Ti ma dumondas co che jau saja daventà in nar? Quai è sa dà uschia: In di, ditg avant ch’ils blers dieus èn stads naschids, sun jau ma sveglià d’in profund sien ed hai constatà che mias set mascras eran vegnidas enguladas – las set mascras che jau aveva fatg e purtà en set vitas. – Nunmascrà sun jau currì tras las vias plainas ed hai sbragì: «Laders, laders, quests smaledids laders!»
Umens e dunnas han ris. Intgins èn ids per tema da mai en lur chasas.
Cur che jau sun arrivà sin la plazza da martgà, ha in giuven clamà dal tetg d’ina chasa: «El è in nar!» Jau hai guardà si per al vesair. Qua ha il sulegl bitschà l’emprima giada mia fatscha scuverta, e mi’olma ha piglià fieu per ella. Aiver d’amur hai jau giavischà da na purtar nagina mascra pli. Sco en trance hai jau clamà: «Benedids sajan ils laders ch’han engulà mia mascra!»
Uschia sun jau daventà in nar.
Ed en mia narradad hai jau chattà libertad e segirezza: la libertad da la solitariadad e la segirezza dal vegnir chapì. Pertge che quels ch’ans chapeschan mettan en sclavitid insatge en nus.
Ma jau na vi betg esser memia losch da mia segirezza. Pertge ch’er in lader è en praschun segir d’in auter lader.
Dieu[edit]
Cur ch’è passà avant blers onns l’emprim tun stremblond sur mes lefs, sun jau raivì sin la muntogna sontga ed hai discurrì tar Dieu. Ed jau hai ditg: «Segner, jau sun tes servient. Tia voluntad zuppada è mia lescha, ed jau ta suond per adina.»
Ma Dieu n’ha betg dà resposta. El è sa fatg davent sc’in grond stemprà.
E suenter milli onns sun jau raivì sin la muntogna sontga, e puspè hai jau discurrì tar Dieu. Ed jau hai ditg: «Creatur, jau sun tia creatira. D’arschiglia m’has ti furmà, e quai che jau sun e possed, hai jau d’engraziar a tai.»
Ma Dieu n’ha betg dà resposta. El è sa fatg davent sco milli alas en prescha.
E suenter milli onns sun jau raivì sin la muntogna sontga, e puspè hai jau discurrì tar Dieu. Ed jau hai ditg: «Bab, jau sun tes figl. Or d’amur e misericordia m’has ti creà, ed en amur e veneraziun vi jau ertar tes reginavel.»
Ma Dieu n’ha betg dà resposta. El è sa fatg davent sco tschajera en il lontan.
E suenter milli onns sun jau raivì sin la muntogna sontga, e puspè hai jau discurrì tar Dieu. Ed jau hai ditg: «Mes Dieu, mia finamira e mes accumpliment. Jau sun tes ier e ti es mes damaun. Jau sun tia ragisch en la terra, ti es mia flur al firmament, ed ensemen creschin nus en fatscha dal sulegl.»
Qua è dieu s’inclinà vers mai e m’ha scutinà pleds dultschs en l’ureglia. E sco ch’il lai branca il dutg che sbucca en quel, uschia ha el brancà mai. E cur che jau sun descendì en las planiras e vals, era Dieu er là.
Mes ami[edit]
Mes ami, jau na sun betg tes ami. Mia traglischur è be in vestgì tessì cun tut quità, il qual jau port per proteger mai da tias dumondas e tai da mi’indifferenza.
L’‹jau› en mai, mes ami, viva en la chasa dal silenzi. Là duai el restar, per adina, nunenconuschent – ed inaccessibel.
Ti na duais betg crair a mes pleds ed esser disfidant envers mes far – pertge che mes pleds èn be l’eco da tes patratgs e mias ovras be tes giavischs accumplids.
Dis ti: «Il vent vegn da l’ost», sche di jau: «Gea, el vegn da l’ost.» – Ti na duais betg savair che betg il vent muventa mes senn, mabain la mar. Ti n’es betg bun d’engiavinar mes patratgs da navigatur. Jau vi esser persul cun la mar.
Cur ch’igl è per tai di, mes ami, èsi per mai notg. E tuttina discur jau da la glischur da mezdi che sauta sur las collinas e da la sumbriva purpura che sa schluita tras la val. Ti n’es betg bun d’udir las chanzuns da mia stgirezza e na vesas betg co che mias alas battan cunter las stailas. – Ti na duais betg vesair e na duais betg udir. Jau vi esser persul cun la notg.
Cur che ti muntas en tes tschiel, descend jau en mes enfiern – e schizunt lura clomas ti anc sur il golf nunsurmuntabel: «Mes cumpogn, mes camarat!», ed jau clom enavos: «Mes camarat, mes cumpogn!», pertge che ti na duais betg vesair mes enfiern! La flomma brischass a tai la vesida ed il fim ta prendess il flad. Jau am mes enfiern memia fitg, per ta laschar visitar el. Jau vi esser persul en l’enfiern.
Ti amas la vardad, la bellezza ed il dretg. Pervi da tai approvesch er jau tut quai. En mes cor ri jau però sur da ti’amur. Ma ti na duais betg udir mes rir. Jau vi rir persul.
Ti es bun, mes ami, prudent e sabi. Na, perfetg es ti! – Ed jau: jau discur prudent e sabi cun tai. E tuttina sun jau in nar. Ma jau hai mascrà mia narradad. Jau vi esser persul en mia narradad.
Mes ami, ti n’es betg mes ami. Co pos ti chapir quai? Mia via n’è betg tia via, e tuttina giain nus ensemen, maun en maun.
Il spaventegl[edit]
Ina giada hai jau ditg ad in spaventegl: «Ti stas adina qua sin quest champ. Ti stos esser unfis da quai.»
El m’ha respundì: «Spaventar fa in plaschair profund e duraivel, jau na vegn mai unfis.»
Sinaquai hai jau ditg, suenter avair ponderà in curt mument: «Uschia èsi, pli baud enconuscheva er jau quest plaschair.»
El ha replitgà: «Be tgi ch’è emplenì cun strom al po enconuscher.»
Qua al hai jau bandunà. Jau na saveva betg, sch’el m’haja fatg plaschentinas u fatg beffas.
In onn è passà. En il fratemp è il spaventegl daventà sabi.
Cur che jau sun puspè vegnì là sperasvi, gnivavan corvs sut ses chapè.
Ils somnambuls[edit]
En mia citad nativa viveva ina dunna cun sia figlia. Omaduas gievan en sien.
Ina notg, cur che l’entir mund tascheva, èn mamma e figlia s’entupadas giond en sien en lur curtin tschajerus.
E la mamma ha discurrì e ditg:
«Finalmain hai jau tai, inimia! Ti es quella ch’has destruì mia giuventetgna, e sin las ruinas da mia vita es ti vegnida gronda. Jau ta vi mazzar!»
E la figlia ha replitgà e ditg:
«Femna odiada, veglia egoista. Anc adina stas ti en ils pes a mia libertad. Mia vita duai bain adina esser be in eco da tia vita. Ah, sche be ti fissas morta!»
En quel mument ha chantà il cot, ed omaduas dunnas èn sa svegliadas. Plain dultschezza ha la mamma dumandà: «Es ti quai, mia chara?», e la figlia ha respundì charin: «Gea, chara mamma.»
Il chaun sabi[edit]
In chaun sabi ha ina giada entupà in triep giats.
Vegnind pli datiers e vesend ch’els eran fitg occupads, uschia ch’els na faschevan betg stim dad el, è el sa fermà.
Entamez il triep è stà si in giat grond, d’impurtanza. El ha guardà en la runda ed ha alura ditg: «Urai, frars! – e cur che vus vegnis ad avair urà instancabel e senza dubitar en voss cors, sche vegni propi a plover mieurs.»
Cur ch’il chaun ha udì quai, ha el ris per sai, e giond bufatg vinavant, ha el ditg: «O vus giats tschorventads. Na statti forsa betg scrit e na sa betg mintga uffant da vegl ennà ch’i na plova sco paja per uraziun umilitaivla betg mieurs, mabain ossa?!»
Ils dus eremits[edit]
Sin ina muntogna solitaria vivevan dus eremits ch’onuravan Dieu en l’oraziun e ch’amavan in l’auter. Omadus manavan be cun sai ina cuppa da terracotga, e quai era lur sulet possess.
In di ha in nauschaspiert tschiffà il pli vegl dals dus. Quel è sinaquai ì tar il pli giuven ed ha ditg: «Ditg avain nus vivì ensemen. Igl è temp che nus ans spartin. Ans lascha parter noss possess.»
Qua è il giuven eremit vegnì trist ed ha ditg: «Jau deploresch fitg, frar, che ti ma vul bandunar. Ma sche ti stos ir, sche duai quai esser.»
Ed el ha purtà la cuppa da terracotga e l’ha dà a l’auter cun ils pleds: «Nus na la savain betg parter, frar, ella tutgia a tai.»
Qua ha il pli vegl respundì: «Jau na prend naginas almosnas. Jau vi be mes possess. I sto vegnir partì.»
Il giuven ha ditg: «Ina giada che la cuppa è rutta, a tgi serva ella alura anc? Lain trair la sort.»
Ma il vegl ha ditg: «Jau vi giustia e mes possess e na la vegn betg a surlaschar a la casualitad tschorva. La cuppa sto vegnir partida.»
Qua n’ha il pli giuven betg pli savì tge replitgar ed ha dà suenter: «Sch’igl è pia propi tia voluntad, alura lain rumper la cuppa.»
Qua è il vegl vegnì cotschen-fieu da la gritta ed ha sbragì: «Smaladì bugliac, ti na vuls betg ta dispitar!»
Davart il dar e prender[edit]
Ina giada viveva in um che possedeva in’entira muntogna da guglias da cuser. In di è la mamma da Jesus vegnida tar el ed al ha supplitgà:
«Ami, il vestgì da mes figl è stgarpà, ed jau al stoss cuser. Na ma vuls ti betg dar ina da tias guglias?»
L’um na l’ha dà nagina guglia, ma el l’ha tegnì in pled eloquent davart il dar e prender. Da quai duaja ella rapportar a ses figl, avant ch’el giaja en il tempel.
Ils set jaus[edit]
La pli calma ura da la notg – jau era mez ma durmentà – èn sa radunads mes set jaus ed han scutinà in cun l’auter:
Emprim jau: «Jau hai abità tut quests onns qua en quest nar e n’hai gì nagut da far auter che da svegliar da di sia dolur e chaschunar da notg novs quitads. Jau na support betg pli ditg mia sort ed uss rebellesch jau cunter quai!»
Segund jau: «Tia sort è meglra che la mia, frar, pertge che mes pensum èsi d’esser il jau allegher da quest nar. Jau ri ses rir, jau chant sias uras ventiraivlas, e cun chalzers munids cun alas saut jau si’allegria. Jau sun quel che revoltesch cunter questa greva sort!»
Terz jau: «E tge èsi cun mai, il jau aiver d’amur, la flomma da passiun sfranada e da desideris fantastics? Jau, il jau malsaun d’amur, rebellesch cunter quest nar!»
Quart jau: «Tranter vus tuts sun jau il pli pover, pertge che jau sun be bun da destruir tut cun gritta e spretsch senza fin. Jau sun il stemprà infernal che vegn or da la stgirezza ed jau na vi betg pli servir pli ditg a quest nar!»
Tschintgavel jau: «Na, jau sun quel, il jau pensader e plain fantasia, condemnà da spir fom e said da tschertgar d’in cuntin il nunenconuschent ed anc betg stgaffì. Jau hai raschun da ma lamentar, betg vus!»
Sisavel jau: «Jau sun il pover lavurant che transfurma pir cun mauns pazients ed egliada plain desideri ils dis en maletgs e che dat als motivs furma nova e perpetna. En mia solitariadad rebellesch jau cunter quest nar senza paus!»
Setavel jau: «Curius che vus as rebellais cunter quest um, ha gea mintgin da vus in pensum definì. Ah, avess jau be, sco vus, er ina destinaziun! Ma jau n’hai nagina. Jau stun a garnugl en il stgir, senza spazi e temp, e na fatsch nagut, entant che vus creais diligentamain nova vita. Sun jau quel ch’ha da sa lamentar, u essas vus quai, vischins?»
Suenter ch’il settavel jau aveva discurrì uschia, han ils auters sis al guardà plain cumpassiun ed han taschì – e cur che la notg è avanzada, èn els sa durmentads in suenter l’auter, cuntents d’avair in nov pensum. Il settavel jau però è restà alert ed ha guardà vinavant en il nagut che sa chatta davos tut las chaussas.
Guerra[edit]
Ina notg è vegnì tegnì en il palaz in past festiv. Qua è arrivà in um ed è sa bittà per terra davant il prinzi. Tut ils giasts al han guardà ed han vis ch’al mancava in egl e che sang culava or da la foppa da l’egl vida.
Il prinzi al ha dumandà: «Um, tge èsi capità cun tai?»
Quel ha respundì: «Prinzi, jau sun lader da professiun e vuleva spogliar questa notg senza glina il stgamiader da daners; ma jau hai sbaglià l’isch e sun entrà en l’affar dal tessunz. En il stgir sun jau dà cunter il taler e m’hai furà or in egl. Ed uss, prinzi, ta supplitgesch jau da far giustia cunter il tessunz.»
Qua ha il prinzi fatg clamar il tessunz, e cur che quel è arrivà, è vegnì decidì ch’i al vegnia stgarpà or in egl.
«Prinzi», ha ditg il tessunz, «tia sentenzia è gista. A mai duai pelvaira vegnir prendì in egl. Ma jau dovr dus egls per pudair vesair omaduas varts da mes tessì. Ma mes vischin, il chalger, ha er dus egls, ed en sia professiun n’èn betg necessaris omadus egls.»
Qua ha il prinzi fatg vegnir il chalger. Quel è arrivà, ed ins al ha prendì in egl.
Ed uschia era vegnida ademplida la lescha.
La vulp[edit]
Ina vulp ha contemplà tar la levada dal sulegl sia sumbriva ed ha ditg: «Oz da mezdi vi jau tragutter in chamel.» L’entira damaun ha ella tschertgà chamels. Da mezdi ha ella puspè contemplà sia sumbriva ed ha ditg: «Ina mieur vegn er a bastar.»
Il retg sabi[edit]
Ina giada regiva en la citad lontana Wirani in retg ch’era pussant e sabi. Ins al temeva pervi da sia pussanza ed al amava pervi da sia sabientscha.
En il center da la citad avevi in bigl cun aua frestga, clera sco cristal. Tut ils abitants bavevan da quel, er il retg e sia glieud da la curt, pertge ch’i na deva nagin auter bigl.
Ina notg, cur che tuts durmivan, è ina stria vegnida en la citad ed ha derschì set daguts d’in liquid ester en il bigl e ditg: «Tgi che baiva da qua davent quest’aua, duaja daventar nar.»
L’autra damaun han tuts danor il retg e ses chancelier bavì or dal bigl ed èn vegnids nars, sco che la stria aveva preditg.
L’entir di ha la glieud scutinà en las giassas stretgas e sin la plazza da fiera: «Il retg è nar. Il retg e ses chancelier han pers la sauna raschun. Nus na pudain tuttina betg vegnir regids d’in retg nar. Nus al stuain detronisar!»
La saira ha il retg fatg emplenir al bigl in grond chalesch dad aur. E cur ch’ins al ha purtà il chalesch, ha el bavì or da quel cun gust ed ha er dà a ses chancelier da baiver.
Qua ha la citad lontana Wirani fatg ina gronda festa, pertge ch’il retg e ses chancelier avevan puspè chattà la sauna raschun.
Ambiziun[edit]
Trais umens èn s’entupads en in’ustaria: in tessunz, in scrinari ed in chavafossas.
Qua ha ditg il tessunz: «Oz hai jau vendì ina fina chamischa da morts da glin per duas munaidas dad aur. Lain baiver vin tant sco che nus pudain!»
«Ed jau», ha ditg il scrinari, «hai vendì mes meglier vaschè. Nus vulain mangiar tar il vin in bun brassà!»
«Jau hai chavà be ina fossa», ha ditg il chavafossas, «ma mes signur m’ha pajà dubel. Nus vulain er empustar petta.»
L’entira saira han ins gì da far en l’ustaria la pel plaina, pertge ch’ils trais eran da buna luna ed empustava adina puspè da nov vin, brassà e petta.
L’ustier ha sfruschà ils mauns e surris cuntent vers sia dunna, pertge ch’ils giasts eran ordvart generus.
Cur ch’els èn partids, steva la glina aut sin tschiel, e riend e chantond èn els balluccads per lung la via.
L’ustier e sia dunna stevan sin isch ed als guardavan suenter. «Ah», ha ditg la dunna, «quests signurs! Uschè generus ed uschè da buna luna. Ans purtassan els be mintga di tala fortuna! Alura na duvrass noss figl betg vegnir ustier e lavurar sco in mez nar. Nus al pudessan laschar studegiar, ed el pudess daventar spiritual.»
Il nov plaschair[edit]
La notg passada hai jau scuvert in nov plaschair. Cur che jau al hai giudì l’emprima giada, èn currids natiers in anghel ed in diavel. Els èn s’entupads sin l’isch-chasa ed èn sa dispitads davart mes nov plaschair. L’in ha clamà: «Igl è in putgà!», l’auter: «Igl è ina virtid!»
L’autra lingua[edit]
Trais dis suenter mia naschientscha, cur che jau giascheva en mia tgina da saida e guardava plain smirvegl ed anguscha en il nov mund enturn mai, ha mia mamma dumandà la baila: «Co vai cun mes uffant?»
La baila ha respundì: «El è saun e frestg, signura. Jau al tez trais giadas a di, anc mai n’hai jau vis in poppin uschè allegher.»
Quai m’ha fatg vegnir grit ed jau hai sbragì: «Quai n’è betg vair, mamma, mes letg è dir, il latg che jau survegn è amar, ils sains da questa dunna savuran da marsch ed jau stun miserabel.»
Ma mia mamma na m’ha betg chapì, er la baila n’ha betg chapì, pertge che jau discurriva la lingua dal mund, or dal qual jau era vegnì.
Mes 21avel di da vita sun jau vegnì battegià ed il spiritual ha ditg a mia mamma: «Vus pudais As sentir ventiraivla, signura, che Voss figl è naschì sco cristian.»
Quai m’ha fatg surstar – ed jau hai ditg al spiritual: «Alura sto Vossa mamma en tschiel però esser sventiraivla, pertge che Vus n’essas betg vegnids naschids sco cristian.»
Ma er il spiritual n’ha betg chapì mia lingua.
Suenter set mais è arrivà in divinader a ma vesair, ed el ha ditg a mia mamma: «Voss figl vegn a daventar in um dal stadi ed in grond manader da l’umanitad.»
Qua hai jau sbragì: «Quai è ina faussa profezia. Pertge che jau vegn a vegnir musicist e na vi esser nagut auter ch’in musicist.»
Ma gnanc en questa vegliadetgna na chapiv’ins mia lingua. Quai m’ha fatg surstar fitg.
Suenter 33 onns, en il decurs dals quals mia mamma, la baita ed il spiritual èn tuts morts (veglia Dieu far grazia cun lur olmas!), viva il divinader anc adina. Ier al hai jau entupà a l’entrada dal tempel, nus avain discurrì in cun l’auter ed el ha ditg: «Jau hai gia adina savì che Vus vegnias a vegnir in grond musicist. Gia en Vossa giuventetgna hai jau preditg quai.»
Jau al hai cret, pertge ch’en il fratemp aveva er jau emblidà la lingua da lez auter mund.
Il mail granat[edit]
Cur che jau abitava ina giada en in mail granat, hai jau udì a dir in sem: «In di vegn jau ad esser ina planta, il vent vegn a schuschurar en mia roma, il sulegl vegn a sa reflectar en mia feglia, e da tut ils temps da l’onn vegn jau ad esser ferm e bel.»
Sinaquai ha ditg in auter sem: «Cur che jau era uschè giuven sco ti, aveva jau er tals giavischs. En il fratemp hai jau emprendì da reflectar las chaussas e realisà che mia speranza era vana.»
Er in terz sem ha ditg: «Jau na ves nagut en nus ch’empermettess in uschè grond avegnir.»
In quart ha ditg: «Ma tge vita è quai, senza speranza sin in grond avegnir!»
Sinaquai in tschintgavel: «Pertge ans dispitain nus davart quai che nus vegnin ad esser in di, na savain nus gea gnanc tge che nus essan oz.»
In sisavel: «Quai che nus essan, vegnin nus er a restar.»
In settavel ha ditg: «Jau hai ina cler’idea co che tut vegn ad esser, ma jau na sun betg bun da la tschiffar en pleds.»
Alura ha discurrì in otgavel sem – ed in novavel – ed in dieschavel – ed alura blers – e la finala tuts, fin che jau na pudeva chapir nagut pli en quest battibugl da vuschs.
Anc il medem di sun jau ì a star en il cor d’in cudogn. Là hai damain sems, e quels èn vaira silenzius.
Ils dus chasets[edit]
En il curtin da mes bab hai dus chasets. En in sa chatta in liun, il qual il sclav da mes bab ha manà cun sai or dal desert Ninive, en l’auter sa chatta in pasler che na chanta betg.
Cun l’alva dal di cloma il pasler mintgamai en direcziun dal liun: «Bun di, frar praschunier!»
Las trais furmiclas[edit]
Trais furmiclas èn s’entupadas sin il nas d’in uman che giascheva en il sulegl e durmiva. Ellas han salidà ina l’autra – mintgina tenor usit da sia stirpa –, èn stadas là ed han discurrì ina cun l’autra.
L’emprima furmicla ha ditg: «Questas collinas e planiras èn las pli vidas che jau hai vis insacur. L’entir di hai jau tschertgà suenter ina mieula, n’hai però chattà nagut.»
La segunda furmicla ha ditg: «Jau n’hai er chattà nagut, cumbain che jau hai percurrì tut ils cleragls e chantuns sumbrivauns. Quai è, crai jau, quai che mia glieud numna ‹la terra loma, muventada›, nua che na crescha nagut.»
Qua ha la terza furmicla auzà ses chau e ditg: «Mes amis, nus stain qua sin il nas da la sur-furmicla. Ella è la furmicla pussanta ed infinita, da la quala il corp è uschè grond che nus n’al pudain betg vesair. Sia sumbriva è uschè immensa che nus n’ans pudain far nagin’idea, e sia vusch uschè dad aut che nus na la pudain betg udir. Ella è omnipreschenta.»
Cur che la terza furmicla ha gì discurrì, han las autras duas guardà ina l’autra ed han ris.
En quel mument è l’uman sa muventà en il sien, ha auzà ses bratsch, è sa sgrattà vi dal nas ed ha splattergnà las trais furmiclas.
Il chavafossas[edit]
Cur che jau era ina giada londervi da sepulir ina da mias olmas mortas, è il chavafossas s’avischinà ed ha ditg: «Da tut quels che sepuleschan qua lur morts hai jau be gugent tai.»
Jau hai ditg: «Jau ma sent fitg onurà d’udir quai. Ma pertge m’has ti gugent?»
Qua ha el respundì: «Ils auters vegnan planschend e van planschend. Be ti vegns riend e vas puspè riend.»
Sin ils stgalims dal tempel[edit]
Ier saira hai jau vis sin ils stgalims dal tempel ina dunna che seseva tranter dus umens. Ina vart da sia fatscha era pallida, l’autra era s’encotschnida.
La citad benedida[edit]
En mia giuventetgna m’han ins raquintà d’ina citad, nua che mintgin viveva tenor la sontga scrittira.
Qua hai jau ditg: «Jau vi ir a tschertgar questa citad benedida.» Jau aveva da far in lung viadi ed hai fatg grondas preparativas. Suenter quaranta dis hai jau scuvert mia mira, ed il quarantinavel di sun jau entrà en la citad.
E guarda qua, tut ils abitants avevan be in egl e be in maun. Jau sun stà surstà ed hai pensà per mai: Duessan gist quels en questa citad uschè sontga avair mo in egl e mo in maun?
Alura hai jau vis ch’er els eran surstads e sa smirvegliavan davart mes dus mauns e mes dus egls. Durant ch’els discurrivan uschia, sun jau m’avischinà ad els ed hai dumandà: «È quai la citad benedida, nua che mintgin viva suenter la sontga scrittira?»
Els m’han respundì: «Gea, uschia èsi.»
«Ma tge as è capità?», hai jau dumandà vinavant. «E nua èn voss egls dretgs e voss mauns dretgs?»
Qua è ì in moviment tras la fulla ed els han ditg: «Ve e guarda.»
Alura han els manà mai en il center da la citad, tar il tempel.
En quel hai jau vis in grond dumber da mauns ed egls ch’eran sa decumponids. Tut spaventà hai jau dumandà: «Tge conquistader ha commess vi da vus talas atrocitads?»
Puspè è ì in scutinim tras la fulla. In dals pli vegls è vegnì enavant ed ha ditg: «Quai avain nus sezs fatg. Dieu ans ha fatg victorisar sur dal nausch che viveva en nus.»
Sinaquai m’ha el manà tar l’altar grond. Tuts ans èn suandads. Ed el m’ha mussà in’inscripziun stgalprada en crap, e qua hai jau legì:
«Sche tes egl dretg ta daventa il crap da stgarpitsch, alura al stira or e bitta davent; pertge ch’igl è meglier per tai, da perder in da tes members che da ristgar che tes entir corp vegnia bittà en l’enfiern. E sche tes maun dretg ta daventa il crap da stgarpitsch, alura al taglia giu e bitta davent; pertge ch’igl è meglier per tai da perder in da tes members che da ristgar che tes entir corp vegnia bittà en l’enfiern.»
Qua hai jau chapì. Jau sun ma vieut vers la fulla ed hai clamà: «N’ha nagin um e nagina dunna tranter vus dus egls e dus mauns?»
Els han respundì: «Na, betg in sulet. Nagin n’è entir, danor quels ch’èn anc memia giuvens per chapir quai che la scrittira cumonda.»
Cur che nus essan sortids dal tempel, hai jau dalunga bandunà lezza citad benedida, pertge che jau n’era betg pli memia giuven per betg chapir quai che la scrittira cumonda.
Il bun dieu ed il nausch dieu[edit]
Il bun dieu ed il nausch dieu èn s’entupads ina giada sin il piz d’ina muntogna.
Il bun dieu ha ditg: «Bun di, frar.»
Il nausch dieu n’ha betg respundì.
Qua ha il bun dieu manegià: «Ti has oz la detga luna.»
«Gea», ha respundì il nausch dieu, «pertge che per finir sun jau savens vegnì scumbiglià cun tai, sun vegnì numnà cun tes num e tractà sco sche jau fiss ti. E quai ma displascha.»
Il bun dieu ha ditg: «Ma er jau sun vegnì scumbiglià cun tai e numnà cun tes num.»
Qua è il nausch dieu ì davent ed ha smaladì la stupiditad dals umans.
«Spretsch»[edit]
Spretsch, o spretsch, mia solitariadad e mes silenzi;
Ti m’es pli char che milli victorias
E pli dultsch per mes cor che tut la gloria da quest mund.
Spretsch, o spretsch, mes spievel e mia defensiun,
Tras tai sai jau che jau sun anc giuven e bain en gamba
E na dastg betg ma surdar ad arbajas setgas. En tai hai jau chattà ruaus
E sun cuntent, sch’ins m’evitescha e ma sbitta.
Spretsch, o spretsch, mia spada traglischanta e mes scut,
En tes egls hai jau legì,
Che regenza è sclavaria,
Che chapientscha è nivellaziun,
Che commiseraziun na tutga betg la noda,
E che tut quai croda sc’in fritg madir e vegn consumà.
Spretsch, o spretsch, mes cumpogn temerari,
Ti duais udir mias chanzuns, mes sbratgs e mes taschair.
Be ti ma duais raquintar dal sbatter da las alas
E dal ramurar da la mar,
E da muntognas che brischan la notg.
Be ti duais rampignar sin mi’olma stippa, grippusa.
Spretsch, o spretsch, cor immortal,
Nus vegnin a rir cun ils stemprads
E sepulir ils morts en nus.
Unids vegnin nus a star en il sulegl,
E nus vegnin ad esser privlus.
La notg ed il nar[edit]
«Jau sun sco ti, o notg, stgir e niv; jau chamin sin la senda flammegianta aut sur ils siemis da mes dis, e nua che mes pe tutga la terra, nascha in immens ruver.»
«Na, nar, ti n’es betg sco jau. Anc adina guardas ti enavos sin las passidas che ti laschas enavos en il sablun.»
«Jau sun sco ti, notg, silenzius e profund. En il cor da mia solitariadad sa chatta ina dieua en las deglias, ed en quel che nascha dad ella, sa tutgan tschiel e terra.»
«Na, nar, ti n’es betg sco jau. Anc has ti tema da la dolur e ta spaventas da la chanzun da la profunditad.»
«Jau sun sco ti, notg, selvadi e terribel. En mias ureglias resuna il sbragir da pievels victorisads ed il lamentar da continents daditg emblidads.»
«Na, nar, ti n’es betg sco jau. Anc adina has ti ti’olma stretga sco cumpogna e n’es betg bun da far amicizia cun ti’olma pli gronda.»
«Jau sun sco ti, notg, orribel e crudaivel. Mes pèz traglischa en la glischur da navs che brischan, e mes lefs daguttan dal sang da guerriers sturnids.»
«Na, nar, ti n’es betg sco jau. Anc adina dumondas ti suenter in’olma sora e n’has betg chattà ti’atgna lescha.»
«Jau sun sco ti, notg, cuntent e ventiraivel. Tgi che viva en mia sumbriva è sturn dal vin giuven e tgi che ma suonda, fa putgads da bun umor.»
«Na, nar, ti n’es betg sco jau. Ti’olma è zuppada davos set vels, e ti n’has betg enta maun tes cor.»
«Jau sun sco ti, notg, passiunà e pazient. En mes pèz èn sepulids milli amants morts en las sugas da bitschs smarschids.»
«Gea, nar, es ti sco jau? Es ti sco jau? Es ti bun da chavaltgar il stemprà sco chaval da battaglia e da smanar il chametg sco spada?»
«Sco ti, notg, sco ti, grond e pussant. Mes tron stat sin muntognas da dieus detronisads. Ils dis passan sper mai vi, els bitschan l’ur da mes vestgì e na vesan tuttina mai mia fatscha.»
«Es ti sco jau, uffant da mes pli stgir cor? Pensas ti mes patratgs selvadis, discurras ti mia lingua devastanta?»
«Gea, notg, nus essan schumellins. Ti manifesteschas l’univers ed jau manifestesch mi’olma.»
Fatschas[edit]
Jau hai vis ina fatscha cun milli tratgs, ed jau hai vis ina fatscha che mussava be ina suletta expressiun, sco sch’ella fiss vegnida furmada d’arschiglia.
Jau hai vis ina fatscha, tras la glischur da la quala m’ha guardà or da la profunditad sia tridezza, ed jau hai vis ina fatscha, la surfatscha da la quala jau hai l’emprim stuì far liber per vesair quant bella ch’ella era.
Jau hai vis ina fatscha veglia plain rubaglias senza muntada, ed jau hai vis ina fatscha glischa, en la quala steva scrit tut.
Jau enconusch fatschas, pertge che jau ves tras il vel che mes egls fingeschan, ed jau scuvr davostiers la vardad.
La pli gronda mar[edit]
Mi’olma ed jau essan ids a la mar gronda a far bogn. Arrivads a la riva, avain nus tschertgà in plaz quiet e zuppà. Qua essan nus fruntads sin in um che seseva sin in grip grisch, prendeva sal or d’in satg e bittava quel en la mar.
«Quai è il pessimist», ha ditg mi’olma, «ans lascha bandunar il lieu. Qua na pudain nus betg far bogn.»
Nus essan chaminads vinavant ed essan arrivads tar in golf, nua che nus avain vis in um che steva sin in grip alv e bittava or d’ina stgatla decorada cun giuvels zutger en la mar.
«Quai è l’optimist», ha ditg mi’olma, «el na duaja er betg vesair noss corps nivs.»
Nus essan ids vinavant ed avain vis in um che rimnava a la riva peschs crappads ed als bittava precautamain puspè enavos en l’aua.
«Davant quel na pudain nus er betg nudar», ha ditg mi’olma, «quai è il filantrop uman.»
Nus essan ids vinavant.
Alura avain nus vis in um che suandava sia sumbriva en il sablun. Grondas undas vegnivan e stizzavan la sumbriva, ma l’um suandava quella d’in cuntin.
«Quai è il misticher», ha ditg mi’olma, «lain ir vinavant.»
Nus essan chaminads vinavant, fin che nus avain vis en in golf quiet in uman che sgromava la stgima da l’aua e metteva quella en ina cuppa d’alabaster.
«Quai è l’idealist», ha ditg mi’olma, «quel na dastga per franc betg vesair nossa nivadad.»
Nus essan ids vinavant. Tuttenina avain nus udì ina vusch: «La mar! L’immensa mar!» – Vegnind pli datiers, avain nus vis in um che steva cun il dies cunter la mar e tadlava il ramurar d’ina conchiglia.
Mi’olma ha ditg: «Lain ir vinavant. Quai è il realist che volva il dies al grond ch’el n’è betg bun da tschiffar e s’occupa da chaussettas.»
Uschia essan nus ids vinavant. En in lieu selvadi, grippus avain nus vis in um ch’aveva chavà ses chau en il sablun. Qua hai jau ditg a mi’olma: «Qua pudain nus nudar, quel n’ans po betg vesair.»
«Na», ha ditg mi’olma, «quai è il mender da tuts, il puritan.»
Qua è mi’olma vegnida fitg trista ed ha ditg:
«Lain ir davent da qua. Qua na datti nagin lieu quiet e zuppà, nua che nus pudessan nudar. Quest vent na duai betg stritgar sur mes chavels dad aur e stritgar mes sain alv, questa glisch na duai betg scuvrir mia sontga nivadad.»
Uschia avain nus bandunà la mar per ir a tschertgar la pli gronda mar.
Crucifitgà[edit]
Jau hai clamà als umans: «Crucifitgai mai!»
Qua m’han els dumandà: «Pertge duaja tes sang vegnir sur da nus?»
Jau hai respundì: «Co duais vus as elevar uschiglio, sche betg cun crucifitgar nars?»
Quai als ha fatg gizzar las ureglias. Jau sun vegnì crucifitgà ed hai chattà mia pasch.
Cur che jau pendeva tranter tschiel e terra, han els auzà lur chaus vers mai ed èn sa sentids elevads, pertge che mai avant avevan els auzà lur chaus.
Or da la fulla che guardava siadora ha in clamà: «Per tge has ti da patir?»
In auter ha clamà: «Per tge t’unfreschas?»
In terz: «Crais ti d’acquistar tras quai gloria mundana?»
Alura ha ditg in quart: «Guardai, co ch’el surri! Po tala paina vegnir perdunada?»
Jau hai respundì ad els tuts schend:
«Vus duais be as reguardar che jau surrieva. Jau n’hai betg da patir per insatge – jau na m’unfresch betg – jau na tschertg nagina gloria – ed jau n’hai nagut da perdunar. Jau aveva said – ed jau as hai supplitgà da ma dar da baiver mes sang. Pertge che tge po dustar la said d’in nar auter che ses agen sang? Jau era mit – ed as hai supplitgà per plajas, sinaquai che jau possia discurrer. Jau era empraschunà en voss dis e notgs – ed hai tschertgà ina porta tar pli gronds dis e notgs.
Uss vom jau – sco ch’èn ids auters crucifitgads avant mai. E na pensai betg che nus sajan stufs dal crucifitgar! Pertge che nus stuain vegnir crucifitgads vinavant d’umans pli gronds ed adina pli gronds, tranter terras adina pli grondas e tschiels adina pli gronds.»
L’astronom[edit]
En la sumbriva dal tempel avain mes ami ed jau vis a seser in tschorv solitari. «Guarda», ha ditg mes ami, «l’um il pli sabi da noss pajais.»
Jau hai bandunà mes ami, sun m’avischinà al tschorv, al hai salidà e nus avain discurrì in cun l’auter.
Suenter in mument hai jau ditg: «Perduna mia dumonda, ma dapi cura es ti tschorv?»
«Dapi mia naschientscha», ha el respundì.
Jau hai dumandà: «Tge via da la sabientscha suondas ti?»
El ha respundì: «Jau sun astronom.»
Alura ha el mussà cun il maun sin ses pèz ed ha ditg: «Jau observ tut quests sulegls, glinas e stailas.»
Il grond desideri[edit]
Qua ses jau tranter mes frar, la muntogna, e mia sora, la mar.
Nus trais essan unids en la solitariadad. L’amur ch’ans collia è profunda, ferma ed estra. Na, ella è pli profunda che mia sora profunditad, pli ferma che mes frar fermezza, e pli estra che l’ester da mia narradad.
Bleras epocas èn passadas, avant che l’emprima tschajerina grischa ans reveleschia in a l’auter. Nus avain vis a nascher, flurir e murir blers munds, essan però anc adina plains da desideri giuvenil.
Nus essan plains da desideri giuvenil ed essan tuttina senza cumpogns, e nagin na dirigia ses pass vers nus. Noss’embratschada fraterna n’è mai vegnida schliada, ma nus n’essan tuttina betg ventiraivels. Tge ventira duess er vegnir concedida a desideri betg accumplì ed a passiun betg vivida? Danunder vegn in Dieu flammegiant a stgaudar il letg da mia sora? Tge diluvi vegn a stizzar il fieu da mes frar? E tge dunna vegn a cumandar mes cor? En il silenzi da la notg marmugna mia sora il num dal dieu da fieu nunenconuschent. Mes frar cloma suenter la dieua frestgentanta lontana. Il num da tgi che jau clom en mes siemis, na sai jau betg...
Qua ses jau tranter mes frar, la muntogna, e mia sora, la mar. Nus trais essan unids en la solitariadad. L’amur ch’ans collia è profunda, ferma ed estra.
In fain ha ditg[edit]
In fain ha ditg l’atun ad in fegl: «Ti fas ina tala canera cur che ti crodas! Ti disturbas mes siemis d’enviern.»
Il fegl ha respundì indignà: «Ti es d’origin inferiur e n’es mai t’auzà sur tia inferiuradad, ti chaussa marmugnusa, mitta. Ti na vivas betg en las sferas superiuras e n’has nagin’idea da musica.»
Alura è il fegl sa mess sin la terra ed è sa durmentà. Returnond la primavaira, è el puspè sa sveglià – ed era in fain.
Cur ch’igl ha puspè fatg atun, il temp per il sien d’enviern s’avischinava e la feglia crudava en l’aria, ha el marmugnà: «O quests fegls d’atun! Els fan ina tala canera! Els disturban mes siemis d’enviern.»
L’egl[edit]
L’egl ha ditg in di: «Jau ves davos questas valladas en la tschajera blaua ina muntogna. N’è ella betg magnifica?»
L’ureglia ha tadlà ed ha ditg suenter in mument: «Nua hai ina muntogna, jau n’aud nagin.»
Sinaquai ha ditg il maun: «Jau emprov adumbatten da la tutgar. Jau na chat nagina muntogna.»
Il nas ha ditg: «Jau na savur nagut. Qua n’hai nagina muntogna.»
Qua è l’egl sa vieut en in’autra direcziun. Ils auters han discutà vinavant davart questa curiusa errur ed èn vegnids a la conclusiun: «Cun l’egl n’è insatge betg en urden.»
Ils dus erudits[edit]
En la veglia citad Afkar vivevan ina giada dus erudits. Els odiavan in l’auter, ed in cumbatteva la ductrina da l’auter. In dad els snegava l’existenza da Dieu, l’auter era cartent.
In di han els entupà in l’auter sin la plazza da fiera. Entamez lur scolars han els cumenzà a disputar, schebain ils dieus existian u betg. Pir suenter avair debattà uras a la lunga, èn els puspè ids in ord l’auter.
La medema saira è il nuncartent ì en il tempel, è sa bittà per terra davant l’altar ed ha dumandà ils dieus per perdun pervi da sia stinadadad.
La medem’ura ha l’auter erudit, quel ch’aveva defendì ils dieus, brischà ses cudeschs sontgs. Pertge ch’el era daventà nuncartent.
Cur che mes quità è vegnì sin il mund[edit]
Cur che mes quità è vegnì sin il mund, al hai jau protegì e tgirà cun grond’affecziun.
Sco tut il viv, è el creschì, daventà ferm e bel ed era plain daletgs mirveglius.
Nus amavan in l’auter, mes quità ed jau, e nus amavan il mund enturn nus. Pertge che mes quità era amiaivel, ed jau era amiaivel cun el.
Cur che nus discurrivan in cun l’auter, mes quità ed jau, passavan ils dis sco il vent, e siemis mirveglius ornavan nossas notgs. Pertge che mes quità era baterlus, ed jau discurriva bler cun el.
Cur che nus chantavan ensemen, mes quità ed jau, stevan ils vischins sin fanestra, pertge che nossas chanzuns eran profundas sco la mar, e nossas melodias clamavan enavos regurdientschas lontanas.
Cur che nus gievan in cun l’auter sin via, mes quità ed jau, ans guardava la glieud suenter cun bainvulientscha e scutinava las pli bellas chaussas. I deva però er scuidus, pertge che mes quità era ina chaussa nobla, ed jau era losch dad ella.
Ma sco tut vivent è mes quità mort, ed uss sun jau persul cun mes patratgs.
Uss tunan mes pleds pesants en mias ureglias. Nagins vischins na vegnan a tadlar mias chanzuns.
Nagin na ma guarda suenter, cur che jau vom sur via.
Be en sien aud jau a dir vuschs plain cumpassiun: «Guardai, qua giascha in um, dal qual il quità è mort.»
E cur che mes plaschair è vegnì sin il mund[edit]
E cur che mes plaschair è vegnì sin il mund, al hai jau tegnì en mes mauns, sun raivì sin il tetg da la chasa ed hai clamà: «Vegnì, vischins, vegnì e guardai, oz m’è naschì il plaschair. Vegnì e guardai la chaussa allegra, co ch’ella ri en il sulegl!»
Ma nagin dals vischins n’è vegnì a guardar mes plaschair. Quai m’ha fatg surstar fitg.
Set mais hai jau proclamà mintga di mes plaschair sin il tetg da la chasa – ma nagin n’ha fatg stim da mai. Uschia essan mes plaschair ed jau restads persuls, nuntschertgads e nunvisitads.
Perquai ch’el n’ha pudì inflammar nagin auter cor, e perquai che be mes lefs bitschavan ils ses, è mes plaschair daventà pallid e malsaun.
Ed alura è mes plaschair mort da la solitariadad. Uss ma regord jau da mes plaschair mort be cur che jau ma regord da mes quità mort. Ma la regurdanza è sco in fegl d’atun, il qual scruschigna in mument en il vent e n’è silsuenter betg pli d’udir.
«Il mund perfetg»[edit]
Dieu da las olmas persas, ti ch’es pers tranter tut ils dieus, ma taidla! Destin misericordaivel che veglias sur da nus olmas spersas, errantas, ma taidla!
Jau viv entamez in mund perfetg, jau il pli nunperfetg.
Jau, in caos uman, ina tschajera d’elements stgamiads, ma mov tranter munds cumplenids – umans cun dretg ed urden, cun ils dretgs patratgs, cun siemis ordinads, ideals ch’èn generalmain enconuschents e fixads en scrit.
Lur virtids, o Dieu, èn calculadas, lur putgads pasads, e schizunt las nundumbraivlas chaussas en la mesa glisch tranter virtid e putgà han lur rang e lur urden.
Leschas irreproschablas prescrivan tge ch’è da far da di e da notg:
Mangiar, baiver, durmir, cuvrir sia nivadad ed esser stanchel a dretg temp.
Lavurar, giugar, chantar, sautar e giaschair quiet cur ch’è arrivada l’ura.
Pensar quai, sentir l’auter, e chalar da pensar e sentir cur ch’ina tscherta staila cumpara a l’orizont.
Spogliar in vischin riend, regalar graziusamain, ludar da surengiu, crititgar precautamain, destruir in’olma cun in sulet pled, brischar in corp cun ina fladada, e lavar ils mauns suenter la lavur dal di.
S’amar sco ch’i tutga, far passar il temp sco prescrit, onurar commensuradamain ils dieus, manar cun inschign ils diavels per il nas – e sch’i fa basegn emblidar tut, sco sche la regurdientscha fiss morta.
Avair plaschair d’in’idea, meditar prudent, giudair profundamain la ventira, patir discret – ed alura svidar il magiel, sinaquai ch’il di da damaun al empleneschia puspè.
Tut questas chaussas, Dieu, vegnan planisadas a moda perspicazia, messas sin il mund per lur intent, tgiradas precautamain, regidas tenor reglas, guidadas da la raschun, e la finala, sco ch’igl è perscrit, mazzadas e sepulidas. E schizunt las fossas quietas en l’olma umana èn segnadas e dumbradas.
In mund perfetg èsi, in mund d’excellenza accumplida, in mund da miraculs infinits, il fritg il pli madir en il curtin da Dieu, il patratg maisteril da l’univers.
Ma pertge, Dieu, stoss jau viver en quel, jau in graunin da passiun malmadira, in stemprà confus che na buffa betg vers ost e betg vers vest, ina restanza ruinada d’in planet daditg brischà?
Dieu da las olmas persas, ti ch’es pers tranter tut ils dieus, pertge stoss jau viver qua?