Il plain in pigna

by Peider Lansel

Il plain in pigna  (1911)  by Peider Lansel

Pli che tschient giadas aveva jau fatg en la viafier la lingia Pisa-Roma, ma i na m’era anc mai capità insatge sumegliant. Parti cun l’express da la saira tard, destinà per ina staziun intermediara, cuntinuava mes viadi pir il di suenter. Tut tschellas fermadas eran gia passadas, ed uss stueva vegnir la mia. Mez en sien hai jau, dalunga che jau hai udì a serrar las rodas e ch’il tren è sa fermà suenter curt temp – senza dar in tgit or da fanestra ni spetgar ch’i clomian il num da la staziun – tschiffà tastga e mantè e sun siglì giu. Jau aveva apaina tutgà la terra ch’il tren, anc tut vibrant da la fermada andetga, sin il tschivel penetrant da la locomotiva, è puspè sa schlantschà enavant e cun starmentus rampluniez da ferramenta ì a perder en la notg.

Jau hai guardà enturn. Ma tge era quai? Nua ma chattava jau? Nagin fastiz da staziun; var tschient meters plinenvi, sper in pèr glischs da signal che traglischavan tranter las rodaglias, ina chasetta da guardian. Nagut auter – ni ina chasa ni ina planta. Uschè lunsch sco che l’egl pudeva tanscher sut il tschiel surtratg e senza glina, sa stendeva la planira deserta da la Maremma.

Cur che jau sun arrivà tar la chasetta steva il guardian a spetgond, tut stut da vesair insatgi a vegnir giu dal tren, forsa er suspectond ch’i saja insatge betg en urden. Pir cun gronda fadia sun jau vegnì da persvader quel (betg gist in dals pli furbers) che jau saja siglì giu da l’express be per sbagl. Da mia vart n’hai jau betg duvrà ditg per ma render quint che jau ma chattava uss en ina bella buglia!

L’express era sa fermà qua per spir casualitad; tut ils trens passavan sa chapescha sperasvi. Be vers mezdi, magari avant, magari suenter, vegniva il tren che distribuiva l’aua da baiver e che sa fermava tar mintga chasetta. Quel m’avess segir manà fin la proxima staziun, nua che jau avess lura pudì prender baud ni tard in tren lindorna. Jau n’aveva betg bleras letgas. Per arrivar en il vitg il pli datiers avess jau stuì far a pe var dudesch kilometers vers l’intern, cun il sulet resultat che jau fiss m’allontanà da la viafier. I na ma restava oramai nagut auter che da spetgar sin il tren da l’aua, er sche quai gieva anc uras.

Entant che jau era approfundà en questas reflexiuns, steva il guardian cun l’isch enta maun, pront per ma bandunar e ma laschar sura a mes destin. N’avend nagina veglia da passentar il rest da la notg sin il mantun sdratscha che sa chattava giun plaun davant la chasetta, hai jau stuì ma resolver da suandar il guardian e sun entrà cun el.

L’intern furmava in sulet local. In tuffien infernal ed in fim betg da supportar m’han svelt fatg ir enavos. Malgrà il chaud, ardeva sin ils quadrels sfratgads da la platta primitiva in fieu da stetgels verds faschond ina terribla fimera. Aposta cunter las «zanzare» (mustgins cun lur piztgadas tissientadas che fan vegnir la fevra), ha respundì l’um en tun sdegnus sin mia remartga ch’i fiss stà bler meglier da stizzar quel. En la malnettezza generala, per mintgin auter che per il guardian e sco che jau hai stuì constatar dalunga deplorablamain er per las «zanzare», era l’aria irrespirabla. Jau na sun betg stà bun da resister ed hai stuì ir al liber.

Qua ora regiva ina stgiradetgna impressiunanta, ma almain era l’aria pura. Nà da la mar invisibla arrivava in suffelet che fascheva propi plaschair. Mettend il manta sin givè, sun jau ma mess pazientamain a chaminar si e giu per lung las rodaglias. Il guardian aveva uss stizzà tut sias glischs. En la quietezza profunda udiv’ins mo il surd schuschurar dal telegraf, tramettend senza paus bunas e malas novas tras la notg.

Jau na savess betg dir quant ditg che jau sun chaminà si e giu, la notg aveva en tutta cas gia cumenzà a tschessar. M’approximond puspè a la chasetta sun jau stà be stut da ma chattar cun ina giada davant dus umens sco sortids or da la terra. Essend che la sdratscha giun plaun era davent, eran damai stads els, zugliads en lur gronds mantels, a furmar quests faschs senza furma d’uman. Dals fols da chaura ch’els purtavan enturn las coissas sa devan els d’enconuscher sco «butteri», ils caracteristics guardians d’arments en la Maremma romana. Famigliars cun il lieu, m’avessan els segir pudì dar infurmaziuns preziusas, ed uschia sun jau ì vi tar els.

In magher, mellen sco ina citrona, zuglià profund en ses mantè, pareva d’avair fraid. L’auter, ferm sc’in taur, cun sia barbuna che cuvriva quasi l’entira vista e l’expressiun selvadia dals egls, preschentava il vair tip dal brigant classic. El n’è betg sa sfadià da respunder, ses cumpogn, cun energia evidentamain exaltada tras la fevra, ha dà pled e fatg.

Tenor quai ch’el ha ditg, eran els engaschads sco guardians da chavals sin il bain d’in prinzi roman, var duas uras davent. Là sa chattava para in grondischem chasament nua che jau pudeva mangiar e ma ruassar ubain, sche jau preferiva, prender ina charrotscha (chavals avevani tschientineras) ed arrivar uschia a la staziun bler pli baud che cun il tren da l’aua. Davant ina perspectiva uschè consolanta na sun jau betg stà ditg a studegiar; jau sun ma declerà pront dad ir cun els e nus essan dalunga ans mess sin viadi.

I cumenzava a far di. Sur las muntognas vers damaun sa scleriva il tschiel. En l’aria sensiblamain pli frestga en il levar dal sulegl, chaminavan nus a bun pass. Viafier e chasetta èn bainbaud svanidas en las ondulaziuns dal terren, il qual n’era uss betg pli dal tut planiv e sa preschentava, in pau a la giada enten far di, pli e pli sul. Mes dus cumpogns taschevan. Il mellen adina plajà en ses mantè, l’auter cun il chau a bass, approfundà en sappia Dieu tge pensaments. In per vart m’accumpagnavan els tras la planira trista, simbols vivents da las anticas plajas da la Maremma: ils brigants e la fevra.

Nus chaminavan gia dapi in pèr uras. Cumbain che la notg era svanida dal tuttafatg, s’annunziava il di be grisch ed intschert. Inqual chaglia da ginaiver ed autra spinatscha, gruppas da pigns struptgads u plantas da suvi magras interrumpevan mintgatant las pastgira niva. Sin mia dumonda schenada sche nus arrivian bainbaud al lieu, eran nus ans vieuts andetgamain a dretga. Per entant suandavan nus cun tutta fadia in trutg zunt crappus che n’era nagut auter ch’il letg sitg d’in torrent. Cun cuntinuar aval è quest trutg daventà adina pli stip e las spundas da las duas varts han cumenzà a s’auzar visiblamain. Uschia essan nus ans chattads cun ina giada en ina chavorgia stretga, da la quala la vegetaziun ritga steva en grond cuntrast cun la setgira da qua si. En las autas paraids da tuf, cuvertas per part da spessas tendas d’edra, s’avrivan mintgatant foras e cuvels misterius. La chavorgia è sa serrada en in’ultima stretga, or da la quala sa stendeva puspè la planira e nua che sa laschava scuvrir en il lontan a glischar la mar. Qua stevan ils dus umens (cun ils quals jau, currind els uschia, n’aveva betg pudì tegnair pass pervi da la crappa) e ma spetgavan sper in da quests cuvels, e cun dir ch’i ma veglian mussar insatge, ma fani ir en. Ina giada qua en, sun jau ma sentì tschiffà violentamain enturn vita. Entant ch’il brigant ma tegneva cun tutta forza, ha l’auter, cun la spertezza che be ina lunga pratica po dar, svidà mias giaglioffas. Avant che jau ma possia render quint era jau cumplettamain spoglià, in isch primitiv ma robust serrava giu mes cuvel sco ina praschun ed ils dus cumpogns si e davent senza far mucs.

Jau hai duvrà ina buna pezza per ma remetter da mia consternaziun. Grazia a las numerusas sfessas tranter las aissas da l’isch hai jau pudì examinar mia praschun che n’era betg pli gronda ch’in zon, naira da fulin e dal tuttafatg vida. Impussibel da chattar or co che l’isch era serrà, ni stratgas ni pajadas n’al faschevan dar suenter. M’avessani be laschà mes cuntè da militar, lura avess jau pudì splanar davent in toc aissa e ma sfuignar or.

Enstagl era mia situaziun ordvart critica. Ina ravgia e surtut ina said infernala ma turmentavan senza fin. Da giuditgar vi dal sulegl che deva uss en la chavorgia, stuevi esser strusch mezdi. O quant pli scort fissi stà d’avair spetgà sin il tren. E pensond ch’i sa tractava tar quel dal tren da l’aua è mia tortura anc sa dublegiada. Tut desperà sun jau ma mess a clamar agid. Ma tgi ma pudeva udir giufuns questa chavorgia? Suenter avair sbragì ditg adumbatten, è mia gula be anc daventada pli sitga e l’arsaja adina pli gronda.

Cun immensa quaida guardava jau or tras las sfessas sin il verd frestg da la chavorgia. Il lev schuschurar da la feglia deva dal tuttafatg l’illusiun d’ina auetta currind allegramain tranter la crappa. Sco il viandant en il desert, turmentà tras la said, crajeva jau da vesair a l’orizont las palmas da l’oasa che sa reflectavan en l’aua – sensaziuns e regurdientschas fitg vivas rendevan mia paina insupportabla. I ma vegnivan endament nossas cleras funtaunas en muntogna, il bigl davant chasa cun l’aua ch’era er da stad uschè frestga ch’ella fascheva suar la cria. Baud veseva jau mamez a la riva d’in bel lai svizzer, en la sumbriva da grondas plantas, giudend ina cria da gervosa da colur d’ambra. Baud, la saira d’avust, lung il mar da Viareggio u Livorno, tadlond la musica e laschond luar en bucca in glatsch delizius a la napolitana.

Na, quai na pudeva betg durar pli ditg uschia! Jau ma sentiva a vegnir nar. La lieunga ma tatgava vi dal palat e la gula ardeva sco sche jau avess traguttì fieu. A la fin da tuttas fins, rimnond en in ultim sforz tut l’energia da la desperaziun, hai jau dà in sbratg che n’aveva nagut pli d’uman...

... e sun ma sveglià tut en in suaditsch cun in’arsaja diabolica. «Damaun stoss jau propi dir a mia dunna da betg pli far plain in pigna da questa stagiun. Giu qua en la Toscana è quai uss ina spaisa bler memia greva che resta sin il stumi e fa lura siemiar chaussas nunpussaivlas.» – Sin quai hai jau bavì cun ina tratga l’entira cria d’aua che sa chattava sin la maisetta sper mes letg.

Indicaziuns bibliograficas

Transposiziun da la versiun valladra Il plain in pigna cumparida en: Chasa paterna, nr. 28, 1933, p. 9–16 (tenor Chalender ladin, nr. 1, 1911, p. 51–53)].

Licenza

Transposiziun: