parentella ch’il nov possessur era stà cun il trapassà na savev’ins betg, e nagin n’aveva mirveglias da quai. Ils Vedrins furmavan in triep da dudesch chaus, numnadamain bab e mamma e diesch uffants. Il chau da la famiglia era in um da strusch quarant’onns; da statura era el robust e la fatscha era embrinida da tala maniera ch’ins stueva supponer ch’el stettia en stretga parentella cun la razza da zagrenders. Sia consorta era in dunna colossala ed appartegneva tenor ses tipus exteriur a la razza germana. Sis figls e quatter figlias, tuts ensemen glieud robusta e prosperaivla, eran la ritgezza da lur geniturs. Maister Vedrin girava la gronda part da l’onn tras las differentas valladas dal Grischun e da las terras cunfinantas e lavurava da parler, mulava forschs e cuntels, pinava vaschella, instruiva ed educava chauns, fascheva il divinader, bainduras er il pultrun e baraccader. Trais da ses uffants al accumpagnavan sin quellas excursiuns, numnadamain ses dus figls vegls, als quals el mussava ses mastergns, ed ina da las figlias che dueva far la cuschiniera als vagants. Tschels onns, avant ch’el prendia sia dimora en la chamona sin la planira da Lantsch, viagiava maister Vedrin cun si’entira famiglia per il mund enturn; uss però, ch’el aveva surpiglià cun sia chamona l’uffizi da cutsch numnà, na pudeva sia dunna betg bandunar la residenza, mabain stueva satisfar a las obligaziuns dal consort absent. Ils uffants che restavan tar la mamma gidavan quella en sias fatschentas e giravan bainduras sco talpers per las vischnancas vischinantas enturn, per gudagnar inqual munaida nauscha e medemamain satisfar a lur senn vagant incharnà.

La stad son Martin era arrivada. Dis bels e clers sa midavan giu cun notgs serainas e stailidas. Il verd da la prada, tutgà da la prugina che purtavan las damauns frestgas, era sa midà en in pail d’in brin fustg e las plantas da feglia splenduravan en tuttas colurs e devan als guauds in aspect magnific. Maister Vedrin era sa profità da questa bell’aura ed era returnà da si’emigraziun annuala en sia chamona cun la racolta da sias fadias e stentas. El è vegnì retschet cun givels en sia residenza e gia l’emprima saira ha la famiglia fatg festa. Las vanzadiras d’ina trima grassa d’in pur da Vaz ch’era ida a smerscha avant paucs dis han furnì in ales gustus ed in brassà savurus, ed en l’ustaria vischina da la planira han ins requirì in pèr mesiras vinars. I sa chapescha che l’allegria ha prendì quella saira possess dals cors en la chamona da la planira da Lantsch; pertge ch’ina tala tschaina na vegniva betg servida qua mintga saira, essend ch’ils purs da Vaz na laschavan betg ir savens a smerscher trimas grassas, e l’expensa per vinars na saveva la famiglia betg far mintga di, schebain che maister Vedrin era returnà da si’excursiun cun ina bella summa da daners. Dal reminent regiva en questa famiglia – malgrà il bass stgalim da cultura sin il qual stevan ils members da quella – in tschert spiert famigliar, ina spezia d’affecziun tranter ils geniturs ed uffants e fragliuns. La purtadra da quest spiert famigliar era la mamma che possedeva sut ses exteriur robust in anim patgific ed in cor lom, qualitads che n’èn betg adina da chattar tar las damas civilisadas che van vestgidas en veli e saida.

La festivitad famigliara ha durà fin tard en per la notg ed è vegnida vivifitgada tras in concert singular organisà spontanamain. Maister Vedrin sunava da gust la violina e ses dus figls vegls avevan medemamain emprendì dad el quest art; ultra da quai sunavan plirs dals uffant la citra ed ils pli pitschens s’exercitavan gia daditg ennà sin la cornamusa. Els han laschà resunar questa saira lur melodias las pli charinas e vivas, ed ils viandants che fissan passads tard sperasvi, avessan pudì crair dad esser crudads en il revier dal barlot. Els n’èn però betg vegnids disturbads en lur allegria; nagin viandant n’è passà da quellas uras tras la planira, essend la notg, schebain seraina, stgira sin las vias da quest desert; sulet las tschuettas respundevan en tuns trists a las melodias penetrantas da la societad nocturna. Pir tard la notg è la legra societad sa messa a ruaus, numnadamain en ils miserabels gnieus ch’als serviva per letg. Quella glieud però durmiva excellent en quellas taunas, pertge che tuts eran disads da giuven ensi da durmir sin mintga stganatsch, e dals uffants na s’imaginavan nagins ch’i fiss pussaivel d’avair in auter maschun, pertge ch’els n’avevan anc mai vis in auter letg.

En il guaud da la planira da Lantsch hai uss cumenzà a vegnir viv. Maister Vedrin n’ha betg mancà da sa represchentar en las vischnancas da sia giurisdicziun, e ses arriv è prest vegnì enconuschent a ses collegas en la vischinanza. Igl èn suandadas visitas e cuntravisitas, in veritabel temp da perdunanza per quella glieud da la chamona en il guaud. Las figlias dal maister Vedrin, almain duas, las veglias ch’el aveva, han cumenzà a far furora en ils circuls da parlers e mulets ed exercitavan ina grond’attracziun sin ils giuvens da lur pèr. Ins ha organisà ina festivitad sin l’autra e l’ustaria en la gonda aveva uss savens giasts da quella spezia. Durant il di gievan ils figls dal maister Vedrin a chatscha en il guaud spazius, gea els ascendevan bainduras las muntognas dal conturn per tschiffar inqual muntanella ni in chamutsch ch’il grond fracass che regiva uss en il guaud aveva spaventà or da la bassa en las regiuns pli autas. Las selvaschinas ritgas e gustusas ch’ils chatschaders capabels purtavan savens a chasa servivan excellent ad accreditar la cuschina da madame Vedrin tar ils aspirants da las figlias, e pigliavan ils giuvens anc bainduras inqual litgiva en il lai da l’uvestg, sche na s’opponivan ils giasts betg cunter in tractament cun talas delicatessas. Questa estga, sustegnida d’ina corpulenza pompusa e d’in aspect flurint, ha pelvaira purtà ventira a la figlia veglia dal maister Vedrin, pertge ch’ella aveva assaglì e conquistà il cor da l’adester maister Tobia da Lecsch sper Savognin, in figl d’in collega da maister Vedrin, engaschà en ses mastergn en l’entir circul da Surses, ed è uss daventada spusa. Al spusalizi èn immediat suandadas las nozzas, las qualas èn vegnidas celebradas en l’ustaria dal guaud cun in fracass, sco sche maister Tobia avess acquistà ina princessa. Al past splendid è suandà in bal a l’engronda, il qual ha durà fin la damaun. Alura ha maister Tobia prendì sia dulcinea e l’ha manà a chasa sia cun sentiments sumegliants a quels d’in diplomat ch’ha effectuà e mess en ovra ina lia cun in potentat pussant.

Quella maridaglia da sia figlia ha però er gì sias consequenzas per il maister Vedrin. La copulaziun è vegnida fatga a Vaz ed ils purs da quella vischnanca han piglià tema, vesend tar questa festivitad per l’emprima giada l’entira descendenza dal maister Vedrin en lur mez cun anc in ulteriur appendix da parents, amis ed enconuschents, in’armada che pareva dad esser ferma avunda per popular l’entira planira dal guaud. Il magistrat da Vaz è vegnì tar quell’occasiun sin il patratg da limitar in pau l’augmentaziun da la societad da l’enconuschenta chamona, ed ha laschà far da quellas varts al maister Vedrin l’intimaziun da cumparair avant il magistrat per regular fatschentas pendentas. Maister Vedrin n’ha betg mancà da dar suatientscha a quest’invitaziun ed è cumparì il di fixà cun tut respect avant il magistrat. Quel ha alura gì quel di per l’emprima giada mirveglias, danunder ch’il maister Vedrin saja e quals documents ch’el possedia areguard sia derivanza. Maister Vedrin n’è betg stà en il cas da pudair deponer tals documents ed areguard sia derivanza e sia patria na saveva el sez nagut positiv. El era en sia giuventetgna girà il mund cun ses geniturs, aveva alura prendì dunna ch’el era in giuven da circa 17–18 onns ed aveva er da qua d’envi cuntinuà sia vita vaganta fin ch’el era vegnì possess da l’enconuschenta chamona, la quala el vuleva avair ertà da ses antecessur che saja stà in ses parent. Cun quella legitimaziun n’è il magistrat betg sa cuntentà ed igl è vegnì fatg chapaivel a maister Vedrin che la vischnanca na possia betg conceder ina sumeglianta derasaziun da la generaziun vedrina. En consideraziun dals buns servetschs prestads dals Vedrins, ha il magistrat però permess al maister Vedrin la dimora en la chamona dal guaud sut la cundiziun ch’el s’obligheschia a ses servetsch da cutsch e ch’il primnaschì da la descendenza sa suttamettia mintgamai al medem uffizi, però senza mai na pudair deducir da questa convenziun dretgs da naschientscha ni da vischinadi. Auters eventuals uffants da mintga generaziun duain esser obligads d’emigrar cur ch’els daventian maiorens, principalmain ils descendents masculins. Maister Vedrin ha acceptà questas proposiziuns dal magistrat, essend quellas tuttavia confurmas a sias atgnas ideas. La chamona en il guaud n’era betg in’ufficina ch’avess pudì nutrir dapli ch’ina famiglia e pervi da sia lontananza d’avdanzas umanas era quella er uschiglio ina dimora da lungurella. Ultra da quai enconuscheva maister Vedrin il senn vagant da sia generaziun e saveva che ses uffants giravan pli gugent il mund che da star en quest desert. Dal reminent restava la chamona ina colonia da la famiglia e pudeva adina servir als members da quella per in refugi en cas extraordinaris. La conferenza dal maister Vedrin cun il ludaivel magistrat da Vaz ha oramai gì resultats ch’han cuntentà omaduas partidas e maister Vedrin ha bandunà il lieu cun la sinceraziun ch’el vegnia a tegnair conscienziusamain il contract stipulà.

Communitgond maister Vedrin en la chamona a sia consorta ed a ses uffants creschids la convenziun fatga cun il magistrat menziunà, è l’entira famiglia stada cuntenta cun quest contract cun excepziun dal figl vegl ch’avess er el preferì da girar il mund enstagl da restar en il guaud funest. El aveva però anc peda da far blers viadis tras las valladas alpinas, essend ses bab anc in um giuven che pudeva avair aspects da pratitgar anc blers onns il servetsch al qual el era s’obligà. Er il maister Vedrin sez n’avess betg gì surpiglià l’uffizi numnà, sch’el avess stuì restar tut ses dis en la chamona dal guaud, pertge ch’er en el vegniva il senn vagant alert mintga primavaira ed i n’al fiss betg stà pussaivel da surviver in onn entir en questa chamona solitaria; avend el però la dunna ch’era abla d’al substituir e che preferiva ina dimora stabla a la vita vaganta, sche na cuntegneva la convenziun surmenziunada naginas incunvegnientschas per la famiglia dals Vedrins. Maister Vedrin ha uschia er puspè fatg la primavaira proxima sias preparaziuns usitadas per in nov viadi tras las cuntradas dal Grischun ed era intenziunà da prender ses dus figls vegls cun el ed in’autra da las figlias, essend sia figlia veglia ch’al aveva accumpagnà l’onn passà uss daventada la patruna da la possessiun da Lecsch en Surses.

Durant l’enviern e principalmain vers la primavaira aveva maister Vedrin savens visitas da parlers, mulets ed auters vagants che passavan cun lur entira bagascha tras il guaud. Maister Vedrin demussava en tals cas gronda ospitalitad envers tala glieud da ses pèr. Arrivava ina da questas societads en la chamona dal guaud, vegniva spisgentà uschè splendid sco pussaivel e Vedrin parteva da cor gugent quai ch’el aveva cun ses giasts. Talas visitas eran per maister Vedrin las gasettas e telegrafs, entras ils quals el s’orientava davart quai che curriva e passava en il mund ed intervegniva scadina novitad succedida durant il temps d’enviern en il ravugl da ses parents, amis ed enconuschents. Tar da questas occasiuns vegniva alura er discussiunà e fixà il plan da la proxima campagna, e scadin dals collegas survegniva ses revier per la proxima stad.

Ils uffants creschids da maister Vedrin, principalmain ses dus emprims figls ch’eran uss creschids, avevan gì durant l’enviern gronda lungurella en la chamona dal guaud. Lavur avevan els pauca, essend che lur excursiuns sa restrenschevan sin la cuntrada vischinanta. Els faschevan scuas, pinavan vaschella, mulavan inqual forsch e sumegliantas raubettas e gievan bainduras a chatscha; la chatscha n’als purtava però betg in grond gudogn, essend la navada uschè gronda ch’ils chatschaders na pudevan betg extender lur excursiuns sin il grond territori e stuevan sa cuntentar cun las selvaschinas che vegnivan datiers da la via battida tras il guaud. A la recreaziun ch’els avessan chattà en l’ustaria dal guaud cun baiver e mangiar e cun giugar stuevan els renunziar, essend che lur bab n’als laschava betg per mauns daners ed als tegneva en quest rapport en ina disciplina rigurusa. En mancanza d’autra occupaziun han ils giuvens fatg studis diligents sin lur violinas e concertavan savens dis ora. Maister n’avevan els nagin; els possedevan uss gia tanta abilitad sin lur instrument sco lur instructur, numnadamain lur bab. Parlers e mulets esters che visitavan sin lur viadi tras il guaud la chamona dal maister Vedrin als sunavan bainduras avant inqual melodia nova, las qualas els emprendevan alura cun tut zeli pussaivel. Uschia avevan els enritgì en il decurs da l’enviern lur repertori musical per plirs tocs. Ils dus frars Vedrins, principalmain il vegl, avevan durant l’enviern anc in’autra recreaziun, da la quala nus stuain far menziun.

Sut Malix, en il conturn da Passugg, existiva da quel temps ina veglia abitaziun sin la spunda sanestra da la Rabiusa stgimanta. Quella serviva da preschent per residenza a maister Reider, in collega dal maister Vedrin. Maister Reider steva en servetsch da la citad da Cuira e serviva er anc a Malix e Curvalda. La vischinanza da la chapitala che favurisava durant il temp da las fieras il traffic da cuntrabanda cun sia martganzia sco er la grond’extensiun da ses revier avevan cun il temp purtà al maister ina bainstanza considerabla. El era uschia daventà ina spezia da Crösus tranter ses collegas, ils quals al demussavan tut respect. Essend Reider il collega da maister Vedrin il pli vischin, stevan quels dus vischins en cuntinuà rapport e negoziavan bler ensemen. Sin lur viadis na mancavan ils Vedrins betg da far lur visitas a maister Reider, il qual demussava gist uschè gronda ospitalitad a la glieud da ses pèr sco l’abitant da la chamona en il guaud da Lantsch. Maister Reider manava ina vita quieta e stabila. En sia giuventetgna aveva er el girà il mund, però dapi ch’el era daventà maister da la citad aveva el renunzià a la vita vaganta. Sia famiglia n’era betg numerusa, el aveva mo in figl e duas figlias. Il figl dueva daventar ses successur, era però anc giuven; las figlias ch’eran pli veglias che lur frar eran duas frestgas giuvnas e sa distinguevan areguard lur nettezza favuraivlamain da las mattauns da lur pèr. Ellas vegnivan uschia consideradas sco la flur da las parleras ed i na mancavan betg ils giuvens vagants ch’avevan lur egls sin las flurs da Passugg. Tranter quels aspirants sa chattavan er ils dus frars Vedrins che faschevan savens excursiuns nocturnas a Passugg durant il temp d’enviern. Las dunschellas da Passugg n’avevan nagut cunter quellas visitas dals Vedrins, purtond quellas ad ellas en lur vita monotona blera recreaziun durant las lungas sairas d’enviern. Cur che quai era pussaivel vegniva arranschà sin da quellas sairas in bal en famiglia ed ils dus musicants adesters da la chamona da Lantsch pudevan sco sunaders e sautunzs contribuir bler per in plaschaivel passatemp a las soras Reider. Ad in tal bal suandava alura per ordinari in splendid puschegn, avant ch’ils Vedrins turnavan a chasa lur. Bainduras sa chattavan anc auters giasts esters en la chasa da maister Reider, e sa chapescha che la festivitad nocturna vegniva alura prolungada, ed ils Vedrins restavan en sumegliants cas in pèr dis a Passug. Quellas visitas en chasa dal maister Reider n’han betg manchentà da far impressiun sin ils giuvens Vedrins. L’entschatta avevan els frequentà quella chasa pli per passatemp; plaun a plaun però èn els s’inamurads da las giuvnas da Passugg e lur amur è daventada cun il temp ina passiun. Ma els n’èn betg vegnids exaudids da las bellas da lur cor; las dunschellas Reider vesevan bain gugent las visitas dals dus giuvens, perquai ch’els servivan ad ellas per passatemp. Da relaziuns pli intimas cun ils Vedrins na vulevan ellas però savair nagut, tuttina quants motivs che quels devan. Cisc, il frar vegl, vuleva far fin a tutta intschertezza ed ha dumandà ina saira la Bettina per spusa, è però vegnì refusà da quella cun curts pleds. Quai al ha irrità ed el n’ha betg pli frequentà il hotel Reider. Ses frar Fabian, in giuven da circa 17 onns, n’ha betg gì dapli fortuna tar la Eva Reider e perquai ha er el chalà da frequentar la societad a Passug. Quai era stà in leger tschaiver per ils Vedrins, ma la curaisma ch’è suandada a quest temp d’allegria als aveva dasdà or da lur siemis. Il motiv, per il qual las soras Reider avevan refusà ils Vedrins, n’è betg vegnì enconuschent; probabel sa sentivan ellas da pli gronda e nobla aristocrazia, ni ch’ellas avevan forsa er gia avant maun auters candidats che plaschevan ad ellas meglier ch’ils sunaders da la chamona sin la planira da Lantsch.

Cisc e Fabian spetgavan uss cun impazienza e grond desideri l’arriv da la primavaira ch’als dueva puspè manar or da la chamona paterna. Uschè ditg sco ch’els avevan vivì en l’illusiun da daventar schenders dal maister Reider, n’avevan els betg bramà il temp da lur partenza; uss però che lur speranzas eran idas ad aua, als era la vita en il guaud daventada insupportabla. Malsaun n’eran ni l’in ni l’auter vegnì pervi da questa disfortuna; il cor d’in parler è bain construì sco quel d’auters umans ed è er da la medema materia, ma da sajettar a sasezs ina balla tras il chau per motiv ch’els avevan survegnì in chanaster da lur bellas, sco quai che fan en sumegliants cas blers signurs da la civilisaziun e cultura moderna, n’è betg vegnì endament als dus frars.

Finalmain èn arrivadas las festas da Pasca ed otg dis pli tard è maister Vedrin sa mess cun ses dus figls e sia segunda figlia en moviment per far ses solit gir tras las valladas dal Grischun e da la Svizra. Sin in charret nausch eran installads ina mola ed auters utensils da parler e mulet e davant il char steva in grond chaun sco manadira, il qual Fabian aveva da diriger sco viturin da l’expediziun industriala. L’entira famiglia da la chamona era sa rimnada enturn il charret. Maister Vedrin ha anc strenschì ina giada il maun a sia consorta ed ha alura dà il cumond da sa metter en moviment. In «hio!» da Fabian, il Bello ha cumenzà a trair il charret e prest è la caravana svanida or dals egls da la famiglia che restava a chasa.


II.
[edit]

Dal temp ch’èn succedids ils fatgs che nus raquintain en quest’istorgia, percurriva da tutta sort glieud la Rezia. Parlers e mulets ed auters vagabunds giravan dad in lieu a l’auter, e savens vegnivan er entiras bandas da zagrenders en la terra. D’ina polizia savev’ins pauc ed uschia aveva tut quella schenta liber pass en nossas valladas e viveva sin las crustas dals purs. In’influenza fitg nuschaivla sin il pievel avevan ils zagrenders che nutrivan sco divinaders las numerusas superstiziuns, a las qualas betg sulet las classas inferiuras dal pievel eran suttapostas, mabain er ils magnats e la signuria. Da quel temp devi tenor l’opiniun generala anc strias e striuns ed ins fascheva da lez temp anc process criminals cun da quella paupra glieud ed ardeva dunnas veglias ch’avevan la disfortuna da vegnir en suspect d’avair prendì part dal barlot. Las torturas che strias e striuns stueva star or davant ils tribunals criminals èn sgarschaivlas, ed igl è ozendi grev da chapir, co ch’ils umans han da lez temp gì tals cors da turmentar paupra glieud fin la mort per far confessar delicts e chaussas, da las qualas ils inculpads na savevan sezs nagut. Quellas persecuziuns da paupra glieud innocenta han durà fin la segunda mesadad dal 18avel tschientaner ed il Grischun è stà in dals davos pajais ch’ha vulì desister da brassar dunnas veglias, perquai ch’ellas faschevan plievgia e tempesta e da quellas chaussas pliras.

Er quella primavaira era ina numerusa banda da zagrenders arrivada en la Rezia ed era sa champada dador la citad da Cuira en il guaud sur Masans. Quella schenta aveva fabritgà qua pliras chamonas ed erigì tendas per lur abitaziuns. Da qua anora fascheva la banda en diversas partiziuns excursiuns en il conturn da la citad ed en las vischnancas limitrofas. Engianar ils purs ed engular, quai era lur principal mastergn; dasperas pratitgavan els er l’art da divinaders. Ma la vaira sedia da quella glieud è restà il guaud sur Masans, nua che la regina da quella banda tegneva sia residenza, ina dunna veglia, brutta, d’ina corpulenza extravaganta. L’opiniun publica attribuiva a quella dunna ina sabientscha surnatirala, ed ins crajeva generalmain ch’ella sappia predir tut ils misteris dal futur; perquai aveva ella grond succurs. En sia tenda misteriusa cumpareva glieud da tuttas cundiziuns per udir or da la bucca da la divinadra lur sort e ventira. Il pli grond contingent da quels pelegrins che visitavan la tenda da la zagrendra furniva la chapitala sclerida; ma er las bellas da las vischnancas dal conturn vegnivan adascus tar quest orachel, per udir ils misteris da lur sort futura.

Maister Vedrin era uss er arrivà cun ses equipagi a Cuira e ses figls han udì cun plaschair la nova ch’ina zagrendra d’uschè gronda sabientscha saja uschè damanaivel. Superstizius ed ignorants sco ch’els eran, crajevan els sco autra glieud che la zagrendra sappia insatge dapli che mo mangiar paun, ed ils dus frars èn vegnids perina da visitar ina saira la divinadra. Arrivads tar il champ da la banda, han els exprimì il giavisch da vegnir manads tar la dunna Philippa, sco che la zagrendra sa numnava. Igl ha anc durà ina pezza avant che lur giavisch vegnia exaudì. Finalmain è vegnì in zagrender vegl cun las novas ch’els possian entrar cun el en la tenda da dunna Philippa. Pauc pli tard stevan els davant la divinadra. Quella seseva sin ina stgabella vestgida en in mantè lartg ed aveva enturn chau in grond fazielet che cuvriva per part la fatscha. En il fund da la tenda ardeva ina flaivla glisch, inabla da sclerir il considerabel spazi da la tenda, ch’effectuava sulettamain in mez crepuscul che deva in aspect misterius a questa dimora da la divinadra. Ils dus giuvens stevan qua tut perplex e na savevan betg, tge ch’els avessan da far. La zagrendra als ha contemplà in mument senza dir pled. Finalmain è ella sa muventada ed ha ditg cun ina vusch profunda: «Cisc, t’approximescha a dunna Philippa e dà ad ella tes maun, per ch’ella legia en las stailas dal firmament il curs dal planet ch’ha influenza sin tia sort terrestra!»

Cisc è stà qua sco sch’el fiss dà giu da tschiel ed era tut stut dals pleds che la veglia zagrendra aveva pronunzia vers el. Danunder enconuscheva quella vegliurda che n’al aveva anc mai vis, ses num? Quai na saveva el betg chapir ed al ha cret tant pli che la zagrendra haja forzas surnatiralas. Betg senza in tschert snuir è el s’approximà a la veglia striuna ed ha purschì ad ella sia palma-maun. La veglia l’ha strenschì, considerà las lingias e squassà alura il chau. Alura ha ella auzà ils egls e ditg: «Cisc, tes planet aveva avant curt temp midà sia cursa, ma è uss gia sin ses return en sia via vedra. La giuvna, che ti amas, la quala t’aveva però bandunà, vegn a turnar tar tai e ti vegns ad avair lunga vita e ventira cun tia Bettina».

Cisc è vegnì pallid sco la mort da la tema e dal snuizi; pertge che uss eri segir che dunna Philippa saja ina striuna. Co avess ella uschiglio duì savair engiavinar da quellas chaussas? Co avess ella duì savair da l’existenza d’in Cisc e d’ina Bettina e co da l’amur tranter quellas persunas ch’eran ad ella totalmain estras? Quai surpassava memia fitg ils terms da l’ordinari per betg far ina grondissima impressiun sin il giuven mulet. El steva qua davant la veglia divinadra immovibel sco ina statua e na saveva betg dir pled. «Ti es uss relaschà, Cisc», ha ditg la zagrendra ed al ha fatg in segn cun il maun ch’el duaja s’absentar. Alura ha ella prendì en vista Fabian ch’era stà preschent durant questa scena e che n’era betg main surstà che ses frar davart la sabientscha da la veglia. El è però s’avischinà cun curaschi ed ha purschì ses maun a la divinadra. Quella al ha contemplà cun grond’attenziun, ha studegià las lingias da ses maun dretg, ha puspè squassà il chau e fixà il giuven cun in egl punschent, sco sch’ella al vuless penetrar cun si’egliada: «Tes planet, Fabian», ha ditg dunna Philippa, «ha bandunà sia cursa ordinaria, e quai è tia ventira; cura ch’el returna en sia via, n’è anc betg da preveder. Ti stas sut la protecziun d’in ferm genius che t’ha pertgirà da la faussa Eva, cun la quala ti n’avessas betg gì fortuna. Ina lunga vita ambulanta è tia ierta; ta fida però da tia staila, ella vegn a manar tia sort ad ina cuntentaivla fin.» Dunna Philippa è alura s’auzada da sia stgabella, ha stendì or ses bratsch vers il giuven che steva tut perplex davant la divinadra ed ha ditg cun vusch profetica: «T’allontanescha, Ti uffant da la fortuna!», e cun quels pleds è ella svanida en l’interiur da la tenda, il qual la flaivla glisch na pudeva betg sclerir. Anc in mument è Fabian restà sco sch’el fiss scungirà sin ses post, alura è el sortì e suandà ses frar.

Fabian ha raquintà a ses frar quai che dunna Philippa al aveva ditg ed omadus na savevan betg chapir, co che quella dunna estra che n’als aveva mai vis ed enconuschì, als saveva clamar per num ed enconuscheva las relaziuns, en las qualas els stevan cun las figlias dal maister Reider. Quest misteri ch’els na savevan betg chapir, n’ha betg mancà da dar a la veglia divinadra in grond nimbus, ed els crajevan che la profezia da la zagrendra vegnia a sa verifitgar. Cisc era cuntent sco in retg cun l’infurmaziun che la veglia al aveva dà, ha però prendì avant da laschar far Bettina l’emprim pass da reconciliaziun per restabilir la pasch tranter els dus. Fabian che n’aveva betg emblidà la Eva superbia, avess franc er udì gugent che la divinadra al avess profetisà ina sumeglianta victoria sco a ses frar; da l’autra vart han ils pleds mistics da la zagrendra gì ina gronda calamita per il giuven e mitigià in pau l’afflicziun ch’el sentiva en ses cor pervi da la perdita da sia dunschella da Passugg.

Maister Vedrin n’aveva betg la minima idea ed enconuschientscha da la visita da ses figls en la tenda da la zagrendra; el als laschava la saira cumplaina libertad da disponer a lur plaschair sur da lur temp da recreaziun; el appartegneva a la classa d’educaturs e pedagogs che mainan lur discipels entras la libertad a la libertad. La medema educaziun aveva er el retschet da ses geniturs, ed el era daventà in maister abel e respectà en tut ils numerus mastergns ch’el exercitava ed aveva er acquistà ina residenza per sia famiglia, insatge dal qual betg tut ses collegas pudevan sa gloriar.

Avend el terminà sias lavurs en la chapitala e giudì in pèr dis ils plaschairs da la citad, ha el uss bandunà Cuira. Ditg n’ha el betg pudì sa resolver sin tge vart ch’el duaja ir, en la bassa en las cuntradas da Son Gagl ubain en il Partenz ni tras la Surselva. El è finalmain sa decidì per l’ultima strada ed è oramai marschà il di sequent cun sia bagascha vers Domat. Arrivads mintgamai en ina vischnanca, sa fermavan els sin la plazza publica la pli adequata, stgargiavan lur mola ed auters utensils da lur mastergn ed erigivan in’ufficina provisorica sut tschiel avert. Fabian e Giustina, sia sora, gievan alura chasa per chasa ad annunziar l’arriv dal maister Vedrin e dumandavan lavur per quel. Enturn l’ufficina da maister Vedrin eran en curt temp entiras muschnas da vaschella rutta: parlets, padellas, chazzettas, plats, stgadellas, cuppins ed anc autra da quella rauba. Daspera steva Cisc cun la mola ed a quel appurtavan ses fragliuns utensils da tuttas sorts: segirs, maneras, cuntels da tut gener, forschs, bainduras er inqual spada e sumegliantas armas da guerra. Durant il di eran alura ils parlers fitg activs; maister Vedrin pinava vaschella rutta da tuttas spezias, surzinava vaschella d’arom, culava tagliers, tschaduns e da quellas chaussas; Giustina al stueva assister en quellas lavurs; ella stueva trair il fol, nettegiar e pulir la rauba pinada, alura purtar enavos quella als patruns ed incassar ils daners per la lavur. Cisc s’occupava entant cun la mola, mulond e pulind ils utensils che ses fragliuns al avevan purtà natiers. Fabian n’aveva betg bler da far; la gronda part dal temp gieva el a guardar enturn; bainduras prendeva el sia violina enta maun e divertiva cun sias vivas melodias las persunas enturn el. Ils parlers avevan quasi tut il di cumpagnia; in’entira scossa d’uffants eran adina radunads enturn els; er glieud creschida vegniva bainduras natiers per observar las lavurs e manipulaziuns dals esters e tadlar las melodias da Fabian. La saira sa retiravan alura ils parlers en in clavà ni uigl per ruassar da lur stentas dal di. Las tratgas ch’els giudevan eran fitg frugalas; la charn fimentada ch’els avevan prendì cun els era daditg consumada ed els avevan uss la gronda part dal temp curaisma. Bainduras vegnivan els però en abitaziuns da collegas dal maister e tar da quellas occasiuns celebravan els alura inqual festa che purtava in pau variaziun en lur vita monotona.

Uschia eran ils Vedrins arrivads plaunsieu fin a Glion. Essend questa citad in punct central, avevan els l’intenziun da prender qua ina pli lunga dimora e d’extender da qua anora lur industria sin las vischnancas limitrofas. Els avevan qua però in pau concurrenza, essend ch’ina autra banda da collegas sa chattava medemamain en l’emprima citad dal Rain. Questa concurrenza n’era betg gist empernaivla a maister Vedrin, damai ch’ella sminuiva in’entrada, sin la quala el aveva calculà. Il revier era però grond e l’entira perdita sa reduciva oramai sin intgins dis ch’els stuevan bandunar il lieu pli baud che previs. Da l’autra vart era la conversaziun cun glieud da lur pèr ina chaussa ch’als purtava gronda recreaziun, e mai che questa schenta da parlers avess demussà tanta scuidanza tranter els sco noss negoziants e mastergnants dal temp modern. Las sairas sa radunavan els pacificamain insanua en in clavà, tegnevan in banchet, bainduras er in ballet e s’allegravan uschia da lur vita. La dimora da maister Vedrin a Glion na dueva però betg finir senza in’aventura displaschaivla.

Igl era in di da fiera. Ils Vedrins lavuravan sin la plazza datiers dal Rain. In pur d’ina vischnanca limitrofa ha observà lur ufficina, ha observà in mument ils parlers ed è alura s’avischinà al maister cun gronda ravgia, exclamond: «Ma vegns ti finalmain a mauns, ti lader dal dianter!»

Quest salid dal pur era vegnì a maister Vedrin uschè nunspetgadamain sco in chametg giu da tschiel blau, ed el ha fatg egls gross sco da vulair perfurar l’um. «Tge schais Vus qua?», ha Vedrin sbragì cun furia, entant che ses dus figls eran pronts d’attatgar il pur cun la forza.

«Che Vus sajas in cugliun, in lader infam, di jau!», ha il pur respundì cun vehemenza; «mo spetgai Vus, quella giada na ma scappais Vus betg, da quai pudais Vus esser segir.»

Udind da questas inculpaziuns è maister Vedrin vegnì en furia, e senza dubi avessan el e ses figls maltractà il pur, sche la glieud da fiera na fiss betg vegnida ad uras natiers per impedir ina bastunada. Igl era sa furmada in grond chanè dad umens enturn ils dispitants, ed in dad els ha dumandà las partidas ostilas per tge motiv ch’els veglian cumenzar la guerra. Il pur ha cuntinuà a blastemmar ed ha repetì las titulaturas ch’el aveva dà avant al maister Vedrin. Finalmain èsi reussì da far communitgar il pur il motiv, per il qual el numnava il maister in lader. «Avant in onn circa», ha el ditg, «è in parler vegnì en chasa mia per lavur. Mes parlet da chaschar aveva gist da basegn d’ina reparatura; il parler al ha prendì en consegna cun l’empermischun da returnar en dus dis. Tgi che n’è betg vegnì cun il parlet e che n’ha betg sa laschà vesair pli en chasa mia, quai è stà il cugliun d’in parler! Jau sun vegnì diversas giadas a Glion per tschertgar il lader, ma adumbatten – el era gia scappà e nagin na vuleva savair sin tge vart ch’el saja ì. Ed uss chat jau qua quest cugliun e quel duai star bun quella giada per sia furbaria». Uschia è s’externà il pur cun ravgia, entessend mintgamai en sia raquintaziun ina blastemma envers il maister.

«Oho!, sch’il maister è in da quels utschels, sche faschais Vus il meglier d’al surdar a la giustia», ha manegià in auter dals umens; «al accusais Vus tar il mistral da la Foppa, sche vegn il lader chastià e voss parlet as vegn restituì.»

«Mo plaun», ha respundì il maister Vedrin, «na vendai betg il fol avant ch’avair tschiffà l’urs. Jau decler quest pur per in manzaser e calumniader. L’onn passà na sun jau ni stà a Glion ni en questa cuntrada e sch’i fa da basegn, vi jau vegnir cun testimonis che jau sun stà da quel temp en il Partenz. Dal reminent stuais vus savair ch’il maister Vedrin n’è betg in lader e ch’el ha adina restituì la vaschella ch’al è vegnida confidada per reparatura. Er jau insist pia che quella chaussa vegnia examinada; jau vi satisfacziun.»

«Enconuschais Vus pia per franc quest parler?», ha in dals preschents dumandà il pur, «e vi da tge al enconuschais Vus?»

«Quai era in um nair, gist sco quel qua», ha replitgà il pur; «gea, gea quai è quel e nagin auter», ha el turnà a repeter, «il lader aveva er da quels mauns nairs cun unglas alvas, sco quel.»

Ils preschents han dà ina risada sin quest’argumentaziun dal pur ed in da quels ha ditg: «Vus na dastgais betg emblidar, bun ami, che tut ils parlers en nairs e ch’il derschader vegn a dumandar da Vus ina descripziun in pau pli exacta dal lader.»

«Ma sche jau di che quai è stà quel e nagin auter, sche ma sto il mistral bain crair», ha il pur respundì cun zeli.

Ina nova risada da vart dals preschents è suandada a questa sinceraziun dal pur.

Per far fin a questa scena penibla ha il maister Vedrin proponì al pur dad ir immediat ensemen tar il mistral, ed il pur ha acceptà questa proposiziun. Maister Vedrin ha supplitgà dus dals umens ch’eran preschents, d’als accumpagnar tar il mistral per testifitgar ch’il pur al haja ingiurà. Ils dus umens han fatg al maister quest plaschair.

Il mistral ha prest gì finì la dispita. Igl era vair ch’in parler aveva l’onn passà commess sumegliantas defraudaziuns a Glion ed en pliras vischnancas dal conturn; ils abitants da Glion però savevan ch’igl era stà in auter parler ch’aveva fatg quellas furbarias e betg il maister Vedrin. Plirs purs avevan gia da quel temp accusà il defraudader ed il mistral al aveva er laschà persequitar, però senza success; il lader era svanì e n’era betg pli vegnì vis en questa cuntrada. Il mistral ha uschia declerà il maister Vedrin per innocent ed il pur ha stuì revocar sias ingiurias fatgas a quel davant ils testimonis. Uschia è questa lita, ch’avess sut autras circumstanzas forsa pudì daventar fitg privlusa e displaschaivla al maister, ida a fin per sia cumplaina cuntentientscha: el era il victur, l’innocenza aveva purtà la victoria.

Cun tschera seraina è il maister Vedrin arrivà enavos tar sia ufficina; el tugnava però in pau sur da l’impertinenza e la stupiditad dal pur ch’aveva gì la giagliardia d’al inculpar d’in ladernitsch, senza avair megliers arguments per si’inculpaziun che la fatscha naira e la detta naira d’in parler. Quest’affera al ha servì fitg bain per dar ina lecziun a ses figls. «Tadlai mes figls», ha el ditg, «in parler è in parler; ma in parler po esser in galantum uschè bain sco scadin auter, e quai duai el er esser. Lavur confidada ston ins restituir, l’engular è in delict che chatta segir ina giada ses chasti. Co fiss jau stà en la buglia, sche jau fiss stà il defraudader da quest miserabel parlet! Na, restai per vossa vita parlers, mes figls, ma restai parlers galants». Quell’admoniziun dal bab n’ha betg mancà da far impressiun sin ils giuvens, avend els quella giada avant lur egls la victoria da l’innocenza e savend els chapir e calcular sezs las consequenzas da l’enguladitsch, sche lur bab fiss stà culpaivel en il cas vertent.

Ils Vedrins èn anc stads pliras emnas a Glion ed ils giuvens e lur sora faschevan savens excursiuns en la cuntrada da la citad per tschertgar lavur. In gieva sin ina vart, l’auter sin in’autra ed il terz er. Fabian che lavurava anc pauc sin il mastergn, era quasi adina sin viadi. Ina saira pir tard ha el anc stuì ir a Luven cun intgina lavur. Il di era stà chaud e la saira era bella, ma chamitscha. El suava sut il pais da sia chargia che las stellas daguttavan per terra. En il guaud sur St. Martin ha el vulì far in paus.

El ha mess sia chargia giun plaun ed è sa mess a giaschair sin in bel tschispet en las chaglias. Andetgamain ha el udì a resunar ils dultschs accords d’ina ghitarra; el è siglì si da plaun ed ha tadlà cun la pli grond’attenziun questa musica nunspetgada. Quant gronda è però stada sia surpraisa, udind el ad intunar ina vusch feminina sonora, accumpagnada dals accords da la ghitarra, las sequentas strofas d’ina chanzunetta:

Bella glina, te festina,

Via cun splendur

E sclarescha la flurina

Cun sia odur.

O compara, mia cara,

Uss’cun terlischur.

Che la notg daventi clara,

Clara sco l’amur.

Te festina, o regina,

De la notg sclarir;

Lascha sin mes trutgs adina

Mo l’amur flurir.

La melodia melancolica da la chanzun ed anc pli la bella, gea l’excellenta vusch da la chantadura e l’exactezza, cun la quala quellas strofas vegnivan chantadas, ha fatg sin il giuven parler ina grondissima impressiun ed el è sa resolvì da tschertgar la chantadura. El ha fatg in pass tras las chaglias e steva in mument pli tard avant ina giuvna zagrendra, la quala, sa pusond cun il givè cunter in pign gigant, cuntinuava cun in postludi amuraivel ch’è suandà a la chanzun. Fabian è stà tut perplex davant questa appariziun plaschaivla. La giuvna pudeva avair ses 15–16 onns, era gronda e schlanca da statura; ses chau era da bella furma ovala; ses chavels nairs pendevan giu per ils givels e da sia bella fatscha embrinida traglischavan dus egls nairs cun in fieu ch’inditgava in vehement temperament meridiunal. Observond er la zagrendra ses auditur, ha ella chalà da sunar ed ha contemplà il giuven, il qual era uss s’approximà ad ella fin sin dus pass.

«O chanta, chanta anc ina giada tia bella chanzun!», ha Fabian ditg, interrumpend il silenzi ch’era entrà cun ses arriv. «O ma lascha udir anc ina giada tia dultscha vusch ed ils magnifics accords da tes instrument!», ha el repetì, vesend che la giuvna era indecisa tge che ella duaja far.

«Danunder vegns ti uschè nunspetgadamain?», ha dumandà la bella chantadura; «pertge ma disturbas Ti en quest lieu solitari, nua che jau crajeva dad esser nundisturbada dals nauschs umans? Tgi ta ha tramess qua per spiunar ils pass che la disfortunada Felicitas fa en questa terra da las muntognas criva?»

«Jau t’assicuresch, Felicitas, jau na sun betg in spiun; jau sun arrivà avant in mument en quest guaud ed hai gist fatg in paus qua sut, cur che jau hai udì per l’emprima giada tia dultscha vusch. Jau n’hai betg pudì resister al desideri da far enconuschientscha cun la chantadura ch’ha leventà cun ses dultsch chant in torrent da sentiments en mes cor. O pir ma fida, ma fida, Felicitas, jau sun tes ami, tes veneratur, che dat per tai la vita, sche ti duessas esser en privel.»

«Tgi es ti pia?», ha la giuvna dumandà, fixond cun ses egls punschents il giuven, però cun main disfidanza che a l’entschatta.

«Jau sun Fabian, il figl dal maister Vedrin, il qual ins enconuscha dapertut en questa terra ed er en questa cuntrada.»

La giuvna è uss sa mussada main timida ed ha cumenzà in discurs cun Fabian. En curt temp è sia tema e disfidanza svanida dal tut ed ella ha raquintà al giuven il sequent: «Jau sun ina figlia zagrendra. Mes geniturs èn morts che jau era anc in uffant. Dapi la mort da mes parents m’ha ina banda da zagrenders che giran il mund en tuttas direcziuns prendì cun els. Jau hai stuì emprender a sunar e chantar e sun alura vegnida chatschada cun mia ghitarra per ils ischs, sinaquai che jau fadia il paun als auters members da la banda che faschevan ils pultruns. Cur che jau purtava da mias excursiuns memia pauc en la tenda, vegniva jau bastunada e maltractada, ed ultra da quai avess jau duì spusar Giacomino, il giuven da la banda il pli sfranà, il qual jau odiava cun tut la forza da mes cor. Essend unfisa da quest tractament miserabel e vulend scappar dal crudaivel Giacomino, hai jau prendì la fugia e gia varga quindesch dis er jau per questas muntognas enturn, ma zuppond da mes persequitaders e tschertgond ina via per returnar en mia patria. Ma sas ti forsa gidar en mia miseria, Fabian?»

«E pertge vul ti bandunar questa bella terra alpina e viagiar uschè lunsch davent?», ha Fabian dumandà cun vusch tremblanta.

«Jau na sun betg segira da mes persequitaders en questas muntognas; els vegnan segir ad avair chattà mes vestgids, e paupra mai, sche jau vegn oz ni damaun en lur mauns; jau vegniss bastunada a la mort.»

«Betg hajas tema!», ha ditg il giuven cun egls flammegiants, jau, Fabian, ta vegn a defender cunter tes inimis e nagin na ta duai offender senza avair da far cun mai, ed jau na ta vegn mai a bandunar, mai pli!»

La giuvna ha piglià fidanza tar il giuven parler ch’era da l’emprim mument ennà ch’el l’aveva vis, inamurà en ella fin las ureglias. Sin ses giavisch ha la giuvna empermess d’anc restar per intgins dis en questa cuntrada. Ella al ha alura accumpagnà fin a la vischinanza da Luven, ha spetgà sin ses return ed els èn alura ids ensemen giu en in’acla sur Glion. Felicitas è sinaquai restada là en in clavà e Fabian ha empermess da la visitar e da la proveder cun vivonda per intgins dis. Anc quella saira è el cumparì en l’acla cun il sustegniment necessari. Ils proxims dis ha el fatg savens visitas a la zagrendra e las notgs turnava el pir tard a durmir en il clavà, nua che sia famiglia aveva prendì ses quartier. Ni ses bab ni ses fragliuns savevan la minima chaussa da las relaziuns, en las qualas el steva cun la giuvna vaganta, gea el n’aveva mai fatg menziun da la giuvna estra.

Ils dis e las emnas èn passads ed il maister Vedrin era uss sa resolvì da bandunar Glion e cuntinuar ses viadi tras la Surselva. El era numnadamain intenziunà da passar sur il Lucmagn, tras il Tessin giu a Como e da là davent vuleva el sa trair vers l’Engiadina. Fabian enconuscheva tut quels plans da ses bab. La saira avant ch’els duevan bandunar la chapitala sursilvana, è Fabian s’absentà dals ses sut il pretext da vulair far ina promenada en la cuntrada. Avant che partir ha el anc ditg adascus a la sora Giustina: «Sche jau na fiss betg anc returnà damaun marvegl avant che vus vulais partir, sche na spetgai betg sin mai, jau as vegn a suandar ed as vegn prest a chattar.» Alura è Fabian ì davent ed ha prendì zuppadamain cun sai sia violina ed in pitschen fagot che cuntegneva in pau vivonda, insatge vestgadira e plirs utensils.

Vulend maister Vedrin sa metter l’autra damaun sin viadi, mancava ses Fabian. Il maister ha cumenzà a far canera, ma adumbatten, il giuven n’è betg cumparì. Giustina ha sinaquai communitgà al bab quai che Fabian aveva gì ditg ad ella la saira avant, numnadamain ch’els duajan pir sa metter en viadi en cas ch’el na fiss betg anc arrivà, ed il maister n’ha betg pudì far auter che partir senza il figl. Si’emprima staziun ha el fatg a Rueun, nua ch’el è restà in pèr dis. N’arrivond Fabian la saira da l’emprim di betg tar ils ses, èn il maister e Cisc ids enavos a Glion per tschertgar il fugitiv; ma els n’al han betg chattà, il giuven era svanì e nagin n’al vuleva avair vis quel di. Quai ha irrità il maister ed el ha lavà giu sia gritta en l’ustaria cun vin e vinars ch’el è vegnì aiver sc’in chanun. Pir tard la notg è el returnà a Rueun, mesirond la via crappusa d’in chantun a l’auter. L’auter di ha el nolens volens stuì cuntinuar ses viadi, pertge che qua n’aveva el betg pli lavur. Sin il fugitiv na vuleva el betg spetgar pli ditg; el sminava cun raschun che ses figl haja interprendì in’aventura a ses quint, ed el al enconuscheva bain avunda per savair che Fabian na saja betg quel che desistia uschè tgunsch d’ina idea ch’aveva ina giada piglià ragisch en sia testa.

Il viadi dal maister Vedrin è ì plaunsieu enavant; el è sa fermà per intgins dis a Tavanasa, silsuenter a Trun ed a Sumvitg ed è alura arrivà en circa trais emnas a Disla sut Mustér. Nus avain gia menziunà a l’entschatta ch’il maister s’occupava er cun il mastergn d’engiavinader. Quest art era però tar il maister in mastergn inferiur ed el n’al pratitgava betg savens. El aveva emprendì la metoda d’engiavinar en sia giuventetgna; ma el n’era betg gist in striun en quest art. El aveva ils sequents simpels recepts per quest art: «Ad ina giuvna stos ti profetisar ch’ella survegnia prest in bel e ritg marus, ad in giuven che la bella, la quala al avess gugent, daventia prest sia spusa.» Insumma consistiva ses entir art en l’engiavinar en quai ch’el profetisava a scadin quai che la glieud giavischava. El era però precaut en talas fatschentas; en vischnancas pli grondas, nua che la communicaziun era pli frequenta pervi da la via gronda, aveva el per disa da betg pratitgar quest art pervi da la gronda concurrenza dals zagrenders. Quels giudevan en quest rapport pli gronda confidenza, essend els pli versads da dar in nimbus mistic a lur acziuns solennas, cun las qualas els chapivan da tschorventar tar da quellas occasiuns la glieud. En valladas selvadias e lateralas però, nua ch’ils zagrenders na vegnivan betg uschè savens, pratitgava il maister Vedrin er quest art d’engiavinader ch’era pli lucrativ ch’il mastergn da parler e mulet. Ma il maister Vedrin aveva anc auters motivs ch’al admonivan dad esser precauts en questa chaussa. Ils zagrenders consideravan quest art sco in monopol da lur razza e persequitavan autra glieud che s’occupava cun la pratica da tals misteris, e quai saveva il maister. Essend el però vargà si Glion, ha el er cumenzà ad utilisar sia sabientscha d’engiavinader, quai ch’ha purtà in’incunvegnientscha displaschaivla ch’avess pudì avair ina zunt mala consequenza. Fin a Disla era el arrivà senza mulesta ed aveva prendì qua ses quartier en in clavà. Durant il di aveva el er qua si’ufficina sin via, sco en auters lieus e lavurava cun ses figl vi da ses mastergn. La saira vegniva l’ufficina alura transportada en in clavà sut tetg e Bello, il grond chaun e la manadira dal maister, fascheva il guardian tar ils effects da ses patrun. La porta dal clavà serravan ils parlers mintga saira, ma da la fermar n’als vegniva betg endament. Ina saira enturn mesanotg è la porta dal clavà s’averta tut adascus; Bello però aveva ina fin’ureglia ed ha cumenzà a giappar. Il maister è sa dasdà, ha però cret che ses chaun saja mo vegnì disturbà d’in giat ed è sa vieut en ses gnieu da paglia per cuntinuar ses sien. Bello na vuleva betg sa quietar ed il maister ha la finala udì, co ch’ina vusch clamava il chaun per al quietar. El ha tadlà cun la pli grond’attenziun ed ha uss er udì a revolver ses utensils. Quai era da memia per il maister e cun il clom: «Tschiffa, Bello, tschiffa!» è el siglì si da la paglia e cun el er Cisc ch’era vegnì alert tras il clom dal bab. Bello ha cumenzà ad urlar cun forza e bab e figl èn siglids giu en iral per guardar, tge laders che sajan entrads en clavà per als disturbar en lur sien. Els han vis davant els dus umens gronds, nairs sco demunis. In da quels aveva gia bittà in sughet enturn culiez al chaun ed era sin il precint d’al strangular e l’auter aveva gia fatg in butin che consistiva d’utensils e vaschella dal maister. Ils Vedrins han vis cun ina giada ch’els avevan qua davant els dus zagrenders ravgiads e scelerads. Cisc ha immediat tschiffà in pal e dà al zagrender che tegneva Bello, ina tala frida giu per in givè che quel è dà per terra ed ha stuì laschar dar il sughet, cun il qual el strangulava il chaun. Bello è sa retira tar il Cisc e quel al ha fatg liber da la corda. Uss ha la battaglia cumenzà pir endretg. Ils Vedrins, sustegnids da lur ferm chaun han attatgà ils zagrenders cun vehemenza, avevan però tema da s’approximar als laders, savend che quels als vegnissan a retschaiver cun stilets, sch’els als vegnissan memia datiers. Bello aveva er pers in pau il curaschi, ma encuraschà dals pleds animants da ses patruns, ha el puspè assaglì ils laders cun ravgia e quels, essend d’ina vart periclitads dal chaun, da l’autra vart dals Vedrins ch’eran uss omadus armads cun pals, han stuì laschar enavos lur preda ed èn uss sa retirads avant ch’ils Vedrins survegnian succurs dals purs che vegnivan disturbads da quella canera en lur sien. Ils zagrenders èn fugids e cur che plirs purs èn vegnids tar il clavà per s’infurmar sur da quest spectacul nocturn, eran ils bandits svanids e nagin n’als ha pli vis a Disla. L’autra damaun ha il maister fatg inspecziun cun ses utensils e la vaschella ch’el aveva da preschent en consegna. Nagut n’al mancava, el era vegnì alert anc ad uras per pudair impedir l’enguladitsch. Examinond el però ses utensils, ha el cun ina giada observà ch’ils laders al avevan chaschunà in donn considerabel; pertge ch’els avevan lavagà sia mola, taglià tras la curegia da quella, dà in grond tagl en il fol che quel na pudeva betg pli vegnir duvrà ed anc autras chaussas eran idas en tocs durant la battaglia. Ma il maister saveva uss, cun tge schanis ch’el aveva da far ed er pertge: ils zagrenders al vulevan far vendetga perquai ch’el fascheva il divinader ed el ha piglià pir uss ina gronda tema, enconuschend l’astuzia e malizia da ses adversaris.

Il maister Vedrin ha duvrà plirs dis per puspè metter en urden ses utensils e sia mola ed ha ultra da quai stuì bunifitgar als purs plira vaschella ch’ils zagrenders avevan rut ni ch’era ida a frusta durant la battaglia cun quests bandits. Maister Vedrin ha alura anc frequentà Tujetsch e Medel, ma enstagl da passar il Lucmagn, è el puspè returnà en la bassa sin la medema via sco ch’el era vegnì; pertge ch’el n’aveva betg il curaschi da s’exponer ad in inscunter cun ils zagrenders en las valladas talianas dal Tessin, savend che quella canaglia al avess fatg fraid cun l’emprima occasiun. Schizunt a Tujetsch e Medel e sin ses return tras la Surselva è el stà fitg precaut. Da notg na viagiava el betg pli ed en ses quartiers serrava e fermava el la porta dal clavà ni da la stalla, en la quala el passentava la notg, e guardava d’adina avair in’arma datiers da ses gnieu. El ha uschia lavurà pauc sin ses viadi da return, passond in revier ch’el aveva gia explotà avant paucas emnas; arrivà prest a Glion, ha el anc fatg in’excursiun en la Lumnezia, è però returnà er malcuntent da quella, avend in auter collega dad el gia fatg la racolta en questa vallada. El è sinaquai anc passà tras la Tumleastga, ha però er chattà en quella pitschen gudogn ed è perquai stà necessità da finir sia campagna da quest onn varga in mais pli baud che per ordinari. El è passà cun nauscha luna e pitschen gudogn il Meir ed arrivà nunspetgadamain gia ils emprims dis d’october en sia residenza, numnadamain en sia chamona en il guaud. El è vegnì retschet là da sia dunna e da sia glieud cun tutta cordialitad. La novitad che Fabian saja gia ì a perder avant trais mais durant lur dimora a Glion, vuleva bunamain rumper il cor a dunna Vedrin. E quai è fitg natiral, pertge ch’ina parlera ha in cor gist sco in’autra dunna e sa senta offendida, cur ch’insatgi maltracta ses uffants ni als spretscha. Ditg n’ha la paupra mamma betg savì emblidar vi la perdita da ses figl e be la speranza ch’el vegnia segir in di ni l’auter a returnar a chasa, ha cun il temp mitigià la profunda dolur ch’aveva prendì possess dal cor matern.

Cun l’arriv dal maister Vedrin è er la vivacitad puspè returnada en la spelunca dal guaud sco ils auters onns. Las visitas e cuntravisitas han cumenzà sco l’onn passà ed er Giustina è vegnida l’enviern proxim sut tetg, ella è numnadamain sa maridada cun in parler domicilià a Cazas ed ha bandunà la chamona dal guaud per fundar cun ses um in agen affar. La giuvna aveva anc strusch cumplenì ses 17avel onn, però tar ils parlers en talas maridaglias temprivas moda e nagut extraordinari. Ma durant quest enviern hai anc dà ina segunda midada en la famiglia Vedrina. Dunschella Bettina Reider da Passugg era uss – udind da la maridaglia da la segunda figlia dal maister Vedrin – er ella madira, avend cuntanschì ina vegliadetgna da 20 onns, quai ch’è per ina parlera in’auta vegliadetgna. U ch’ella n’aveva fin uss betg chattà in spus adequat, ni ch’ella era forsa vegnida malperina cun in tal; en tutta cas ha Bettina puspè laschà vegnir endament il Cisc e fiss gugent puspè vegnida en pli stretg contact cun quel. Cisc però era memia grond diplomat per el far l’emprim pass da reconciliaziun; er laschava el mintga giada cur ch’el vegniva en empruvament da sa render a Passugg vegnir endament la profezia da dunna Philippa, e crajend ch’ils pleds da la divinadra sajan la pura vardad, admoniva el sia brama a la pazienza ed è uschia restà en la chamona dal guaud senza avair mirveglias da far visitas en chasa Reider. El aveva bain lung’urella en il guaud, ses chaprizi però da betg vulair s’umiliar avant sia bella, n’al ha betg laschà midar opiniun, el è restà perseverant en ses propiest. Suenter Nadal vi ha alura il maister Vedrin fatg en fatgs da fatschenta ina visita a Passugg e purtà cun quell’occasiun in salid da la Bettina a Cisc e l’invitaziun da puspè vegnir ina giada a Passugg. Spetga!. ha Cisc pensà, ti stos vegnir anc pli madira! Vargadas in pèr emnas, ha Cisc survegnì in segund salid da Passugg cun la supplica formala, da vegnir sin tala saira en chasa Reider. Ma er a quest’invitaziun n’ha il giuven betg dà suatientscha, el è restà en sia chamona senza far pass. Paucs dis pli tard è alura arrivà il figl dal maister Reider en la chamona dals Vedrins e quel ha purtà la terza invitaziun a Cisc e la supplica instanta da sia sora da vegnir en visita. Questa giada ha Cisc dà ureglia a la supplica ed è ì la saira cun ses quinà in spe a Passugg. El ha chattà là sia bella ch’ella al bravama sco in tschierv arsentà ina funtauna frestga. Cisc è sa mussà fitg fraid, ma sia dulcinea Bettina ha prest obtegnì dad el il perdunament per l’affrunt ch’ella al aveva fatg l’onn passà. Igl ans resta mo pauc pli da raquintar; Cisc e Bettina èn daventads in pèr anc avant la curaisma, e Cisc è sa domicilià a Passugg tar ils geniturs da sia dunna, avend maister Reider da basegn l’agid perquai ch’el era uss memia flaivel d’ademplir sias obligaziuns mo cun agid da ses figl. Ils Verdrins n’avevan gì nagut encunter l’allianza da lur famiglia cun la pussanta famiglia Reider a Passugg.

Maister Vedrin ha er anc fatg ils onns sequents viadis; ma el n’ha betg pli extendì quels sin in uschè grond revier; el visitava per ordinari mo las valladas las pli vischinas: pertge che ses quatter uffants creschids al mancavan e da quels che vegnivan suenter n’aveva el betg anc l’agid necessari. Ultra da quai aveva el anc adina tema da vegnir a mauns a ses inimis, ils zagrenders, ch’al avevan smanatschà. Plaun a plaun è il senn vagant sa pers tar el pli e pli ed el ha alura laschà girar ses figls sulets, cur che quels èn stads abels da pratitgar lur mastergns da parlers e mulets.


III.
[edit]

Igl era in di da fiera a Locarno enturn la fin d’avust. Ils purs dal conturn avevan frequentà quella fiera en grond dumber, ed essend la chalira gronda, n’aveva la glieud betg prescha da sa render a chasa, mabain populava las tavernas ed ustarias; principalmain ils locals sut las arcadas eran fullanads cun giasts da mintga sort che faschevan in fracass ed ina ramur sco quai ch’ins po per ordinari udir tar ils Talians ch’èn generalmain da viva pasta. Sut quellas arcadas vegniva chantà, giugà la mura, dispità, baterlà en tuts tuns pussaivels. «Holla! Guardai qua tge bel pèr che quai è», ha ina vusch sa laschà sentir tranter ina maisada da vischins da la citad che stevan a tavla e bavevan lur tinta piemuntaisa. Sin quels pleds han ils giasts fatg attenziun sin duas figuras ch’eran sa postadas davos ina colonna da l’arcada visavi la maisa dals bavaders. Quai eran in giuven ed ina giuvna che tenor tuts aspects eran intenziunads da far musica davant l’allegra societad. Il giuven era grond e schlanc ed aveva ina fitg bella fatscha. El aveva en maun ina violina ch’el ha cumenzà ad accordar avant che cumenzar la producziun. La giuvna era medemamain ina bellezza, schebain che sia colur mussava evidentamain ch’ella appartegnia a la razza da zagrenders. La zagrendra tegneva ina ghitarra sut bratsch ed avend ses cumpogn uss accordà ses instrument, ha la giuvna laschà resunar inqual accord per far attent il public sin la producziun che dueva cumenzar; quai era però inutil, pertge che l’entira maisada contemplava gia ina pezza ils dus esters ch’als vulevan divertir cun lur musica.

Il concert ha cumenzà. In preludi lamentabel ha furmà l’introducziun d’ina chanzun melancolica che la giuvna ha intunà cun ina tala grazia ed ina tala vusch sonora ch’ils auditurs stevan tut stut da quai ch’els udivan. Il violinist n’era betg gist in virtuus, ma na sunava betg tant mal ses instrument che suandava las undas dal chant sco sch’il sunader sez fiss totalmain intgantà da quel. La chantadura ha accumpagnà la violina e ses chant cun la ghitarra, è sa stgaudada plaun a plaun ed ha dà a sia chanzun in’expressiun sentimentala ch’ha fatg in grondissim effect sin ils Talians ch’èn amaturs da la sentimentalitad. A l’emprima strofa è suandada in intermezzo amuraivel, alura la segunda strofa ed uschia è qua ì vinavant fin che la chanzun è ida a fin cun in postludi melodius. Tut ils auditurs han applaudì la chantadura ed ils bravos na vulevan prender nagina fin. Ils concertants han cuntinuà lur producziun ed èn vegnids applaudids suenter mintga chanzun da tut ils preschents. Sa represchentant alura la giuvna zagrendra cun ina chaschetta per incassar dals auditurs ina recumpensa per la producziun, ha ella fatg fitg buna racolta ed è vegnida ludada. «Quant bella ch’ella è!», han clamà intgins giuvens che sesevan davos maisa. Ed arrivond la zagrendra tar els cun sia chaschetta, han els cumenzà a tentar la giuvna. In vuleva pigliar enturn vita ad ella; in auter purscheva ad ella ina munaida sch’ella al dettia in bitsch; insumma quella schenta tentava la giuvna zagrendra sin ina moda infama. Entant steva ses cumpogn pusà cun il givè cunter la colonna da l’arcada ed observava cun egls flammegiants ils gieus ch’ils giuvens sfarfatgs faschevan cun la giuvna. Avend quella finalmain incassà dapertut quai ch’ils auditurs als vulevan dar, han ils medems giuvens clamà tiers als concertants: «Uss anc in pèr da las pli bellas chanzuns!»

«Gnanc in tun sunain e chantain nus pli davant auditurs sco vus giuvenasters che n’as turpegiais betg d’insultar ed offender artists esters sin ina moda uschè infama e vulgara», ha il violinist ester respundì cun vehemenza, ha alura dà il bratsch a sia cumpogna e davent èn els ids da questa societad sin il mument e senza engraziar per la munaida retschavida.

«Oho, quel è schiglius», ha in dals giuvens ditg a ses cumpogns, «quel stuain nus anc mortifitgar e turmentar in pau; dal reminent è quai ina giuvna bellissima e viva, ed i vala da far ina chatscha sin ella, ni tge è voss’opiniun?», ha el dumandà ils auters.

«Ti has raschun, Giovanni», ha respundì in dals auters, «nus stuain persequitar quels dus artists; quest schani d’in violinist ha gì la giagliardia d’ans vulair dar ina reprimanda en in’ustaria publica e da quests vagants na vulain nus betg esser insultads ed ingiurads en quella moda.»

Ils auters cumpogns èn er stads d’accord cun quels dus, e quatter u tschintg giuvens èn s’auzads ed han bandunà la maisa en l’arcada per suandar il musicant e sia bella cumpogna.

Lezs dus eran entant sa fermads en in’autra taverna sper las arcadas e devan gist lur segunda producziun ch’è medemamain vegnida applaudida qua cun grond entusiassem, cur che lur persequitaders èn arrivads en quest local. Quels han prendì plaz vi d’ina maisa datiers dals concertants ed han danovamain cumenzà lur termagls cun la giuvna zagrendra. Ils auters auditurs ch’eran preschents han cumenzà a sa lamentar ch’ils giuvens disturbian ils sunaders, e l’ustier als ha supplitgà da star quiet ni da bandunar si’ustaria. Els han sinaquai taschì per in mument, ma cur che la giuvna ha incassà er qua la munaida dals auditurs, han els danovamain cumenzà lur gieus. Vulend in da quests giuvens imprudents pigliar enturn vita a l’estra, al ha il violinist dà ina schlaffada ch’el è dà per terra. Sin quai hai dà in tumult en la taverna ed ils amis da quel ch’aveva retschet la frida dal musicant han fatg tschera da vulair attatgar quel, ed in dals giuvens ha schizunt tratg in cuntè per dar a dies al musicant cun quel. Vesend il giuven musicant il privel, en il qual el e sia cumpogna stevan, ha el immediat tschiffà ina sutga ed è s’armà cun in ferm pe da quella. Ses persequitaders al s’approximavan pli a pli e mussavan mustgas da separar il violinist da sia cumpogna. Quai n’ha quel betg pudì supportar, ed el è siglì en agid a la giuvna per la deliberar dals persequitaders. En quest mument al èn s’approximads dus giuvens davos tiers ed al han tschiffà per trair per terra. Il musicant però è sa vieut cun ravgia ed ha dà ad in da quels giuvens ina frida cun il pe da la sutga giu per il chau che quel è dà sco mort per terra. El era blessà da tala maniera ch’il sang al curriva giu per il chau tut a fila e tut che crajeva ch’il giuven saja pers. En quest mument è entrada la polizia da la citad ch’aveva udì dadora il tumult ed il sbragir dals cumbattants. Vesend ils policists quai ch’era succedì, han els immediat arrestà il musicant ed al han lià per manar en praschun. La giuvna zagrendra aveva observà tut quai e savend ch’ella sezza saja en privel ubain da vegnir arrestada er ella ni da crudar en ils mauns da ses persequitaders, ha ella bandunà durant la confusiun l’ustaria senza ch’insatgi avess observà sia fugia. In mument pli tard han ils giuvens constatà che lur selvaschina n’era betg pli preschenta ed els l’han tschertgà en chasa e silsuenter en tuttas vias da la citad ed en las ustarias. Però adumbatten, la giuvna zagrendra era svanida e mitschada da ses persequitaders.

Ils policists han sinaquai bandunà l’ustaria cun lur arrestant ed al han manà directamain en praschun. Il giuven blessà è vegnì purtà davent a chasa sia e dus dis n’han ils medis betg savì, sch’el possia mitschar ni sch’el stoppia murir. Pir il terz di han els cumenzà a dar speranza ch’il blessà vegnia a mitschar, sch’el sa tegnia tenor lur ordinaziuns. Ils geniturs dal blessà, ch’eran glieud fitg pussanta, n’han laschà mancar nagut per conservar la vita a lur figl maltratg ed igl als è er reussì d’al medegiar; el ha però stuì star circa quatter emnas en letg ed anc suenter na dastgava el betg bandunar la chasa pli che quatter emnas, essend spussà totalmain da la malsogna ch’el aveva dumagnà.

Igl è cler che questa disgrazia ch’il pauper sunader ester dueva avair provocà vegniva adossada sulettamain a quel ed ì vegniva gia discurrì generalmain a Locarno ch’il tribunal vegnia a truar il vagant a la mort e che quel vegnia probabel decapità.

Noss stimads lecturs vegnan franc gia ad avair engiavinà, tgi che quels dus sunaders eran. Quai n’era nagin auter che Fabian Vedrin cun sia Felicitas, la quala el aveva chattà en il guaud sut Luven. Fabian aveva l’emprim mument ch’el aveva vis quella bella zagrendra piglià ina tala affecziun ed amur per la giuvna ch’el quittava da betg pudair viver pli senza quella. Durant che ses bab e ses fragliuns eran anc a Glion, la tegneva el, sco che nus avain gia menziunà avant, zuppada en in’acla sur la citad e la visitava mintga saira. Tras la conversaziun cun la giuvna spiertusa è si’amur vegnida inflammada fin a l’extrem, e duend el finalmain bandunar Glion cun ils ses, ha el preferì a desertar da sia famiglia per girar il mund cun la giuvna zagrendra. Dal reminent tegneva el Felicitas per il ferm genius, dal qual la divinadra a Masans, dunna Philippa, aveva gì fatg menziun. A l’entschatta vuleva el bain stimular sia nova amia da vegnir cun el tar ils ses e da girar cun els il pajais; la giuvna però na vuleva savair nagut da quai, temend ch’ils Vedrins na fissan betg ferms avunda per la proteger da ses persequitaders zagrenders. Da l’autra vart enconuscheva Fabian l’aversiun da ses bab cunter ils zagrenders e perquai n’ha el betg pli insistì sin si’invitaziun ed è sa resolvì da bandunar ils ses per betg perder si’amanta. Perquai l’avain nus vis a bandunar Glion tut adascus senza dir als ses nua ch’el giaja.

Er la giuvna zagrendra aveva in grond plaschair dal giuven parler, essend quel propi in bel giuven che purtava sin ses frunt l’apparientscha d’in bun caracter, schegea ch’el era mo in parler. Il bel giuven aveva uschia er fatg da bell’entschatta ina grond’impressiun sin la viva giuvna ed en paucs dis al amava ella cun tut ses cor. Ella ha oramai tgunsch sa laschà persvader da sa confidar a la protecziun dal giuven ed els èn uss vegnids perina, da girar il mund ensemen. Per part per guntgir ils Vedrins, per part er per betg vegnir mulestads dals zagrenders che duevan persequitar la giuvna fugitiva, èn els sa decidids da bandunar la Surselva, nua ch’els avevan uschiglio pitschnas aspects da savair gudagnar lur paun da mintgadi. Fabian avess bain savì far il mulet ed aveva er inqual abilitad en il mastergn da parler; ma la mola ed ils utensils al mancavan, ed uschia n’èsi restà als dus amants nagut auter da far che d’empruvar da vegnir atras cun lur musica. Ils emprims dis da lur viadi èn els savens s’occupads cun studis da musica. Felicitas sunava avant a Fabian sias chanzuns e quel emprendeva alura la melodia da quellas sin la violina. Tar quels studis ha Fabian gì chaschun d’admirar il dun e talent particular da sia cumpogna per la musica ed ha profità tant da quell’instrucziun ch’el ha en curt temp survegnì in bler meglier senn musical e sunava sia violina da gust. Ils tocs che Fabian saveva, ha el er sunà avant a la giuvna, e quant gronda è stada sia surpraisa, udind el ad accumpagnar la giuvna l’emprima giada sias melodias cun la ghitarra, sco sch’ella las avess enconuschì daditg. En curt temp sunavan ils dus amants ensemen sco sch’els avessan mo in’olma e tgi ch’als udiva, als applaudiva e ludava. Lur emprims concerts han els dà en las vischnancas da la Lumnezia; lur gudogn è però stà pitschen, essend che lur auditurs avevan pitschen gust e pitschna enconuschientscha da la musica. Circa duas emnas eran els vagabundads per la Lumnezia enturn, alura èn els passads la Greina per empruvar lur fortuna en il Tessin. Suenter in viadi stentus èn els arrivads ad Olivone, nua ch’els èn sa ruassads intgins dis da lur strapazs. La populaziun taliana ha gia demussà bler pli grond’affecziun per la musica ed als remunerava meglier per lur bellas prestaziuns.

Els han uss percurrì en tutta commoditad la Val Blegno chantond e concertond plirs dis en scadin vitg da la vallada. Dapertut èn els vegnids retschets cun plaschair e bainvulientscha. Lur gudogn n’era betg gist grond, els gudagnavan però dapli che quai ch’els duvravan per lur viver, essend lur tratgas fitg frugalas. Noss lecturs vegnan segir ad avair mirveglias, en qualas relaziuns che quels dus umans giuvens vivevan ensemen e nus sentin gia ad externar dubis che la vita da quels dus vagants na vegnia betg ad esser stada pura. Sumegliants suspects fissan però ingists. La musica e la poesia als avevan fin uss preservà d’excess immorals ed els vivevan ensemen sco fragliuns. Igl era bain lur intenziun da sa spusar, e sche Felicitas fiss en quest rapport stada uschè premurusa sco Fabian, sche avessan els franc gia ils emprims dis da lur amicizia celebrà lur nozzas. Ma la giuvna na vuleva anc betg savair da quai, ella vuleva anc giudair in temp la primavaira da la vita en il stadi d’innocenza. Quest senn poetic da la giuvna vaganta ha plaun a plaun er prendì possess dal giuven parler ed el ha moderà si’impetuusitad ed è sa cuntentà da spetgar, cun l’aspect da vegnir en possess effectiv da la giuvna, la quala ch’el amava cun ina passiun extraordinaria. Quels dus uffants da la natira stevan oramai sin in bler pli aut stgalim da la moralitad che blers umans dal temp preschent che sa glorieschan d’esser civilisads, cultivads ed educads – in cler mussament che la natira sezza instruescha ed educhescha bainduras meglier ses discipels ch’ils docts da la scienza.

Arrivads a Biasca, nua ch’els èn sa fermads per plirs dis, han noss sunaders anc fatg in’excursiun en la Val Leventina, avant che passar en la bassa a Bellinzona. Fin uss eran ils dus vagants stads fitg ventiraivels sin lur entir viadi; ma uss han cumenzà per Fabian dis da gronds quitads e disgusts. La bellezza da sia Felicitas n’ha betg mancà a far furora e sensaziun tar ils Talians da la bassa, ina naziun che stat prest en fieu e flommas. La giuvna era uschia bainduras exposta a l’insolenza ed en il cor da Fabian è sa sveglià il sentiment da la schigliusia che n’al laschava mai nagin repaus. El era bain persvadì da la fidaivladad da si’amanta, ma quest sentiment da schigliusia n’al vuleva betg bandunar ed al chaschunava savens gronds turments. Da l’autra vart eran els uss arrivads en ina cuntrada ch’era populada pli fitg ed els entupavan qua savens glieud da tut gener. Lur gronda tema era quella che la banda zagrendra, a la quala Felicitas appartegneva avant, pudess sa chattar insanua en questa cuntrada. Perquai eran els er fitg precauts e sa tegnevan zuppads tant sco ch’igl era pussaivel. Avevan els chantà, sunà e concertà en in lieu, cumpravan els quai ch’els avevan da basegns e svanivan alura che nagin na saveva nua ch’els fissan vegnids vi. En questa moda e maniera eran els arrivads fortunadamain fin a Locarno, nua ch’è succedida la scena che nus avain gia descrit survart.

Uss schemeva Fabian en praschun; ma anc pli fitg che sia trista situaziun al turmentava l’intschertezza areguard la sort da Felicitas. Il terz di suenter si’arrestaziun han ins fatg cun el in’inquisiziun rigurusa. Essend tant il giuven ch’el aveva vulnerà sco er ils cumpogns da quel da buna chasa, vul dir da geniturs ritgs, sch’è l’entira disgrazia vegnida indossada al pauper vagant che n’aveva nagin protectur. Igl è vegnì demussà cun testimonis che Fabian saja stà quel ch’haja cumenzà la dispita sut las arcadas; er dueva el avair attatgà l’emprim ses inimis en l’ustaria, nua ch’era succedida la bastunada e l’arrestaziun dal delinquent. Fabian vuleva bain far valair che ses adversaris hajan provocà l’entira disgrazia, ch’els al hajan insultà ed ingiurià e ch’els al hajan attatgà avant ch’el saja sa defendì cun il pe da la sutga. Ma el n’enconuscheva nagins da quels ch’eran stads preschents a l’affera e n’ha uschia betg pudì preschentar testimonis per sias pretensiuns. Uschia ha l’inquisiziun gì per el in resultat fitg disfavuraivel ed igl era da preveder ch’el vegnia truà a la mort ni almain a 20 onns praschun. Fabian sentiva l’entira paisa da sia disfortuna ed era inconsolabel betg sulet pervi da sia disfortuna, mabain er pervi da la trista situaziun, en la quala sia Felicitas sa chattava.

Il di ch’il delinquent Fabian Vedrin dueva vegnir sentenzià dal tribunal s’approximava. La saira avant la sessiun dal tribunal giascheva il pauper giuven, ch’era en vardad innocent, sin sia bissatga nauscha e na saveva betg clauder egl. Ils dis da si’uffanza èn passads davant ses egl intern vi ed el è sa regurdà cun amur da ses geniturs e fragliuns. El ha clamà en memoria si’entira vita e presentind ch’el vegnia u a stuair murir ni a perder sia libertad, è el vegnì commuventà fin las larmas. E tge afflicziun sentiva el per sia chara Felicitas, da la quala el n’aveva mai survegnì las minimas novas dapi si’arrestaziun! Co duevi ir cun la paupra giuvna ch’aveva uss pers ses ami e protectur ed era uss danovamain exposta als numerus privels che smanatschavan a la schlatta feminina. Sias dolurs na vulevan betg prender ina fin; durmir na saveva el betg, ma la grond’agitaziun, en la quala el era stà tut il di e tut la saira, al ha la finala mess en ina tscherta letargia, la quala al ha quasi privà da tuts sentiments. Tut andetgamain è el siglì si or da sia letargia ed ha tadlà cun grond’attenziun. N’aveva el betg udì ils tuns armonics d’ina ghitarra, ni aveva el mo siemià? Na, en quest mument ha el udì sut la fanestra da sia praschun intgins dultschs accords d’in pianissimo bufatg ch’èn arrivads sco ina leva odur tar si’ureglia ed in mument pli tard ha ina vusch tenera ed amabla intunà la sequenta strofa:

Cor t’affida!

Non imblida

Che l’amur per tei

Eis alerta

Et er’certa

De s’unir cun tei.

Fabian ha enconuschì la dultscha vusch ch’aveva recità quella strofa; quai na pudeva esser nagin auter che sia Felicitas. El ha immediat avert la fanestra ed il proxim mument è in chanè d’ina corda sgulà en sia praschun. Il praschunier ha immediat chapì l’intenziun da la chantadura ch’al aveva purtà questa serenada nunspetgada; el ha dalunga laschà per terra ina fin da la corda ed ha prest sentì che quella vegniva pli greva; el l’ha puspè tratg si e chattà fermà vi da la corda ina glima ed ina suga. El saveva tge che quai aveva da muntar. Immediat ha el cumenzà a glimar or ils fists dal giatter davant sia fanestra. La glima era buna, sia forza gronda e si’impazienza anc pli gronda; uschia al èsi reussì da glimar or in fist e da storscher in auter ch’el pudeva tras. El ha uss anc prendì sia violina ch’ins al aveva laschà en praschun, l’ha fermà vi da la corda e laschà per terra; alura ha el fermà la suga vi d’in fist dal giatter ed è sa schlantschà or da fanestra. El è arrivà ventiraivlamain a terra ed ha chattà qua sia Felicitas gia preparada da fugir. Ma el l’ha embratschà impetuus ed igl ha duvrà tutta forza da vart da la giuvna per sa liberar da l’amant. «Spert Fabian», ha ditg Felicitas, «nus n’avain betg da perder temp, sche nus vulain che nossa fugia reusseschia, suonda!» Cun quels pleds ha la giuvna dà ses maun a l’amant ed al ha tratg davent cun sai. En paucs muments èn els vegnids en il liber senza esser stads observads dals guardians. Uss èn els currids rapidamain vers il lai; là ha il fugitiv chattà ina navetta che Felicitas aveva gì semtgà per la fugia. Immediat èn ils dus fugitivs stads en la bartgetta e Fabian l’ha fatg libra da la chadaina. «Sin tge vart vulain nus fugir?», ha Fabian dumandà. «Lavura Ti mo brav cun la pala, jau vi diriger la cursa da la nav cun il guvernagl; nus fugin vers il Piemont».

Fabian ha uss lavurà sco in liun e la navetta gieva svelt vinavant. Ma avant che l’alva cumparia, ha Felicitas ditg: «Uss vulain nus ir a riva; nagin n’ans dastga vesair sin il lai, uschiglio essan nus pers». Ella ha dirigì la nav encunter in port ed ils fugitivs han debartgà. La nav ch’era zunt leva, han els tratg a riva e l’han zuppà en las chaglias dasperas. Alura han els ascendì la muntogna che bagnava ses pe en las undas dal lai. Els eran gia viagiads pliras uras ed i pudeva esser circa las otg ni las nov, cur ch’els èn arrivads tar ina chamona solitaria en la muntogna che n’era betg abitada. «Uss essan nus segirs», ha Felicitas ditg; «da qua davent n’avain nus betg lunsch pli fin ils cunfins piemuntais. Nus vulain ruassar in mument e giudair insatge dal proviant che jau hai prendì cun mai».

Fabian era stanchel dals strapazs ed er Felicitas aveva da basegn da repaus. Enstagl dad ir en la tegia che steva davant els, han els tschertgà in post segir en il guaud vischin per sa zuppar da persunas che pudessan forsa sa preschentar casualmain en quest desert. Uss èn els sa mess giu en la sumbriva d’ina chaglia ed han tegnì in past frugal per restaurar lur forzas.

«Felicitas! chara Felicitas! Co es ti t’inschignada da chattar mia praschun e co èsi reussì a tai da ta salvar da la polizia ch’ha fatg chatscha sin tai? O ma raquinta ils numerus sacrifizis che ti stos avair purtà per far pussaivla mia fugia.»

«Ti sas, Fabian, che jau sun fugida or da la taverna, cur che la polizia t’ha arrestà. Jau hai alura pensà uschia: Tge gida quai da ma laschar arrestar cun mes Fabian; sun era jau en praschun, sche na sai jau far nagut per sia liberaziun. Jau sun immediat currida vers il lai, hai fatg libra ina navetta e sun fugida cun quella. La saira era, sco che ti sas, gia stgira ed jau na sun vegnida observada da nagin. Jau n’era betg navigada lunsch che jau hai tratg a riva la nav, pertge che jau na pudeva betg m’allontanar memia lunsch davent da Locarno sche jau ta dueva liberar; jau stueva restar damanaivel per udir co che tia fatschenta stettia. Per ventira aveva jau daners avunda per ma pudair nutrir inqual emnas senza stuair mulestar insatgi. Il di ma tegneva jau zuppada en la muntogna e la saira, cur ch’igl era stgir avunda, ristgava jau da far ina promenada giu en la citad. Jau prendeva in schierl nausch si dies, metteva in brav fazielet enturn il chau, sco che quai è la moda qua tar las puras, vulveva si mia rassa, tirava ora mes chalzers e passava alura senza tema tras las stradas; tut che ma tegneva per ina pura. Cur che jau vuleva cumprar inqual chaussa en ina stizun, spetgava jau sin in mument favuraivel e fascheva spert mias fatschentas sut pretext ch’ina cumpogna ma spetgia. Uschia m’hai jau pudì proviantar senza la minima difficultad. Dal reminent aveva jau savens occasiun d’udir, co che la glieud discurriva da ti’inquisiziun. Suenter paucs dis hai jau savì tut quai ch’era necessari ed aveva er spiunà or la praschun, en la quala ti eras. Per guardar sch’ils guardians sajan rigurus ed attents ni sch’els sajan negligents en lur uffizi, era jau gia duas giadas avant stada en la vischinanza da la praschun; ma jau m’aveva pudì persvader che tia fugia saja pussaivla, vesend che la guardia n’era betg vigilanta. Ier saira enturn las indesch sun jau alura ida a la riva, hai fatg libra la nav, en la quala nus essan fugids, e manà quella en il lieu solitari, nua che nus essan embartgads. Essend la notg stgira, nagin che na m’ha observà. Il rest da tes salvament t’è enconuschent. Ed uss sa radunan ils signurs dal tribunal a Locarno e vegnan segir a far brutta tschera che lur utschè è sgulà ora.

E quai era vair. La damaun a bun’ura è in guardian vegnì en la cella da Fabian; tge surpraisa però, da chattar quella vida! Ils fists dal giatter ruts e sturschids e la suga che pendeva vi d’in fist han immediat fatg cler al guardian ch’il praschunier haja preferì in’excursiun en il liber a la dimora en questa cella. El ha dalunga fatg rapport al directur da la polizia sur da quai ch’el aveva vis e quel ha alarmà sin il mument la polizia, la quala ha survegnì las ordras da far chatscha sin il fugitiv. Ils policists però stevan qua sco tantas nursas persas e na savevan betg tge ch’els duain interprender. Els han fatg pro forma in gir tras las stradas da la citad ed han alura tschertgà il fugitiv en las vischnancas vischinas; natiralmain che lur chatscha n’ha gì nagin success. Ina partiziun da policists aveva er prendì ina bartga ed eran navigads in toc dal lai giu, però senza observar ils minims fastizs dal fugitiv. Entupond els alura ina bartga che vegniva dal lai si, èn els sa fermads davant quella ed han dumandà ils bartgariels, sch’els hajan forsa observà ina u l’autra bartga che navigava engiu. Ils navigaturs na vulevan però avair vis nagina nav, e quai ha alura stimulà ils policists da returnar cun lur bartga. «El è scappà!», han ditg ils umens da la polizia, «e quel na survegnin nus betg pli a mauns». Il tribunal è tuttina anc sa radunà per auters affars; ma il process da Fabian Vedrin n’ha betg pudì vegnir fatg perquai che la persuna principala, numnadamain l’accusà, mancava. La polizia ha però survegnì las ordras da far enconuschenta la fugia dal delinquent, per ch’el possia vegnir arrestà pli tgunsch, en cas ch’el duess anc sa chattar en la terra.

Durant che la polizia fascheva chatscha en la vallada sin il fugitiv, era quel passà cun sia cumpogna las muntognas ed arrivà ventiraivlamain sin territori piemuntais. La notg han els pernottà en ina chamona vida sin in’auta muntogna ed han alura cuntinuà l’autra damaun lur viadi. Els eran vegnids perina da returnar sur las Alps e d’alura girar il Vallais. Lur viadi è stà zunt stentus; els na vulevan e na dastgavan betg vegnir en las vischnancas en la bassa, temend ch’els pudessan vegnir persequitads da la polizia. Mo en vitgs pitschens ed isolads ed en chasas solitarias sa laschavan els vesair. Suenter in viadi da circa otg dis èn els arrivads saunamain e ventiraivlamain ad Aosta, ina pitschna citad piemuntaisa al pe dal Grond Son Bernard ch’els faschevan quint da traversar. Ma stuend els chaminar sur autas muntognas e profundas valladas per evitar la glieud, era lur viadi stà fin qua uschè stentus ch’els han stuì ruassar intgins dis da lur gronds strapazs. Ultra da quai als mancavan uss ils daners ed els èn per quest motiv stads necessitads da puspè dar inqual producziun musicala. Els han fatg bunas fatschentas cun questas producziuns e rimnà en paucs dis daners avunda per pudair cuntinuar lur viadi sur la muntogna.

Questa seriusa aventura aveva anc engrondì l’affecziun ed amur tranter ils dus vagants. Felicitas aveva vis differentas giadas, co che ses amant l’aveva defendì da l’insolenza, co ch’el l’aveva protegì a Locarno malgrà il grond privel, al qual el era s’exponì. In tal curaschi da l’um na manca mai a far impressiun sin l’anim da la dunna, e quai è er stà il cas a moda tut speziala tar Felicitas. Ella ha sentì en quest mument ina gronda superbia da posseder l’amur d’in giuven ch’aveva demussà tanta valurusadad, e sia profunda amur per il giuven è uss anc s’unida cun l’admiraziun e veneraziun. Fabian da sia vart aveva d’engraziar a si’amanta sia libertad, gea la vita. El ha apprezià grondamain ils immens sacrifizis che la giuvna aveva purtà per al spendrar da sia praschunia. Schebain che l’um brama tar la dunna en emprima lingia in cor lom, modest e benign, sche na stima el betg main l’energia tar ella en cas da basegn. Felicitas aveva en quest’affera betg mo demussà grond’energia, mabain er gronda adestrezza ed astuzia, ed el saveva che la giuvna avess dà ses sang per al liberar. Lur relaziuns eran oramai daventadas anc pli intimas dapi quest’aventura, e Fabian ha rugà la giuvna d’exaudir ses giavischs e da sa maridar cun el. Felicitas ha dà ses consentiment latiers ed ils dus amants han fatg nozzas ad Aosta avant che cuntinuar lur viadi tras il mund. Scrittiras na possedevan els naginas; da quel temp n’eran tals documents betg absolut necessaris, ed els han er chattà in spiritual ch’als ha ensinà senza als dumandar suenter documents. Igl è chapaivel ch’ils dus vagants n’han betg tegnì in bal il di da lur nozzas; er n’èn stads preschents nagins giasts ed i n’ha dà nagins past splendid; ma la cuntentezza e la pasch en ils cors dals vagants n’ha betg mancà, e Fabian è quel di stà uschè ventiraivel ch’el n’avess betg barattà sia sort ni cun in retg ni cun in imperatur. Er Felicitas era ventiraivla e superbia da posseder in um sco ses Fabian. Si’allegria era però pli seriusa che quella da ses giuven consort, essend ch’ella renunziava navidas a la poesia d’ina vita libra, savend che cun il matrimoni cumenzavan ils gronds quitads da la vita. En noss temp modern va però ina gronda part da damas civilisadas cun dapli levsenn sur la sava dal matrimoni; ellas reguardan quel per in institut che las libereschia dals quitads ch’ellas indosseschan a lur consorts. Ins vesa uschia che la simpla Felicitas sa distingueva er en quest rapport da bleras damas dal temp modern. Tgi che merita la preferenza, la simpla zagrendra ni las damas traglischantas che n’han betg da far auter che da pensar a lur luxus, vulain nus laschar decider il lectur bainvulent.

Ils dus giuvens conjugals eran uss uschè beads en lur matrimoni ch’els han emblidà lur viadi planisà. Sunar e chantar, quai era uss pli che mai lur element ed els n’accurschevan betg ch’ils dis passavan e che l’enviern s’approximava.

«Taidla, Felicitas!», ha Fabian ditg in di a sia giuvna dunna, «na vulain nus betg star qua per quest enviern, enstagl da passar las Alps? Il clima è qua pli miaivel che da l’autra vart da las muntognas e nus chattain ad Aosta ed en la cuntrada da questa citad dapli gudogn che en il Vallais ni scadina part da la Svizra, essend ils Talians pli premurads per il chant e la musica ch’ils Tudestgs. Quala è ti’opiniun en quest reguard, Felicitas?»

«Igl è vair ch’il clima è qua pli empernaivel che da l’autra vart da las muntognas ed er jau sun persvadida che nus pudessan gudagnar qua en questa cuntrada noss paun da mintgadi. Jau hai però dubi ch’igl ans cunvegnia da restar qua or da dus motivs. Primo n’emblida betg, Fabian, che nus essan sin territori talian e betg fitg lontan da Locarno, quai ch’ans pudess purtar privel, perquai che nus pudessan tgunsch vegnir a mauns a noss persequitaders. Secondo hai jau anc adina tema che la banda da zagrenders ma pudess chattar qua; quella schenta ha per disa da vegnir il temp d’enviern vers l’Italia e tgi ans pudess garantir ch’els na passian betg oz ni damaun tras quella cuntrada, giaschend la citad d’Aosta gist sper la strada dal Grond Son Bernard ch’è da preschent ina da las vias alpinas las pli frequentadas. Ti vesas pia, char Fabian, che nus stuain ponderar bain, tge che nus faschain; cur che la disgrazia ans tutgass, fissi memia tard da la vulair parar.»

«Ti es zunt memia timida, Felicitas. Ils Locarnais na pensan betg pli a nus e fin qua na vegn nagin da Locarno per ans tschertgar; ed ils zagrenders na tema jau betg pli dapi che ti es mia dunna. En cas da basegn vegniss jau a requirir l’agid da la polizia, sch’els ma duessan mulestar.»

«Mes bun Fabian, ti enconuschas zunt mal ils inschigns dals zagrenders, sche ti supponas ch’els ma vegnissan a rubar sin ina moda che ti pudessas requirir l’agid da la polizia», ha Felicitas respundì. «Vegnan els sin mes fastizs, sche sun jau persa, ti pos interprender tge che ti vuls. Vuls ti als far resistenza, sche ta mazzan els simplamain, e mai turmentan els plaun a plaun fin la mort.»

Quests pleds da sia dunna han fatg sgarschur a Fabian, sentind el pir memia che Felicitas aveva raschun. Ils zagrenders èn glieud astuziusa che na sa laschan betg tschiffar uschè tgunsch da la polizia. Lur furbarias commettan els cun ina gronda temerariadad, ma er cun ina adestrezza diabolica, e darar che la polizia è en cas da tschiffar in chau d’ina banda da zagrenders. Pli che Fabian pensava a l’avertiment da sia consorta, e pli che si’anguscha creschiva. El è perquai sa resolvì d’obedir al cussegl da sia dunna e da bandunar questa cuntrada. Essend però l’aura ils proxims dis fitg pluviusa, na vulevan ils dus conjugals betg interprender il stentus e privlus viadi sur la muntogna, avant ch’il temp sa midia. Dal reminent èn els vegnids perina dad esser fitg precauts en scadin rapport e da betg s’exponer memia fitg al privel cun sa mussar da tut temp sin las vias da la citad.

Finalmain è l’aura vegnida seraina e la via sur la muntogna passabla ed ils vagants èn sa decidids da partir l’autra damaun d’Aosta per passar il Grond Son Bernard. Quest ultim di da lur dimora ad Aosta han els anc dà pliras producziuns en las ustarias da la citad e fatg ina buna racolta. Pir tard la saira, che la notg era gia arrivada cun gronda stgiraglia, èn els s’allontanads or da l’ustaria per sa render en lur quartier ch’era en ina chasa in toc dador la citad. Ils dus conjugals gievan a bratsch tras las stradas ed or da la citad vers lur quartier. Els n’eran betg pli dalunsch da lur abitaziun, cur ch’els èn passads sper intgins gronds pumers vi ch’engrondiva anc la spessa stgiraglia da la notg. Tut andetgamain ha Fabian survegnì ina terribla frida giu per la tatona ch’el è dà per terra senza far sun. Felicitas ha dà in terribel sbratg, ma in sulet, pertge ch’il proxim mument era ella gia tschiffada da dus umens gigants ch’han stuppà ad ella la bucca cun in fazielet e l’han immediat manà davent dal post, nua che quest delict era vegnì commess. Els na l’han betg manà en la citad, mabain en il guaud vischin.

Fabian è restà qua per terra sco mort. Il patrun da la chasa, en la quala ils dus conjugals avdavan, aveva udì il terribel sbratg da Felicitas, ed è vegnì plaunsieu cun ina laterna sin il plaz per guardar, tge che saja succedì. El ha chattà qua il giuven violinist sternì or sin il plaun e senza schientscha. El na saveva betg, tge che quai haja da muntar, ha però chapì ch’el na possia betg laschar giaschair qua l’um; el è immediat ì enavos en sia chasa a clamar ses famegl e cun agid da quel ha el alura purtà Fabian en chasa enta letg. Adumbatten ha els spetgà sin il return da la dunna dal sunader; quella n’è betg stada da vesair pli ni en questa chasa ni en la citad. Il patrun da la chasa ha clamà il medi, e quel ha chattà il pazient en grond privel, n’ha però betg pudì declerar, tge malsogna ch’el haja. Il sunader era sturnì vi e na sa muveva betg. Varga dus dis n’è el betg sa muvì. Il terz di finalmain ha el avert ils egls e guardà in pau enturn, senza però enconuscher il lieu nua ch’el era, ni la glieud che steva enturn el. Il patrun da la chasa ha fatg tut ses pussaivel cun il pazient ed er il medi, il qual quest cas singular interessava, al visitava in pèr giadas per di e fascheva tut quai ch’el tegneva per necessari. Suenter in’emna ha il sunader finalmain cumenzà a sa mover ed intgins dis pli tard a discurrer; ma tut quai ch’el scheva era confus, e sin las dumondas ch’ins al fascheva na deva el betg resposta. Pir en trais emnas circa ha el cumenzà a sa revegnir meglier ed a survegnir puspè la regurdientscha. L’emprima dumonda ch’el ha fatg a las persunas enturn el è stà, nua che sia dunna Felicitas saja. Temend il patrun da la chasa che quai pudess far donn al pazient, sch’el al communitgass la lunga absenza da la dunna, al ha el ditg che quella saja gist ida en la citad per cumprar medischinas per el. Ma ditg n’ha il patrun betg pudì engianar il malsaun, essend quel uss en plaina schientscha. El al ha oramai stuì confessar che dunna Felicitas na saja betg pli returnada en questa chasa e ch’el saja vegnì chattà betg lunsch davent da la chasa, giaschend per terra sco mort. Il pauper malsaun abandunà ha uss cumenzà a cridar sco in uffant. El è sa regurdà pir uss da quai ch’era succedì cun el, ed el saveva uss bain avunda che sia dunna era crudada en ils mauns dals zagrenders e ch’el sez era stà vegnì a mauns a quella terribla gianira. El sentiva uss bler pli grondas dolurs en il spiert che en il corp, pertge ch’el saveva che sia chara consorta era persa per el.

Il pazient ha alura raquintà al patrun da la chasa, co ch’el haja survegnì quella saira ina terribla frida en la tatona e che quella suletta frida saja la culpa da sia malsogna; il patrun però squassava il chau e na vuleva betg crair ch’ina suletta frida haja gì in tal effect, er hajan ins chattà naginas nodas da fridas vi a ses corp. Ma Fabian al ha declerà meglier la chaussa ed ha ditg: «Quella frida è vegnida d’in zagrender, n’è però betg vegnida applitgada cun il pugn ni cun in bastun, mabain cun in satget da sablun. Ils zagrenders han quella moda da sturnir la glieud; ina tala frida cun in ferm satg, emplenì cun sablun, il qual è fermà vi d’in sughet, è ferma avunda per mazzar in um, ed ils zagrenders dovran questa metoda perquai ch’ina tala frida sin la tatona na lascha betg vesair ils minims fastizs d’ina mort violenta. Igl è in miracul che jau na sun betg restà mort sin il post, nua che l’attatga è succedida».

Fabian era uss en ina situaziun zunt deplorabla. Daners n’aveva el nagins ed il patrun da la chasa, en la quala el era uss giaschì passa quatter emnas grev malsaun en letg, n’era betg in um bainstant. Co dueva el pajar a quel ils custs ch’el aveva chaschunà a la paupra famiglia e co dueva el sez sa trair tras da qua d’envi? Musica na saveva el betg far pli; pertge ch’ina violina soletta na plascha betg uschè bain a la glieud; Fabian saveva er bain avunda ch’el stueva attribuir ils success ch’el aveva gì cun ses concerts a sia consorta, la quala era pli versada en la musica ch’el sez. Pelvaira, el na saveva betg tge ch’el duaja pigliar a mauns. A la lavur era el absolut inabel, el aveva durant quest temp pers totalmain sia forza. L’emprima giada ch’el ha vulì vegnir, suenter quatter emnas da sia malsogna, or da letg, è el crudà per terra sco in lain e vegnì tut aiver e sturn en il chau. El ha rugà il bun patrun da la chasa d’avair pazienza cun el, el veglia oz ni damaun franc bunifitgar e remunerar la buna cura ch’el haja gì en sia chasa. Il pauper pur veseva la miserabla situaziun da l’ester ed aveva er cumpassiun cun el, ed al ha anc tegnì pli ditg en sia chasa. Trais mais è il pazient stà inabel da lavurar, trais mais al aveva il pauper patrun da la chasa concedì ospitalitad en chasa sia, senza avair ils minims aspects da vegnir remunerà per sia beneficenza. Uss però era il sventirà guarì talmain ch’el saveva pensar a bandunar la chasa da ses benefactur.

La dumonda era uss, tge che Fabian veglia interprender per sa trair vi e per chattar sia chara consorta. El era persvadì che sia dunna era crudada en ils mauns dals zagrenders, ed el enconuscheva er la gronda difficultad, cun la quala el aveva da batter per puspè chattar e liberar ella. Or da raquintaziuns da sia consorta enconuscheva el bain la vita da quests zagrenders e saveva er pressapauc tge cuntradas e vias ch’els avevan per disa da percurrer; ma igl era zunt difficil d’als seguir. Igl era pli che probabel ch’els sajan uss returnads en l’Ungaria, e tge avess el duì far en questa terra ch’al era nunenconuschenta? Il pauper vagant era pia en gronda miseria. Suenter lungs studis è el sa regurdà ch’el era stà a ses temp in svelt pestgader. Ils emprims onns da sia giuventetgna aveva el s’occupà bler cun la pestga. Cur che maister Vedrin girava il mund cun si’entira famiglia, era Fabian anc in giuven che na saveva betg lavurar sin il mastergn. El sa divertiva alura savens cun pestgar en ils lais ed en ils flums da las cuntradas alpinas ed aveva plaun a plaun emprendì la pestga da fundament. Anc ils davos onns ch’el viagiava cun ses bab ed er a chasa en il lai da la planira da Lantsch aveva el pestgà savens e cun bun success. Perquai è el uss sa decidì da s’occupar cun la pestga, sperond d’er pudair girar il mund cun quella, suandond ils curs dals flums. Il patrun da la chasa, ses benefactur, al qual el ha communitgà quest plan, ha approvà quel ed al ha gidà d’acquistar il material ch’era necessari latiers. Fabian è l’emprim s’acquistà in vestgì a la moda dals purs talians, per che nagin n’al tegnia per in ester. Alura ha el cumprà cun ils paucs daners ch’al eran restads e ch’il bun patrun da la chasa na vuleva betg acceptar, duas lantschas, cordas, cavalettas, crutschs e sumegliantas chaussas, ed er in bier, quai è ina rait a maun, cun la quala ins pestga cur che l’aua è gronda e turbla. Avend el s’equipà cun questas chaussas necessarias, ha el cumenzà a far emprovas cun sias lantschas en il flum d’Aosta, numnadamain en la Dora Baltea ed en ils flums laterals. Questas provas al han cuntentà cumplainamain, essend ch’el survegniva peschs en abundanza ch’el pudeva vender per pretschs modests.

Essend uss segir da posseder en si’abilitad meds suffizients per si’existenza, ha Fabian bandunà en la segunda mesadad dal favrer Aosta per sa render en la bassa. A ses bun patrun d’Aosta, il qual al aveva demussà tanta misericordia e bainvulientscha, ha el dà il maun ed engrazià cun larmas en ils egls per la beneficenza ch’el aveva retschet. «Jau sun in pauper um», ha el ditg al patrun da la chasa, «ma Vossa bainvulientscha na vegn jau mai ad emblidar en mia vita, e duess jau oz ni damaun vegnir en meglras circumstanzas, sche vegni ad esser mi’emprima obligaziun ed er mia pli gronda brama, da remunerar tenor mias forzas Vossa cura paterna per mai, senza la quala jau fiss stà in um pers». Cun quests pleds ha el bandunà la chasa da ses benefactur ed è partì d’Aosta.

Enconuschents ch’avessan entupà il pestgader Fabian Vedrin, n’al avessan betg enconuschì. Sia lunga e greva malsogna al aveva fatg daventar magher; sia bella colur cotschna d’avant era svanida, sia fatscha era pallida e purtava l’expressiun da grond’afflicziun. Anc pli al disfigurava la vestgadira ch’el purtava ed il chapè cun ur lad ch’al deva in aspect da bandit. – L’intenziun dal nov pestgader era quella da traversar l’Italia dal Nord, numnadamain la Lumbardia e Vaniescha, e da s’approximar cun il temp a Vienna. Ed el è stà ventiraivel sin ses viadi. La pestga al purtava tant gudogn ch’el pudeva sa nutrir andantamain. La polizia n’al aveva mulestà nagliur, ins crajeva dapertut ch’el saja in uffant da la terra e nagin n’aveva il minim suspect ch’el saja in vagant ester. Uschia era el suenter in lung viadi arrivà fin al Lai da Garda. Qua na pudeva el però betg gudagnar bler; ils pestgaders a las rivas dal lai pestgavan cun grondas raits, uschia ch’in pestgader che lavurava mo cun la lantscha na pudeva betg far fatschentas en questa cuntrada. Fabian n’aveva però betg previs da far grond gudogn en questa cuntrada; per el eri uss la dumonda, sch’el veglia traversar il Tirol da Peschiera anora per arrivar a la riva dal Danubi, ni sch’el veglia cuntinuar ses viadi sur Verona, Vicenza, Treviso etc. Supponind che la banda da zagrenders haja er prendì questa via, è er el sa decidì per quest’ultima strada. Viagiond e pestgond è el finalmain arrivà fin Treviso. El è restà intgins dis en questa citad per ruassar da sias fadias stentusas. Cun la pestga era qua da far pauc, essend questa citad memia da la mar, danunder ch’ella vegniva provedida cun da tuttas sorts peschs.

Igl era ina dumengia. Fabian aveva fatg quel di ina promenada dador la citad. Returnond vers la saira da quella, è el entrà en in’ustaria per prender in refrestg. Ma en quest local sa chattava in grond pievel. El è sesì giu en in chantun dal local ed ha empustà in buccal vin. Ils giasts che sa chattavan qua appartegnevan a tuttas professiuns e cundiziuns ed er diversas naziunalitads eran represchentadas. Quels che sesevan visavi Fabian eran militars da la Republica veneziana e discurrivan tudestg. Fabian amava la lingua tudestga ch’era en vardad sia lingua materna. El n’ha betg pudì sa retegnair da cumenzar in discurs cun quests militars, ils quals èn sa smirvegliads ch’in um d’in aspect dal tuttafatg talian discurria er lur lingua. Els èn però stads curtaschaivels e Fabian ha cret d’avair chattà buns amis. Quai ha alura dà l’occasiun da baiver in buccal dapli che per ordinari. Ils militars al han dumandà, sch’el na veglia betg prender servetsch militar. Fabian na vuleva savair nagut da quai; ma ils militars al vulevan surpledar d’entrar en lur regiment. In dals militars ha bandunà la maisa e curt suenter è el returnà cun anc auters militars e cun in uffizier ch’han prendì plazza vi da la medema maisa. Qua èsi alura vegnì bavì en cumpagnia e Fabian ha er stuì prender part da quella bavida. Vulend el alura pli tard s’allontanar per ir en ses quartier, n’al han ils militars betg lubì da sortir, schend ch’el haja uss prendì servetsch militar en l’armada veneziana. Fabian ha protestà cun tutta forza, però adumbatten, el è vegnì piglià d’intgins guerriers robusts e manà davent or da l’ustaria sco recrut da l’armada da la Republica veneziana.


IV.
[edit]

Ad in di da gronda chalira è suandada ina notg chamitscha, stgira e greva. L’aria era quieta ed immovibla, ma emplenida cun in’umiditad che giascheva pesant sin la natira e fascheva bain ad umans ed animals. Prest però è il profund silenzi nocturn vegnì interrut d’ina ramur lontana ch’ha cumenzà a squassar la natira ed a metter l’entira creaziun en rebelliun. Chametgs in sin l’auter serpegiavan tras l’aria cun furia rapida ed a quels suandavan terriblas tunadas che smanatschavan da sfratgar ensemen la terra. Questa grondiusa scena nocturna aveva strusch cumenzà ch’ina sgarschaivla plievgia è vegnida sur la cuntrada, e cun quella er in suffel d’orcan che fascheva tema e sgarschur a las creaturas viventas. Ils auals en las muntognas, scuflentads da la ritga plievgia da l’urizi, han er els cumenzà a ramurar terriblamain ed engrondivan il concert tumultus en la natira.

Ils viandants che sa chattavan quella saira sin via, avevan festinà da vegnir sut tetg avant che la burasca rumpia or. Stradas e vias eran vidas, schizunt ils animals eran sa retratgs en lur gnieus e zups. Main timids eran intgins commembers d’ina numerusa societad da zagrenders vagants che campavan dapi in pèr emnas en il guaud spazius en la vischinanza da Salzburg. Quels èn sa profitads da questa terribla scena nocturna per s’approximar nundisturbadamain a las abitaziuns dals umans per commetter lur enguladitschs, dals quals els sa nutrivan per part. Lur champ sa chattava circa ina mes’ura davent da la citad. Pliras tendas ed intginas tegias nauschas, fabritgadas cun roma e dascha, servivan als vagants sco abitaziun. Dal temporal ch’è passà cun tala vehemenza sur la cuntrada or, n’han els prendì gnanc la minima notizia. Ina part da la banda aveva bandunà cun il crepuscul il guaud per tschertgar preda; ils auters avevan fatg in grond fieu sut in ruver gigant e cuschinavan lur tschaina. Pir cur che la plievgia ha cumenzà a vegnir mulestusa, èn els sa retratgs en lur tendas e chamonas, tschertgond il repaus nocturn.

Ina da quellas baitas, la pli pitschna da tuttas, era in pau da la vart da las autras e sa pusava cunter il bist d’in ruver. Ina chamegiada ha sclerì l’intern da la chamona, en la quala sa chattavan mo duas persunas. Sin in fasch mistgel giascheva ina dunna giuvna enzugliada en ina cuverta da launa e vi da ses sain durmiva in uffant da circa dus onns. La fatscha da la bella dunna era pallida e seriusa e purtava vesaivlamain l’expressiun da grond’afflicziun. Ella era gia sa messa a giaschair ditg avant ils auters vagants da la banda, ma ella n’aveva betg anc claus in egl, schebain ch’il fracass dal temporal era gia daditg vargà e ch’il silenzi nocturn era puspè returnà en il guaud. La paupra dunna stueva esser fitg turmentada, pertge ch’ella schemeva e suspirava, gea bainduras bragiva ella. Ses uffant, che durmiva chaud e bain, tegneva ella embratschà ed al bitschava savens cun gronda tenerezza.

I pudeva esser passà mesanotg, cur ch’in um d’ina figura giganta è s’approximà a la chamona da la paupra suffrinta. El era gia daditg ennà stà zuppà davos in pign ed aveva spiunà or in mument opportun per pudair arrivar adascus tar la chamona da la dunna. Davant la chamona è el sa fermà per tadlar sche tut sai quiet. N’udind la minima chaussa, è el s’approximà a l’avertura che n’era betg serrada ed è entrà tut adascus. Avend el però strusch tschentà ses pe en la baita, è la dunna siglida si ed ha clamà: «Tgi è qua e ma vul disturbar en mes repaus nocturn?»

«Silenzi, silenzi!», ha respundì la vusch da l’um, «tes ami, tes amant fidaivel è qua per ta proteger, per renovar sia sinceraziun da si’immensa amur, da la quala ses cor vegn turmentà di per di. Cura ma vul ti exaudir?»

«T’allontanescha, ti tentader!», ha respundì la dunna cun energia. «Ti sas che jau na vi savair nagut da tai. Ta turpegia da persequitar e turmentar ina paupra dunna che vul restar e resta fidaivla a ses consort fin la mort. Banduna immediat mia chamona ni che jau alarmesch il champ!»

«Crudaivla Felicitas!», ha l’um respundì sut vusch, «has ti in cor da fier che ti na sentas betg commiseraziun cun mai. Varga quatter onns è mes cor inflammà d’ina amur tenera per tai, e gist uschè ditg m’has ti rufidà e ma laschà batter cun mia passiun. Misericordia, Felicitas, misericordia! Pli ditg na support jau betg quest terribel turment dal cor; ti stos daventar la mia, Felicitas!» Schend quels pleds cun ina vusch ch’exprimiva pir memia la profunda passiun da ses cor, ha el puspè fatg in pass enavant per s’approximar a si’unfrenda.

«Enavos, ti malfatschent!», ha sbragì la dunna cun vehemenza; «l’emprim pass che ti fas, ta dun jau ina stilettada.» – En quest mument ha ina chamegiada sclerì la tegia, e Giacomino – quai era il turmentader da la paupra Felicitas – ha vis che sia victima era s’auzada e ch’ella tegneva en maun in stilet. La furia ed alteraziun eran exprimidas uschè cler en la fatscha pallida da la dunna ch’il tentader ha tschiffà tema ed è sa retratg. El na vuleva betg chaschunar in tumult en il champ, damai che Felicitas vegniva protegida dal chau da la banda, ina zagrendra veglia, a la quala tut ils commembers da la banda stuevan obedir senza resalva.

Il fracass da quest inscunter aveva dasdà l’uffant da la disfortunada Felicitas; el ha cumenzà a cridar e la paupra mamma ha stuì impunder tutta tenerezza per puspè al quietar. Varga trais onns aveva la paupra dunna gì da batter cun questas persecuziuns da l’infam Giacomino che vuleva exnum acquistar Felicitas sco sia consorta, malgrà che quella aveva gia spusà in auter. Nus avain vis, co che la paupra dunna era vegnida rapinada dals zagrenders ad Aosta paucs dis suenter ch’ella aveva fatg nozzas cun Fabian Vedrin.

Ils zagrenders eran stads fitg vilads pervi da la fugia da Felicitas, ed intgins members da la banda avevan engirà da betg ruassar avant ch’els hajan puspè tschiffà la giuvna, la quala ch’als prestava uschè buns servetschs cun ses chant e cun ses sunar. L’instigatur principal da questa persecuziun era stà Giacomino, il qual l’avess gugent spusà. La giuvna als era stada fugida a Tusaun ed els n’avevan betg chattà ils minims fastizs da la fugitiva. Enstagl da fugir per la via gronda che vegniva per ordinari frequentada da quel temp, aveva la giuvna prendì sia via sur la Mantogna, era arrivada en Stussavgia ed ils proxims dis en la cuntrada da Glion. Ses persequitaders crajevan ch’ella saja fugida vers Cuira ed han percurrì tut las vischnancas tranter Tusaun e Cuira, però adumbatten, els n’han betg chattà la fugitiva ed er nagins fastizs da quella. Ina part da la banda crajeva che la giuvna saja probabel ida insanua a smerscha sin in’excursiun, Giacomino però saveva che quai n’era betg il cas, pertge che Felicitas al aveva smanatschà differentas giadas da fugir davent da la banda sch’el na chalia betg da la persequitar cun sias sinceraziuns d’amur.

Quella banda da zagrenders era alura passada tras la Surselva. Dapertut spiunavan Giacomino e ses cumpogns suenter ils fastizs da la fugitiva. Ma adumbatten – Felicitas era stada maligna e precauta avunda da sa zuppar. Ella viagiava mo la notg ed il di sa tegneva ella zuppada en ils guauds; uschia avevan ses persequitaders pers dal tuttafatg ses fastizs. Giacomino però n’ha betg pers la speranza da chattar insanua sia victima. Ils zagrenders ch’avevan gì attatgà il maister Vedrin a Disla appartegnevan a la medema banda, gea in da quels era Giacomino sez stà. Els eran alura passads il pass da l’Alpsu, arrivads en la Val da la Reuss e vegnids giu ad Altdorf. Els èn alura passads Lucerna, Berna e Friburg ed arrivads vers la fin da l’atun a Martigny en il Vallais. Passada la vendemia en las cuntradas bassas dal Vallais, è la banda alura passada il Grond Son Bernard per percurrer durant l’enviern las terras meridiunalas. Sin tut quels viadis aveva la banda per moda da trametter spiuns ordavant per explorar las cuntradas ch’ella vuleva percurrer. A quest’avantgarda appartegnevan ils pli commembers ils pli malizius e scelerads da la societad, e tranter quels era adina Giacomino il capo. Quels spiuns na passavan mai in lieu nunenconuschent da di, mabain adina da notg per betg vegnir observads da la glieud da la cuntrada. Lur emprima lavur era quella da tschertgar en ina cuntrada nua ch’els vulevan sa fermar, in lieu adequat per il champ da la banda. Cun quell’intenziun eran quels spiuns er vegnids ina saira fin a las portas d’Aosta. La notg era stgira ed ils vagants han intercurì l’entir conturn da la citad. Passond sper ina chasa solitaria or, la quala steva in toc davent da la citad, han els udì a sunar e chantar. Els èn sa fermads per spiunar, tgi che quels sunaders e chantadurs sajan. Quai n’ha betg da bler da studegiar a Giacomino, pertge ch’el ha immediat enconusch la vusch da Felicitas. Però per vegnir or da tut dubi che si’udida n’al haja betg engianà, è el raivì sin in pumer che steva datiers da las fanestras ed ha guardà en la stanza ch’era illuminada d’ina flaivla glisch. E propi: davant ses egls aveva il zagrender la selvaschina ch’el aveva tschertgà daditg ennà. El ha contemplà cun in’allegria diabolica la paupra Felicitas che n’aveva betg la minima idea che ses persequitader saja ad ella uschè datiers. Cun la passiun, la quala il zagrender scelerà nutriva anc adina en ses cor, è uss anc s’unida ina schalusia passiunada, vesend Giacomino che Felicitas viveva qua cun in auter giuven en relaziuns fitg intimas, sco ch’el ha pudì concluder or da la cumpagnia e conversaziun da Felicitas cun ses consort Fabian. «Ha!», ha il nausch zagrender pensà en si’irritaziun, «m’èsi finalmain reussì da ta chattar, ti serp! Spetga! quella giada na vegns ti betg a mitschar or da mes mauns!»

Giacomino è alura descendì dal pumer ed ha communitgà a ses dus cumpogns che la chantadura saja propi lur Felicitas persa. Ils trais cumpogns èn vegnids perina che dus dad els duain returnar tar il champ da la banda e relatar a lur regina la scuverta fatga, entant ch’il terz duaja sa tegnair zuppà en la vischinanza da la chasa, per ch’els hajan mintga mument novas segiras, nua che lur victima sa chattia. Quest ultim servetsch ha Giacomino surpiglià per esser tant pli segir ch’el na perdia betg ord vista sia preda. Els han alura er fatg uschia. Ils dus cumpogns da Giacomino han immediat purtà quella nova a la mamma da la banda e quella ha ordinà che la banda sa fermia en il guaud vischin en ina distanza da circa ina mes’ura da la citad e che nagins commembers da la banda na duain sa laschar vesair en la citad ni en il conturn da quella. Gia la saira proxima èsi reussì a Giacomino da tschiffar Felicitas, sco che nus avain gia raquintà en il chapitel precedent. Giacomino era stà quel ch’aveva dà a Fabian quella terribla frida. Che Fabian n’era betg restà mort sin il lieu, aveva el d’engraziar sulettamain a la gronda stgiraglia ch’aveva fatg impussibel a Giacomino da mesirar sia frida sco ch’el vuleva; l’intenziun dal zagrender era stada quella, da sturnir dal tut ses adversari.

Felicitas è alura vegnida manada cun forza tar il champ dals zagrenders ed ha stuì cumparair avant la regina da la banda, la quala l’ha examinà rigurusamain. Felicitas ha confessà a la vegliurda il motiv, per il qual ella era fugida davent da la banda ed ha sincerà ch’ella veglia pli gugent murir che bandunar ses um. Ella ha rugà, ella ha cridà ch’ins la laschia libra; però adumbatten, la veglia zagrendra n’ha betg permess a la paupra dunna giuvna da bandunar la banda. Vesend Felicitas che tut rugar e supplitgar saja invan, ha ella declerà a la vegliurda ch’ella vegnia a mazzar sasezza, sch’ella vegnia da qua d’envi mulestada dal scelerà Giacomino. La veglia, che sentiva per l’auter ina tscherta affecziun per la dunna giuvna disfortunada, ha empermess ad ella sia protecziun. – Felicitas è alura puspè vegnida incorporada en la banda ed ha stuì girar il mund cun quella. Sia libertad aveva ella pers, pertge ch’ella vegniva pertgirada rigurusamain. Durant la notg stueva ella star en ina tenda gronda en cumpagnia da plirs auters zagrenders e zagrendras ch’avevan adina ils egls averts sin la disfortunada dunna; gea, uschè ditg sco la banda sa chattava en la cuntrada d’Aosta è ella schizunt vegnida liada durant la notg per far impussibla scadina tentativa da fugir. Durant il di eran adina en sia vischinanza intgins umens che tegnevan guardia. La captivada ha vis che scadina fugia saja impussibla ed è sa remessa en sia trista sort. En ses intern però nutriva ella anc adina la speranza da pudair desertar la segunda giada; ella era però maligna avunda da tegnair tschelà tals pensaments e da sa mussar envers la banda reconciliada cun sia sort.

Essend la banda arrivada en la Lumbardia, ha Felicitas puspè stuì cumenzar a chantar e sunar sco avant sia fugia; dapertut però è ella vegnida accumpagnada sin sias excursiuns da plirs members da la banda ch’eran abels d’impedir sia fugia. A l’entschatta na l’ha Giacomino betg mulestà; el la vuleva laschar emblidar in pau si’afflicziun; ma circa suenter in mais ha el cumenzà a tentar la disfortunada cun sias proposiziuns da matrimoni. Cur che l’occasiun al s’offriva, gieva el suenter ad ella e na vegniva betg unfis da la mulestar cun sias tentativas. En sumegliantas tribulaziuns prendeva Felicitas alura ses refugi tar la mamma veglia da la banda. Quella aveva differentas giadas smanatschà al zagrender impetuus cun chastis ed ina giada aveva ella er laschà exequir in tal. Quai aveva alura irrità zunt fitg il Giacomino scelerà. El sa mussava umilitaivel ed obedaivel envers la vegliurda, ma en ses intern buglivan auters sentiments; el aveva prendì avant d’acquistar la Felicitas, custia quai tge ch’i veglia.

La banda era finalmain arrivada durant l’emprima mesadad da l’enviern fin a Triest e sa trategneva uss fin la primavaira en la cuntrada da quella citad. Giacomino ha proponì a Felicitas da fugir cun ella davent da la banda, ma quella na vuleva savair nagut d’ina tala fugia. Ella ha ditg al vagant scelerà: «Sche jau fugiss da la banda, sche daventass quai en emprima lingia per fugir da tai, ti pultrun.» Dal reminent na fiss quai betg stà las uras da fugir per la disfortunada Felicitas, pertge ch’ella dueva daventar en intgins mais mamma. La fin da la stad ha ella alura parturì in frestg mat, al qual ella ha dà num Felix. Si’intenziun era stada quella d’al numnar Fabian sco ses bab; ella ha però gì tscherts motivs da betg far quai: Ils zagrenders savevan bain ch’ella era stada maridada, il num però e la famiglia dal consort n’enconuschevan els betg, e la furbra Felicitas na vuleva betg palesar il num e la derivanza da ses um, avend en senn da fugir tar la famiglia dals Vedrins en cas ch’ella vegniss ina giada ni l’autra en la vischinanza da lur residenza sin la planira da Lantsch. Avess ella oramai numnà ils geniturs da Fabian ni il lieu da lur dimora, alura avessan ils zagrenders franc evità da vegnir en quella cuntrada ni ch’els avessan, en cas ch’els fissan passads tras quella, pertgirà anc pli rigurusamain la dunna disfortunada.

Felix, il nov commember da la banda, è vegnì retschet sin il mund cun tuttas ceremonias usitadas tar ils zagrenders. El aveva strusch vis la glisch dal di ch’el è vegnì purtà tar la funtauna vischina; en il bigl ha el survegnì ses emprim bogn en l’aua frestga. Alura al han ins purtà tar la mamma da la banda ch’al ha unschì cun divers itgs. Da là davent è el vegnì manà enavos a la mamma ch’ha gì da qua d’envi tutta cura per ses uffant. Quel n’è mai vegnì en ina chasa, essend ch’ils zagrenders abitavan dapertut nua ch’els vegnivan mo en il liber en lur tegias e tendas ch’els erigivan entaifer paucas uras. L’uffant n’enconuscheva nagin luxus; ses nutriment era il latg da la mamma, sia tgina in chanè mistgel sper il gnieu da la mamma e ses bogns ina lavada en l’aua frestga d’in bigl; el è però prosperà mirvegliusamain e vegnì ferm. Ses corp ch’era adina expost a l’influenza da l’aura, è s’endirì en curt temp da tala maniera ch’il stgomi da chaud e fraid, da sulegl e plievgia n’aveva gnanc la minima influenza sin il nov descendent dals zagrender. L’uffant è daventà ferm e robust e cun nov mais ha el gia cumenzà ad ir sez. – La pli gronda consolaziun per la paupra Felicitas era quella che ses char uffant sumegliava ses bab Fabian; el aveva ils egls, ils chavels, la fisionomia da quel. La mamma aveva grond quità per ses uffant ed al protegiva sco ina liunessa ses giuven. La pli gronda tema aveva ella che Giacomino pudess far insatge a ses uffant per far vendetga ad ella. Quella tema però era inutila; Giacomino saveva bain avunda che Felicitas al vegniss ad attribuir scadina disgrazia che succediss a l’uffant e ch’i na fiss betg la dretga metoda per acquistar il cor da la mamma cun vulair nuschair a l’uffant. Anzi simulava Giacomino grond’affecziun per l’uffant; el termagliava cun il pitschen ed al purtava da sias excursiuns da tuttas sorts tramagls e raubas da mangiar. Felicitas observava tut quai cun disfidanza ed era attenta en tuts reguard.

L’enviern proxim e la stad sequenta è la banda girada enturn en l’Ungaria ed en la Valachia, la primavaira sequenta però èn els puspè vegnids en Germania, nua che nus als avain chattà vers la fin da matg champads en vischinanza da Salzburg. Tut quels gronds viadis eran stads grevs e stentus per Felicitas, essend ch’ella aveva da purtar cun sai ses uffant. La banda aveva bain dus chars nauschs, ma Felicitas na vuleva betg viagiar cun quels perquai ch’ins era strusch segir da la vita sin quels.

La fin da matg è la banda puspè sa messa en viadi, ha traversà la Baviera ed è arrivada vers la fin da la stad tar il Lai da Constanza; suenter esser girada tras ina part da la Svizra Orientala han ins cuntanschì la fin d’atun Cuira. Ils zagrenders èn sa trategnids mo curt temp en vischinanza da la chapitala grischuna, pertge ch’els vulevan anc passar las muntognas per arrivar en l’Italia avant che l’enviern prendia possess da las cuntradas alpinas. Lur intenziun era quella da passar il Pass dal Set, ina via ch’els avevan fatg avant onns pliras giadas. Quella via plascheva a nagin meglier che a la Felicitas che saveva che l’abitaziun dals Vedrins saja da chattar sper quella. Fabian aveva pliras giadas gì descrit ad ella exactamain l’entira cuntrada ed er il palaz da ses geniturs. Il guaud sin la planira da Lantsch era gist ina staziun adequata per ils zagrenders ed els èn arrivads ina saira pir tard cun lur entira bagascha tar l’ustaria dal guaud. Felicitas sa chattava quel di en in’agitaziun fevrila. Per ina tala aveva ella divers motivs: Igl era pussaivel ch’ella chattia qua ses char Fabian, pudend quel supponer ch’ella vegnia in di ni l’auter a vegnir tar la chamona dal guaud, sch’i reusseschia ad ella da fugir la segunda giada davent dals zagrenders. O, quantas speranzas èn sa levadas quel di en ses cor contristà! Però gist tantas giadas è s’auzada en ses cor la tema ch’ella retschaivia oz novas segiras da la mort da ses char Fabian. In auter motiv per si’agitaziun era quel ch’ella dueva forsa perder quel di ses char uffant, ses Felix prosperant. Ella era numnadamain intenziunada d’al laschar enavos tar ils geniturs da ses consort, per cas che ses Fabian na fiss betg anc returnà a chasa tar ils ses. En quest cas fascheva ella alura quint da scappar en l’Italia da la banda e da sa render ad Aosta per tschertgar ses um. Ina tala fugia na saveva ella però betg far cun l’uffant, e perquai era ella sa resolvida da sin ina maniera u l’autra surdar l’uffant als Vedrins, quant mal che quai fascheva er al cor matern. Ella è viagiada quel di cun la davosa partiziun dals zagrenders e restava savens gronds tocs enavos dals auters. Per zuppentar vi als zagrenders si’agitaziun als ha ella ditg ch’ella saja in pau maldisposta. Sin tut il viadi era ella attenta sin scadina chaussa ch’ella veseva. Finalmain èn ils ultims da la banda e cun quels er Felicitas arrivads sin l’aut da Parpan, nua che cumenzava il guaud. E la finala è vegnida en vista la chamona dals Vedrins che Felicitas ha immediat enconuschì sco residenza da ses sir e sia sira. Ils zagrenders èn passads sperasvi senza sa fermar; Felicitas però tschertgà ina stgisa da restar enavos. Avant la chamona eran la madame Vedrin ed intgins dals uffants, fragliuns da Fabian; Felicitas ha rugà la Vedrina per in pau latg per ses uffant. Immediat è la Vedrina ida en la chamona ed ha alura purtà a l’uffant ina cuppa cun latg-chaura. Felicitas ha engrazià per il latg ed è partida senza discurrer pli ditg cun la societad dals Vedrins. En vischinanza da l’ustaria eran ils zagrenders sa fermads ed avevan drizzà si lur tendas. Scadin dad els ha preparà ses gnieu nua ch’el vuleva. Felicitas, na vulend betg ir en ina tenda cun auters commembers da la banda, ha immediat tschertgà mistgel e fatg si cun intgins roms ina chamona sut in pign gigant. Alura è la tschaina vegnida preparada sin ina plazza libra en il guaud. Suenter avair tschanà e bavì vinars ch’era vegnì requirì da l’ustaria, è tut sa mess a durmir. Dus members da la banda han anc fatg la runda tras il champ per guardar che tut saja en urden. Strusch che quels èn puspè stads s’allontanads, è Felicitas s’auzada tut adascus, ha zuglià ses uffant durment en ina cuverta, ed è s’allontanada dal champ senza far la minima canera e senza vegnir observada. Ella è ida tras il guaud cun pass rapids direct vers la chamona dals Vedrins. Là ha ella spluntà vi da la porta; la mamma Vedrina ha udì quai ed è immediat vegnida or sin isch per guardar, tgi che disturbia il repaus nocturn. La notg era stgira, ma tuttina ha dunna Vedrin immediat enconuschì la giuvna zagrendra, a la quala ella aveva dà questa saira latg per l’uffant.

«Tge vulais vus qua uschè tard?», ha ella dumandà la zagrendra.

«Jau sun ina paupra, disgraziada dunna, ch’è vegnida adascus tar Vossa chamona per dumandar agid da Vus», ha Felicitas respundì cun vusch flaivla.

«Cun tge As poss jau gidar?», ha la mamma Vedrina replitgà cun vusch loma.

«Ma respundai anc ina dumonda, alura vi jau dir co che Vus ma pudais gidar», ha la zagrendra ditg; «enconuschais vus in tschert Fabian Vedrin, buna dunna?»

«Fabian Vedrin! mes pauper figl pers!», ha la mamma respundì cun dolur; «ma purtais vus forsa novas da quel? Viva el? Nua è el?»

«Sin quellas dumondas n’As poss jau betg dar ina resposta cuntentaivla. Quai però As sai jau dir che jau sun la consorta da Voss figl Fabian e che quest uffant che jau port qua en bratsch è voss biadi», ha Felicitas replitgà a sia sira.

Dunna Vedrin ha uss immediat fatg entrar sia brit zagrendra en la chamona e serrà la porta da la spelunca. Felicitas ha alura raquintà a la mamma da ses um l’entira istorgia da Fabian dapi sia fugia a Glion, e la paupra mamma ha spons larmas amaras per ses figl ch’ella amava da tut ses cor, malgrà ch’el aveva bandunà la famiglia sin ina moda uschè misteriusa ed inexplitgabla. Felicitas ha sinaquai palesà a sia sira ils plans ch’ella aveva fatg areguard il pitschen Felix, e la dunna Vedrin è stada cumplainamain d’accord da salvar e zuppentar l’uffant dals zagrenders. Las duas dunnas èn vegnidas perina ch’insatgi dals Vedrins duaja immediat, anc questa notg, purtar l’uffant a Passugg tar il Cisc, nua ch’el duaja restar fin ch’ils zagrenders hajan bandunà il guaud. Felicitas ha uss anc raquintà a dunna Vedrin ch’ella haja l’intenziun da fugir dals zagrenders per ir a tschertgar ses Fabian, e la paupra mamma ha engrazià a la zagrendra cun chaudas larmas per questa resoluziun. Ella ha empermess a la zagrendra d’avair tutta cura per il pauper uffant fin ch’ella, la mamma da l’uffant, ni Fabian returnian a prender quel.

Dunna Vedrin ha sinaquai clamà il grond dals figls ch’era anc a chasa tar ella. Quel ha immediat stuì preparar in schierl cun in letget per l’uffant. Felicitas ha anc embratschà per la davosa giada ses char Felix, al ha bitschà e mess alura en il schierl. Quai vuleva quasi rumper il cor a la paupra Felicitas, pertge che l’uffant durmiva e na guardava betg sin sia mamma tenera. Dunna Vedrin ha sinaquai accumpagnà ses figl fin a Churwalden ed al ha instruì, tge ch’el haja da dir a Passugg e co ch’ins duaja zuppentar l’uffant fin ch’insatgi dals Vedrins turnia en intgins dis per quel.

Felicitas aveva prendì cumià da sia sira, era returnada tar il champ dals zagrenders ed aveva puspè prendì possess da sia chamona senza ch’insatgi dals zagrenders l’audia. La paupra dunna na saveva betg clauder egl da la tristezza ed afflicziun sur sia separaziun da ses uffant. Vers la damaun ha ella alura cumenzà a bragir e sbragir cun auta vusch. Intgins dals zagrenders èn cun ina giada vegnids natiers e l’han dumandà tge che manchia ad ella, ed ella ha sbragì cun vusch desperada: «Ina bestia selvadia, in luf, m’ha engulà mes uffant, o salvai mes char Felix!» Quella canera aveva plaun a plaun alarmà l’entir champ ed ils umens èn sa radunads per sa cussegliar tge ch’els veglian interprender. Igl è alura vegnì concludì da far chatscha sin la bestia selvadia. Intgins dals umens èn s’armads ed han bandunà il champ per persequitar il luf en il guaud. Els èn però returnads en paucas uras cun las novas ch’els n’hajan betg chattà ni il lader ni fastizs da quel. La mamma da la banda ha cumandà da desister d’ina pli lunga chatscha, essend che l’uffant na saja betg pli da salvar, la bestia al haja franc gia consumà dal tuttafatg. Felicitas bragiva e cridava sco sch’ella fiss mez narra. Tras questa scena è la banda vegnida impedida da cuntinuar quel di ses viadi ed è anc restada per ina notg en il guaud da Lantsch. Suenter mezdi ha Felicitas alura fatg sco sch’ella vuless ir a tschertgar ses uffant en il guaud; ella è però, avend fatg in pèr tschient pass, ida directamain tar la chamona dals Vedrins. Là ha ella retschet la segira nova che ses uffant saja arrivà saunamain a Passugg e che la famiglia Reider haja empermess d’ad interim salvar l’uffant e d’al zuppar fin ch’ils zagrenders hajan bandunà la cuntrada. Consolada da quai è la zagrendra, suenter avair dà il maun ed engrazià danovamain a sia sira, returnada tras il guaud enavos tar il champ da la banda. La saira ha Felicitas alura fatg sco sch’ella temess da star sur notg en sia tegia ed ha prendì ses post en ina tenda tar in’autra partiziun dals vagants. L’auter di è la banda puspè sa messa en viadi ed è sa tratga plaun a plaun vers l’Italia. En circa otg dis èn els arrivads ventiraivlamain a Clavenna, nua ch’els èn sa fermada per intginas emnas.

Fin qua aveva Felicitas exequì ses plan cun tanta astuzia ed adestrezza ch’ils zagrenders malizius n’avevan gnanc il minim suspect che la giuvna zagrendra gioghia cun els ina cumedia e ch’ella haja en il senn da puspè desertar da la banda. Els han uss laschà a Felicitas bler pli gronda libertad e na la survegliavan betg pli uschè rigurusamain sco avant. Ed ella è er sa profitada da questa libertad cun ir diligentamain a chantar e sunar per las vischnancas enturn ed en la citad. Ses chant aveva uss adina in tun planschend e melancolic, quai che plascheva però extraordinariamain als Talians. Ella fadiava uschia blera munaida, na purtava però betg tutta als zagrenders, mabain zuppava la gronda part da ses gudogn per acquistar ils meds necessaris per sia fugia. Ils zagrenders èn puspè sa mess en viadi ed arrivads en intginas emnas, suenter avair visità Como e Lecco, fin a Milaun. Els faschevan quint da star pliras emnas en questa cuntrada. Felicitas era er qua diligenta e fadiava bler, e sia cassa privata è creschida da tala maniera ch’ella ha survegnì speranza da pudair exequir sia fugia. Ella saveva però ch’ella stoppia scappar quella giada cun pass rapids per mitschar da ses persequitaders. En la citad ha ella fatg l’enconuschientscha cun ina dunna, a la quala ella crajeva da pudair confidar ses secret. Quella ha cumprà per ella vestgadira nova e d’in auter tagl, ed in chanaster per metter en la vestgadira vedra. Empruvond Felicitas ina saira quella vestgadira, ha l’amia veglia declerà che nagin na vegnia ad enconuscher la fugitiva en quest costum, sche Felicitas cumpria anc ina chapella che sumbriveschia in pau la fatscha. Felicitas ha laschà cumprar ina tala il di avant ch’ella ha prendì la fugia. L’amia veglia ha uss anc stuì empustar dador las portas da la citad in char cun in chaval svelt per in viadi da circa diesch uras ed empermetter da l’accumpagnar almain in toc da duas, trais uras. Tut quellas preparativas èn vegnidas fatgas exactamain e senza la minima enconuschientscha da vart dals zagrenders che crajevan che Felicitas saja uss cuntenta e leda da girar il mund cun els.

Il di destinà per la fugia è arrivà. Sco usità ha Felicitas bandunà il champ dals zagrenders che sa chattava dador las portas da la citad en cumpagnia da plirs commembers da la banda. Passond sper in’ustaria vi, ha ella dà intginas munaidas als vagants per ch’els possian baiver vinars. Ils zagrenders han acceptà quai cun plaschair ed èn er immediat ids en l’ustaria per star allegher in’urella. Entant ha Felicitas festinà da vegnir en la chasa da si’amia. Là ha ella midà vestgadira ed en circa in quart d’ura era ella semtgada da partir. La veglia l’ha manà or da la citad e là han ellas gia chattà il char ed il viturin. Ellas èn immediat sesidas sin il char e davent è quel ì en tutta furia en direcziun d’Aosta. Circa suenter duas uras ha la veglia alura bandunà la fugitiva ed è returnada a Milaun suenter avair prendì teneramain cumià da quella. Il viturin crajeva da manar mamma e figlia e na fascheva zunt nagins suspects ch’el avess prestà ses servetschs ad ina fugitiva.

Durant quest temp bavevan ils zagrenders en tutta cumadaivladad e cun tut daletg lur vinars en l’ustaria ed eran sa retardads varga in’ura en l’ustaria. Bandunond finalmain quella, han els tschertgà Felicitas sin la plazza, nua ch’els eran sa cunvegnids da sa radunar. Felicitas n’è betg cumparida; ils zagrenders n’han fatg però zunt nagins suspects, pertge che Felicitas aveva fatg pliras giadas uschia cun els per ch’els na fetschian betg suspects il mument decisiv. Els èn oramai ids oz sco autras giadas tras las vias da la citad per far lur affars, vul dir per engular sch’i deva l’occasiun ed er per pinar vaschella e far sumegliantas lavurs da pitschna valur ch’als duevan sulettamain dar l’occasiun da frequentar las chasas. La saira èn els turnads enavos en il champ, crajend che Felicitas vegnia gia ad esser arrivada là; ma quai n’era betg il cas e la notg è vegnida senza manar enavos la chantadura principala da la banda. Pir uss han els cumenzà a suspectar che l’utschè pudess esser sgulà davent. Intgins dals umens han anc fatg quella saira in gir tras las stradas da la citad ed en il conturn da quella, però adumbatten, lur «prima donna» era svanida. Che Felicitas saja fugida vers Aosta, quai è immediat vegnì endament als zagrenders, e la mamma da la banda ha dalunga ordinà che Giacomino e dus auters umens da la banda duajan persequitar la fugitiva fin ad Aosta. Ils persequitaders èn sa mess la damaun marvegl en viadi a pe; ma ils zagrenders èn buns peduns ed en er c da far gronds strapazs, cur che quai sto esser.

Felicitas era però per in di ed ina notg en avantatg ed ha anc prendì il segund di in char per vegnir pli spert vinavant. La notg è ella sa ruassada mo paucas uras e gia avant l’alva è ella sa messa il terz di en viadi; il quart di ha ella puspè gì l’occasiun da viagiar cun in char; quai l’ha alura pussibilità d’arrivar la saira dal tschintgavel di fin Aosta. Ella è immediat ida en la chasa, nua ch’ella aveva abità cun Fabian. Il patrun-chasa l’ha immediat enconuschì e l’ha retschet cun curtaschia. L’emprima fatschenta da la paupra fugitiva è stà da s’infurmar, sche ses char Fabian saja anc en vita e nua ch’el sa chattia. Il patrun-chasa ha sinaquai raquintà a la disfortunada fugitiva l’entira istorgia dal pauper Fabian, co ch’el al haja prendì si da plaun quel mez mort, co ch’el saja stà pliras emnas en privel da stuair murir, co ch’il pauper malsaun haja patì immensas dolurs da corp ed olma, quala sai stada si’afflicziun, cur ch’el haja udì che sia chara consorta saja vegnida rapinada. Felicitas ha spons grossas larmas sur la trista sort da ses consort, è però sa consolà ch’el saja anc en vita, sperond d’al chattar. Il patrun-chasa ha alura er anc raquintà co e cun qualas intenziuns Fabian haja bandunà sia chasa; pli lunsch però n’ha el savì raquintar nagut, pertge che dapi che Fabian aveva bandunà Aosta, n’aveva el mai survegnì novas dad el.

Felicitas ha engrazià chaudamain al patrun-chasa per questas novas ed er per la commiseraziun e misericordia demussada a ses Fabian. Ella ha alura immediat vulì partir per cuntinuar ses viadi; ma il patrun-chasa n’ha betg permess quai e l’ha necessità da pernottar tar el. La damaun sequenta però ha Felicitas bandunà avant l’alva questa chasa d’ospitalitad ed è sa messa en viadi. L’um buntadaivel ha ella supplitgà da tegnair tschelà ses arriv ad Aosta, temend ch’ils zagrenders pudessan vegnir sin ses fastizs. Questa precauziun n’era betg stada adumbatten, pertge che gia la saira sequenta han il patrun-chasa e sia famiglia observà intgins subjects suspectus che giravan enturn en il conturn da la chasa. Quai era il Giacomino cun ses cumpogns ch’eran vegnids quella giada in pau memia tard per tschiffar la fugitiva. Fastizs segirs da la fugitiva n’avevan els nagins e n’observond els Felicitas betg en questa chasa, han els cret d’avair fatg lur viadi adumbatten ed èn puspè turnads enavos a Milaun tar la banda per la via ch’els eran vegnids.


V.
[edit]

Igl era ina bella saira da matg. La populaziun da la citad da Vaniescha era en grond’agitaziun. La lunga guerra da la Republica veneziana cun la Tirchia per il possess da la Dalmatia e Morea, ch’aveva gia cumenzà l’onn 1683, aveva danovamain purtà gronds cumbats questa primavaira e las armas venzianas avevan avant intgins dis acquistà in’impurtanta victoria sur la truppa tirca. La nova da quest success sin il champ da battaglia aveva provocà quella grond’agitaziun tar la populaziun da la citad da Vaniescha. Ina gronda massa da pievel girava tras las stradas da la citad ch’era illuminada sco in di da festa gronda. Sin las plazzas publicas vegnivan dadas producziuns musicalas e tegnids discurs patriotics per inflammar ed entusiasmar il pievel per la chaussa da la patria. Entiras undas d’aspectaturs passavan tras las vias da la citad ed il travasch era grondius. En las lagunas buglivi da gondlas illuminadas che navigavan en grond caos per ils chanals enturn. Insumma eri quella saira ina scena pittoresca grondiusa e mirvegliusa en la citad da Vaniescha ed en ses conturn. Quellas demonstraziuns d’allegria ed entusiassem han durà circa fin las duas da las notg e pir vers la damaun hai cumenzà a vegnir in pau pli quiet, cur che la gronda fulla era sa rendida en las chasas per ruassar anc in pau avant che l’alva spluntia. Blera glieud è però restada tutta notg sin las stradas, e las vias n’èn betg vegnidas vidas quella notg fin ch’il sulegl ha cumenzà a sclerir in nov di.

Per mantegnair disciplina e per prevegnir a scandals e tumults che succedan uschiglio savens tar da quellas festivitads, aveva il guvern da la republica postà bleras guardias en las diversas parts da la citad. Ils cumandants da quellas guardias avevan retschet las ordras da vegliar che l’urden na vegnia betg disturbà; els ha perquai stuì postar lur sentinellas dapertut, nua che sa chattavan vias in pau suspectusas. Ina tala sentinella era er postada en ina strada stgira e stretga, en la quala sbuccava in chanal da las lagunas. Il grenadier che steva da mesanotg sentinella sin quest post promenava vi e nà la sbuccada dal chanal. L’um fascheva ina tschera seriusa e na prendeva nagina notizia e nagina part da l’allegria generala che regiva en tut ils chantuns da la citad; el na fascheva insumma nagin’attenziun dals gieus dal pievel ed i pareva, sco sch’il guerrier fiss occupà totalmain cun ses agens sentiments e pensaments. Tut andetgamain è el però sa vieut vers il chanal ed ha tadlà cun la pli grond’attenziun sin in fracass lontan. Quai ch’al aveva sveglià or da sia letargia era il tun d’ina ghitarra ch’è arrivà cun in lev vent sco in suspir a si’ureglia. El ha uss tadlà cun in’attenziun ferventa ed udì pli cler ils dultschs accords da l’instrument menziunà. Sumegliants instruments aveva il guerrier udì mintga di pli che detg avunda a Vaniescha e quai na fiss betg stà in motiv d’al metter en agitaziun; ma ils accords ch’el udiva e la moda e maniera, co che l’instrument vegniva sunà, han attratg dal tuttafatg si’attenziun. Questa musica pareva da vegnir dada sin il chanal e la sentinella attenta ha cret d’observar ina gondla, vul dir ina pitschna navetta, e supponì ch’il sunader u la sunadra da la ghitarra stoppia sa chattar en quella. Sia supposiziun è stada gista; la gondla è s’approximada plaun a plaun a la strada ed il guerrier ha alura udì in preludi amuraivel, e suenter quel ha ina vusch feminina clera, bella e sonora intunà la sequenta strofa:

Contristada, bandonada

Sto il mund girar!

Mai da quel serà cattada,

Che miu cor tegn char!

Ils dus ultims vers èn vegnids repetids e quest refrain è vegnì chantà cun ina dultschezza e melanconia ch’ha provocà in’immensa agitaziun tar il guerrier. Suenter questa strofa ha la chantadura sunà in intermezzo plaschaivel e tener, alura ha ella intunà la segunda strofa e chantà:

Quant stentusa e spinusa

Eis ti, mia sort!

O amur, ti dolurusa,

Ti eis mia mort!

Durant che vegniva chantada quest’ultima strofa cun ses refrain, era la gondola s’approximada fin a la via, en la quala il chanal sbuccava ed il guerrier ha uss, malgrà la stgiraglia che regiva en quest lieu solitari, pudì observar la statura schlanca da la chantadura. Cun vusch tremblanta ha el exclamà: «Felicitas! Felicitas!» ed è currì encunter a la dunna ch’ha bandunà en quest mument la navetta. Il proxim mument ha il guerrier tegnì la chantadura en sia bratscha.

«Bitta immediat davent tia vestgadira da militar, Fabian!», ha la chantadura ditg en grond’agitaziun al guerrier ch’aveva da l’allegria ed emoziun quasi pers tut il giudizi. «Immediat enavant, l’ura da tia liberaziun è arrivada!»

Fabian ha bittà si’arma e ses caput militar en il chanal ed è suandà sia dunna en la gondla. Là ha el, durant ch’els navigavan dal chanal or, stgamià er l’autra vestgadira, ed arrivond la pitschna gondla en in dals chanals principals, nua che sa chattavan bleras gondlas ed ina gronda massa da glieud, aveva Fabian gia l’aspect d’in gondolier che nagin n’al pudeva enconuscher. Fabian lavurava cun tutta forza cun la pala a Felicitas dirigiva la nav. «En qual lieu vulain nus navigar?». ha Fabian dumandà sia dunna.

«Tira ti mo frestg la pala, jau dirigel la nav. Da discurrer lascha però esser, quai ans pudess tradir; sajas quiet ed attent, e nossa fugia ans vegn a reussir cun agid dal tschiel!», al ha Felicitas ditg en in’ureglia.

La leva navetta gieva sco da sgular tras il chanal e Felicitas la manava cun grond’adestrezza tranter las bleras gondlas or che traversavan il chanal en tuttas direcziuns. Suenter in quart d’ura eran els gia vargads la fulla gronda che sa muveva per gronda part vers il center da la citad. Ed en curt temp èn els stads dador la citad ed or dal cirquit da las gondlas. La saira era stgira e l’illuminaziun da la citad n’era betg suffizienta per sclerir il conturn da quella. Uschia è la navetta dals fugitivs prest arrivada or en il stgir, nua ch’els na pudevan vegnir observads da nagin.

«Ruaussa in mument, Fabian», ha Felicitas ditg, embratschond ses char consort, «tia metamorfosa n’è betg anc finida».

Fabian ha stuì trair or sia rassa e Felicitas al ha unschì e lavà cun il suc d’ina planta ch’al ha dà ina ferma colur brina: sia fatscha, ses pèz, ses mauns e sia bratscha han survegnì quella colur ch’al ha fatg dal tuttafatg nunenconuschaivel er a ses pli stretgs amis ed enconuschents. Alura è anc ses barbis vegnì taglià davent cun ina forsch, ed il desertur da l’armada da la republica da Vaniescha avess franc dastgà passar davant ses regiment senza ch’in da ses cumpogns al avess enconuschì en questa travestgida.

Fabian aveva laschà far Felicitas cun el tge ch’ella vuleva, el obediva a ses pleds sco quai ch’in bun uffant obedescha a ses geniturs; el saveva che sia dunna era inschignusa avunda per exequir il plan ch’ella aveva ina giada adoptà. El l’ha uss embratschà impetuusamain e strenschì al pèz. Felicitas al ha però ditg: «Sajas precaut e prudent! Nus arrivain uss prest tar in’insletta; là vegnin nus en ina chasa d’in pestgader, tar il qual jau sun stada intgin temp. Ti passas qua per mes amant ed es in barcarol da Triest: has chapì, mes char? Ed uss vinavant, nus n’avain betg peda da perder noss temp cun far termagls.»

Circa en ina mes’ura èn ils fugitivs arrivads tar l’insla menziunada ed èn entrads en la chamona dal pestgader. En quella èn els restads plirs dis senza vegnir observads. La polizia tschertgava bain il desertur, ma quel n’era betg da chattar. Ils sbirs dal guvern, manads da guerriers ch’enconuschevan il fugitiv, eran er arrivads ina saira tar l’insla menziunada; els avevan vis qua Fabian occupà cun la pestga, ma nagins dals persequitaders n’al avevan enconuschì ed il pestgader sez n’aveva gnanc la minima idea ch’il desertur sa chattia en sia chamona, uschiglio fiss el forsa stà tentà d’al tradir pervi dals 40 scuds ch’eran vegnids empermess al denunziant. Essend l’emprima chatscha sin il desertur vargada, èn ils dus conjugals vegnids perina da bandunar Vaniescha. Fabian ha tschertgà servetsch sin in bastiment che dueva navigar a Triest ed ha er chattà in tal. Felicitas è viagiada cun il medem bastiment sco passagiera. Els èn alura er arrivads ventiraivlamain a Triest, senza esser vegnids mulestads da la polizia. Ma strusch ch’els avevan bandunà il bastiment, han els er cumenzà lur fugia per terra ed èn viagiads en direcziun da Ljubljana. Pir en quella citad èn els sa sentids segirs da la persecuziun da la polizia. Els èn restads intgins dis en quest lieu per ruassar da lur strapazs. Fabian ch’aveva durant ils trais onns da ses servetsch vivì zunt spargnus per acquistar ils meds da fugir, era uss en possess d’ina bella summetta da daners. El ha uss puspè midà vestgadira, ha lavà giu sia colur brina ed è cumparì sco avant en en vestgadira da vagant. El ha er puspè cumprà ina violina ed ils dus vagants han danovamain cumenzà a concertar sco dal temp avant lur separaziun.

Avant che cuntinuar l’istorgia dals vagants, stuain nus anc raquintar, co ch’igl era stà pussaivel a Felicitas da liberar ses consort dal servetsch militar, tar il qual el era vegnì sfurzà brutalmain. Davent d’Aosta era ella sa rendida a Genua, savend ch’ella n’haja betg da temair ses persequitaders en quella cuntrada. Cun sia ghitarra e cun ses chant excellent fadiava ella pli ch’avunda per ses basegns. Savend che ses Fabian saja sa rendì vers Vaniescha, n’ha ella betg fatg lungs studis tge via ch’ella veglia prender: ella è ida encunter Bologna, da là a Ferrara ed a Padua ed è arrivada a Vaniescha circa tschintg mais suenter sia fugia dals zagrenders. Ella era stada fortunada sin ses entir viadi. Sia bella statura e fisionomia n’avevan bain betg mancà da purtar divers privels a la paupra dunna ch’era senza protecziun. Differentas giadas era ella stada exposta ad excess ed a persecuziuns vargugnusas da vart dad umens nauschs, ma sia gronda energia e ses stilet giz ch’ella purtava adina per sia defensiun l’avevan adina laschà victorisar sur ses tentaders. A Vaniescha era ella vegnida plitost per evitar la banda da zagrenders, da la quala ella era fugida. Ch’ella vegnia a chattar en questa citad ses um, da quai n’avess ella gnanc laschà vegnir endament. Essend la citad uschè bella e gudagnond ella qua fitg bler cun sia musica, è ella sa decidida da restar qua intginas emnas. Ella ha alura tschertgà per sia dimora ina stanza en ina chasa privata ed è uschia vegnida tar il pestgader, dal qual nus avain fatg menziun survart. Quest’abitaziun era bain in pau allontanada dal center da la citad, purscheva però a la vaganta pli gronda segirtad. Vuleva ella ir sin las plazzas e stradas da la citad, prendeva ella ina navetta nauscha dal pestgader e navigava cun quella nua ch’ella vuleva, e la saira returnava ella puspè en medema moda.

Per esser main exposta a las insolenzas dad umens malprudents e da la plebaglia era ella sa vestgida in pau pli proper, da maniera che scadin na l’avess betg gist enconuschì l’emprim mument. In di che ella sa chattava gist sin la plazza da s. Marc, è arrivada ina colonna da schuldads a far la midada da la guardia. Senza fraud ha la chantadura che steva davos ina colonna d’in palaz dà in’egliada sur la guardia nova vi. In lev sbratg da surpraisa è vegnì or da sia bucca, ed ella ha cumenzà a tremblar da l’agitaziun. Ella crajeva numnadamain d’avair vis tranter quests guerriers ses char Fabian. Ella è oramai restada alerta per spiunar or, sch’il menziunà grenadier saja propi ses um. Diversas partiziuns da questa guardia nova èn vegnidas dischlocadas en autras vias da la citad ed er il grenadier, sin il qual la giuvna zagrendra aveva ses egl, è vegnì manà cun intgins auters cumpogns sin in’autra plazza. En ina tscherta distanza è Felicitas suandada la guardia. D’in chantun da la via anora ha ella vis che quests umens han prendì possess d’in local da guardia. Bain cuvrida cun in vel sin chau è ella passada pliras giadas sper la guardia vi, ed i n’era nagin dubi che l’um ch’ella aveva considerà e contemplà uschè ditg, era ses Fabian. O tge sforz ha ella stuì far, da betg currer immediat tar ses consort ed al embratschar cun tut l’impetuusitad d’ina amur ardenta! La prudientscha e la circumspecziun han però purtà la victoria ed ella n’è betg sa dada d’enconuscher a ses um. Quant cuntenta ch’ella era da puspè avair chattà ses Fabian! Ma co era quel daventà in guerrier da la republica da Vaniescha? Quella dumonda na saveva ella betg respunder. Ella saveva che Fabian era in grond inimi da la vita militara, surtut da la disciplina rigurusa che regiva da lez temp quasi dapertut tar las armadas. Ella è la finala vegnida sin il patratg che ses consort saja ubain vegnì sfurzà da prender servetsch militar, ni ch’el saja vegnì engianà d’in u l’auter pultrun. Che Fabian haja barattà voluntarmain sia vita libra cun la sclavaria militara, quai na saveva ella betg crair. Ma tge purtavi da far talas supposiziuns? Ella aveva uss chattà ses um ed era intenziunada d’al liberar or da sia sclavaria militara.

Per quella saira è ella ida a chasa, vul dir ch’ella è navigada cun sia bartgetta nauscha tar la chamona dal pestgader. Ella ha dumandà or quel sur ina e l’autra chaussa militara, principalmain davart il servetsch militar en la citad. Il pestgader ha ditg ad ella che la garnischun saja da preschent pitschna, essend la gronda part da l’armada en Dalmatia. Als schuldads da la garnischun tutgia oramai sin trais dis almain in di ed ina notg servetsch da guardia. Uss saveva Felicitas avunda per pudair observar mintgamai ses um, cur che quel aveva da far guardia. Ella saveva las uras, cur che vegniva midada la guardia, e mai na mancava la chantadura dad esser insanua damanaivel per tschertgar cun ses egls ses char consort. Durant quest temp ha ella fatg tuttas preparativas necessarias per ina fugia. Ella ha cumprà vestgadira per il consort, per immediat al pudair travestgir sche l’occasiun d’al liberar arrivia. Ella avess gì differentas giadas la meglra chaschun da s’approximar al consort e da pledar cun el; ella ha però evità in tal inscunter, savend che Fabian fiss bler memia impetuus e temend che la polizia pudess observar lur cunfar, quai che fiss stà privlus per lur fugia. Ella ha pia per pura circumspecziun moderà ils giavischs ardents da ses cor ed è sa cuntentada a contemplar e considerar ses Fabian dal lontan. Ella aveva observà quant trist ch’el era, ella aveva l’impressiun da vesair cun tge malaveglia ch’el fascheva ses servetsch militar, ed ella saveva per franc tge patratgs e quitads ch’occupavan ses consort.

Finalmain èn arrivadas a Vaniescha las novas d’ina victoria da l’armada veneziana en Dalmatia e quellas èn vegnidas retschavidas cun grond entusiassem. Il guvern ha ordinà sin ina da las proximas sairas in’illuminaziun generala da la citad, quai che la populaziun ha approvà cun grond applaus. Felicitas ha immediat realisà ch’ina tala festivitad pudess offrir la meglra chaschun per metter en execuziun ses plans. Il di da questa festa naziunala è arrivà. L’avantmezdi han ins celebrà in servetsch divin solen en tut las baselgias da la citad. Il suentermezdi han alura cumenzà ils gieus publics, als quals è sa participada quasi l’entira populaziun da la citad. Er Felicitas aveva bandunà gia la damaun l’insla da sia dimora ed era navigada tut suletta cun sia gondletta nauscha vers il center da la citad. En in lieu solitari ha ella alura fermà sia bartga e cumenzà a girar tras las stradas da la citad. Dal temp che la guardia è vegnida midada, è ella puspè sa postada sin la plazza ed ha immediat chattà ses Fabian, il qual è oz puspè entrà en servetsch. Fabian è vegnì dischlocà cun ina partiziun da la guardia en ina part pli solitaria da la citad. Felicitas è stada tuttadi datiers da quella posta per spiunar, nua che Fabian vegnia postà sco sentinella. Fortunadamain è el vegnì manà vers mesanotg en quella via solitaria sper il chanal. Observond Felicitas che Fabian saja uss sin in post che favuriseschia la fugia, è ella immediat ida tar sia gondla e navigada cun quella en il chanal menziunà. Che ses plan da liberar ses consort è reussì cumplainamain, avain nus gia raquintà survart.

Fabian aveva tadlà sin quests raquints da sia consorta cun gronda attenziun e cun plaschair ed el admirava tant l’astuzia sco er l’adestrezza ed energia, cun la quala ella aveva exequì ses plans. El na vegniva mai unfis da dumandar or Felicitas sur in u l’auter detagl da quellas interessantas episodas. Raquintond Felicitas dal pitschen Felix, il qual Fabian n’aveva betg anc vis, al èn siglidas las larmas ed el sentiva en ses cor in desideri grond ed irresistibel da prest vegnir tar ses uffant. A Felicitas hai fatg grond plaschair da vesair che ses consort aveva gia tant quità e premura per ses uffant.

Igl è chapaivel che Felicitas aveva er mirveglia tge vita che ses char Fabian haja manà durant quest lung temp da lur separaziun. Fabian ha sinaquai raquintà ad ella, en tge infama moda e maniera ch’el era vegnì sfurzà da daventar in militar e guerrier. Da Treviso, nua ch’el era stà vegnì tschiffà, era el vegnì manà a Vaniescha e curt temp suenter en Dalmatia tar l’armada da la republica. El aveva differentas giadas prendì part da serius cumbats cunter ils Tircs che battevan cun ina vehemenza fanatica, ed era er sa distinguì en la battaglia da tala maniera ch’el era vegnì decorà cun ina medaglia d’onur. L’atun passà era el però vegnì malsaun e vegnì manà enavos a Vaniescha en l’ospital, il qual el aveva bandunà pir circa avant trais mais. Il servetsch militar n’al aveva mai plaschì; questa disciplina rigurusa, questa mancanza da libertad, questa subordinaziun a superiurs eran chaussas che cuntrastavan memia fitg cun l’educaziun da si’uffanza e cun sia vita vaganta d’antruras. El aveva perquai diversas giadas prendì la resoluziun da desertar da l’armada, ma d’exequir la deserziun era ina chaussa fitg difficila. La colonna da l’armada veneziana a la quala ses regiment appartegneva era adina stada en frunt a l’inimi, uschia ch’el avess mo pudì desertar tar ils Tircs. E quai na vuleva el betg far, cumbain ch’el odiava ils Venezians – causa la violenza ch’els avevan duvrà cunter el – quasi uschè fitg sco ils nuncartents. Igl era però stà temp che Felicitas al libereschia da sia sclavaria militara, pertge ch’ils proxims dis dueva Fabian puspè returnar en Dalmatia tar l’armada, e tgi sa, sch’ils dus paupers conjugals avessan en quest cas puspè chattà in l’auter en questa vita! La guerra, la gronda ruina e perdiziun dals pievels, ha savens spartì ils conjugals ils pli ventiraivels, ha semnà en il mund miseria e tribulaziuns senza fin, privà nundumbraivlas famiglias da lur nutriders e preparà a vaivas ed orfens ina miserabla sort.

Quant leds eran uss omadus conjugals che quest lung e grev temp da lur prova era vargà ed aveva prendì ina fin uschè cuntentaivla! Els han prest emblidà las numerusas adversitads ch’avevan rendì amara ils ultims onns lur vita. Ina suletta chaussa als mancava per far cumplaina lur fortuna preschenta, numnadamain lur uffant, lur pitschen Felix. Els eran però persvas che la tatta da l’uffant abandunà vegnia a tgirar ses biadi cun tutta cura pussaivla, e quella ferma persvasiun ha er calmà lur quitads. Els han perquai vivì ils dis da lur nova reuniun en allegria e daletg senza far persenn ch’ils dis da lur dimora a Ljubljana passavan uschè svelt e che quai era in lieu memia vischin da Vaniescha per als pudair preservar da tuttas persecuziuns, e tgi sa quant ditg ch’els fissan restads en quest lieu, sch’in inscunter nunspetgà n’als avess betg admonì ed avertì d’immediat bandunar questa cuntrada.

Fabian aveva per disa da far las sairas promenadas cun sia consorta en il conturn da la citad; il girar enturn en la libra natira era puspè daventà in’absoluta necessitad per el. Ina saira in pau stgira eran ils dus conjugals danovamain sa promenads en ina tscherta distanza da la citad. Sin da questas promenadas bandunavan els per ordinari las vias principalas e giravan per trutgs e sendas sin munts e collinas. Quella saira avevan els er ascendì ina tala collina; l’aria loma, la profunda quietezza nocturna als ha laschà emblidar che las uras da la notg sajan gia avanzadas ed igl era gia mesanotg ch’els ruassavan anc sin la tschima da la collina. Andetgamain han els observà en il guaud da l’autra vart da la vallada la clerezza d’in fieu. Quai als ha fatg gronda tema ed omadus han immediat laschà vegnir endament ils nauschs zagrenders, lur persequitaders. Tge era d’interprender qua? L’emprim vulevan els esser segirs, sche lur supposiziun saja gista. Immediat han els bandunà la collina ed èn s’approximads tut adascus al guaud per spiunar or, tgi che sa chattia en quel. Els èn arrivads nunobservads tar l’ur dal guaud ed èn entrads en quel per pudair s’avischinar pli fitg al champ dals vagants. En ina distanza da circa tschient pass han els observà in’entira societad da zagrenders ch’eran sa postads enturn in fieu e tschanavan. Els n’han betg gì da far lungs studis per enconuscher ils vagants; Felicitas aveva cun l’emprima egliada observà ses persequitader infam, il scelerà Giacomino. Ella ha fatg in segn a ses consort ed els èn puspè s’absentads gist uschè adascus sco quai ch’els eran vegnids. Uss savevan els, tge ch’els avevan da far. En questa cuntrada n’eran els segirs gnanc in sulet di pli, ed els èn oramai sa resolvids da bandunar anc quella notg Ljubljana. Immediat èn els ids enavos en lur quartier, han prendì lur rauba ed èn sa mess en viadi cun l’intenziun da returnar en il Grischun. Per evitar scadin inscunter cun ils zagrenders, ils quals duevan tenor la supposiziun da Felicitas returnar tras l’Italia Superiura, èn els sa decidids da viagiar vers la Germania. Els avevan l’intenziun da visitar Vienna, la chapitala da l’Austria, e vulevan prender da là davent lur via encunter la Svizra ed il Grischun, evitond però ils lieus ch’ils zagrenders avevan per disa da frequentar ed ils quals eran enconuschents a Felicitas.


VI.
[edit]

Maister Vedrin era puspè returnà da sia excursiun da stad usitada. El era passà il Meir ed arrivà vers saira en il guaud da la planira da Lantsch. Là è el entrà en l’ustaria per anc prender in refrestg avant che vegnir a chasa sia. El è vegnì retschet da ses vischin, l’ustier, cun tutta curtaschia. In figl ed ina figlia ch’avevan fatg cun el la campagna da questa stad ha el tramess a chasa per annunziar ses arriv, entant ch’el sez è anc restà in mument en l’ustaria e svidava in zanin vinars sur l’auter. Quai al ha fatg tschantschus ed el ha cumenzà in discurs cun l’ustier. Quel al ha gratulà pervi da l’engrondiment da sia famiglia tras in nov mattet. «Tge, mia famiglia duess esser s’engrondida en mi’absenza?», ha il maister dumandà cun surpraisa, crajend che l’ustier veglia dir che sia consorta al haja parturì in uffant durant si’absenza. «Lain guardar, co che quella chaussa stat», ha el ditg, ha bavì or ses zanin ed è alura sa preparà dad ir a chasa en la chamona. Suenter avair pajà ses vinars è el ì a ballantschond tras il guaud; el n’era betg gist pli bain en chomma e fascheva diversas curvas, quai che laschava supponer ch’il mantegniment da l’equiliber al dettia gronda fadia. Da temp en temp sa fermava el, discurriva cun auta vusch cunter las plantas dal guaud e gesticulava cun ils mauns sco in cumediant sin il teater. La notg era uss arrivada ed ella era stgira ch’il bun maister fiss prest passà sper sia chamona vi senza la chattar. Sia famiglia ha però udì ses brunclar e dunna Vedrina ed ils uffants èn vegnids or da la chamona per al beneventar. La consorta ha però immediat vis ch’i n’era betg bell’aura questa saira tar il maister; el purtava ses chapè en la tatona da tala maniera ch’ins veseva la ghirlanda da chavels lungs, quest tschof classic d’ina ureglia a l’autra ch’ils parlers laschan enavos cur ch’els vegnan tundids. Il maister n’ha betg fatg lungas cun sia consorta e cun ses uffants; el è ballantschà cunter la chamona ed entrà en quella senza far ceremonias; ils auters al èn suandads. La mamma Vedrin ha fatg bufatg cun il maister per betg al irritar e per plaun a plaun er vegnir a savair tge che saja il motiv da sia nauscha luna.

«Co èsi passà cun vus questa stad?», ha la mamma dumandà il maister cun vusch loma. «Essas adina stads sauns ed avais gì bler lavur?»

«Sauns essan nus stads e lavur avain nus er gì avunda», ha il maister respundì da malaveglia. «La munaida che l’um fadia è però invana, sch’ina vegliurda sco ti vegn anc cun uffants!»

«Es or da senn, mes bun vegl», ha la mamma replitgà. «Tgi vegn bain a crair che jau vegnia anc cun uffants! Danunder vegns ti cun da questas tschantschas?»

«Tge, ti vul snegar che nossa famiglia saja creschida? Pertge m’ha alura gratulà l’ustier pervi da l’engrondiment da nossa famiglia, di vegliurda?»

La mamma è sa messa a rir ed ha ditg al maister: «Ti es zunt da buna fai, bab. Nossa famiglia è bain creschida avant paucs dis per in member, ma quai n’è betg noss uffant, quai è noss biadi, in uffant da noss Fabian ch’ans è ì a perder.»

Il maister ha fatg egls sco sch’el vuless tragutter sia dunna, crajend ch’ella veglia far spass cun el. «Tge», ha el ditg, «noss Fabian duess esser returnà cun famiglia?»

«Na, noss Fabian n’è per disfortuna betg anc returnà e Dieu sa, sche quel returna insacura enavos tar nus.» La mamma ha alura manà il maister en la stanza dadens ed al ha mussà Felix che durmiva chaud e bain sin in satg nausch cun paglia. «Pelvaira», ha il maister ditg, «la fisionomia ha l’uffant dals Vedrins.» E quai era vair. L’ultim uffant dal maister era pauc pli che dus onns pli vegl che Felix, e quest ultim sumegliava quel sco quai ch’in schimmel sumeglià l’auter. Felix pudeva uschia tgunschamain passar sco ina cuntinuaziun dal register u da la corda vedrina.

In pau pli tard, cur ch’il maister era sa quietà, al ha la mamma alura raquintà quai ch’ella saveva da Fabian. Quant dir ch’il maister era, al èn tuttina vegnidas las larmas en ils egls, cur che la dunna al ha raquintà las disgrazia succedida cun Fabian ad Aosta. El era bain stà in pau offendì che Fabian al aveva bandunà adascus, ma na tegneva questa deserziun da ses figl betg gist per in’uschè gronda errur. Tant pli grond è uss però vegnì ses odi cunter ils zagrenders, dals quals el aveva gia differentas giadas suffert bler. Ma tge dueva el interprender per vegnir en agid a ses figl? El na saveva betg, sche quel saja anc en vita u betg? E nua al dueva el tschertgar? E co al dueva el proteger dals zagrenders, ils quals el sez temeva e dals quals el sez na pudeva betg sa dustar? Fissi sa tractà da far cunter quests vagants scelerads ina battaglia en il guaud da Lantsch, avess il maister per franc gì curaschi avunda da sa defender da quels bandits; el avess alura clamà en agid tut ses figls e schenders e fiss stà en il cas da manar in’armada considerabla sin il champ da battaglia; però da vulair girar il mund per tschertgar ses figl, dal qual el n’aveva quasi nagins fastizs, e da s’exponer al privel da sez crudar en ils mauns da ses pli gronds inimis n’aveva el ni anim ni plaschair. Il pli pauc al plaschevi che ses Fabian aveva maridà ina zagrendra. Ed el na saveva betg supprimer dal tut il suspect che la zagrendra ch’era sa dada d’enconuscher a sia consorta sco dunna da ses figl fiss forsa sezza stada d’accord cun ils zagrenders da far or dals pes Fabian e ch’ella avess surdà l’uffant a la tatta per sezza vegnir libra da quel. Tals dubis ch’han adina puspè occupà il proxim temp il maister n’èn betg gist stads qualifitgads per al laschar tschiffar grond’affecziun per sia brit. Ses biadi però amava el sco sche quel fiss ses agen uffant.

Felix, ch’ins aveva manà avant paucs dis si da Passugg en la chamona dals Vedrins, era bain stà a l’entschatta in pau inquiet na chattond betg sia mamma. El aveva però ina vegliadetgna uschè tenera ch’el ha prest emblidà vi quella, essend che er la tatta al tractava cun la medema amur e tenerezza. Ed el prosperava vesaivlamain en la chamona dal guaud. El aveva qua er pli gronda societad; ils uffants dal maister termagliavan cun il pitschen e tut ch’al fascheva quai ch’el vuleva. L’enviern è passà senza ch’ils Vedrins avessan survegnì la minima nova da lur figl Fabian ni da sia consorta. La proxima primavaira ha il maister puspè fatg in’excursiun en ses mastergn cun dus da ses uffants. Er la stad è passada senza purtar novas dal figl pers. – Vers l’atun ha la mamma Vedrina puspè observà a passar ina banda da zagrenders tras il guaud encunter Lantsch. Ella aveva l’impressiun, gea ella era persvadida che quai saja la medema banda, cun la quala sia brit era arrivada qua l’onn passà. Apaina ch’ella ha observà quests vagants da lontan, ha ella prendì il pitschen Felix ed è fugida cun quel tut adascus en il guaud. Ella ha surdà qua la cura per il biadi ad ina da sias figlias e cumandà a quella da restar cun il pitschen zuppada fin ch’ella returnia per l’uffant. La Vedrina era strusch returnada en sia chamona ch’intgins zagrenders han fatg ad ella ina visita. Els avevan da tuttas mirveglias davart quella cuntrada e l’han dumandà, sch’i dettia er animals da rapina en quest guaud, quai che la mamma Vedrina ha affirmà, schend che blers lufs, lufs-tscherver, urs e sumegliantas bestias sa laschian vesair qua en la vischinanza da sia chamona. Ils zagrenders parevan dad esser cuntents cun quella resposta, han però spiunà dapertut enturn en la vischinanza da la chamona. La Vedrina ha chapì tge che quai veglia dir. La saira cur che ses figl, in giuven da circa 15–16 onns è vegnì natiers dad in’excursiun da chatscha, al ha ella immediat da las ordras dad ir enavos en tal e tal lieu dal guaud, da prender il Felix e d’al purtar la notg sin trutgs solitaris a Passugg. Il figl ha obedì. Suenter avair tschanà ha el prendì ina catla ed è ì en il guaud, nua ch’el ha immediat chattà sia sora cun il Felix. El al ha anc dà da mangiar, al ha alura plazzà sin sia catla e purtà tras il guaud sin sendas ch’eran enconuschentas mo als avdants dal guaud fin a Churwalden e da là davent puspè sin trutgs privlus fin a Passugg. Quella precauziun da vart da la mamma Vedrina n’era betg stada dal tut danvanz; pertge che pir la saira tard èn puspè returnads intgins dals zagrenders tar la chamona dal guaud ed han inspectà quella exactamain, senza però far menziun a la mamma Vedrina, tgi ni tge ch’els tschertgian. Gia l’auter di èn ils zagrenders svanids or dal guaud e suenter intgins dis ha il Vedrin giuven puspè purtà enavos il Felix en la chamona. La fin da l’atun è alura il maister puspè returnà a chasa da ses viadi e danovamain ha cumenzà en la chamona la solita vivacitad sco tschels onns.

Vers l’enviern, circa en la segunda mesadad da november, èn las vischnancas en la vischinanza da la planira da Lantsch alura vegnidas en grond’agitaziun pervi d’in omicidi ch’era succedì en quella cuntrada. In negoziant da Cuira era arrivà in di a Lantsch. El returnava da l’Italia ed aveva blers daners en ina tschenta ch’el purtava sin sai. I pudeva esser circa las trais cur ch’el è entrà a Lantsch en l’ustaria che vegniva per ordinari frequentada da lez temp dals viandants. El ha dumandà l’ustier, sch’el craja ch’ins possia viagiar segir tras il guaud pir da quellas uras. Ma l’ustier al ha scusseglià da cuntinuar questa saira ses viadi.

«E pertge crajais Vus che jau duaja restar qua?», ha il viandant dumandà; «igl èn uss gia plirs onns ch’ins n’ha mai udì da nagins privels en Voss guaud.»

«Quai è vair», ha l’ustier respundì; «però da quellas uras na va mai in um sulet tras il guaud, surtut in um ch’ha tants daners cun el sco Vus. Vus faschais meglier da restar qua per questa saira; damaun vegnan probablamain a bun’ura intgins viturins da Surses che van er a Cuira; en cumpagnia da quels essas Vus segir da Vossa vita e da voss daners.»

«È il guaud pia puspè vegnì pli suspectus l’ultim temp?», ha il negoziant dumandà, «ni è l’ustier dal guaud in bandit?»

«Jau na vi betg pretender quai. Igl èn uss circa quatter onns ch’è vegnì commess l’ultim omicidi en il guaud; da lura ennà n’èn vegnids publics nagins delicts commess en questa cuntrada. L’ustier en la spelunca dal guaud è anc adina il medem; da quel n’avais Vus però da temair nagut, ed er la banda Vedrina ch’avda en quella tauna sper il lai n’è betg privlusa.»

«Pertge m’avertis Vus pia da betg cuntinuar mes viadi questa saira?», ha dumandà il negoziant da Cuira ch’era in um robust, ferm e curaschus.

«Ils ultims dis è passada ina banda da zagrenders, e tgi sa sche quella n’ha betg anc zuppà ina retroguardia en il guaud; da quels utschels n’èn ins mai segir. Avant quatter onns, cur ch’è succedì l’omicidi menziunà, era ina tala banda passada il guaud e tenor tuttas apparientschas eran commembers da quella stads ils assassins.»

«Da quella banda n’hai jau da temair nagut, quella è gia en Surses, jau l’hai vis a Savognin. Igl è bain vair che quella banda ha intgins umens d’in exteriur fitg suspectus. Vesend quests vagabunds a passar mai sper els or, han els pelvaira fatg ina tschera quaidusa, observond mia tschenta pesanta cun daners; da là davent n’hai jau però observà nagins vagabunds pli sin mia strada.»

L’ustier ha anc avertì repetidamain ses giast da restar a Lantsch per questa saira. Il negoziant però aveva prescha e fiss gugent anc arrivà questa saira a Cuira; perquai è el sa mess en viadi senza dar bada da l’avertiment da l’ustier. Igl era gia passà las quatter cur ch’el è partì, ed essend il di in pau pluvius è arrivada la notg ch’il viandant n’era anc betg lunsch davent da Lantsch.

Sco ch’aveva ditg l’ustier a ses giast da Cuira èn passads l’auter di plirs viturins e berniers da Surses tras Lantsch. Er quels èn entrads en la medema ustaria per prender ina mesira vin avant che traversar la planira stentusa. Vers mezdi èn els partids da Lantsch, ma gia circa a las trais è in dals viturins returnà a Lantsch en ina terribla agitaziun. La caravana da viturins e berniers aveva chattà en il guaud datiers dal lai in um mort. Ils viturins èn sa fermads ed han tramess davent dus mess, in a Lantsch e l’auter a Vaz. Umens da Lantsch e Vaz èn cumparids anc quella saira en il lieu nua ch’il mort giascheva. Ins ha examinà la bara. L’ustier da Lantsch che sa chattava er tranter ils umens da Lantsch ch’il mistral aveva prendì cun sai, ha immediat enconuschì il mort e raquintà co ch’el haja avertì ier quest um da betg viagiar uschè tard tras il guaud. Igl era uss cler ch’igl era puspè succedì in omicidi, pertge che la tschenta dal negoziant e ses chalzers mancavan. Dal reminent n’han ils umens chattà nagina ferida vi da la bara; sia tatona era però unflada ed or da bucca al era vegnì sang, e quai eran ensainas segiras che l’um era vegnì per la vita d’ina mort violenta. La bara è vegnida transportada fin a l’ustaria dal guaud ed il mistral ha spedì in mess a Cuira per annunziar a la famiglia dal disgrazià il trist cas. Anc quella notg è arrivà in char da Cuira ed il mort è vegnì manà en la citad.

L’irritaziun davart quest nov delict è stada gronda tranter la populaziun da las vischnancas vischinas, ed il pievel ha clamà per giustia. Er ils parents dal mazzà ed il magistrat da Cuira han dumandà la persecuziun dal u dals assassins. Il magistrat dal circul è oramai sa radunà per sa cussegliar davart las mesiras che sajan da prender per chattar il delinquent. Il magistrat era en ina gronda fatalitad; el n’aveva gnanc ils minims indizis dal culpaivel. Ni a Lantsch ni a Parpan n’avevan ins vis ils dus ultims dis a passar glieud suspectusa vers il guaud. Igl era pia fitg natiral che la glieud ch’avdava en quest guaud vegnia en suspect d’avair commess quest omicidi. Suenter ina lunga discussiun ha il magistrat concludì da metter en fermanza l’ustier dal guaud ed il maister Vedrin e da far cun quels ina rigurusa interrogaziun e d’applitgar schizunt la tortura en cas da basegn.

Il mistral ha sinaquai tramess dus commembers dal magistrat cun il salter e plirs umens en il guaud per arrestar l’ustier ed il maister Vedrin. Arrivads tar l’ustaria dal guaud, èn dus dals umens entrads en quella; els avevan las ordras d’observar e pertgirar l’ustier fin ch’ils auters arrivian qua cun il maister Vedrin. Ils auters set umens èn ids directamain tar la chamona dal maister. Essend arrivads fin la chamona vedrina, èn quatter dals umens entrads en quella, entant ch’ils auters trais han fatg guardia davant la porta da la spelunca. Ils quatter umens ch’eran entrads en la chamona han chattà qua il maister a maisa cun anc in um giuven ch’als era ester. Il salter ha fatg curtas ceremonias e fatg a savair ch’il magistrat al haja tramess per arrestar il maister Vedrin, essend che quel vegnia suspectà d’avair commess l’omicidi ch’haja gì lieu en vischinanza da la chamona. Il maister è vegnì pallid sco la mort da questa terribla nova. «Jau na sun betg l’assassin», ha el ditg al salter; «sch’il magistrat ma metta en fermanza, commetta el ina gronda ingiustia.» L’um giuven che seseva a maisa cun il maister, è stà si ed ha ditg ad auta vusch: «Vus umens giais en errur, mes bab è bain in pauper um, el è però gist uschè galant sco in da Vus e sco Voss mistral, ed jau na conced betg che Cus al arrestais. È sia preschientscha necessaria, cur ch’il magistrat tracta il process da l’assassin, vegn mes bab a cumparair davant il magistrat dalunga ch’el vegn cità dal salter.»

«Nus na faschain qua naginas ceremonias», ha il salter respundì; «nus avain las ordras d’arrestar il maister e d’al manar ad interim en praschun, ed jau prend anc la libertad dad en il medem temp er arrestar Vus. Il magistrat na saveva betg ch’il maister haja tar el in da ses figls creschids, uschiglio avess el franc ordinà er Vossa arrestaziun. Attatgai il maister!», ha il salter ditg a ses umens.

Quai ha uss dà ina sgarschaivla battaglia en la chamona. Il maister è sa defendì sco in desperà e ses figl batteva cun ils umens sco in liun. Udind ils umens che stevan guardia davant la porta da la spelunca il fracass en la chamona, èn els vegnids en agid al salter. Ils Vedrins però han er survegnì succurs. La mamma Vedrina ed intgins dals uffants eran tar il lai e lavavan; udind in fracass en il conturn da la chamona èn tuts currids vers quella. Entrond en la chamona, ha la mamma vis che quests umens avevan per terra ses um e ses figl. Ella è sa precipitada sco ina liunessa vers ils umens per liberar ils ses. Tut ses sforzs èn però stads adumbatten; in dals umens l’ha piglià e tegnì ferm; entant han ils auters lià il bab ed il figl. La mamma ed ils uffants ch’eran uss er arrivads tar la chamona, sbragivan e cridavan sgarschaivel, sco sche tuts fissan desperads. «O, mes char consort! O, mes char Fabian!», ha la mamma Vedrina clamà. «Tge impertinenza dovran ins cunter vus!»

Il salter ha laschà sbragir e cridar la famiglia sco ch’ella vuleva e dà il cumond da partir. Ils arrestads na vulevan betg far pass; ils umens han però smanatschà d’als bastunar fin ch’els obedeschian. Vesend Fabian che tutta resistenza saja impussibla, è el s’auzà voluntarmain ed ha ditg a ses bab: «Vegni bab, nus guntgin a la forza!» Il maister è uss er s’auzà ed ils umens han manà ils liads vers l’ustaria, senza far la minima attenziun da la famiglia ch’als circumdava. Là èn els sa fermads fin che er l’ustier è vegnì lià, quai ch’è daventà senza resistenza da sia vart, vesend el ch’el era memia flaivel per far frunt als umens. Alura èn ils liads vegnids manads a Lantsch. En la vischnanca da Lantsch era quella saira in grond tumult tranter il pievel, cur ch’ils umens èn arrivads cun ils trais praschuniers. Tut che crajeva ch’ils trais umens liads sajan ils assassins dal negoziant da Cuira; ch’ils trais paupers arrestads pudessan esser innocents, da quai na laschava nagin vegnir endament. Il pli grond suspect avevan ils aspectaturs sin Fabian, il qual era il main deprimì e gieva tranter sias guardias sco sche quella chaussa n’avess da muntar nagut. Ils captivai èn vegnids impraschunads ad interim a Lantsch. Per mancanza d’ina praschun èn els vegnids serrads en tschalers, scadin dapersai, e davant quels han ins postà guardias per ch’ils praschuniers na possian betg prender la fugia. Anc en praschun è Fabian restà per intgins dis lià, temend il magistrat la forza ed adestrezza dal vagant vigurus.

Fabian e Felicitas, ch’eran fugids davent da Ljubljana per mitschar da lur inimis e persequitaders, eran sin in viadi lung e stentus arrivads a Vienna. Da là davent han els prendì lur via tras la Boemia ed han er anc fatg in’excursiun en la Saxonia. Dapertut han ins applaudì lur musica, surtut il chant da la Felicitas plascheva excellent. Uschia eran els passads tras la Germania fin a Francfurt e da là davent èn els sa vieuts vers la Svizra cun l’intenziun da vegnir en il Grischun, nua ch’els vulevan ruassar l’enviern proxim da lur viadis stentus. Els avevan fadià durant quella stad ina bella summetta, ed ils daners che Fabian aveva spargnà durant ils onns da ses servetsch militar eran per part er anc avant maun. Sin lur viadi han els fatg da tuttas sorts plans co ch’els veglian passentar l’enviern. Els pensavan a lur Felix e che Dieu als pudess anc regalar durant l’enviern in segund uffant, quai ch’era tenor tuts aspects fitg probabel. Quests pensaments, quest’imaginaziun d’ina vita da famiglia als ha fatg ventiraivels ed els eran fermamain intenziunads dad er exequir lur plans. En la planira da Lantsch na vulevan els però betg prender lur dimora, perquai che la chamona vedrina era gia populada pli che avunda; els vulevan sa chasar a Lantsch ni a Vaz, insumma en ina vischnanca datiers da la chamona dals Vedrins. Pli datiers ch’els vegnivan a la Svizra e pli gronda che lur brama era da vegnir tar lur uffant.

Finalmain èn els arrivads il november fin a Cuira. Igl era memia tard la saira da lur arriv per anc cuntinuar il medem di lur viadi. Els èn oramai sa resolvids da pernottar qua. Avend Fabian enconuschents en vischinanza da la citad, ha el preferì da prender ses quartier en ina chasa privata, nua ch’el e sia consorta èn vegnids retschets cun curtaschia. Fabian ch’era passa quatter onns betg pli stà en la chapitala, vuleva anc far ina promenada tras las vias da la citad, ed el ha envidà sia consorta d’al accumpagnar. Observond els che las ustarias da la citad eran fitg populadas, èn els ids enavos en lur quartier per lur instruments, vulend anc fadiar in pau munaida questa saira. Lur racolta n’era betg gist ritga, però inqual bluztger crudava sin lur plat. Vers las nov da la saira èn els arrivads tar in’ustaria, nua che vegniva sautà; la musica dals sautunzs era però miserabla e consistiva sulettamain d’in clarinetta. Sperond da forsa pudair gudagnar en quest’ustaria in pau dapli, èn ils dus vagants entrads en quella. Els han immediat vis ch’els eran crudads qua en ina spelunca dubiusa, essend la societad che sa divertiva qua cun sautar glieud in pau suspectusa. La gronda part dals sautunzs eran militars da tuttas terras: Franzos, Piemuntais, Venezians, Englais – vul dir Grischuns che servivan en questas terras. Vulend quests militars gudagnar ils giuvens ch’els avevan giavinà en questa spelunca per il servetsch militar, laschavan els currer il vin en torrents. La consequenza era quella ch’ils giuvens vegnivan aivers, ed en lur aivrezza eran els tgunsch da surpledar. Quels ch’avevan gia prendì servetsch survegnivan ina cocarda sin lur chapè e vegnivan tegnids per quella saira sco signurs. Ils militars vegnivan sustegnids en lur rampins da las sautunzas ch’els avevan manà en quest’ustaria. Quellas sautunzas eran dunnas d’in caracter pli che dubius; ellas sa devan gronda fadia da manar tras lur sfranadadad ils giuvens als baccanals infams.

Vesend ils militars ad entrar dus novs musicants en lur local, han els sbragì «bravo», ed ils dus vagants han immediat stuì cumenzar a sunar. Il clarinettist è s’unì cun quels ed il terzet ch’era sa furmà spontanamain ha divertì la fulla da sautunzs ed aspectaturs. Circa in’ura pudevan Fabian e Felicitas esser stads en quest’ustaria, cur che plirs uffiziers èn entrads en la stanza, nua che sa chattavan ils sunaders. Er quels eran chargiads tort e faschevan excess scandalus en questa stanza. In da quels uffiziers ha fixà in’urella ils sunaders; alura è el s’approximà a Fabian ed ha ditg: «Qua chat jau uss nunspetgadamain noss desertur da Vaniescha, he! Quella giada na scappais Vus betg pli, grenadier Vedrin, quai As empermet jau. Hallo! Venezians, mettai quest sunader en fermanza!»

Sin quest clom da l’uffizier èn intgins militars vegnids natiers per pigliar Fabian. Quel ha ditg adascus a sia Felicitas en l’ureglia: «Ta fa davent da qua uschè prest sco pussaivel, ti ma vegns a chattar tar mes geniturs.» Entant avevan ils militars piglià Fabian per la bratscha ed al vulevan manar davent. Ma Fabian ha dà ina zaccudida che dus da ses adversaris èn dads per terra. L’uffizier ch’era preschent da quell’attatga ha tratg sia spada per vegnir en agid a ses militars; avant ch’el ha pudì far diever da si’arma, al ha Fabian però dà ina schlaffada en fatscha ch’el è dà per terra uschè lung sco ch’el era. Quai ha uss dà in grond tumult. Per ventira n’avevan ils uffiziers subalterns betg lur sabels tar els ed avant ch’els revegnian da lur surpraisa, era Fabian gia sin la porta e nagin n’era qua ch’al avess dastgà far resistenza; pertge che Fabian era grond e ferm ed en quest mument d’irritaziun fascheva el ina tschera sco ina bestia. I fiss forsa stà pussaivel d’al tschiffar; però ils collegas dals Venezians, numnadamain ils Franzos, Englais e Piemuntais, rievan da quell’affera, pertge ch’i regiva schigliusia tranter quests divers corps. Quels n’han oramai dà nagin agid activ als Venezians, anzi han plitost favurisà la fugia dal desertur. Uschia è Fabian prest arrivà sin via e pauc pli tard era el gia dador las portas da la citad, las qualas per sia ventira n’eran anc betg serradas. Ses persequitaders, ils militars venezians, al vulevan suatar, al han però prest pers ord egl e Fabian era ventiraivlamain scappà.

Durant questa terribla scena aveva la gronda part dals sautunzs ed aspectaturs bandunà la stanza; tut la glieud era ida giu sin via per guardar sch’ils Venezians survegnian lur victima. Da quest mument è sa profitada la paupra Felicitas per bandunar l’ustaria. Ella ha prendì sia ghitarra e la violina da ses Fabian ed è sortida d’ina autra porta ed è alura arrivada senza vegnir mulestada en ina curt, la quala manava en in’autra streglia. Essend la notg stgira e l’illuminaziun da la citad insuffizienta, è Felicitas arrivada nunobservada tar il quartier, nua ch’ella e ses consort vulevan pernottar. Ella na saveva betg far auter che restar qua per questa notg. Ella ha raquintà a la glieud da la chasa il cas succedì cun Fabian, ed il patrun da la chasa ha ditg ch’ella duaja restar qua per intgins dis; ses consort saja spert e malizius avunda per mitschar da ses persequitaders.

Entant era Fabian currì sper la Plessur en ad Araschgen ed ha prendì sia via sur Passugg vers la chamona da ses geniturs. La notg era bain stgirissima, el conuscheva però en questa cuntrada scadin trutg ed è arrivà ventiraivlamain suenter mesanotg tar la chamona da ses geniturs. Tge surpraisa e legrament da sia famiglia ch’el era arrivà a chasa uschè nunspetgadamain; cun tge dolur han ils ses però udì il motiv da ses tard arriv. Igl è sinaquai vegnì concludì che Fabian duaja sa tegnair zuppà en la chamona per in temp.

Fabian aveva chattà qua ses uffant, ses char Felix ed aveva ina grondissima allegria cun quel. El termagliava cun il pitschen sco sch’el sez fiss anc in uffant. Si’allegria na dueva betg cuzzar ditg. Dus dis avant ses arriv en la chamona paterna era succedì en il guaud l’omicidi menziunà e dus dis suenter ses arriv è el vegnì tschiffà malgistamain e mess en praschun a Lantsch, sco ch’igl è vegnì raquintà survart.

L’uffizier venezian e ses trabants han alarmà l’auter di la polizia da Cuira e laschà far chatscha sin il desertur Vedrin. Ils policists da la chapitala han tschertgà il fugitiv dapertut en la citad, però adumbatten, l’utschè era scappà; er la sunadra ch’era stada en sia cumpagnia han els laschà tschertgar, ma er quella era svanida; Felicitas supponiva ch’ins la vegnia a tschertgar e perquai è ella restada zuppada en la chasa privata, nua ch’ella aveva ses quartier. Pir la saira dal segund di suenter quella trista affera cun ils militars venezians ha ella bandunà bain velada la citad e dirigì ses pass vers il guaud da Lantsch, nua ch’ella è arrivada la damaun suenter l’arrestaziun da ses consort. Ella è entrada en la chamona cun la speranza da chattar qua ses char uffant e ses Fabian. En l’emprima stanza giaschevan intgins dals uffants dal maister Vedrin, e quels durmivan anc sco tais. Felicitas è alura passada en la segunda stanza dasperas; là ha ella vis l’emprim mument ses char uffant che durmiva cun in uffant dals Vedrins sin ina bissatga nauscha. Ella è sa precipitada sin il pitschen, al ha auzà si da ses gnieu e bitschà e charsinà cun la pli gronda tenerezza. L’uffant, anc plain da sien, ha avert ses egls e guardà cun surpraisa sin la dunna estra ch’al tegneva e strenscheva vi da ses sain. «Mamma!», ha l’uffant clamà alura, ed en quest mument è sa dasdada la mamma Vedrina che, mortifitgada da la sgarschaivla afflicziun e dolur per ses consort e ses figl, n’aveva betg savì clauder egl fin la damaun; pir sin far di era ella sa durmentada per vegnir mulestada e turmentada da terribels siemis, en ils quals ella veseva a manar ses um e ses figl a la furtga. Ella è uss siglida si da sia bissatga ed ha piglià gronda tema, vesend ina dunna estra en sia stanza. Gist en quest mument ha Felicitas exclamà: «O mes char uffant, mes dultsch Felix, hai jau puspè chattà tai, mes anghel!» La mamma Vedrina ha udì quella vusch e quests pleds teners ed ha immediat enconuschì sia brit Felicitas. Ella ha dà in profund suspir e ditg: «Es ti qua en questa chamona da la disgrazia, mia chara Felicitas? A quests pleds è suandà in torrent da larmas e la paupra mamma Vedrina n’ha ditg betg pudì dir pled. Tgi vuless descriver la terribla anguscha, en la quala la paupra Felicitas è vegnida; quella ha immediat chapì ch’i stoppia esser succedì qua insatge extraordinari, ed ella crajeva l’emprim mument che la polizia da la chapitala haja tschiffà ses Fabian. Singluttond ha la mamma Vedrina cumenzà a raquintar la terribla catastrofa ch’era succedida la saira avant en la chamona, e tgi vuless descriver la terribla impressiun che quest raquint ha fatg sin la paupra Felicitas. Questa sgarschaivla novitad l’ha terrà per in mument dal tuttafatg, ed ella cridava sco in uffant. «Dieu!», ha ella exclamà, «cura vegns ti a far fin a quellas perpetnas persecuziuns ch’ans accumpognan sin scadina via!» La paupra dunna è sinaquai crudada en ina terribla letargia, gnanc la dultscha vusch da ses charin Felix l’ha pudì consolar en quest mument e dasdar or da si’anguscha.

Igl è passà ina gronda pezza avant che la paupra Felicitas è revegnida in pau da quest terribel culp che l’aveva tutgà uschè nunspetgadamain. Plaun a plaun è però returnada si’energia natirala ed ella ha chapì fitg bain ch’i na saja gidà nagut als praschuniers cun planscher e cridar. La mamma Vedrina ha stuì raquintar ad ella detagliadamain tut quai che ella saveva davart l’omicidi. Udind Felicitas ch’ins n’haja chattà vi da la bara dal mazzà naginas blessuras ni da stilets ni d’autras armas, saveva Felicitas avunda per chapir ch’il negoziant saja stà crudà en ils mauns dals zagrenders; ella è vegnida anc pli segira da quai, udind da sia sira ch’ina banda da zagrenders saja passada paucs dis avant tras il guaud. Ella era bain persvasa da pudair liberar ses Fabian or da quest privel ch’al smanatschava, pertge ch’en cas da basegn era ella en cas da constatar ses alibi, vul dir da mussar or cun testimonis ch’ella e ses Fabian sa chattavan la saira che l’omicidi è succedì en il guaud da Lantsch a Sargans e ch’els avevan pernottà là en ina da las ustarias. Ma tge aveva quai da muntar? fiss Fabian vegnì liber a Lantsch, al avessan ils Venezians reclamà ed el fiss vegnì manà sco in delinquent or da la terra e probabel al avess tutgà a Vaniescha la sentenzia da mort. Felicitas è oramai prest stada resolvida; ella vuleva liberar ses Fabian, sco ch’ella al aveva liberà a Locarno.

Plaun a plaun èn er sa dasdads ils auters uffants da la mamma Vedrina ed igl è vegnì uss pli viv en la chamona. La tristezza però na vuleva betg svanir; ils uffants, er ils pli giuvens, eran contristads davart la perdita da lur bab. Sulet il pauper Felix era anc uschè pitschen ch’el na chapiva betg la dolur da ses cumpogns; el termagliava ed era fitg da buna veglia. En curt temp era el puspè sa disà a sia mamma Felicitas ed i pareva, sco sch’el avess anc inqual memoria dal temp ch’el era stà tar sia mamma. La mamma Vedrina e Felicitas èn vegnidas perina, dad ir quel di a Lantsch per empruvar, sch’ellas pudessan far insatge per la liberaziun dal bab e dal figl. Vers mezdi èn ellas arrivadas a Lantsch ed han giavischà da vegnir manadas tar il mistral. Quel però n’ha vulì savair nagut da quella visita, bain savend che las duas dunnas al veglian supplitgar da laschar liber ils Vedrins, quai ch’el na pudeva betg far. Ellas han sinaquai giavischà da pudair discurrer cun ils Vedrins, ma er questa supplica n’è betg vegnida exaudida; uschia han ellas stuì returnar en la chamona senza avair effectuà la minima chaussa. Quest viadi a Lantsch n’era però betg stà dal tut inutil; Felicitas aveva pudì spiunar or quel di il tschaler, en il qual ses Fabian sa chattava, e quai era per ella in grond confiert. Ella ha immediat fatg ses plans, co al liberar. Ella aveva observà che la fanestra dal tschaler era uschè gronda ch’in um, schebain cun in pau stenta, pudeva vegnir tras quella cura che las duas barras da fier che furmavan ina crusch avant la fanestra eran davent. Ultra da quai sa chattava anc in grond lain davant la fanestra, il qual era vegnì mess aposta davant quella per impedir la fugia dal praschunier. Tut questas chaussas aveva Felicitas observà exactamain e medemamain il conturn da questa praschun sutterrana. Ed ella era uss persvadida ch’i pudess vegnir interprendì insatge per la liberaziun da ses consort ed era pelvaira er intenziunada da ristgar ina tala interpresa.

L’auter di èn ils trais praschuniers vegnids interrogads davant il magistrat. Sco emprim è l’ustier vegnì manà davant ils signurs derschaders. El ha engirà dad esser innocent, ma ils derschaders n’al vulevan betg crair. L’ustier è immediat s’accurschì ch’el era en ina situaziun fatala ed ha plitost empruvà da metter en suspect ses vischins, ils Vedrins, schend che la chamona da quels saja in lieu, nua che sa radunia da tutta sort glieud suspectusa. Insumma è l’ustier sa defendì uschè bain sco pussaivel ed ils derschaders èn vegnids tar la persvasiun che l’ustier pudess esser innocent. Dentant è quel puspè vegnì manà enavos en ses tschaler ed ils derschaders al han smanatschà d’applitgar la tortura en cas ch’el na vuless betg confessar la vardad. Alura è il maister Vedrin vegnì manà davant ils signurs derschaders. Er quel ha engirà dad esser innocent; el è però stà pli galant che l’ustier; pertge che cur ch’el è vegnì dumandà, sch’el na supponia betg tgi che pudess forsa esser l’assassin, ha el respundì d’avair gnanc il minim suspect sin persunas da sia enconuschientscha. Er al maister èn alura vegnidas fatgas smanatschas d’al metter sin la tortura, sch’el na veglia betg confessar la vardad. Dal reminent ha il maister Vedrin fatg ina meglra impressiun sin ils derschaders che l’ustier; il maister aveva er mussà pli grond curaschi che quel ed ils derschaders èn vegnids a la persvasiun ch’il maister stoppia avair ina buna conscienza. Er quel è alura puspè vegnì manà en sia praschun. Il davos han ins manà Fabian davant il tribunal. El è passà ferm e franc davant ils derschaders e cur ch’el è vegnì interrogà sur ina chaussa e l’autra ed el ha respundì frestg sin mintga dumonda. Questa franchezza e quest curaschi han fatg surstar in pau ils derschaders ed els eran disponids da tegnair il giuven vagant per il subject scelerà. Quel però n’ha betg sa laschà intimidar uschè tgunsch ed ha ditg frestgamain ch’il tribunal haja commess ina gronda ingiustia d’al metter en fermanza, essend ch’el sappia cumprovar cun testimonis d’esser stà a Sargans dal temp che saja vegnì commess l’omicidi, dal qual ins al veglia inculpar. In tal linguatg n’han ils derschaders betg tadlà gugent, cunzunt d’in vagant; perquai ha il mistral fatg smanatschas a Fabian d’al metter sin la tortura, sch’el na veglia betg confessar il delict. Il pauper vagant è alura medemamain vegnì manà enavos en ses tschaler, ed ils derschaders èn finalmain vegnids perina, d’applitgar l’auter di la tortura per far confessar ils praschuniers lur culpa. Avend Fabian fatg la mendra impressiun sin ils derschaders, èsi vegnì concludì che la tortura duaja l’emprim vegnir applitgada tar el. Ils derschaders avevan però fatg il quint senza l’ustier.

La notg sequenta è Felicitas vegnida a Lantsch. Nunobservada è ella arrivada fin a la fanestra da la praschun da ses Fabian. Ella ha spluntà ed il praschunier ha immediat sentì ed enconuschì quest signal. El è vegnì a la fanestra e Felicitas al ha dà ina glima, ina manera ed er ina bursa cun daners. «Fugia a Sion en il Vallais», al ha ella ditg; «là spetga alura, fin che jau arriv!» Cun quests pleds è ella ida davent, pertge ch’igl era privlus da star davant quella fanestra sper via. Fabian ha immediat cumenzà sia lavur; d’ina vart ha el glimà las barras da fier e cun agid da la manera ch’al ha servì excellent per spalancar, al èsi reussì da disfar quellas, uschia ch’el ha pudì sa ruschnar cun stenta tras la fanestra. Il lain ch’era davant quella, aveva Felicitas stuschà in pau d’ina vart cun agid d’in pal, uschia che quel n’impediva betg pli il praschunier da fugir. Enturn las dudesch da la notg aveva il praschunier cumenzà sia lavur e circa vers las trais era el en libertad. Il guardian ch’al dueva pertgirar, durmiva sco in tais e n’aveva gnanc la minima idea ch’il praschunier pudess pensar da fugir. Fabian è prest stà sa resolvì, tge ch’el duaja far. El aveva uss circa anc quatter uras da la notg per fugir. El è passà il Meir ed è arrivà cun il spluntar dal di a la punt da Giuvaulta; là ha el traversà il Rain ed è viagià cun tutta rapiditad tras la Surselva. La damaun, cur ch’il guardian vuleva purtar al praschunier l’ensolver, ha el chattà il tschaler vid, Fabian era scappà. El ha immediat annunzià questa fugia dal vagant al mistral e quel ha dà las ordras da persequitar il fugitiv. Set umens èn ids en tutta prescha tar la chamona dals Vedrins per al tschertgar, ma lur stenta è stada invana. Fabian n’era qua ni en la chamona, ni en il conturn da quella. Ils umens, vilads d’avair fatg adumbatten lur viadi tar la chamona, han smanatschà a la mamma Vedrina, da la metter en fermanza, sch’ella na veglia betg inditgar il lieu, nua che sa chattia Fabian che saja fugì or da sia praschun. La Vedrina ha engirà da betg savair, nua ch’il fugitiv sa chattia; ma er cas cuntrari n’avessi ella betg tradì ses figl, essend quel stà tschiffà cunter tutta giustia. Ils umens han la finala stuì s’absentar ed èn returnads a Lantsch cun las novas ch’il fugitiv na saja betg stà da chattar en la chamona dal guaud. Il mistral ha anc laschà far enconuschent la fugia dal vagant en las vischnancas vischinas, ma er quai è restà senza success, pertge che cur ch’ils mess dal mistral èn vegnids en quellas vischnancas, era Fabian gia a Glion.

Felicitas s’allegrava, savend che la fugia saja reussida a Fabian. Ch’el vegnissi tschiffà sin ses viadi n’aveva ella betg tema; Fabian era in pedun svelt, enconuscheva las vias ed aveva cun sai ils meds ils pli necessaris per si’existenza. Uss vuleva Felicitas anc liberar ses sir da la praschunia; quel na saveva però betg prender la fugia sco ses Fabian. Ella è ida tar il mistral ed ha ditg che l’omicidi en il guaud menziunà na sappia esser vegnì commess da nagin auter che da zagrenders. Ella ha explitgà al mistral, co ch’ils zagrenders attatgian lur victimas e las sturneschian cun in satg cun sablun. Il mistral ha cumenzà a crair ch’il maister Vedrin e l’ustier pudessan esser innocents ed ha ordinà ch’ins duaja spiunar en las vischnancas da Cuira fin Bivio, sch’i na saja betg passada glieud suspectusa dal temp che l’omicidi è vegnì commess. Il mess ch’era vegnì tramess en Surses, è returnà gia l’emprima saira cun las novas ch’il guitader da Conters haja observà enturn l’ina da la notg, cur che l’omicidi era succedì, dus gronds vagabunds, probabel dus zagrenders, a passar en tutta prescha tras questa vischnanca. Er da Bivio èn vegnidas las novas che dus zagrenders sajan arrivads en quest lieu la damaun suenter la notg da l’omicidi, e che quels sajan passads il Pass dal Set senza sa fermar a Bivio. Questas novas han uss laschà supponer cun segirtad ch’ils zagrenders sajan ils assassins dal negoziant. E quai era uschia. Ils zagrenders avevan observà il viandant en Surses e vis ch’el purtava cun sai ina greva tschenta cun daners. Or da ses vestgì han els concludì che quest um saja da Cuira e ch’el giaja vers la citad. Dus dals pli scelerads dals vagants al èn suandads ed al han tegnì en egl. Enstagl da passar tras Lantsch, avevan els prendì ina senda ed eran arrivads en il guaud ditg avant il negoziant. Là eran els alura sa postads en in lieu adequat e cur ch’il viandant è vegnì sperasvi, al ha in dals zagrenders dà ina frida cun in satg da sablun ch’el è dà per terra senza far sun. Ils assassins al han sinaquai spoglià cumadaivlamain e prendì la fugia. Fin a Casti eran els viagiads per trutgs solitaris. Da là davent n’han els betg pli gì tema, pertge che la notg era gia avanzada uschè fitg ch’els n’han betg stuì far quint d’inscuntrar insatgi. Essend quests dus vagants buns peduns, als èsi reussì d’arrivar a bun’ura a Bivio e da là davent èn els ids en tutta calma suenter a la banda, a la quala els appartegnevan.

Il mistral ha sinaquai radunà l’auter di il magistrat e rapportà a quel il resultat da sias investigaziuns. Ils derschaders èn vegnids perina da laschar metter en libertad ils dus praschuniers, numnadamain il maister Vedrin e l’ustier. La persecuziun dals vairs assassins ha il magistrat tralaschà perquai ch’al mancavan ils meds per pudair persequitar quests vagants en l’Italia, nua ch’els stuevan uss sa chattar. Uschia è ida a fin questa terribla tempesta ch’aveva smanatschà a la famiglia Vedrina cun la totala perdiziun. Il maister tugnava bain anc ch’ins al haja mess en fermanza per nagin auter motiv che pervi da sia paupradad; el era però led che quest’istorgia aveva almain prendì ina fin cuntentaivla. E tge di d’allegria èsi stà en la chamona dal guaud, cur ch’il bab è arrivà tar il ses!

Felicitas è stada mo anc paucs dis en la chamona da ses sir. Ils Vedrins avevan piglià ina fitg grond’affecziun per la consorta da Fabian ed avessan gì gugent ch’ella fiss restada tar els. Il maister era pront dad el ir a Sion per ses figl Fabian e d’al manar enavos en la chamona dal guaud. Felicitas n’ha però betg vulì acceptar dal sir quest servetsch. Ella era fermamain intenziunada da bandunar questa cuntrada per adina, vulend vegnir libra da las persecuziuns dals zagrenders e dals Venezians ch’avessan segir tschiffà ses Fabian, sch’els al avessan chattà ina giada ni l’autra en il Grischun. Ella ha oramai prendì cumià da la famiglia dals Vedrins ed è sa messa en viadi en cumpagnia d’in quinà, in giuven da circa 16 onns, che la dueva accumpagnar fin a Lucerna.

Igl era zunt stentus da viagiar durant questa stagiun – igl era gia vers la fin da november – cun in uffant da pauc pli che trais onns. Per lur ventira è l’aura restada favuraivla, uschia ch’ils viandants han pudì far mintga di in viadi da tschintg u sis uras. Per acquistar ils meds da subsistenza sa fermavan els bainduras en las vischnancas grondas, e Felicitas sunava e chantava davant las chasas e gudagnava uschia il pli necessari per il viadi. Circa en otg dis èn els arrivads a Lucerna; là ha il Vedrin giuven prendì cumià da sia quinada Felicitas ed è returnà a chasa. Felicitas che viagiava uss suletta cun ses Felix, na pudeva betg pli far dapli che circa trais uras viadi a di; pertge ch’ella stueva savens purtar ses uffant. Ins po oramai s’imaginar cun tge stenta che quest lung viadi è vegnì fatg da vart da la paupra vaganta. En deschset dis è ella arrivada a Sion, stanclentada e mez morta dal strapaz. Er il pitschen Felix aveva patì fitg dal viadi, pertge ch’ils ultims dis eran stads fraids e franc avess in uffant uschè giuven stuì succumber al grond strapaz ed a la fradaglia, sch’el na fiss betg stà disà da pitschen ensi da supportar da tuttas sorts adversitads.

Felicitas era arrivada pir la saira tard a Sion; qua ha ella prendì ses albiert en in’ustaria che steva in toc davent da Sion. Quella saira era ella uschè stancla ch’ella n’è betg ida a tschertgar ses Fabian. Er l’autra damaun n’ha ella betg pudì levar marvegl; pir enturn mezdi è ella sa preparada da far si’emprima promenada tras las stradas da la pitschna citad. Felicitas ha vestgì ses uffant uschè bain e chaud sco ch’ella ha pudì, ha prendì sia ghitarra ed è alura ida vers la citadina. Ella è a l’entschatta passada d’ina porta a l’autra, spiunond sin tuts mauns, sche ses Fabian sa chattass insanua; ma adumbatten, ella n’al ha betg chattà. Quella circumstanza ha gia cumenzà ad inquietar la paupra dunna. Ella ha alura frequentà las ustarias per sunar e chantar, sperond da chattar en ina da quellas ses consort; adumbatten, Fabian n’era betg da chattar. Contristada e tementada è ella alura puspè returnada tar l’ustaria, en la quala ella aveva prendì ses quartier. La saira ha ella alura mess a durmir ses uffant, ha puspè prendì sia ghitarra ed è ida en citad. Ella aveva gia frequentà pliras ustarias senza chattar quel ch’ella tschertgava; a la fin è ella anc entrada en l’ultima ustaria ch’era situada en vischinanza da la porta da la citad. En quella sa chattava quella saira ina gronda fulla da glieud. La sunadra ha cumenzà ses preludi per far attent il public sin sia musica. La canera che regiva en il local è tschessada e tut ch’ha tadlà quests tuns plaschaivels ed admirà la gronda virtuositad da la vaganta. Durant sunar avevan ils egls da la paupra Felicitas tschertgà tranter la fulla da ses auditurs quel ch’ella bramava; ma adumbatten, Fabian n’era betg qua. Alura ha ella intunà cun vusch tremblanta, quasi stenschentada da la dolur che mortifitgava ses cor, ina chanzunetta e chantà las sequentas strofas:

Da la tgina, aunc adina,

Sto il mund girar

E mo viver in furtina

Senza pasch cattar.

O che mia longa via

Prest voless finir!

Bandonada uss aschia –

Pli bugen morir!

Felicitas n’aveva betg anc finì la segunda strofa da sia chanzunetta che la porta è vegnida averta impetuusamain ed en da quella è sa precipità Fabian. L’allegria dals dus conjugals da puspè avair chattà in l’auter suenter tantas adversitads, na vulain nus betg descriver! Il concert è stà finì per questa saira e Fabian ha manà sia dunna en ses quartier, nua ch’el ha alura chattà ses char uffant. Fabian che spetgava cun desideri l’arriv da sia consorta, era ì quella damaun a Martigny per forsa inscuntrar sia Felicitas. Pir quest mument era el returnà da ses viadi e passond sper l’ustaria vi, ha el udì a chantar; el è sa fermà ed ha immediat enconuschì la chantadura.

Ils dus vagants èn uss anc restads intgin temp a Sion, alura èn els viagiads plaunsieu en la bassa, passond la riva dretga dal Lai da Genevra. En las numerusas citadinas ed en ils bels vitgs sper il lai han els cun lur musica gudagnà senza gronda stenta lur paun da mintgadi. Ma anc in auter avanzament han els fatg vers la primavaira, Felicitas ha numnadamain parturì ina frestga mattetta ch’ha uss engrondì la famiglia vaganta. Quai aveva impedì per intginas emnas il viadi; cun ils chauds dis da la primavaira han els però cuntinuà lur viadi ed èn passads en Frantscha cun l’intenziun da mai returnar pli en il Grischun. Suandond la cursa dal Rodan èn els arrivads circa da mesa stad tar la mar. Da là èn els sa tratgs vers l’occident ed han percurrì oravant tut las provinzas da Foix, Gascogne e Bearn en las Pireneas. Suenter intgins onns ha Fabian cumprà ina chasetta en las muntognas e per la gronda part da l’onn ha la famiglia prendì en quella sia dimora. S’engrondind la famiglia plaun a plaun, èn ils geniturs stads impedids da viagiar tant per il pajais enturn, e Felicitas restava uss quasi adina a chasa. Fabian era s’exercità en il mastergn da mulet e parler e pratitgava uss quel en il conturn. La colonia Vedrina ha vivì en pasch e concordia e la fortuna e cuntentezza han prendì ina dimora stabla en la chamona Vedrina en las Pireneas, nua ch’il vagant Fabian Vedrin e sia consorta Felicitas avevan, suenter ina vita vagabunda stentusa, finalmain chattà ina patria.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1868, nrs. 9–12, p. 129–141, 145–159, 161–173, 177–190.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse