Il mulin solitari

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il mulin solitari  (1867) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

Sin ina terrassa spundiva en ina val laterala dal Rain en la Surselva grischuna giascha ina pitschna vischnanca rumantscha amez sia bella cultira. Sias chasas da lain, embrinidas dal sulegl, cun in fundament e cuschina da mir alv, circumdeschan en in’irregularitad plaschaivla la pitschna baselgia parochiala dal vitg, la quala s’auza quasi or da mez da las chasas cun sia bella tur radunda en la frestga aria alpina. Enturn il vitg vesan ins ierts da flurs e da legums cun lur clasenas rusticalas a la moda grischuna. La vischnanca è circumdada da stupents prads ed ers, e numerus clavads èn semnads or sin quest terren fritgaivel per retschaiver e metter en segirtad ils ritgs fritgs dal funs. Oradim l’ur da la terrassa s’auzan plantas giganticas ed in guaud spess tschincla la cultira da la vischnanca sin tuttas varts. Intginas palas dal funs han dentant rut tras il circul dal guaud e s’extendan a bass fin giu en ina regiun pli miaivla. Sin questas spundas suleglivas verdegia il tscharescher; gea, giudim il territori crescha schizunt anc autra pumera dumestia che delectescha l’atun l’agricultur activ cun ses fritgs savurus, e numerus faus e ruvers traversan las retschas dals stgirs pigns dal guaud. Giufuns observan ins in chagliom spazius dad ogns e badugns e tras quel traglischan ils vials dal Rain cun lur undas stgimantas. Sur la vischnanca mainan duas vias, pliras sendas e blers trutgs tras il guaud si en las aclas, questa prada romantica cun ervas savurusas che vegn frequentada il matg da la muaglia avant ch’ins chargia las alps. Sur las aclas s’extendan pliras alps fin si tar la grippa cun lur corns e la pizza gizza che paran da crescher or dad in vast glatscher. Da mintga vart cunfinescha la terrassa cun duas vals alpinas profundas che derschan lur auas furiusas stgimond sur precipizis, tras crappa e grippa en la bassa.

L’onn 17** giascheva en ina stretga da la val profunda da vart sanestra dal vitg in pitschen mulin cun duas molas. El steva insaquants pass ordaifer la stretga da la val en ina pitschna gonda, circumdada da plantas stgiras e chaglias spessas. Il mulin era da crap, l’abitaziun suren era da lain e cuntegneva ina stiva, trais chombrettas ed ina cuschina. Intginas chanals manavan in dutget cun aua sin las rodas da las duas molas. L’edifizi era gia vegl e mez marsch. Ses conturn era stgir e grev, essend che la val, en la quala el giascheva, era zunt profunda, sias spundas taissas e surcreschidas cun plantas romusas ed in spess chagliom. Insaquants pass davant il mulin steva in pitschen clavà cun ina bargia da laina, e sperasvi manava ina graschla via charrabla davent dal mulin fin giu en la via che travers anc ozendi la val.

Orribla era bainduras la ramur da l’aua alpina furiusa, cunzunt cur ch’in temporal passava sur la muntogna vi. La val manava da temps da burascas e tempestas crappa, grossa sco pignas, e smanatschava bainduras da metter sut e ruinar la gionda ensemen cun il mulin. L’enviern devi qua starmentusas navadas cun naiv da dus fin trais bratschs autezza, e pir tard la primavaira, cur che l’entira terrassa dal vitg era terrena e verda, chattav’ins anc en il conturn dal mulin grossa glatscha e gronds mantuns da naiv che giaschevan encunter las spundas sumbrivaunas da la val umida.

Igl era ina dumengia saira, tard l’atun che tut las lavurs dal funs eran gia finidas. In vent fraid ramurava e tschivlava tras las plantas da la val. Or da la sgarschaivla stgiraglia che cuvriva la val cun ses vel nunpenetrabel, traglischava anc encunter al viandant or dal mulin ina flaivla glischetta sco ina staila. Nus vulain entrar en il mulin per far enconuschientscha cun ils abitants da quest’avdanza isolada. Giudim la maisa seseva ina dunna da circa quarant’onns, la mulinera Turté, ina vaiva e mamma da dus uffants. Sia fisionomia era charina e miaivla, schegea ch’ins pudeva observar che cruschs e travaglias avevan gia fatg intgina devastaziun en la fatscha amuraivla. Da vart dretga dad ella seseva ina bella giuvnetta da circa quattordesch onns; quai era Mierta, la figlia da la mulinera. Da l’autra vart da la mulinera era in um da circa tschuncanta onns, il quinà da la vaiva cun num Giusep, il qual era, essend betg maridà, vegnì suenter la mort da ses frar, il muliner, per gidar sia quinada sco famegl e muliner. Sisum la maisa seseva en in’entgarna in frestg giuven da prest sedesch onns; quai era Giacum, il figl da la paupra vaiva.

L’entira famiglia pareva dad esser en gronda tristezza ed ins veseva che tuts avevan da batter cun las larmas, las qualas eran a scadin orasum. Il motiv da quella tristezza era quel: Damaun dueva Giacum bandunar la chasa paterna per ir a Lyon en Frantscha, nua ch’in parent al aveva procurà servetsch. Il mulin na rendeva betg a la paupra vaiva: savens aveva il muliner strusch aua per ina mola, nundir per omaduas; ed autras giadas empleniva l’aua furiusa da la val il dutg e las chanals dal mulin cun glera, uschia che quel stueva star airi entiras emnas enfin che l’aua pudeva puspè vegnir manada sin las rodas. En il mulin pudeva l’aug Giusep dar dumogn avunda a las lavurs ordinarias. Ultra dal mulin na possedeva la famiglia betg bler; il funs che tutgava a la vaiva ed a l’aug ensemen era strusch suffizient per pudair envernar ina vatga, e per il pli stueva la paupra famiglia sa cuntentar cun insaquantas chauras e nursas ed in pèr portgs. Giacum aveva fin uss gidà l’aug tar las lavurs en il mulin ed era pliras stads stà famegl en l’alp; ma il gudogn n’era betg grond ed aspects da pudair liberar il mulin da l’ipoteca e gidar sia chara mamma d’esser puspè si da chau n’eran qua naginas avant mauns; perquai aveva el, stimulà latiers da ses aug a Lyon, prendì la resoluziun da tschertgar sia ventira en terras estras, e la mamma aveva finalmain er dà ses consentiment latiers.

«Quai è la davosa saira che ti es qua tar nus, Giacum», ha suspirà la mamma; «veglia Dieu che ti turnias anc ina giada a chasa saun e frestg da corp e da spiert. O mes char uffant! Lascha vegnir endament las admoniziuns e l’instrucziun che jau t’hai dà. Sajas oravant tut activ, diligent e fidaivel a tes patruns en tuts reguards. N’emblida mai da far tias uraziuns da la damaun e da la saira; guntgescha las societads malonestas e cumpogns maligns che ta vulan surmanar. Sajas prudent, modest e fa conscienziusamain tias lavurs. Da festas e dumengias almain frequenta il servetsch divin cun devoziun e legia bainduras inqual cudesch religius. O mes char uffant! Navaira, ti m’empermettas da viver undraivlamain er tranter la glieud estra!»

«Gea, chara mamma», ha respundì Giacum cun las larmas giu per la vista, «jau vi ma depurtar bain e far endretg cun agid da Dieu. O, chara mamma, mai na vegn jau ad emblidar voss pleds! E ti, chara Mierta, ura per mai, roga Dieu ch’el ma protegia e ma laschia supportar cun pazienza tut las cruschs e travaglias da questa vita.»

Mierta n’è betg stada abla da dar resposta a ses char frar, il qual ella amava pli che sasezza; las larmas la currivan giu per las vistas ed ella è s’auzada cun in grev suspir ed ha embratschà il frar, il sulet uman ch’aveva fin uss embellì ad ella ils dis da sia giuventetgna solitaria. Quests fragliuns, da pauc dapli ch’in onn differenza da vegliadetgna, avevan adina vivì en uschè buna armonia e perinadad! Els eran creschids si ensemen en il mulin solitari, n’eran quasi mai stads en cumpagnia cun la giuventetgna dal vitg. Nua che in gieva, vuleva er l’auter esser ì, e gugent fascheva in las lavurs da l’auter, nua che quai era pussaivel. Durant ils lungs envierns na vegnivan els bunamain mai in ord l’auter e tut ils gieus e termagls da l’innocenta giuventetgna avevan els fin uss fatg tras ensemen. O, quant fermas ragischs aveva la bella e nobla charezza fraterna fatg en quests buns cors! Pir uss ch’era arrivada l’ura ch’il frar dueva bandunar la chasa paterna sentivan omadus tge gronda sperdita che quai vegnia ad esser.

Giacum e Mierta avevan retschet da lur prudenta mamma ina fitg buna educaziun. La mamma era ina dunna pietusa ed aveva plantà en lur cors da giuven ensi il sem da la tema da Dieu, da pietad e da la charezza proximala. Ella aveva er sa dà gronda bregia e stenta d’instruir ses uffants en chaussas da scola. Schegea ch’ella n’era nagina scolasta, aveva ella tuttina empruvà cun bun success d’instruir ses dus uffants, ils quals avevan retschet dal stgaffider buns duns, en il leger e scriver ed er in pau en il far quints. Giacum aveva entras sia diligenza acquistà ina bella scrittira e scriveva meglier rumantsch ch’ils blers scolars da nossas uschenumnadas scolas realas d’ozendi. Ses chau n’era betg emplenì cun geografia, istorgia natirala ed autras da questas autas scienzas; ma persuenter era el abel da tschentar si in concept rumantsch e saveva scriver pulit ina brev dad A fin Z, schizunt senza agid dad auters. Ils quints che vegnivan avant en chasa saveva el il davos si per la detta, ed el saveva schizunt er ch’il mund saja radund, senza ch’el avess insacura gì l’occasiun da vesair il globus. Mierta n’era en tut questas scienzas betg main versada che ses frar, gea en il leger surpassava ella anc quel.

Uschia aveva quella povra vaiva, penetrada da la vaira amur e charezza envers ses uffants, educà quels cun gronda conscienziusadad ed er instruì quels per ils basegns da la vita pratica, uschè lunsch sco che quai era stà pussaivel ad ella. Ina na chatta quai betg en tut las famiglias uschia; savens vegnan ils uffants resguardads da geniturs egoistics sco in chapital, il qual els emprovan da far productiv mo per agens interess, senza prender en consideraziun l’avegnir da lur descendents.

L’autra damaun era la famiglia dal mulin gia bain marvegl en pe. La mamma e Mierta eran sa resolvidas d’accumpagnar Giacum fin a Glion, nua che dus auters giuvens d’ina vischnanca vischinanta che vulevan er far cun Giacum il viadi a Lyon duevan quest di a l’ura fixada. Anc ina giada ha la buna famiglia fatg ensemen ina ferventa uraziun ed il giuven viandant è alura sa mess, suenter avair dà cumià al fidaivel aug Giusep, en cumpagnia da mamma e sora sin viadi. O, quant mal al fascheva la partenza or da la chara chasa paterna, la quala el dueva uss bandunar per in temp uschè lung! Anc ina giada è el sa vieut oradim la gionda ed ha dà in’egliada sin il mulin per svanir alura en il stgir dal guaud.

Pir tar la saira èn la mamma e la figlia arrivadas a chasa en il mulin, omaduas tristas e stanclas. Giacum aveva chattà a Glion ses dus cumpogns ed era sa mess cun quels sin ses lung viadi, prendend cun sai la benedicziun da la mamma charezzanta ed il cor da sia chara, fidaivla sora. Arrivadas en il mulin èn omaduas, mamma e figlia, sa messas a plirar da l’encreschadetgna e na savevan betg sa consolar da l’absenza da Giacum. Finalmain han ellas prendì lur refugi ta quel, dal qual vegn tut confiert: ellas han fatg ina chauda, ferventa uraziun ed èn sa messas alura in pau pli consoladas a ruaus.

L’atun aveva dà cumià ed in fraid e criv enviern aveva la fin da november tegnì si’entrada en las valladas alpinas. Naiv e glatscha cuvrivan uss puspè las vias ed ils trutgs en las muntognas. En il mulin da la val era la vita dals abitants zunt trista e monotona. La mulinera fascheva las lavurs da chasa e filava tranteren per ella e per auters. Mierta gidava l’aug en mulin e purtava ni manava cun ina scarsola ils satgs cun farina en il vitg e sustegneva, cur ch’ella n’era betg sin via ni en il mulin, la mamma en sias lavurs da chas. Ma sia legria e sia vivacitad eran svanidas, ed ina tscherta melanconia aveva prendì possess da ses cor. Nua ch’ella gieva, tge ch’ella pigliava a mauns, dapertut mancava ad ella il char frar, il fidaivel e char cumpogn da si’uffanza. Sia vusch, la quala resunava antruras savens en il mulin e tras la val sco ina dultscha flauta, tascheva uss e mo zunt darar chantava ella anc las chanzuns ch’ella e Giacum avevan emprendì da la mamma. Mintga trutg, mintga senda, mintga entgarna en il mulin fascheva endament ad ella il frar absent, cun il qual ella aveva termaglià e lavurà tants onns en pasch e concordia.

Uschia èn passads dis ed emnas e finalmain èn arrivads ils firads da Nadal e cun quels l’emprima allegria en il mulin da la val solitari. Giacum aveva numnadamain chattà in’occasiun da trametter a sia mamma e sora ina brev cun in cumpatriot ch’era returnà da la Frantscha a chasa sia sin las festas da Nadal. En quella brev aveva Giacum notifitgà als ses da chasa che el e ses cumpogns sajan arrivads ventiraivlamain il dieschavel di da lur viadi a Lyon. El saja vegnì retschet là da l’aug cun tutta cordialitad, el quel al haja alura manà en ses servetsch. El servia uss en in café ed i na giaja betg mal cun el. Ils patruns parian dad esser buna ed onesta glieud ed el speria uschia ch’i vegnia ad ir bain cun el, sche Dieu al mantegnia la sanadad sco fin uss.

O tge grondissima legria han fatg quellas paucas lingias da Giacum en il mulin! Mamma e sora e l’aug tuts trais eran consolads da quellas novas, e cun chaudas larmas ha la buna famiglia engrazià a Dieu per la protecziun, sut la quala Giacum era arrivà uschè ventiraivlamain en il lieu da sia destinaziun. Quella suletta legraivla nova da Giacum aveva dà a tut ils avdants dal mulin nova vita; cun nov anim ha mintgin prendì puspè a mauns sias lavurs quotidianas, sperond cun viva cardientscha che Dieu en tschiel, il bab dals orfens, vegnia er da qua d’envi a proteger il giuven absent, il qual era a tuts uschè char.


II.
[edit]

Nus sursiglin en noss’istorgia in interval da circa tschintg onns.

La stad era stada chauda e zunt favuraivla als fritgs dal funs en las cuntradas alpinas. La fin d’avust paradava la cultira surtratga cun il pli bel vestgì da la fritgaivladad. Aut seghel, spessa salin e stupent dumiec cuvriva gronds spazis da la cultira, e tranteren fluriva in rasdiv spess e redaivel. Las aclas avevan dà ina fanada sco anc mai e las alps empermettevan in giudiment zunt favuraivel. En paucs dis vulev’ins cumenzar cun la racolta da la granezza.

En nossa terra è il temp da las lavurs dal funs curt. Ditg cuzza l’enviern e retardescha savens las lavurs champestras fin vi vers la fin d’avrigl; ma han las lavuras ina giada cumenzà, alura chatscha ina l’autra, e savens mancan ils lavurers en tals temps da gronda lavur; pertge che nossa terra ha a proporziun da sia grondezza ina zunt pitschna populaziun. En da quels temps vegnan ils paupers, ils quals han sezs pauc ni nagin funs, tegnì en onur da lur convischins bainstants, ed avess scadin da quels paupers quatter mauns enstagl mo dus, el chattass per tuts quatter lavur avunda en temps da tala chatscha.

Scrivant Luregn ch’aveva in grond funs e na pudeva betg dar dumogn a tut sias lavurs mo cun sia famiglia e famegl e fantschella, aveva pensà ordavant a quella calamitad e vuleva prevegnir ad uras a questa mancanza da lavurers. Il scrivant era in um fitg bainstant; el possedeva in stupent funs, envernava sias otg fin diesch vatgas, diesch fin quindesch sitgs ed ina quantitad chauras e nursas. Ultra da quai aveva el blers chapitals, e baininqual pauper da la vischnanca schemeva sut las griflas da scrivant Luregn; pertge che quel n’era betg mo ritg, el era in ranver da l’emprima classa e n’enconuscheva ni misericordia ni umanitad ni miaivladad envers ses povers debiturs. En temps sco il preschent ch’ils lavurers mancavan, na sa nuspiva el betg da tirannisar ils paupers ch’al eran culpants insatge, cur che quels na vulevan betg servir ad el cura e co ch’el vuleva. El na prendeva zunt nagin resguard sin ils povers; avevan quels sezs previs da racoltar lur paucs fritgs, stuevan els cun ina giada laschar star tut ed ir a dis tar el, e qual lura anc per ina zunt pitschna schurnada, ni ch’el als visava il chapital e marterisava nua ch’el saveva e pudeva.

In tal senn egoistic, in tal chaprizi, ina tala bassa passiun che ignorescha tuttas sublimas vardads da la vaira ductrina cristiana n’è betg da chattar uschè darar sco quai ch’ins crai forsa. Quellas qualitads nuschaivlas da l’uman sa manifesteschan en acts da barbarissem, en garmaschia ed insolenza envers il proxim.

La dumengia avant l’emna da la racolta era uss arrivada. Il sulegl che levava traglischava cun ina splendur magica en las milliardas pidras da la rugada. In profund silenzi regiva sin il territori da la vischnanca; il tschiel era cler ed annunziava la meglra aura per ils proxims dis. I pudeva esser circa enturn las nov, cur ch’ils zains han cumenzà a tutgar per clamar ils vischins en il sontg tempel tar il servetsch divin. Las vuschs sonoras dals zains resunavan imposantamain tras il guaud e tras las vals, e las vischnancas vischinantas respundevan da lur vart cun in tuchiez armonic che leventava en tut las entgarnas ils numerus ecos da las muntognas. O, quant bella è la damaun d’ina dumengia en nossas valladas grischunas! Sin tuttas varts aud’ins l’admonenta vusch sonora dals zains che cloman ils fidaivels tar l’uraziun; pasch e ruaus giascha sin l’entira cuntrada ed in sentiment irresistibel da trist abandun prenda possess dal cor dal viandant che sa chatta da quellas uras persul sin via. Davant ses egl vesa el rasà or ina grondiusa natira en las scenarias las pli pittorescas e romanticas e numerus vitgs traglischan en la splendur dal sulegl; or dals chamins s’auzan levas colonnas da fim en l’aria ed el dublescha ses pass per arrivar a dretgas uras en il lieu e pudair prender part da la festivitad che vegn tegnida en il sontg tempel.

Ils zains avevan oz gia chalà da tutgar ch’ina giuvna aveva anc da traversar in spazi considerabel dal funs per arrivar en il vitg tar la baselgia. La tema da vegnir memia tard tar il servetsch divin l’animava da festinar, ed ella ha percurrì la via davant ella cun in’elasticitad particulara. Ses pass era uschè rapid ch’ins aveva strusch peda da considerar pli damanaivel questa figura plaschaivla. La giuvna era vestgida a la moda da la cuntrada. Ina rassa da carpun blau stgir, in pau curta, pendeva en numerusas faudas giu per la persuna bain proporziunada; vi dals pes purtava ella chaltschiels cotschens e chalzers cun tscheps; il sain era vestgì en in proper corset cotschen cun fermas curregias; enturn culiez aveva ella in faziel alv e sur quel in auter faziel da saida cotschna; il chau cuvriva ina pitschna schlappa cun in piz davant giu fin sin il frunt. Tschop na purtava ella nagin, ella era a mongias alvas; ina chamischa alva sco la naiv curclava sia bratscha musculusa. La matta er gronda, bain creschida, da bella proporziun e statura ed elastica. Sia fatscha era bella, seraina e d’ina vaira chalur virginala; ses bels egls blaus traglischavan viv e ses bels chavels brin clers eran bain ornads en correspundevan zunt bain a la fatscha charina.

Arrivada fin tar la baselgia, era la giuvna encotschnida sco ina rosa ed ella suava tut en in’aua; ella è sa sientada cun in faziel alv ed è entrada cun tutta modestadad ed è sa messa en in banc destinà per las mattauns en il mument ch’il servetsch divin ha prendì si’entschatta.

«Guarda, la Mierta vegn, quella luscharda», ha ditg ina matta en in banc davos ad ina cumpogna; «i porta nà a quella murdieua da sa vestgir en tala moda, sco sch’ella possedess sappia Dieu tge, entant ch’ella n’ha nagut auter ch’in mez mulin marsch ch’è alura anc sut per insaquants tschients. E co ch’ella ha oz puspè fatg si bain chavels!»

Quai è ina moda veglia ed ella flurescha er anc ozendi tar la schlattaina feminina, numnadamain la moda da crititgar gia en baselgia il vestgì da quella e da tschella. Ils egls da quellas criticastras sgolan d’in banc a l’auter, admiran qua ils ureglins, là in faziel nov, in tschop, ina schlappa ed auter pli. Per las funcziuns da las baselgias han ellas adina claus tut ils senns, egls ed ureglias, ed ellas na chattan uschia en il sontg tempel er mai nagin’edificaziun. Enstagl dad avrir il cor a las admoniziuns dal predicatur e da s’umiliar avant Dieu e sa fortifitgar tras il servetsch divin, laschan ellas prender ina naira scuidanza possess da quel. La pli modesta giuvna che sa petgna bain, che sa lava, s’ornescha andantamain, sco quai ch’il respect dumonda che scadin uman duaja purtar envers sasez, è savens exposta ad ina tala critica da buccas bletschas.

Il spiritual aveva dà la davosa benedicziun e las mammas da chasa han cumenzà a bandunar la baselgia per ir a chasa a preparar il gentar a la famiglia. Ad ellas è suandada la giuventetgna ed il davos er ils creschids. Ils mats eran sa pustads sin cadruvi e laschavan passar sper els vi las mattauns, faschond sur quella e tschella lur remartgas, bainduras da quellas che na gievan betg bain a prà cun l’instrucziun religiusa ch’els avevan gist gì en baselgia. Gea, la memoria da blers giuvens n’è betg fitg ferma, essend il terratsch sin il qual il sem dal bun vegn semnà, n’è betg cultivà il meglier.

«La Mierta è tuttina la pli bella matta che nus avain», ha ditg in dals menders a ses cumpogns; mo donn ch’ella è uschè spuretga e ch’ella posseda mo ina mola da ses mulin.

«Bella è ella, quai è vair», ha respundì l’auter; «ma ella è er zunt loscha. Cun nus auters menders na vul ella avair da far nagut, e vul ins far inqual tuppadad cun ella, sche dat ella respostas ch’ins è led dad ir per sias vias. Pensai be, l’emna vargada èn dus menders stads ina saira vi la val ed han vulì ir a tramegl tar la Mierta, ma quella als ha manà viadora cun ina bella maniera; gnanc si en stiva èn els vegnids da passar: davant lur nas ha ella serrà l’isch ed als ha laschà dadora. E savais tgi ch’ils menders èn stads: in era il Gieri da scrivant Luregn e l’auter il Rest da mastral Paul.»

«Quai è pelvaira in cas maiudì ch’ina mulinera sco la Mierta che n’ha tant sco nagina rauba trametta davent tals giuvens ch’han qua en noss vitg ed era en autras vischnancas tantas letgas en l’iert da las mattauns», ha ditg in terz tranter ils menders.

«N’as smirvegliai betg tant da quai», ha replitgà in auter; «la Mierta n’è betg uschè tuppa da sa dar giu cun mats dals quals ella sa ch’els vulan mo avair lur sulaz cun ella. Dal reminent è Mierta ina brava e stupenta matta, quai na po nagin snegar. Quantas giuvnas avain nus qua en il vitg che fissan ablas da prestar tant sin ina lavur sco ella? Gnanc ina sumeglianta avain nus qua.»

Entant ch’ils mats sa consultavan qua tenor lur veglia isanza, era Mierta vargada giu il cadruvi e vuleva gist sa manar vi sin la via che manava or tar il mulin da la val, cur ch’ina mattetta da scrivant Luregn l’ha clamà e ditg:

«Il bab ha ditg che ti Mierta duais vegnir giu en nossa chasa in mument, el haja da discurrer insatge cun tai.»

«Di al bab», ha respundì Mierta, «che jau n’haja uss nagina peda da vegnir giu tar el, jau vegnia giu suenter ductrina; uss stoss jau ir dabot a chasa. Navaira, pitschna, ti dis quai al bab!»

«Gea», ha marmugnà la mattetta ed è ida a chasa sia.

Mierta è uss sa rendida en tutta prescha vers il mulin. Tge po il scrivant bain vulair?, pensava ella per sasezza. Probablamain vul el far vegnir mai a meder, quai è tgunsch da lignar; ma quai na poss jau betg far, er nus avain da far in pau granezza ed jau sun gea tut suletta da lavurar. I vegn uss franc puspè a dar smanatschas sco l’onn passà, quai è da prevesair. O fissan nus mo ina giada libers da quest tiran! Cun gronda grevadetgna è ella entrada in mument pli tard en il mulin, e strusch ch’ella ha vis la chasa mamma, ha ella laschà currer las larmas sco in uffant.

«Tge has ti, mia Mierta?», ha dumandà la mamma cun vusch tremblanta. «Tgi ha fatg a tai insatge dal mal?»

«Nagin, chara mamma», ha respundì Mierta. «Il scrivant Luregn m’ha laschà dir entras sia mattetta che jau duaja vegnir giu en sia chasa. La mattatscha na m’ha betg ditg tge che ses bab veglia; ma jau sai bain avunda tge miras ch’el ha: damaun cumenzani a meder ora Quadras ed el vul franc far vegnir mai a dis tar el, sco l’onn vargà. Ma quai n’è betg pussaivel. Nus avain er da racoltar nossa pauca granezza da bell’aura e vus ch’essas anc uschè flaivla da la malsogna supportada na lasch jau betg ir or sin il funs; e l’aug che na sa anc strusch passar sin ses pe smardeglià, na dastga er betg zappar or da chasa. Sche co duess jau ir a dis tar il scrivant e laschar star tut tar nus ed anc prender en cumpra che vus as strapatschias cun cuschinar e far il perchasa. Na, na, chara mamma, quai na va betg; jau stun a chasa e lavur noss funs.»

«Ma ti sas, chara Mierta», ha ditg la mamma, «nus avain anc da dar 150 rentschs al scrivant, e vilentas ti el cun betg vulair ir a meder, sche visescha el a nus il chapital e nus vegnin en gronda miseria. Per insaquants dis va tar el; noss graun po anc vertir insaquants dis questa bell’aura, el madira mo tant meglier. En chasa vegn jau bain a pudair dar dumogn per intginas tschaveras, jau sun uss pli ferma che avant intgins dis.»

La mulinera Turté enconuscheva memia bain il scrivant Luregn. Quels 300 rentschs che la famiglia dal mulin era culpanta a quest ranver, avevan gia dà blers disgusts a quella paupra glieud. Uss era il daivet sminuì e pajà giu fin sin 150 rentschs. Il Giacum aveva gia tramess pliras giadas daners ch’el aveva spargnà per ils ses da chasa. Mo la mulinera era ina buna chasarina; ella n’aveva betg duvrà quests daners per la chasa, ella aveva restituì ina part dal chapital che quel era uss reducì sin la mesadad. Ma 150 rentschs era da lez temp anc in chapital grond avunda per laschar far chalenders ina povra vaiva che stueva sa trair vi quasi mo cun la lavur da sia bratscha.

«Bun pia», ha Mierta ditg a la mamma, «trais dis vi jau ir tar il scrivant a meder; ma gievgia proxima vi jau meder noss er, quai sto er esser fatg. Il scrivant vegn bain sez a chapir che nus stuain er far nossa racolta e che nus na pudain betg laschar expost noss graun a tuttas auras.»

«Emprova pia sche ti vegns libra dal scrivant», ha ditg la mulinera cun in grev suspir. «Ma sajas per l’amur da Dieu umilitaivla davant el; n’al vilenta e provochescha betg cun respostas resolutas, uschiglio ans lascha el per franc sentir sia crudaivladad.»

Mierta ha empermess a la mamma da discurrer cun il scrivant uschè bufatg e miaivel sco ch’ella sappia. Il gentar era prest stà preparà e suenter che la giuvna ha gì rugalà tut en chasa e lavà giu la vaschella en cuschina, è ella puspè ida en il vitg a ductrina.

Sco en auters lieus, uschia eri er usità en questa vischnanca da tegnair ductrina avant las vespras. Tut la giuventetgna cumpareva senza excepziun en baselgia ed il plevon examinava las giuvnas ed ils giuvens davart il cuntegn da ses predi da l’avantmezdi e deva er ina lecziun correspundenta or dal catechissem. Ins tegneva da lez temp anc generalmain insatge sin il savair la ductrina cristiana e quels giuvens ni quellas giuvnas che na savevan betg respunder sin las dumondas dal plevon sa turpegiavan fin si sur las ureglias. Il temp ha bainduras purtà inqual midada ch’è tut auter che adequata a la cultivaziun ed il svilup moral da la giuventetgna. Ozendi datti lieus nua ch’ils giuvens stattan pli gugent tar gieus e sulazs enstagl da frequentar l’instrucziun religiusa. In tal sa cuntegnair da glieud giuvna, la quala ha franc anc da basegn da plantar en il cor las vardads sublimas dal cristianissem na sa lascha betg approvar e senza dubi han genitur che concedan a lur uffants ina tala dispensaziun da l’instrucziun religiusa e morala da dar quint avant il divin derschader per lur indulgenza e negligientscha.

Cur che las ductrina e las vespras èn stadas vargadas, ha Mierta bandunà la baselgia per ir giu tar scrivant Luregn. Quel aveva oz chattà per bun da far in brav sien tranter vespras e restaurar sias forzas per ils proxims dis ch’al duevan purtar tanta lavur, stenta e quitads. Mierta è entrada en chasa ed ha dà la buna saira. Il scrivant era gist stà si ed era anc plain sien.

«Buna saira, scrivant Luregn!», ha ditg Mierta cun sia vusch sonora. «Vus avais laschà clamar mai oz tras Vossa mattatscha; uss sun jau qua per udir tge che Vus vulais, scrivant.»

«Quai è endretg che ti es vegnida», ha ditg il scrivant. «Jau hai mo vulì dumandar tai, Mierta, da vegnir a meder quest’emna. Il graun ora Quadras è madir ed jau stoss far en el quest’emna.»

«Jau stoss dir», ha Mierta respundì cun tutta umilitanza, «jau hai quest’emna zunt mala peda dad ir a dir. La mamma è stada malsauna e na po anc strusch far il perchasa, e l’aug Giusep ha mal in pe ch’el na sa strusch passar sin quel. Ultra da las lavurs da chasa manglass jau mezza meder noss er si Morella.»

«Stgisas nauschas èn quai!», ha respundì scrivant Luregn en tun malvulent. «Voss graun n’è anc betg madir e per quest’emna na van l’aug e la mamma betg a la malura sch’els èn sulets a chasa. La saira e la damaun pos ti anc tezza rugalar tut en chasa. Ti stos vegnir tar mai a meder, qua na datti nagut da discutar!»

«Vus savais, scrivant, jau As vuless servir da cor gugent, sche jau avess peda», ha ditg Mierta. «Ma Vus vegnis a chapir, cur che mo ina persuna è buna da lavurar en ina chasa e sto avair quità da tut, sche na san ins betg ir davent sco ch’ins vul, er sch’ins n’ha betg in uschè grond traffic en chasa sco Vus, scrivant. Insaquants dis vi jau però, cun tutta mala peda, vegnir tar Vus a lavurar per far a Vus in plaschair, schegea che jau na sai strusch co pigliar a mauns cun las atgnas lavurs.»

«Na, na, mia buna Mierta, ti na vegns betg mo insaquants dis tar mai, ti stos vegnir l’entira emna, has chapì, l’emna entira», ha ditg il scrivant cun tutta seriusadad. «Nus na ventschain uschiglio betg da meder quest’emna, e l’emna proxima has ti anc temp avunda da meder e far en tes graun; quel è gea prest purtà en.»

«Quai na ma vegn betg ad esser pussaivel», ha replitgà Mierta, «na, quai è absolutamain nunpussaivel, scrivant. Ma fin gievgia vi jau vegnir e Vus pudais esser cuntent, sche jau vegn trais dis entirs.»

Quella resistenza da Mierta, schebain ch’ella era sa depurtada envers il scrivant cun tutta umilitanza e miaivladad, aveva gia irrità il ranver inuman. El ha però pensà da bain anc dumagnar la giuvna, è puspè sa vieut vers Mierta ed ha ditg: «Mo va uss, Mierta, a la fin vegnin nus bain anc perina. Damaun vegns ti, e quai uschè marvegl sco pussaivel, has udì!»

Mierta ha giavischà la buna notg ed è ida. Ella era cuntenta dad esser vegnida libra dal scrivant en quella moda ed ha pensà per sasezza: Ti ranver na ma tschiffas quella giada betg sco che ti vuls!

Sin stgala ha ella entupà Gieri, il figl dal scrivant. Quel è stà surstà e d ha ditg: «Ha, la Mierta! Nua vas, sch’igl è lubì da dumandar?»

«A chasa», ha Mierta ditg e vuleva vargar il giuven. Ma quel era postà uschia ch’ella na pudeva betg passar sperasvi senza ch’el guntgeschia.

«Jau avess gia bleras giadas gugent discurrì insatge cun tai, Mierta», ha Gieri marmugnà da bass: «Dastg jau vegnir vi en il mulin questa saira? Mo jau persul?»

«Quai na fa betg da basegn», ha Mierta respundì en tun resolut, «jau vegn damaun tar vus a meder ed alura pos ti discurrer cun mai quai che ti has da discurrer. Da vulair vegnir vi en il mulin la saira, gliez betg emprova, ti sas co che jau hai fatg tschella giada cun tai e cun Rest ed oz na giessi betg meglier. Jau vi esser nundisturbada la notg.»

Gieri avess gugent anc fatg in’emprova da far midar resoluziun la giuvna, ma gist en quel mument ha el udì ad avrir l’isch da la stiva, e tement che ses bab pudess vesair ses cunfar cun Mierta, ha el spert laschà passar quella ed è ì si en stiva.

Gieri era in giuven da circa 22 onns; el era grond e ferm, ma ses exteriur n’era betg plaschaivel. El aveva bain l’aria cotschna dals muntagnards, ma sia fatscha aveva in’expressiun cumina e na pareva betg dad esser in barometer da bell’aura. Gieri saveva ch’el saja ritg e pussant e ch’el haja oz ni damaun aspects da vegnir scrivant, sco ses bab. Ch’el na saveva betg scriver, gliez n’aveva da muntar nagut; da metter ses num sut in document aveva el emprendì cun gronda bregia e stenta, e quai era da lez temp – forsa er anc pli tard – suffizient per pudair e dastgar aspirar sin l’uffizi da scrivant, quai vul dir cur che l’aspirant aveva l’appendix necessari latiers, numnadamain in dumber correspundent da vatgas e bovs. L’educaziun, la quala Gieri aveva retschet fin uss da ses geniturs, quella n’era betg fitg qualifitgada per far or dad el in anghel. Il scrivant aveva mussà ad el da mulscher vatgas, da far chaschiel, da trair panaglia, da tagliar e resgiar laina, insumma tut las lavurs champestras. Ultra da quai aveva Gieri savens gì l’occasiun da vesair cun tge filosofia che ses bab passava tras la vita. El veseva co ch’il scrivant tractava la paupra glieud, cun tge crudaivladad infama ch’el tirava en ils tschains da ses chapitals, co ch’el maltractava lavurers e tirava giu a quels la pajaglia nua ch’el saveva e pudeva; insumma aveva Gieri mintga di avant ses egls la meglra scola per in ranver e tiran, e quella scola n’era betg stada senza influenza sin il cor e spiert dal giuven.

Sia mamma era stada a l’entschatta ina dunna sco ch’ins chatta bleras, ni fraida ni chauda; ella aveva da dir pauc ni nagut en la famiglia, qua regiva il scrivant sco in tiran e la dunna aveva alura cun il temp er emprendì la moda e las mendas da ses um. L’agen interess era tar ella l’emprim e davos patratg da mintga di, ed ina mamma ch’ha laschà tschiffar ragisch la ranvaria e l’agen interess en ses cor, quella n’è betg ina buna educatura da ses uffants. Or dad in cor ch’è tatgà uschè fitg vi dals bains terresters na vegn mai bler dal bun. Tut ils buns patratgs e buns sentiments che vegnan ina giada ni l’autra leventads en in tal uman, vegnan er cun ina giada maschadads cun il tissi da la ranvaria, e davent èn els en in mument, sco quai che la lieur fui cur ch’il chaun vegn encunter ad ella.

En ina tala scola era Gieri creschì si, era vegnì grond e robust da corp, losch, garmadi, ignorant ed inuman da spiert e sentiment. Dus, trais envierns aveva el visità ina scola privata, la quala in pover um vegl tegneva bainduras insaquants mais durant l’enviern. Ma d’emprender da leger, scriver e quintar n’era el betg vegnì a frida, essend ch’i mancava ad el il tschaffen e talent tar da quellas chaussas. Si’educaziun religiusa la quala el aveva retschet dal venerabel plevon, in spiritual conscienzius che sa deva tutta bregia pussaivla per instruir la giuventetgna en la ductrina cristiana, n’aveva betg effectuà bler tar el; ses cor era in terratsch dir e mal preparà per retschaiver quest sem sublim ed al laschar verdegiar en ses intern. Ma Gieri na rumpeva betg il chau per da quellas chaussas. El visitava il servetsch divin sco ils auters, fascheva tuttas ceremonias prescrittas e carteva da cun quai avair satisfatg cumplettamain a tut sias obligaziuns. El era uschia in giuven da pitschna valur morala, e da princips morals saveva el pauc ni nagut. Quai ch’al tegneva pli u main in pau a mastergn, quai era sulettamain la reputaziun exteriura da la famiglia.

La vita da l’uman è da metter en cumparegliaziun cun ina nav sin la surfatscha inquieta da la mar. Manca a la nav il guvernagl, alura vegn ella in’unfrenda da las undas furiusas ch’ils orcans leventan e mettan en moviment sin l’immensa surfatscha da l’aua. Las undas furiusas en il cor da l’uman èn sias passiuns ch’al vegnan a dumagnar e manar a la perdiziun, sch’ils vairs princips morals al mancan, sch’el na chatta betg en il cristianissem sublim ina dustanza encunter las tempestas che smanatschan mintga mument d’al far in sclav da l’immoralitad, da las bassas passiuns umanas.

Gieri era uss gist en ils onns, en ils quals il levsenn da la giuventetgna e las passiuns buglian e sa dasdan en il cor da l’uman. El era tranter ils mats dal lieu in dals pli sfarfatgs; el curriva notgs entiras cun auters cumpogns laschads per il vitg enturn, disturbava e mulestava qua e là in ruassaivel vischin cun sias tuppadads. Ma tar la gronda part da las mattauns era el tuttina en bun credit; pertge ch’el fiss stà per baininquala ina buna partida, numnadamain per quellas che mo guardan en uigl e betg sin l’uman cur ch’arrivan las uras da maridar. Quai saveva Gieri bain avunda, essend quai ina pratica fitg generala en blers lieus, ed el n’aveva betg tema da pudair a temp inditgà tscherner tenor plaschair las rosas en l’iert da sia vischnanca. Ma quai na saveva el betg chapir ch’ina matta paupra sco la Mierta na vuleva savair nagut dad el. El n’aveva naginas miras d’eleger quella per sia spusa, schegea ch’ella era lunsch enturn la pli bella e pli brava giuvna ch’ins pudeva chattar; dentant avess el gugent gì ses sulaz cun ella, sco quai ch’el aveva anc cun autras. Mo la Mierta enconuscheva l’utschè. Per l’ina na plascheva il Gieri betg ad ella; per l’autra enconuscheva ella sia pitschna valur morala, e ses tramegls e sias tschantschas l’unfisavan. Perquai na deva ella betg ureglia ad el, malgrà la gronda bregia ch’el deva d’acquistar sia favur. Che la Mierta aveva avant curt temp serrà ad el l’isch avant ses nas ed al laschà restar dadora cun ses cumpogn Rest, quai era vegnì enconuschent en vischnanca, e gist quai al furava dapli che tut auter. Gieri dal scrivant Luregn vegnir tramess davent dal mulin da la val!, quai era ina chaussa ch’el ni vuleva ni saveva chapir. El n’era dentant betg in da quels che sa laschan starmentar tgunsch dals impediments che vegnan avant sin lur via., anzi el era sa resolvì da betg ruassar fin ch’el n’haja betg dumagnà il chaprizi da la Mierta.

L’autra damaun han ins cumenzà generalmain a meder en ils lieus temprivs da la vischnanca. Scrivant Luregn cun ils ses da chasa ed intginas medunzas estras, tranter quellas er Mierta, lavuravan da gust ora Quadras. Il graun era zunt grev e bain madir; en stupentas retschas cuvrivan ils mantuns ils ers ed or da quels s’auzavan grevas monas ch’igl era in plaschair. L’avantmezdi medevan ins, il suentermezdi liavan ins las monas e las purtava u manava en clavà ed empleniva ils chischners. Tut che sa legrava da la ritga racolta ed ins udiva qua e là a resunar inqual bella chanzun da las medunzas cur ch’ellas gievan d’in frust a l’auter. La cultira da la vischnanca sumegliava uss in furmicler; dapertut era vita ed allegrezza. Tgi medeva, tgi fascheva ils mantuns da granezza, tgi liava las monas, tgi las purtava, chargiava e manava a chasa. Uffants e mammas da chasa purtavan crias e chanasters cun vivonda als lavurers or sin il funs. Tut era en il pli grond moviment.

Il temp da la racolta è bain in temp da stentas e strapazs per il pur; ma quel sa suttametta gugent a quella greva lavur, vesend ch’il Tutpussant ha benedì sias grondas fadias ch’el ha impundì sur uschè lung temp per la cultivaziun da ses funs. Cun in cor engraziaivel retschaiva el uss ils fritgs da ses suaditsch or dals mauns dal tschiel.

«Damaun giain nus ora Bargeras», ha ditg scrivant Luregn ina saira da tschaina a sias medunzas. El era oz da buna luna, essend che las lavurs eran avanzadas zunt bain da quella stupenta aura, e ses clavads gia quasi emplenids cun la pli bella granezza ch’ins pudeva giavischar. Suenter tschaina, igl era gia tard e stgir, ha alura Mierta ditg al scrivant: «Uss Dieus pertgiri, scrivant! Damaun na turn jau betg pli tar Vus, jau stoss uss er lavurar per mai.»

Quests paucs pleds da Mierta han bastà per irritar il scrivant fin sum. «Gliez na m’emprova betg, Mierta, ni che ti has da far cun mai», ha el respundì a la giuvna en tun grit.

Mierta ha sinaquai bandunà senza dir pled la maisa e la chasa dal scrivant ed è ida en tutta prescha vers chasa. Ella pudeva esser in pèr tschient pass dador il vitg, cur ch’ella ha vis in um sper via che pareva da vulair spetgar sin ella. Mierta è ida curaschusamain vinavant ed è arrivada en curt temp en il lieu nua che sa chattava Gieri da scrivant Luregn. «O, spetga in pau, Mierta», ha el ditg a la giuvna, «jau vi accumpagnar tai anc in toc, magari fin vi en mulin; jau avess bler da discurrer cun tai, Mierta.»

«Jau engraziel a tai per quest servetsch, ma jau na tem nagin e dastg ir persula per mias vias; qua na datti ni laders ni spierts», ha Mierta respundì.

Gieri na vuleva betg ceder uschè tgunsch, el vuleva absolutamain avair accumpagnà la giuvna a chasa. Vesend quella la finala ch’ella na vegnia betg libra dal giuven importun, è ella sa vieut cun tutta resolutadad encunter el ed ha ditg cun ferma vusch: «Taidla Gieri, jau na vi ni sai ni poss lubir che ti m’accumpognias a chasa ni oz ni damaun ni in’autra giada. Jau sun ina paupra matta e n’hai naginas mirveglias d’in giuven ritg sco ti; va suenter a da quellas da tes pèr. Ed uss buna notg, Gieri.»

Cun quests pleds è Mierta puspè sa vieuta vers la val ed è ida cun tutta sveltezza pussaivla e senza guardar enavos encunter chasa. Gieri è anc stà qua in mument tut perplex e sturnì, tremblond da la gritta. El ha fatg pugns suenter a la giuvna e ditg a sasez: Spetga, Mierta, ti ma magliar anc or quest affrunt, quai ta vi jau empermetter. Ed alura è er el ì enavos en il vitg per ir a ruaus.

Paucs dis suenter eran ins generalmain vegnì a fin cun la racolta da la granezza. L’aura era stada zunt favuraivla fin la fin; mo il davos di aveva in urizi bagnà ils mantuns e las monas da scrivant Luregn e d’intgins auters ritgs che n’avevan betg pudì finir avant lur lavurs. Quella suletta plievgia d’in quart d’ura era stada suffizienta per leventar en il scrivant la gritta ed il nausch umor vers Dieu e vers la glieud.


III.
[edit]

Igl era vers la saira d’in bel di d’atun, in da quels dis sco ch’i dat be tar nus en nossas bellas valladas alpinas. Il sulegl deva anc bunamain uschè chaud sco la stad; il tschiel era serain e blau stgir, l’aria zunt miaivla ed empernaivla. Sin la prada verdegiava in bel e grond tersiel e las loschas minicolas paradavan en lur bella colur violetta sco tantas stailas or dal pastg. In accord armonic da numerusas brunsinas e stgellas dal muvel grond e manidel che pasculava resunava d’in chantun da la cultira a l’auter. Bleras vuschs da pasturs givlavan e chantavan da tuttas varts. Qua e là vesevan ins anc ina retscha da lavureras diligentas che chavavan tartuffels ed emplenivan cun quels numerus satgs. Giudim l’er ardeva e fimava in fieu, en il qual intgins tartuffels vegnivan brassads ad ina tschavera gustusa.

Lunsch vi en in chantun encunter il guaud eran mo duas persunas occupadas en in èr cun chavar tartuffels; ina da quellas era ina dunna in pau sin ils onns, l’auter era in bel e frestg giuven da circa 20 onns. La lavur n’als vuleva betg ir tant bain or da maun; pertge che mintgatant stevan els airi, sco sch’els avessan da discurrer insatge impurtant tranter els.

«Sche sas ti quai per franc, Clau?», ha la mamma dumandà il figl.

«Per franc», ha il giuven respundì cun trista tschera. «Il scrivant ha gia avant sis emnas visà il chapital a quella paupra famiglia, la quala na sa uss betg nua sa volver per quels daners. O, savessan nus gidar quella buna glieud or da las griflas da quest tiran, mamma! Guardai, chara mamma, quella disgrazia ma va uschè zunt a cor sco sch’ella fiss succedida cun nus sezs.»

«I ma displascha medemamain che quella paupra famiglia è vegnida uschè lunsch. Ma en num da Dieu, nus savain qua gidar nagut, nus essan gea paupers nus sezs. Ma curius ma pari che Giacum na gida betg pli bain ils ses da chasa. Ina giada avevi gea num ch’el haja ina buna plazza en Frantscha e ch’el fetschia daners sco paglia. Jau manegiass ch’el duess savair en tge chalzers ch’ils ses da chasa stattan e ch’el sco bun figl da sia mamma vegniss er a gidar ella or da ses embrugls cun il scrivant.»

«Da Giacum ha la famiglia uss varga dus onns naginas novas pli», ha il giuven respundì a sia mamma. «La davosa giada ch’el ha scrit, ha el inditgà als ses ch’el vegnia en curt temp a bandunar Lyon. El giaja cun ina famiglia nobla sin in viadi lunsch davent. D’alura ennà n’han els ni udì ni sentì pli insatge dad el. Sappia Dieu nua ch’il pauper giuven è ì a finir en il mund. La paupra vaiva na po pia betg sa laschar sin l’agid dal figl. Mierta aveva bain dalunga scrit a Lyon da lur disfortuna, ma tgi sa nua che quella brev è vegnida vi? Resposta n’han els anc mai survegnì nagina e na vegnan probablamain er betg a survegnir, perquai che Giacum n’è pli ni en ses servetsch d’avant ni a Lyon.»

«Tge vulan quels dal mulin pia pigliar a mauns?», ha la mamma dumandà vinavant. «Els na vegnan betg a mitschar or da las griflas dal scrivant, nun ch’i dettia cun els in miracul. Sin cura sto il chapital vegnir pajà enavos al scrivant?»

«Tschains e chapital crodan sin son Flurin e quai è en betg dapli che quatter emnas. O mamma, jau rog Vus, gidai po Vus in pau questa povra famiglia. Nus avain bain pauc nus sezs, ma forsa ans reussissi da prender si la mesadad da quest chapital per pudair gidar quels dal mulin. Vus savais, mamma, che la Mierta è la suletta matta en nossa vischnanca, la quala jau giavischass dad oz ni damaun pudair numnar mia consorta, e sche quella vargugna d’ina stumadira e d’ina scussiun vegn sur dad ella e sur dals ses, sche na tutgass ina tala disgrazia betg main mes cor ch’il ses.»

«Jau enconusch tia affecziun per la Mierta d’intgin temp ennà e jau l’approvesch», ha respundì la dunna. «La Mierta è ina bella, ina brava, ina buna ed ina zunt diligenta giuvna. Ma nus na savain en in cas vertent franc far nagut per questa paupra famiglia. Tgi vegniss ad emprestar a nus daners qua e noss vitg? E quant lunsch tanscha noss’enconuschientscha sur ils terms da nossa vischnanca or? Vul ti prender si daners insanua, sche dumondan ins l’emprim suenter manidlamain tgi che ti es, tge che ti possedas, e da quellas dumondas na vegnan betg fatgas a da quels sco ti, ins dumonda noss emprims ritguns per s’infurmar da talas chaussas, e ti sas esser segir che ti na reusseschas betg cun in emprest, uschè pitschen sco che quel pudess er esser.»

Mamma e figl han anc discurrì ditg sur da quella chaussa, ma els n’han betg chattà med e mesira per pudair gidar la paupra famiglia dal mulin or da quella situaziun penibla. Entant era la saira arrivada, ina saira bella, clera e miaivla. La muaglia ha bandunà plaun a plaun ils prads ed ils lavurers dal funs èn turnads a chasa cun lur bellas chargias. En il vitg vesev’ins qua e là glischs, pertge ch’il di n’era betg pli lung avunda per la diligenza dals umans che sa duvravan anc pir suenter tutgar d’Ave Maria sin tuttas varts sco tantas furmiclas.

Il tschiel era serain e nundumbraivlas stailas traglischavan vi dal firmament; ma la saira era tuttina fitg stgira, sco che quai è per ordinari il cas l’atun. Ma insatge pli magnific ch’ina saira d’atun seraina en nossas bellas valladas alpinas na datti betg. Ils numerus vitgs e las bleras chasas dispersas per l’entira vallada enturn illumineschan cun lur glischs traglischantas illumineschan la cuntrada sco tantas stailas e paran dad esser il reflex da las stailas dal firmament sin la stgira surfatscha d’in lai quiet. Sin tuttas varts observan ins questas glischettas, las qualas penetreschan sin lunga distanza la spessa stgiraglia che giascha sur la vallada. Il viandant ch’è s’entardà sin ses viadi giauda cun plaschair d’ina collina anora en la miaivla aria da l’atun quest magnific prospect sur la cuntrada e cun forza magica vegnan ses pass retegnids per ch’el possia giudair pli ditg il daletg d’ina tala scena nocturna.

Er en nossa val dal mulin aveva la notg rasà or ses vel nunpenetrabel. En las vias e sendas da la val era la stgiraglia uschè profunda ch’igl era strusch pussaivel al viandant da vegnir vinavant sin quellas. Il mulin n’era gnanc pli vesaivel sin curta distanza, e n’avess la canera da las rodas e da las molas betg penetrà la ramur da la val strasunanta, sche n’avess ins franc betg pli chattà da quellas uras l’edifizi solitari. Sco che la notg era stgira e seriusa en la val profunda, gist uschia era er l’anim dals abitants dal mulin. Las trais a nus enconuschentas persunas sesevan puspè tuttas davos maisa. La mulinera Turté filava launa. Ins veseva da lunsch che las cruschs e travaglias, che la miseria e las tribulaziuns dal mund avevan il davos temp laschà sentir la paupra dunna lur forza devastanta. Ella era d’intgin temp ennà scrudada vesaivlamain e numerusas rubaglias aveva uss prendì possess da sia fatscha ch’era stada antruras uschè miaivla e charina. Ma quai è la sort da la dunna, numnadamain da savens vegnir veglia avant ils onns. La constituziun da la dunna è pli tenera che quella da l’um e ses sentiment è er pli sensibel; perquai pon las adversitads da la vita er far uschè tgunsch talas devastaziuns tar ella. Surtut l’afflicziun rui cun il pli grond success vi dal fil da la vita da la dunna e betg main noschan ad ella ils quitads per ils basegns da mintgadi, per il paun quotidian. I n’è betg da smirvegliar che la mulinera Turté era uschè deprimida e senza confiert; las circumstanzas en las qualas la paupra vaiva sa chattava da preschent, eran per ella e per sia famiglia tristas avunda. D’ina vart aveva ella da batter cun las persecuziuns dal scrivant ranver – uschia numnav’ins generalmain en vischnanca il scrivant Luregn inuman –, il qual per vendetga bassa pareva da vulair chatschar a la malura la paupra famiglia dal mulin. Turté, ch’era ina dunna da stupent caracter e buna moralitad, tegneva la catastrofa prevesida per in’infamia, per ina gronda dischonur, e quai l’aveva vulnerà fin giufuns il cor. Da l’autra vart l’inquietava l’intschertezza da las novas da ses char figl Giacum, dal qual ella n’aveva uss varga dus onns retschet naginas novas directas. Nua era Giacum vegnì vi? Tge era daventà cun el? Dueva el avair emblidà sia mamma e sia sora? Quai eran las dumondas che la mamma tschentava mintga mument a sasezza. O savessan ils giuvens en terras estras cun tge afflicziun ch’il cor da la mamma spetga sin las novas dal figl e tge legria che mintga brev fa a quel, per franc na fissan els betg uschè negligents en lur correspundenza cun lur chars da chasa.

Mierta na sentiva betg main fastidi che sia mamma areguard la trista situaziun da la famiglia; ma l’elasticitad da la giuventetgna e la ferma constituziun da la magnifica giuvna l’avevan fin uss mantegnì en sia flur. La giuventetgna contemplescha las chaussas tut auter che la vegliadetgna; ella surdorescha zunt gugent ils precipizis da la vita cun la speranza, la qual il stgaffider ha plantà en il cor da l’uman sco cuntrapais a las numerusas adversitads e tribulaziuns che nus entupain mintga mument sin noss stentus viadi tras la vita. Uschia n’aveva Mierta fin uss betg anc pers tut la speranza ch’in schabetg favuraivel, ina chaussa imprevisa pudess dar a lur trista situaziun in’autra vieuta. Ella sa tegneva cun anguscha, ma er cun nova speranza vi da mintga fastiz che pareva da pudair purtar ad ellas il salvament. Ella fascheva però er sezza sias reflexiuns davart las circumstanzas peniblas. È il scrivant Luregn propi bun d’exequir sias smanatschas? Po in um uschè ritg ruinar cun sang fraid ina famiglia per spir chaprizi? Na, quai pareva ad ella tuttina impussibel; in tal natural na carteva ella betg che possia exister tranter ils umans. Exempels da rubiestiadad ed inumanitad sco ch’ins chatta savens qua e là eran bain enconuschents ad ella; ma in tal act da barbarissem sco ch’il scrivant Luregn vuleva commetter envers la paupra famiglia dal mulin era tuttina da lez temp ina gronda raritad, la quala deva vegnir reservada per il secul sequent, per il temp da la generala cultivaziun e civilisaziun.

Il mulin aveva gist en quest mument avertì il muliner tras sia stgella ch’el haja da basegn da graun sch’el na duaja betg currer da vid, e l’aug Giusep era passà or dad isch cun ina laterna per far la lavur necessaria en il mulin.

«Jau vi tuttina ir damaun a Glion a martgà», ha Mierta ditg a sia mamma suenter ina pitschna pausa. «Forsa che jau hai la chaschun da pledar cun signur mistral Murezi da ***. Sco che jau hai gia udì pliras giadas duai quel esser in bun um, ed el fetschia gugent in servetsch ad auter cur ch’el haja chaschun.»

«Sche ti crais da pudair cuntanscher insatge tar el, sche n’hai jau nagut encunter», ha la mamma replitgà cun in suspir. «Ma jau stoss confessar che jau hai zunt pitschna speranza che ti vegnias tar tes intent. Nus stuain ans remetter en la voluntad divina e prender cun pazienza or dals mauns da Dieu quai ch’el ans trametta. Per mai èsi a la fin tuttina sco ch’i va, jau sun uss ina paupra dunna veglia; ma ti, mia chara figlia, ti ma vegns adina endament. Anc uschè giuvna e gia stuair purtar tala afflicziun en il cor! O mes char uffant! Fiss tes char bab restà en vita, alura na fissan nus segir mai vegnì en in’uschè miserabla situaziun. Ma en num da Dieu! Dieu sa pertge ch’el ans trametta quellas cruschs.»

En quel mument han ins udì a spluntar. Mierta ha prendì ina glisch ed è ida giu tar l’isch-chasa a guardar tgi ch’i saja. Pauc pli tard è ella puspè entrada en stiva, e cun ella Clau. Quel ha dà a la mulinera la buna saira ed è alura sa tschentà sin ina sutga che Mierta al ha purschì.

Clau n’era betg mo grond e bel, mabain er in bun giuven. Dal reminent era el da chasa anor gist uschè pauper sco la famiglia dal mulin. Ses bab era gia mort ch’el era anc in uffant pitschen ed igl aveva er tutgà a sia buna mamma bleras cruschs e travaglias, avant ch’ella haja gì tratg si ed educà ses sulet uffant. Avant onns era Clau stà il cumpogn da Giacum e vegniva bainduras cun quel las dumengias vi en il mulin da la val. Uschia aveva el fatg l’enconuschientscha dals abitants dal mulin ed emprendì a stimar quels. Per Mierta sentiva el gia d’intgins onn ennà insatge dapli che mo in’amicizia superfiziala, ed er Mierta veseva fitg gugent quest stupent giuven ch’era uschè prudent, onest e modest.

Ina vaira armonia, ina vaira affecziun ed amur pon mo lura exister tranter in giuven ed ina giuvna, cur ch’ils sentiments da l’amur han lur ragischs en il respect vicendaivel basa sin la valur morala da l’uman. Bellezza exercitescha ils senns, ritgezza leventa l’engurdientscha, sabientscha ed enconuschientschas satisfan a la vanagloria; mo buntad dal cor, innocenza e castiadad nuan ils cors cun il liom ch’è indissolvibel. L’emprima spezia d’amicizia è variabla sco tuttas chaussas mundanas; cun l’object svanescha er l’impressiun che quel fa sin l’uman. Auter èsi cun l’amicizia che deriva da la vaira armonia dals cors, senza resguard als avantatgs e daletgs terresters; ina tala charezza cuzza alura tras tuttas adversitads da la vita e sur la fossa or. Ina tala vaira charezza aveva d’insaquants onns ennà prendì en ils cors da Clau e Mierta, ed uss aveva quella amicizia tschiffà ragischs fermas avunda per ami pudair vegnir extirpada pli. Tar ina decleraziun formala tranter ils dus amants n’eri dentant anc mai vegnì, essend ch’els n’avevan mai gì fin uss in grond cunfar tranter els. Tuttina enconuscheva scadin dad els ils sentiments da l’auter; pertge che l’innocenza e la modestadad n’èn betg capablas da zuppentar quai che muventa il cor.

Aveva Clau tutta raschun da stimar e charezzar Mierta, essend ella pelvaira en tuts reguards, cun excepziun da la facultad, la pedra e la pli bella flur tranter las mattauns dal vitg, sche era er l’amur che Mierta sentiva en ses cor per Clau da giustifitgar. Clau era in giuven d’ina conduita exemplarica. Er el era creschì si en la scola da la miseria. La pitschna facultad che sia mamma possedeva, n’era betg suffizienta per als nutrir; perquai ha el gia en sia pli tenera giuventetgna stuì gudagnar sez ses paun sco pastur, pli tard sco famegl e cun ir a dis, insumma en tuttas manieras pussaivlas. Ma la lavur n’è betg la mendra scola per la giuventetgna. Clau era daventà in giuven ferm e robust, chapiva uss zunt bain tut las lavurs dal funs e saveva er anc lavurar da tuttas sorts autras chaussas. Ils emprims onns durant ch’el era pastur, aveva el fatg scuas, pli tard, cur ch’el era in pau pli grond e pli ferm, era el sa deditgà al far vaschella, e malgrà ch’el n’aveva betg gì chaschun d’emprender quest mastergn tar in vaschler versà, sche eran sias sadellas, ses burtgets e curters ils pli bels ch’ins chattava lunsch enturn. Quai ch’el gudagnava cun quest mastergn n’era betg gist d’uschè gronda impurtanza, tuttina aveva el trais sia gronda activitad, tras spargnusadad ed inschign pudì meglierar la situaziun da sia mamma ed er pudì mantegnair la pitschna facultad da quella. Er ils buns duns per autras chaussas n’al mancavan betg. A scola era Clau stà mo pauc, ma el era sa profità cun la pli gronda diligenza da la modesta instrucziun ch’el aveva gì l’occasiun da giudair. Clau era in da quels prudents giuvens, ils quals san e chapeschan che la scola na sa betg far tut mo ella; perquai sa deva el sez tutta bregia pussaivla a chasa sia per vegnir vinavant en sias paucas scienzas da scola, en il leger, scriver e quintar. Suenter avair bandunà la scola n’ha el betg mess en salv il cudesch e la plima, na el s’occupava sairas or, principalmain durant il lung enviern, cun leger e scriver, per sa perfecziunar en quai ch’el aveva emprendì en scola, ed il success correspundeva er a sia diligenza.

Durant ils onns che l’uffant va a scola, na chapescha quel anc betg la necessitad da l’emprender ni ils avantatgs che l’emprender porta per la vita. Perquai laschan ils blers esser da sa perfecziunar vinavant en las enconuschientschas acquistadas cur ch’els passan or da scola. Quellas enconuschientschas svaneschan alura ina suenter l’autra ed en paucs onns ha er il meglier scolar emblidà vi tut quai ch’el aveva gì emprendì ina giada en scola cun tanta bregia e fadia. Quels paucs perencunter che na perdan betg lur tschaffen d’emprender e che cuntinueschan sur lur onns da scola or da s’exercitar en quai ch’els avevan emprendì en scola, quels vegnan franc a far da sasez bels progress; pertge che per l’ina s’enfirmescha quai ch’els han gia emprendì meglier, e per l’autra fa il svilup natiral dal giudizi ed intelletg, che s’augmenta cun ils onns tar scadin uman, pussaivel da sa cultivar e s’instruir vinavant da sasez anora. Clau era gist in da quels naturals che na san betg star laschent, e perquai prendeva el adina nanavant ses cudesch e sia tabla, cur ch’el n’era betg occupà cun in’autra lavur. Uschia era el sa scolà da sasez vinavant pulitamain ed el saveva bler per da lez temp; el scriveva e legeva bain, saveva quintar spert e segir per dapli che ses basegn. Tut quai al è stà pli tard fitg nizzaivel.

Clau era vegnì questa saira suenter sias lavurs dal di en il mulin per puspè ina giada s’infurmar co ch’i giaja cun la famiglia dal mulin e per sa cussegliar cun quella buna glieud tge ch’ins pudess far per prevegnir a la burasca che smanatschava da ruinar la paupra vaiva. El ha approvà il plan da Mierta dad ir a fiera per tschertgar succurs ed agi en in auter lieu e l’ha empermess da l’accumpagnar il proxim di a Glion. Plaunsieu è er l’aug Giusep puspè arrivà enavos da sia lavur en il mulin ed uss han els anc discurrì ditg e bain da quai e da tschai. Uschia èn passadas las uras ed igl era uss temp per Clau dad ir a chasa sia. Mierta al ha accumpagnà fin or sin isch cun ina glisch ed els èn restads qua in’urella persuls. Cur che Mierta è turnada puspè enavos en stiva, eran ses egls emplenids cun larmas ed ella ha piglià enturn culiez a sia mamma e bragì.

«Tge has, mes char uffant?», l’ha la mamma dumandà miaivlamain, «tge è capità cun tai, mia Mierta, che ti bragias?»

Ditg n’ha la feglia betg pudì dar ina resposta a la mamma, ma plaunsieu è ella sa quietada ed ha ditg cun vusch tremblanta: «O mamma, Vus essas franc daditg ennà as accurschida che Clau ed jau avain gugent in l’auter. Questa saira essan nus ans empermess in a l’auter, sche er Vus, chara mamma, dais Voss consentiment latiers. El aveva gia communitgà a sia mamma si’intenziun da dumandar mai ed ella saja stada cuntenta da quai. O, sche ans dai er Vus Voss consentiment latiers, chara mamma! Guardai, Clau è franc en tuts reguards in excellent giuven che merita tutta stima e confidenza, ed jau stoss confessar che jau al charez daditg ennà intimamain. Damaun vul el sez dumandar da Vus mes maun ed jau As rog instantamain, ans dai Vossa benedicziun.»

«Chara Mierta», ha ditg la mamma commuventada, «jau n’hai zunt nagut cunter vossa amicizia. Jau crai che tes cor haja fatg ina buna elecziun, essend Clau in giuven ch’ins sto stimar. Ma tge vulais pigliar a mauns da vulair maridar anc uschè giuvens?»

«Nua n’avain betg l’intenziun da maridar uss; dal maridar n’avain nus insumma discurrì betg pled.»

Mamma e figlia èn anc sa discurridas ditg davart questa chaussa seriusa e Turté ha empermess a Mierta da dar ses consentiment e sia benedicziun tar quest spusalizi. Er a l’aug Giusep plascheva Clau ed el ha ditg a Mierta: «Jau ta gratulesch tar in tal spusalizi, in meglier giuven n’avessas ti betg pudì chattar.»

Quella notg ha Mierta gì pitschen e pauc ruaus; anc ditg n’ha ella betg pudì clauder egl. La tschertezza d’esser amada, gea la tschertezza d’esser amada dal giuven, per il qual la giuvna sezza sentiva en ses cor la pli intima, la pli ardenta charezza, ha leventà en ses cor in entir torrent da novs sentiments, e sia viva fantasia e sia viva fantasia è sa persa en ils pli dultschs siemis d’in avegnir dorà. In tal eveniment è per ina giuvna da caracter il mument decisiv, il qual dat a si’entira vita futura ina nova direcziun, ina direcziun ch’ella na vegn betg pli a bandunar fin tar la fossa, uschè gronds e grevs ch’ils obstachels pon esser, cun ils quals ella ha da batter sin sia via. Na, ina giuvna da caracter na mida e perda mai il sentiment da si’emprima vaira charezza: ella po daventar l’unfrenda da relaziuns disfortunadas: tirannia estra po forsa disponer sur ses maun, ma il cor porta e vegn a purtar fin en la profunditad da la fossa nundischonuradamain ils sentiments da l’emprima vaira charezza.

La proxima damaun era Clau vegnì bain marvegl en il mulin, aveva purtà avant a la mulinera sia supplica ed er retschet da quella il consentiment tar il spusalizi cun si’amada Mierta. Suenter eran els omadus ids a Glion en cumpagnia; ma la cumpagnia d’auters na tschertgavan els betg oz; els avevan en la pura legria da lur cor tant da dir in a l’auter che la cumpagnia d’auters viandants als avess mo impedì e disturbà en lur raquintar. Uschia als è il temp passà ch’els gnanc èn s’accurschids ed els èn entrads en la chapitala da la Surselva pli prest che quai ch’els sezs aveva giavischà.

Glion n’era da lez temp betg in lieu uschè viv e da tant commerzi e tanta industria sco da preschent. Stizuns e butias devi anc zunt paucas, perquai ch’il pievel n’aveva da lez temp betg tant basegn per chaussas da luxus ed autras raubas estras. Il pievel viveva en general bain, ma bler pli simpel che ozendi. Er ustarias devi da lez temp anc paucas en la chapitala sursilvana e quellas paucas ch’existivan na vegnivan dis da fiera betg frequentadas uschè fitg sco ozendi. Ils purs dal conturn che frequentavan las fieras a Glion purtavan per ordinari lur marenda cun els en in satget, sa tschentavan sper il Rain e sper ils bigls e tegnevan là lur pasts frugals. Ma quels purs che frequentavan las ustarias, quels sa prestavan alura er insatge en urden en il consum dals fins vins da la Vuclina; scadin um stueva avair davant el almain ina mesa, sche betg in’entira mesira; ils quatrins e mezs quatrins dad ozendi eran per ils vegls Grischuns vaschella nunenconuschenta, cur ch’els vulevan ina giada ni l’autra sagiar il vin. Intgina vivacitad purtavan sin quellas fieras ils depots d’engaschament che tendevan qua lur latschs als giuvens, per als gudagnar per il servetsch militar en terras estras. Ins veseva qua a promenar uffiziers e sutuffiziers en bellas unifurmas tras la fulla dal pievel per giavinar ils giuvens en lur clauders. En talas ustarias nua che quels despots eran, vegniva alura sautà ed il vin laschavan ins currer sco tras chanals. Aveva in giuven ina giada tschentà ses pe sin la sava d’in tal local, alura era el tant sco pers. El vegniva tratg en la legra societad da sautunzs e sautunzas; qua vegniva bavì, discurrì da las bravuras da quel e tschel erox dal regiment, da la cucagna ch’ils guerriers grischuns hajan en quellas bellas terras estras, co ch’ins possia tgunsch vegnir in chapitani ni anc dapli, tge gronds plaschairs ch’ins haja en quellas grondas citads; insumma, i vegniva duvrà tut ils inschigns pussaivels per stimular ils giuvens da prender in engaschament da quatter onns. Blers paupers schanis tadlavan alura quellas paraulas cun bucca averta, las cartevan sco l’evangeli e sa laschavan uschia pigliar cun la pli tgutga estga. En quella moda crudavan blers che n’eran betg passads en tals locals cun l’intenziun da prender in engaschament en ils latschs tendids ed els bandunavan alura quellas ustarias sco recruts da quella ni l’autra maiestad. ‹Tgi che sa metta en privel, quel chatta en quel er sia perdiziun›, di il proverbi, e quai è la vardad.

La fiera era quel di zunt viva; ina gronda massa da glieud era vegnida natiers cun blera biestga gronda e manidla. Ils purs entschavevan er qua e là a regular lur quints ed a pajar lur daivets uschè lunsch sco che lur daners pudevan tanscher. Ma Mierta n’era betg stada ventiraivla en sias fatschentas; las persunas, cun las qualas ella vuleva discurrer aveva ella tschertgà adumbatten, ed i gieva uss gia vers saira ed ella stueva pensar da sa metter sin viadi vers chasa, sch’ella na vuleva betg vegnir en la notg. Ella spetgava uss mo anc sin la punt sin Clau ch’aveva gidà ella l’entir di a tschertgar ils umens, cun ils quals ella avess gugent discurrì. Avant ina mes’ura era el ì davent dad ella sut il pretext ch’el haja anc da far ina pitschna fatschenta per sasez. Arrivond el finalmain tar la punt, èn els cun ina giada sa mess sin viadi encunter chasa. Ma Mierta ha observà cun tema ch’i stoppia esser succedì insatge extraordinari cun Clau; pertge ch’el era alterà sco mai avant. Ella na saveva betg tge che quai haja da muntar. Ha el forsa bavì oz sur mesira?, ha Mierta pensà per sasezza. Ma quai na pudeva betg esser il cas, pertge che Clau n’era aiver la minima chaussa. Essend els uss in bun toc davent da la citad, ha Clau finalmain rut il silenzi e ditg cun vusch tremblanta: «Chara Mierta, jau ta poss accumpagnar mo in toc questa saira; jau stoss puspè returnar enavos a Glion, perquai che jau hai anc da far ina fatschenta necessaria. Qua has ti 120 rentschs; da quels salva 80 per tai ed als applitgescha sco che ti vul; ils auter 40 porta damaun a mia mamma en cas che jau na fiss damaun avantmezdi betg arrivà a chasa. Jau na port betg gugent enturn tants daners cun mai. Da tgi che jau hai survegnì tants daners, da vi jau alura raquintar in auter di.»

Mierta era tut perplexa da quai. Per l’ina pareva ad ella il sa cuntegnair da Clau tut curius: el era baud cotschen sco in fieu, baud pallid sco in spiert, e ses maun, cun il qual el la manava, tremblava. Per l’autra na saveva ella betg chapir, co che Clau saja vegnì en possess d’ina uschè gronda summa da daners ed el n’aveva er mai ditg ad ella ch’el haja insanua aspects da pudair far in tal impurtant incassament. Ma Mierta era discreta avunda da betg al dumandar danunder ch’el haja quels daners; ella aveva la ferma persvasiun che Clau als haja acquistà mo sin ina via gista, e quai era per ella ad interim avunda. Mierta era ina giuvna che pudeva tegnair a mastergn sias mirveglias e che n’offendeva e mulestava betg auters cun dumondas nunnecessarias ed indiscretas; perquai ha ella taschì er questa saira e n’ha betg mussà la minima mirveglia. Els han cuntinuà lur viadi cun tutta prescha e discurrì da quai e da tschai; ma Clau è restà sin l’entir viadi zunt serius ed i pareva sco sch’el na pudess betg chattar si’ilaritad ordinaria.

Els pudevan uss prest esser sin mesa via tranter chasa e Glion ch’els èn arrivads tar ina senda che manava tras il guaud. Essend els uss passads in toc dal guaud en, ha Clau ditg ad ella: «Mia chara Mierta, uss stoss jau turnar enavos; Dieu ta pertgiria, mia chara!» Cun quels pleds ha el embratschà la giuvna cun ardur e l’ha bitschà. «Va en num da Dieu!», ha el anc ditg cun ils egls plain larmas ed è alura sa vieut per ir enavos.

«Sta cun Dieu, char Clau!», ha Mierta respundì cun vusch tremblanta, «e turna prest a chasa.» Tut alterada è ella uss ida vinavant vers chasa cun pass rapids. In toc davos ella ha ella udì ina gronda canera da vuschs chantantas e givlantas; quai ha dà ad ella tant pli grond anim da cuntinuar cun tutta prescha ses viadi encunter chasa; pertge ch’ella ha cret d’udir tranter quellas la vusch dal Gieri da scrivant Luregn, il qual era oz gia a bun’ura stà aiver a Glion e l’aveva persequità cun sias tschantschas tuppas e turpegiusas sin tuttas vias, cur ch’el l’entupava.

Igl era quasi stgir, cur che Mierta è arrivada la saira a chasa tar il mulin. La mamma l’ha beneventà sin isch e l’ha dumandà sco usità co ch’i saja passà sin la fiera. Mierta ha alura raquintà curtamain a sia mamma tge che saja succedì cun ella quest di ed ha mess ils daners da Clau sin maisa. La mulinera Turté saveva chapir e declerar gist uschè pauc sco sia figlia il sa cuntegnair da Clau. Ils daners han ellas mess d’ina vart en salv e concludì d’en scadin cas spetgar sin la vegnida da Clau, avant che far diever da quella summa en lur favur. Entant era la notg arrivada e suenter avair tschanà è la famiglia dal mulin puspè sa messa sper la maisa per anc filar in’urella e discurrer davart lur chaussas da chasa. Pauc temp suenter han ins udì ina gronda canera giu sin la via sut il mulin; quai era Gieri cun anc intgins auters cumpogns che faschevan en lur aivradad in fracass sco tanta biestga. La canera è vegnida ad in vegnir pli datiers, e tement che quests giuvens schlaschads pudessan vegnir si tar il mulin ed als mulestar, è l’aug Giusep spert ì giu a serrar l’isch ed ha alura er fermà ils barcuns da las fanestras, sinaquai che nagin na possia entrar en chasa. Strusch ch’el era puspè turnà si en stiva, han ins gia udì il fracass avant chasa. Ils menders sfranads han spluntà cun vehemenza ed essend che nagin n’als vuleva avrir, han els bittà laina e crappa encunter l’isch ed ils barcuns e clamà tuttas pussaivlas tschantschas ed aviras als avdants dal mulin. Quai era ina da quellas scenas nocturnas ch’ins vesa ed auda bainduras tar menders da zunt nagina educaziun en baininqual vischnanca grischuna. Ils avdants dal mulin avevan bain udì co che Gieri instigava ses cumpogns tar lur inumanitads, ma els èn restads tut quiet en stiva ed han laschà far ils baraccaders tge ch’els vulevan; els enconuschevan il proverbi: ‹Ad in bov cun ina chargia fain ed ad in aiver ston ins ir ord via.› Vesend finalmain ch’els na possian betg en chasa, èn ils menders plaunsieu vegnids unfis da lur gieus ed han bandunà la gonda dal mulin per ir en il vitg e forsa repeter là insanua lur miserablas scroccarias.

L’auter di, i pudeva esser vers mezdi, è la mamma da Clau arrivada en il mulin. Ella veseva or desolada ed aveva ils egls tut cotschens dal bragir. «Tge As manca?», ha la mulinera Turté exclamà apaina ch’ella ha vis la povra Marionna; «Tge pomai è succedì che Vus essas uschè trista ed agitada?»

«O mia buna Turté», ha Marionna respundì, «quella nova che jau port, vegn per franc er a far mal a vus. Pensai, mia buna dunna, mes Clau ha prendì engaschament militar per quatter onns, ed oz è el gia marschà davent da Glion cun ils uffiziers ch’al han engaschà, per sa metter cun in transport da recruts sin viadi vers la Spagna. Pudais cumprender, mia buna dunna, tge dolurs che jau hai sentì questa damaun cur che jau hai retschet questa nova da Clau entras in mess, il qual el aveva tramess tar mai cun ina brev.»

Quai è stà la detga frida per la paupra Mierta! Ella è vegnida dalunga pallida sco la mort ed ha stuì sa tegnair vi da la maisa per ch’ella na dettia betg enturn da la tema ch’ella aveva piglià. Suenter l’emprim spavent è in torrent da larmas currì ad ella giu per las vistas ed ella vuleva bandunar la stiva per ir en sia chombretta a bragir or la terribla dolur che smanatschava da vulair smatgar ses cor.

«Spetga, mia chara Mierta, qua has ti ina brev ch’è stada inclusa en quella che jau survegnì questa damaun da Clau tras il mess. Perduna ad el quest pass, sco che jau hai gia perdunà, pertge ch’el al ha fatg cun la meglra intenziun.»

Mierta ha prendì la brev cun maun tremblant e bandunà mez morta la stiva; ella n’era betg abla da dar resposta sin quels miaivels pleds da la mamma da ses char Clau, il qual ella dueva uss perder apaina ch’ella al aveva acquistà. En sia chombra è ella alura sa messa en schanuglias ed ha bragì ditg, fin che las larmas han gì lomià in pau l’emprima dolur da ses cor. Finalmain è ella vegnida in pau pli quieta e ruassaivla ed ella è sa resolvida da rumper si la brev. Cun cor battent ha ella fatg quai e legì il sequent cuntegn da la brev:

Mia charissima Mierta!

Cur che ti retschaivas questas lingias, sun jau gia lunsch davent da chasa. Mia mamma ta vegn alura er ad avair purtà las novas che jau haja prendì engaschament per la Spagna. Il motiv per il qual jau hai fatg quai, ta vegn uss franc ad esser enconuschent ed i na vegn betg a far basegn che jau t’explitgeschia quel. – Jau hai vis che ti na ma chapivas betg ier saira, ma i na m’era nunpussaivel da ta dir insatge da mia partenza, jau n’hai betg gì il cor da ta dar questa frida. Ma ta consolescha, mia chara! Quatter onns èn prest vargads ed alura turn jau enavos en tia bratscha, sche Dieu vul. Che ti ma restas fidaivla fin che jau return a chasa, quai sun jau persvas; ma gist uschè persvadida pos er ti esser che jau ta vegn a restar fidaivel fin la mort. Sche sajas pia salidada, mia chara, e patratga cun fidaivla charezza savens vi da tes absent Clau Montalt.

Avend legì quellas paucas lingias, ha in torrent da larmas emplenì ils egls da la paupra giuvna; ma tranter las bleras larmas amaras currivan er larmas da legria, e cun raschun. Mierta veseva uss evidentamain quant profunda e quant pura che l’amur da Clau era. El era s’unfrì, gea en ina moda sa vendì, per salvar ella e sia famiglia; el era s’exponì al privel da la guerra per liberar ella da la vargugna; el aveva renunzià per in lung temp als daletgs d’ina vita en nossas valladas alpinas e sturschì voluntarmain ses chau sut il giuf d’ina rigurusa disciplina militara, per liberar ella dals lioms pesants da la tirannia; el ha unfrì ils pli bels onns da sia flur als strapatschs ed a la sort malsegira da la vita militara per cumprar ad ella l’independenza. Ina tala unfrenda stueva far in’impressiun inextinguibla sin ina giuvna sco Mierta. Ella ha la finala auzà ses mauns vers tschiel ed exclamà: «Clau, mes char Clau! Dieu ta protegia e ta remunereschia tia nobla generusadad! Tia Mierta ta vegn a restar fidaivla fin la mort!»

Cur che Mierta è puspè vegnida giu en stiva, era Marionna, la mamma da Clau, gia puspè ida a chasa sia. La pitschna famiglia dal mulin ha anc discurrì ditg sur da quest pass nunspetgà da Clau. Marionna aveva raquintà a la mulinera che Clau haja gia discurrì insaquants dis avant da vulair ir davent e ch’el pretendeva ch’in giuven che sa deportia bain possia er en il servetsch militar vegnir tar insatge. Ella n’haja dentant betg cartì ch’i saja a Clau uschè da datschert cun quella chaussa e n’haja interprendì nagut, cartent ch’el vegnia bain a reflectar madiramain quella chaussa avant che far in tal pass. I fetschia uss bain mal ad ella d’avair pers ses charezzà figl per in uschè lung temp, ma ella saja tuttina consolada, vesend ch’el n’haja betg fatg quai cun mala intenziun. La mulinera Turté aveva vulì surdar tut ils daners che Clau aveva dà a Mierta a Marionna, ma quella n’ha betg acceptà dapli ch’ils quaranta rentschs che Clau aveva gì destinà per ella. La mulinera ha uss mess en salv ils auters daners ed els eran sa resolvids en il mulin da mo duvrar quella summa en il pli extrem basegn.

Per l’absenza da Clau n’era nagin en l’entir lieu ch’avess fatg vess, cun excepziun da sia mamma e da quellas dal mulin da la val. Nagin auter na saveva il motiv daco ch’el era ì davent; ma nagin n’aveva er mirveglias nua che Clau saja vegnì vi. «El è in mitschafadias», schevan intgins che na pudevan betg sa profitar pli da Clau, cur ch’els avessan gì basegn da buns lavurers. «Tgi che da giuven va schuldà, mangiar da vegl sto paun rugà», schevan ils auters. «En insaquants onns vegn el a turnar enavos a chasa sco vagabund, e la vischnanca vegn alura ad avair il plaschair da mantegnair il valanagut.» Tals discurs vegnivan tegnids sur Clau, dal qual nagin n’avess cun raschun pudì dir in sulet pled dal mal.

Paucs dis suenter la fiera da Glion è la vischnanca vegnida alarmada d’ina sgarschaivla novitad. Scrivant Luregn era dà giu dal tetg da ses clavà ora Quadras e mort suenter paucas uras. Ils davos dis aveva numnadamain in favugn furius regì en las cuntradas alpinas e devastà e sgurdinà malamain ils tetgs. Scrivant Luregn avevan suenter gentar prendì ina stgala ed era ì sin il tetg da ses clavà per al rugalar in pau avant ch’arrivia la plievgia che smanatschava. Tge ch’era propi capità na saveva nagin dir; cur ch’in vischin è passà vers las duas da la via da Quadras or, ha el chattà il scrivant sper il ladimer en in stadi zunt deplorabel. Il disgrazià aveva rut in bratsch ed ina chomma ed er rut en il chau, il stueva esser dà cun tutta vehemenza cunter in crap. Il vischin ha dalunga clamà natiers glieud ed ins ha purtà il sventirà a chasa sia; ma strusch ch’ins era entrà cun el en sia stiva, ha el dà si il spiert.

Schegea che scrivant Luregn era stà in um ch’aveva paucs amis e che nagin na tegneva fitg aut pervi da sia ranvaria ed inumanitad, sche tuttina tut che deplorava uss sia trista sort. Tar la sepultura ha il venerabel plevon alura tegnì in pled da bara zunt commensurà, en il qual el ha animà ses parochians d’urar e vegliar, essend che nagin na sappia, cura che sia ura arrivia. Il defunct saja stà in um sco sch’el fiss da fier, haja adina giudì la meglra sanadad, vivì en las meglras circumstanzas, ma la mort al haja suatà e prendì davent senza remischun. «Dieu veglia far grazia cun si’olma!», ha el exclamà a la fin da ses pled.


IV.
[edit]

La libra Rezia era daventada circa 15 avant Cristus subdita als Romans. Ils Rets han da lura davent stuì servir en las legiuns romanas ed han en curt temp s’acquistà grond renum per lur valurusadad. Pli tard, cur che la Rezia ha suenter grondas truschas puspè gì reacquistà sia libertad, han tut ils potentats ch’avevan in interess d’obtegnair ni da mantegnair lur possess en la bella Italia tschertgà la favur ed amicizia da questa pitschna republica ch’era pervi da sia situaziun geografica la clav da l’Italia. Ils potentats eran preschents cun ambassadurs en il Grischun, repartevan daners, fugavan las partidas politicas ed engaschavan glieud giuvna per il servetsch militar da lur terra. Er en Svizra era il servetsch militar en terras estras gia vegnì en moda en il quindeschavel tschientaner, suenter ch’ils Svizzers avevan obtegnì ina fitg buna reputaziun entras las numerusas victorias en las battaglias ch’els avevan fatg per obtegnair e mantegnair lur libertad. Ils Svizzers chattav’ins da lez temp quasi en tut las terras da l’Europa, nua ch’i deva guerra. Pli tard faschevan ils divers chantuns da la Confederaziun capitulaziuns formalas cun ils stadis esters che vulevan prender Svizzers en lur servetsch militar. Quests servetschs esters han en in lieu ni l’auter, ni er en plirs lieus a medem temp, cuzzà fin vers la fin dals onns 1850, cur che la davosa capitulaziun cun il retg da Napoli è vegnida schliada e la furmaziun da truppas svizras en terras estras scumandada.

Quests servetschs esters han dà a nossa patria blers buns uffiziers e guerriers versads e purtà a baininqual famiglia ritgs fritgs; ma tut en tut èsi tuttina meglier ch’els n’existan betg pli. Il simpel schuldà aveva bainduras tar ina pitschna paja in grev servetsch, stueva en temp da guerra batter per chaussas ch’el na chapiva betg e ch’al na gievan er tiers nagut; el n’era uschia nagut auter ch’in sclav. Quants millis e millis Grischuns e Svizzers han da l’emprim fin l’ultim temp da quests servetschs esters stuì laschar lur vita sin il champ da battaglia e sponder lur sang per l’oppressiun dals pievels che vulevan er acquistar la libertad che la Svizra giauda. E tge avevan els da tut quai? Il renum d’esser buns e valurus guerriers che sustegnevan bainduras chaussas da valur dubiusa. En temps da pasch stuevan els storscher lur chau sut il giuf d’ina lescha e disciplina militara rigurusa. Ultra da quai emprendevan els savens en questas terras estras usits ed isanzas che na valevan betg bler per las relaziuns da nossa patria. In pau meglier en pe eran, almain pli baud, ils uffiziers, en spezial ils uffiziers superiurs ch’avevan bainduras occasiun da s’enritgir sin donn e cust da la schuldada cumina. In guvern ester pajava per exempel ina bella summa per l’engaschament d’in um; ma l’um sez survegniva forsa strusch la mesadad da quella summa, l’autra mesadad gieva en il satg dals uffiziers superiurs. Il medem gudogn avevan quels uffiziers savens occasiun da far sin la vestgadira e l’armament da lur guerriers. Da quellas chaussas stuevan ils Grischuns e Svizzers sa laschar plaschair pli da vegl, cur ch’els eran ina giada vendids a potentats esters. Quai n’era dentant betg dapertut uschia; avevan ils potentats fatg ina capitulaziun cun ils chantuns, alura na vegnivan talas defraudaziuns betg avant uschè savens, schebain ch’ellas n’eran betg dal tut nunpussaivlas.

Clau aveva anc la saira tard da la fiera a Glion stuì bandunar cun ses cumpogns la Surselva. A Cuira èn els restads in sulet di ed han alura cuntinuà lur viadi tras il Surses e sur il Pass dal Set giu en l’Italia fin a Livorno, in lung viadi tut a pe. Là èn els alura ids a bord d’ina gronda nav e suenter in viadi da circa 20 dis è il transport da recruts arrivà en ses lieu da destinaziun en Spagna, numnadamain a Barcelona. Qua ha Clau l’emprim temp stuì emprender il servetsch ed exercizi militar. Clau era in giuven ch’emprendeva tgunsch las chaussas; el era attent e sa deva tutta bregia da chapir quai ch’al vegniva mussà. Uschia ha el en curt temp gì emprendì perfetgamain l’exercizi militar, da maniera ch’el ha pudì vegnir surdà a la cumpagnia tar la quala el dueva servir. Clau era uss en num da Dieu schuldà, quai na sa laschava betg pli midar; ses quatter onns stueva el far ses servetsch e perquai vuleva el er emprender da far quel en urden. El sa distingueva da tut ses cumpogns tras gronda exactadad en il servetsch ed oravant tut tras buns depurtaments. Entant che ses cumpogns gievan per las promenadas enturn e bavevan e giugavan davent lur sold en las ustarias, steva Clau enavos en la caserna e nettegiava sia vestgadira e sias armas che tut traglischava sco aur. Er nettegiava el cunter ina pitschna bunificaziun da quellas chaussas als uffiziers subalterns. Uschia n’era el mai glischent, aveva adina ina leva occupaziun e gudagnava en in mais or anc inqual real.

La bella lingua spagnola, ch’è parentada zunt fitg cun noss rumantsch, ha el en curt temp savì discurrer detg bain. Ma cun quai n’è el betg anc stà cuntent, el ha cumprà cudeschs spagnols, ha emprendì cun agid d’in uffizier subaltern servetschaivel da leger questa lingua e suenter er anc da scriver. Quai al ha dà da temp liber in’occupaziun empernaivla e betg main ina recreaziun fritgaivla. Uschia èn passads in onn e mez da ses servetsch senza purtar gronda variaziun en la vita militara monotona. A chasa aveva Clau gia scrit differentas giadas, ma el n’aveva anc mai survegnì resposta sin sias brevs ni da sia mamma ni da Mierta, e quai al inquietava zunt fitg; pertge che schegea ch’el era uss en Spagna, uschè lunsch davent da chasa, sche eran ses cor e ses patratgs tuttina mintga mument en la chara patria tar ses chars.

Il bun depurtament, la stupenta nettezza e l’exemplarica exactadad da Clau en il servetsch n’eran betg restads nunenconuschents; entras quellas bellas vertids aveva el acquistà la favur dals uffiziers, e savend el uss discurrer perfetgamain la lingua spagnola, als han ils uffiziers savens incaricà d’ir en citad, e bainduras stueva el er far copiaturas per l’uffizi militar. En renconuschientscha da ses buns merits è el la finala vegnì promovì al corporal e steva uss gia sin il segund stgalim da la stgala, la quala el dueva ascender pli tard. Quest avanzament n’aveva fatg Clau ni losch ni garmadi, anzi el ha cuntinuà cun tutta premura e diligenza da s’instruir vinavant, ed el aveva uss er chattà in um, il qual al era fitg d’engrà per ses intent. El aveva numnadamain fatg enconuschientscha cun in um vegl da la citad, tar il qual el aveva pliras giadas stuì far cumissiuns per ses chapitani. Il bun vegliurd aveva mintga giada in grond plaschair, cur ch’el veseva il bel e frestg giuven grischun e sa smirvegliava grondamain, quant bain ch’el discurriva la lingua spagnola per esser in ester. El ha demussà al giuven guerrier tutta bainvulientscha ed al ha bainduras envidà da vegnir tar el sin visita. Clau aveva er da sia vart piglià ina gronda affecziun per il venerabel vegl ed el al visitava bainduras cur ch’el aveva peda. Il vegl era cun ina giada s’accurschì che Clau tschertgava da sa cultivar entras la conversaziun cun el; quai al ha fatg grond plaschair ed el al è vegnì encunter cun tutta prontezza e bainvulientscha. El al deva cudeschs adequats per sia lectura ed al explitgava quai ch’el na chapiva betg anc endretg; insumma era Clau daventà en cur temp in vair scolar dal bun signur ed era sco da chasa tar quel, ed il vegliurd aveva er ses grond tschaffen cun ses discipel grischun diligent e talentà. Uschia fascheva Clau uss progress rapids en sias scienzas. Ultra da la lingua spagnola studegiava el uss cun agid da ses ami patern l’istorgia da la Spagna, in pau er la matematica e legeva daspera divers auturs spagnols.

In temp da varga trais onns era uss passà, dapi che Clau aveva bandunà la patria, ed anc n’aveva el retschet zunt naginas novas da ses chars a chasa. Quai al fascheva bainduras zunt trist e melancolic, ed el sentiva en ses cor in grond desideri suenter chasa; ma ils eveniments ch’èn succedids ils mais proxims n’al han betg laschà tant temp e peda pli da pensar als da chasa. Ina conspiraziun a Saragossa aveva instigà la provinza Aragonia ad ina sullevaziun e la gronda part da la truppa ch’era en garnischun a Barcelona ha survegnì las ordras da marschar dalunga vers Saragossa. Tranter quell’armada da circa sismilli umens era er il regiment en il qual servivan Clau e ses cumpatriots. La truppa è marschada cun tutta prescha vers la provinza sullevada. Gia il terz di da ses viadi è l’armada dal retg fruntada sin intginas rotschas d’insurgents, ma quels han cun ina giada prendì la fugia en muntogna. Uschia è l’armada, bainduras ferm mulestada da tuttas varts da guerrigliers, arrivada il sisavel di fin avant las portas da Saragossa. Adumbatten ha il general dal retg dumandà ils burgais dad avrir las portas; i n’è restà a l’armada dal retg nagut auter che da prender en la citad cun la forza da las armas. Suenter in curt assedi da trais dis è quai alura er daventà. L’armada ha attatgà ina damaun marvegl cun tutta energia la citad e suenter in cumbat da trais uras aveva ella rut en las portas ed occupà ina part da la citad. Ma il cumbat n’è cun quai anc ditg betg stà a fin; ina part dals insurgents aveva erigì en diversas vias da la citad fermas barricadas e las defendeva cun tutta valurusadad e desperaziun.

Il regiment, en il qual Clau serviva, ha survegnì las ordras da marschar encunter ina tala barricada, la quala serrava si ina da las vias principalas da la citad. La truppa ha attatgà la barricada cun gronda vehemenza, ma ils insurgents la defendevan sco tants liuns. Las ballas tschivlavan e sgulavan sin tuttas varts e terravan blers guerriers valurus. La cumpagnia da Clau era davanttiers e l’emprima d’attatgar ed aveva per consequenza er la pli greva e pli privlusa lavur. Essend la front da la colonna arrivada fin sin paucs pass davent da la barricada, è vegnida ina sgarschaivla tempesta da crappa, laina, aua ed ieli buglient e mobiglias da chasa or da las fanestras giu sin la schuldada; las portas d’intginas chasas èn s’avertas ed ina banda d’insurgents furius ha attatgà l’emprima cumpagnia en las costas. Tge terribla mazzacra che quai ha dà! Sco liuns sa defendevan ils grenadiers uss e sfratgavan a terra tut quai ch’als vegniva encunter. Il chapitani da la cumpagnia ed il maior dal regiment, dus guerriers ferms e curaschus, han cumandà da s’avanzar ed il chapitani è passà ordavant a sia glieud cun spada tratga. Ma el aveva strusch fatg insaquants pass ch’el era gia tschinclà d’ina rotscha insurgents. L’uffizier fiss en paucs muments stà pers, sche Clau n’al fiss betg vegnì en agid ed al avess liberà dals inimis cun insaquantas bravas fridas. «Vinavant!», ha Clau uss clamà a ses cumpogns e cun paucs sigls è el stà l’emprim sin la tschima da la barricada ed ha battì tut persul cun ina rotscha d’insurgents furius. La valurusadad e la bravura eroica da Clau han dà nov curaschi a la cumpagnia ed ils guerriers èn uss currids cun tutta forza suenter a Clau per al assister en ses cumbat inegual. A quest’attatga impetuusa n’han ils insurgents betg pudì resister pli ditg; els han prendì la fugia e la barricada è restada en ils mauns da la truppa; ma Clau ha survegnì il pli davos mument ina ballas tras ina chomma ed è crudà per terra.

En curt temp era uss l’entira citad prendida en ed occupada da la truppa dal retg; ils insurgents avevan, vesend che lur sforzs sajan adumbatten, bandunà la citad per sa salvar en las muntognas da la cuntrada. Cun la conquista da la citad da Saragossa tras l’armada dal retg aveva uss l’entira sullevaziun da l’Aragonia prendì ina fin, pertge che tut ils lieus dal conturn n’eran betg fortifitgads e qualifitgads per pudair far resistenza ad in’attatga da truppa regulara. Intgin temp han pliras bandas da gueriglias anc mulestà la cuntrada; ma il general aveva alura tramess intginas colonnas da si’armada en la muntogna ed ils insurgents han la finala er stuì bandunar lur refugi en las muntognas, sch’els na vulevan betg s’exponer al privel da vegnir tschiffads da la schuldada. Uschia ha l’entira catastrofa piglià en paucs dis ina fin. Ma il di da la conquista da Saragossa era tuttina stada in di da sgarschur. Blers guerriers ed er blers insurgents eran vegnids per la vita ed anc pli blers giaschevan grevamain blessads sin las vias ed en las chasas da la citad. Sin las vias da la citad currivan blers auals da sang, ed en vischinanza da las barricadas, nua ch’igl era vegnì battì il pli furius, faschevi ina sgarschur da guardar sin la terribla devastaziun. Morts e blessads giaschevan qua en pluna, tut in tranter l’auter en ina terribla sanganada ed sbragir, plirar, schemair dals blessads fascheva orrur a quels ch’eran d’enturn. L’emprima lavur è stada quella da zavrar ils blessads dals morts e d’als purtar alura en in ospital e surdar als medis. Er il pauper Clau è vegnì prendì si da plaun e purtà en in ospital. La gronda sperdita da sang al aveva spussà totalmain, ed el giascheva per terra vi senza schientscha, da maniera ch’ins avess tgunsch pudì tegnair el per mort. Ses bravs cumpogns al han dalunga lià si provisoricamain sia blessura ed al han alura purtà davent cun tutta precauziun pussaivla. Il medi da l’ospital, al qual ils guerriers han surdà il blessà, ha intercurì svelt la blessura e ditg che la balla al saja passada tras la coissa; ma la blessura na saja betg uschè privlusa ed el speria da pudair medegiar il giuven; sia flaivlezza mumentana derivia mo da la gronda sperdita da sang. Ils bravs grenadiers han recumandà lur cumpogn valurus a la meglra cura dal medi versà ed èn alura ids davent per prestar in tal servetsch da misericordia ad auters blessads che giaschevan anc per las vias.

Il pauper Clau è giaschì plirs dis en ses letg senza schientscha ed en ina terribla fevra cun deliri. Ses brevs cumpogns al visitavan savens, ma el n’enconuscheva nagina e discurriva tut confus, baud spagnol, baud rumantsch tut in tranter l’auter. Sia gronda bravura tar la barricada era uss er vegnids enconuschenta als emprims uffiziers da l’armada, ed il general e plirs auters auts uffiziers eran vegnids en l’ospital per al visitar. Quels signurs han recumandà Clau spezialmain a la meglra cura dal medi, e baininqual è turnà da temp en temp per guardar co ch’i stettia cun il brav Grischun. La ferma constituziun e la natira betg ruinada dal giuven ed er la buna cura ch’el aveva chattà en l’ospital han finalmain purtà la victoria ed il giuven è guarì, sche er mo plaun. Suenter in’emna circa ha el cumenzà a vegnir tar sasez per muments, la fevra è tschessada plaun a plaun, e cur ch’ella turnava anc bainduras, n’era ella betg pli uschè ferma e vehementa. En circa in mais ha il malsaun pudì cumenzar a bandunar il letg, ma da passar sin la chomma blessada, quai al fascheva anc mal; mo plaun a plaun ha el survegnì dapli forza e suenter sis emnas era el totalmain guarì, schegea ch’el era anc pli flaivel che avant. Sin cussegl dals uffiziers e dal medi è el dentant anc restà circa quindesch dis en l’ospital e returnà alura cumplainamain saun tar ses regiment, nua ch’ins al ha retschet cun gronda legria.

O quant bleras uras tristas aveva Clau fatg tras quest lung temp en l’ospital, nua ch’el ha gì dis ora peda da patratgar sur da sia situaziun. Esser uschè lunsch davent da chasa tranter glieud estra, mai na survegnir nagina resposta e naginas novas da las persunas ch’al eran uschè charas, quai al vuleva bunamain rumper il cor, e savens bragiva el, cur ch’el vegniva surprendì da quest’encreschadetgna, sco in uffant en ses letg. Tge dueva el uss pigliar a mauns? El aveva scrit almain quatter brevs a chasa e n’aveva fin il preschent mument retschet nagina resposta. El veseva en ch’i saja inutil da turnar a scriver. Las postas eran da lez temp anc miserablas ed occasiun da trametter ina brev cun in cumpatriot n’aveva el er nagina; perquai ha el concludì da laschar esser da scriver a chasa, fin ch’el survegnia ina giada respostas sin sias emprimas brevs.

Paucs dis suenter che Clau era puspè turnà enavos tar il regiment per puspè far ses servetsch sco avant, ha il general da l’armada ordinà da tegnair ina parada cun la truppa sin in champ davant las portas da la citad da Saragossa; suenter quella parada dueva alura ina part da la truppa vegnir dischlocada en autras citads dal reginavel. Tar quella parada eran circa cumandads otgmilli umens. L’emprim è vegnì fatg ina pitschna e curta manevra militara ed il general ha alura fatg cun sia suita in’inspecziun dals divers regiments. Arrivà tar il regiment en il qual Clau serviva, è il general chavaltgà in pèr giadas davant la front si e giu ed ha discurrì cun il colonel dal regiment ch’al accumpagnava cun l’ulteriura suita. Finalmain è il general sa fermà, è sa vieut cunter la lingia dal regiment ed ha clamà cun auta vusch: «Clau Montalt, hajas la buntad da passar avant!» Clau ha prendì sia buis, è passà insaquants pass davant la lingia ed ha salutà. Il general ha contemplà in mument il bellissim giuven grischun cun in vair plaschair ed ha alura ditg: «Sia maiestad, il retg, ans ha tramess intginas cruschs d’onur cun il cumond da las reparter als valurus tranter ils valurus per renconuschientscha da lur bravuras e lur merits acquistads durant il cumbat a Saragossa. Jau hai l’onur d’As decorar cun ina tala ensaina da distincziun per Vossa bravura eroica che Vus avais demussà quel di.» Cun quests pleds ha il general fermà cun ses maun ina crusch d’aur traglischanta vi da l’unifurma da Clau. «Ma in um da tal animà na duai da qua d’envi betg pli purtar la buis da simpel schuldà», ha il general cuntinuà, «Vus essas uss uffizier e pudais dumandar da Voss signur colonel Vossa cumpagnia, chapitani Montalt!»

«Bravo!», han clamà sco cun ina vusch tut ils guerriers da la lingia ch’avevan udì e chapì ils pleds dal general. Clau steva qua avant la lingia sco da star sin spinas e na saveva betg tge pensar ed anc bler main tge dir; ma cur ch’il general al ha uss fatg in segn cun il maun per ensaina ch’el possia s’absentar, ha el puspè fatg la salutaziun usitada ed è ì enavos en la retscha da ses cumpogns.

I na deva en l’entir regiment nagin che n’avess scuì al brav Grischun questa distincziun e decoraziun e bler main anc ses avanzament. Tut ch’al enconuscheva sco giuven excellent, cumpogn brav e servetschaivel e perquai era el er stimà da tut quels ch’al enconuschevan pli damanaivel. Il bun ha adina in’influenza salutaivla er sin glieud da pitschna valur. Vulair il bun vulessan blers, ma d’acquistar quel tras atgna forza als impedescha la flaivlezza umana.

Paucs dis suenter questa parada ha il regiment en il qual Clau serviva retschet las ordras da marschar a Madrid, nua ch’el dueva star per in temp en garnischun. Clau era uss danovamain fatschentà pli che mai. El era occupà di e notg cun il studi da ses nov servetsch da chapitani; er aveva el da s’equipar sco uffizier, quai ch’al fascheva in pau tema, perquai che quai al custava blers daners, ils quals el n’applitgava betg gugent per chaussas da luxus. Sin il viadi da Saragossa a Madrid aveva Clau dentant gia surpiglià il commando da sia cumpagnia. A Madrid ha el puspè cuntinuà cun tutta diligenza ses studis d’avant, tar ils quals el aveva uss er meglra peda, essend ch’il servetsch n’era betg grev, essend che las fortezzas da la chapitala avevan gist da lez temp ina ferma garnischun. Dentant gieva uss er l’engaschament da Clau vers la fin; ma en consideraziun da ses avanzament fatg e da sia preschenta onurifica ed empernaivla posiziun ha el anc prendì quatter onns servetsch. El era anc giuven ed aveva aspects da pudair spargnar ensemen insatge; er purscheva quai a Clau la pussaivladad d’anc avanzar pli aut en sia carriera militara. El aveva bain fatg vess da desister da ses grond desideri, il qual al tirava cun tutta forza encunter chasa; ma ses giudizi al scheva da perseverar tar quai ch’el haja uss ina giada interprendì. El enconuscheva er il proverbi: ‹Preservar è quai che munta.›

Varga dus onns è il regiment restà a Madrid e Clau era gia daditg ennà il pli stimà e respectà uffizier dal regiment. Sia miaivladad e nunpartischantadad envers sia schuldada ed il grond quità ch’el aveva per sia cumpagnia en scadin reguard; sia gronda energia, la quala el mussava en tut ils cas, nua che quella era tuttavia necessaria; e ses sa cuntegnair exemplaric en tut ils reguards al aveva acquistà ils cors da tuts. Ses servetsch d’uffizier chapiva el uss uschè bain sco il colonel dal regiment sez. Dal reminent al smanatschavan er bainduras privels, dals quals el aveva a l’entschatta zunt nagin’idea, essend el, schegea ch’el era uss circa sis onns sut la bandiera, anc innocent sco in uffant. In uffizier sco Clau era, in um d’ina tala bella e plaschaivla figura, na pudeva betg restar zuppà e nunenconuschent en ina chapitala sco Madrid. I dat en da quellas grondas citads blers umans dad omaduas schlattainas che na san betg co mazzar ils dis da lur vita; occupaziun n’han els nagina, daners perencunter pli che avunda; uschia sa mettan els en bratsch a la marschadetgna e quella è la mamma da tut ils mals. Ina dama da quella sort aveva er bittà ses egl sin il bel uffizier grischun ed al avess zunt gugent tratg en ses latschs. Cun da tuttas sorts rampigns eri reussì ad ella da giavinar Clau tras auters cumpogns, ch’eran main scrupulus ch’el, ina saira tar in banchet en ina chasa nobla. Ma quai è alura stà l’emprima, la suletta e la davosa giada. Clau aveva quella suletta saira vis pli che avunda per enconuscher il precipizi, en il qual el era vegnì manà. Il tun frivol da la conversaziun, la galantaria glischa che regiva en quella societad al han fatg grond disgust ed el è cun ina giada sa resolvì da mai pli frequentar sut naginas circumstanzas ina tala societad. Vesend la dama menziunada ch’i saja impussibel da carmalar Clau anc ina giada en sia chasa sut quel ni l’auter pretext, al ha ella anc persequità in temp sin tuttas raffinadas modas e manieras; ma il ferm caracter da Clau ha resistì a tuttas tentaziuns e finalmain è alura er la Spagnola importuna vegnida unfisa d’impunder tanta stenta e bregia per trair en ses latschs il Grischun selvadi, sco ch’ella scheva, ed ella ha laschà star d’al mulestar pli ditg. Ma quella aventura aveva uss avert ils egls a Clau, il qual aveva fin uss cret che l’immoralitad saja ina planta che prospereschia e verdegia mo tar las classas bassas da la societad umana; el era perquai da qua d’envi attent da betg laschar sa cumpigliar pli tar pasts e banchets dals gronds, temend cun raschun ch’ils gronds sajan bainduras er pitschens da – valur.

Finalmain è ses regiment puspè vegnì dischlocà, quella giada da Madrid a Sevilla, la famusa chapitala dal vegl reginavel da Sevilla. A Clau è questa dischlocaziun stada fitg bainvegnida. Madrid n’aveva per el nagut interessant pli ed ils baccanals e las intrigas ch’el aveva observà en quella chapitala n’eran betg adattadas per far grev ad el la partenza da questa citad. Sevilla ha puspè dà in grond temp occupaziun al giuven grischun activ. El ha visità tut las antiquitads e remartgabladads da al citad e ses conturn ed observà cun tutta attenziun la vita dal pievel. Las experientschas fatgas a Madrid al avevan fatg vegnir precaut ed i n’è mai succedì qua ad el insatge displaschaivel. Ma il regiment n’ha betg gì in lung ruaus en questa citad magnifica.

D’intgin temp ennà avevan ils pirats da Tunis ed Algier e d’anc plirs auters gnieus da rapina sin la costa settentriunala da l’Africa fatg zunt malsegira la Mar Mediterrana. Quests pirats ardids avevan pliras giadas gì la giagliardia da s’avischinar a las rivas da la Spagna e d’alura far durant il temp da la notg attatgas sin vitgs. Quels laders ravgiads mazzacravan senza perdun ils umens ch’als faschevan resistenza, engulavan e spogliavan entirs vitgs e manavan ils abitants, principalmain la glieud giuvna, davent sin lur bartgas per als manar en l’Africa ed als vender là sco sclavs. Questa terribla calamitad ha necessità il guvern spagnol da prender las pli rigurusas mesiras cunter questas bestias da laders. Intginas navs spagnolas èn vegnidas proviantadas ed armadas ed han fatg chatscha sin ils pirats scelerads; ma quels eran sperts sco il chametg en lur operaziuns ed i n’era anc mai reussì a las navs spagnolas da s’avischinar ad ina nav da pirats. Ma per protecziun da las rivas spagnolas ha il guvern alura er ordinà la furmaziun d’in cordun militar sin l’entira costa spagnola, la quala era exposta a quellas attatgas e barbarias dals pirats. Mintga vitg ch’era en privel ha survegnì ina pitschna garnischun, ed en distanzas regularas sa chattava alura ina garnischun in pau pli gronda, la quala pudeva en cas da basegn vegnir clamada en agid da quels ch’eran en privels. Er il regiment, tar il qual Clau serviva, è vegnì cumandà tar quest servetsch da guardia a la riva e Clau è vegnì staziunà cun sia cumpagnia en in vitg damanaivel da la fortezza da Cádiz, ina gronda e bella citad da grond commerzi, nua che bleras bartgas e navs d’autras naziuns sbartgava durant l’onn. La vischinanza da la fortezza che giascha sin in’insla, sco er il viv traffic e las bleras navs che passavan qua vi e nà tegneva ils pirats plitost da lunsch da questa cuntrada; perquai era il servetsch da guardia en quest conturn pauc stentus cun excepziun da las numerusas sentinellas ch’ins stueva tschentar si per segirezza durant la notg. Durant il di aveva la truppa bella vita e la schuldada dastgava savens far promenadas en il conturn dal champ militar; pertge che durant il di n’era nagin privel. Er Clau fascheva mintga di sias promenadas per contemplar la bella e fritgaivla cuntrada.

In di ha el alura dumandà dal colonel lubientscha per ir a Cádiz. El vuleva er guardar il port da mar da quest impurtant lieu e s’infurmar in pau meglier davart la vita ed il traffic d’ina tala citad maritima. El è sa mess la damaun bain marvegl cun ses servitur, er in Grischun rumantsch, sin viadi ed è arrivà a bun’ura a Cádiz. Ils dus viandants èn l’emprim passads tras la citad ed han contemplà qua e là las remartgabladads ch’als èn dadas en egl. Suenter avair prendì in refrestg en in’ustaria, han els cuntinuà lur promenada tras la citad ed èn arrivads tar il port maritim gist en il mument ch’ina grondiusa nav englaisa passava cun tutta pumpa en quel. La nav è sa fermada e suenter curt temp han ils numerus viandants ch’eran sin quella cumenzà a vegnir a terra. Chapitani Montalt e ses servitur promenavan anc adina sin il gross mir da la riva si e giu e contemplavan cun plaschair la vivacitad che regiva en quest port e spezialmain sin questa nav ch’era gist arrivada.

«Tgi sa tge ch’ins schess tar nus en Surselva, Gudegn, sch’ina tala bestia da bastiment vegniss ina giada in di da fiera dal Rain si fin Glion?», ha chapitani Montalt ditg cun umor per rumantsch a ses servitur.

«Quai fiss forsa per ils blers anc insatge pli remartgabel che la pugniera che mistral Pivun manava tschels onns sin mintga fiera, ma betg per la vender, anzi sulettamain per la laschar admirar d’autra glieud», ha replitgà Gudegn. «Ma quai è er in terribel bastiment; sin quel pudess ins manar davent en ina giada tut il purment, paintg, chaschiel e tschigrun, che l’entira Surselva fa en las alps en ina stad, e lura avess ins anc mo mesa chargia.»

Durant ch’ils dus Grischuns discurrivan qua en lur lingua materna, passavan sperasvi ils viandants ch’eran arrivads cun la nav englaisa. Chapitani Montalt e ses servitur n’avevan betg observà, co ch’in da quels viandants era sa fermà ed aveva tadlà cun la pli gronda attenziun lur discurs. Giond els vinavant e cuntinuond lur discurs, al vegn l’ester in pèr pass suenter ed als salida.

«Sco ch’i para», ha l’ester ditg en lingua rumantscha, «hai jau la fortuna e l’onur da chattar qua cumpatriots grischuns ed anc sursilvans, sche mi’ureglia na m’engiona betg?»

Chapitani Montalt e ses servitur èn sa vieut cun smirvegl vers l’ester ed al han contemplà in mument cun tutta attenziun.

«Gea, nus essan Grischuns», ha replitgà chapitani Montalt a l’ester, «ed er Sursilvans, Vus avais giuditgà endretg, stimà signur. Nus avain forsa er il plaschair da discurrer cun in cumpatriot sursilvan, sco che inditgescha il dialect che Vus discurris.»

«Pelvaira, jau sun era in Sursilvan grischun», ha respundì l’ester, «ed a mai fai grondissim plaschair e daletg, da puspè suenter blers onns udir ina giada mia dultscha lingua materna. Èsi er lubì da dumandar, da tge vischnanca che quels signurs èn?»

«Jau sun dad A...», ha respundì Gudegn, «ed il signur chapitani Clau Montalt è –»

«Clau Montalt?», ha dumandà l’ester andetgamain, avant che laschar finir il servitur – «Clau Montalt? Forsa il figl da la buna Marionna Montalt da ***?»

«Vus m’enconuschais, sco ch’i para», ha respundì Montalt cun smirvegl, «jau sun quel che Vus avais numnà.»

«Dieu saja ludà!», ha l’ester replitgà cun legria; «alura hai jau chattà qua nunspetgadamain mes meglier ami da tschels onns – jau sun il Giacum Camont, figl da la mulinera Turté.»

Quest culp ha tutgà il chapitani sco in culp electric, e cun ils pleds: «O mes char Giacum!», ha el embratschà impetuusamain ses vegl ami, ed omadus giuvens è stads commuventads talmain da la legria, ch’els han spons grossas larmas.

La legria dals dus giuvens amis na vuleva prender nagina fin; els èn s’embratschads repetidamain ed eran uschè commuventads dal sentiment legraivel da lur sa vesair nunspetgà ch’els na chattavan l’emprim mument betg pleds per exprimer lur grond legrament. Essend l’emprima surpraisa ed emoziun vargada, èn els sa quietads in pau e chapitani Montalt ha dumandà ses char ami: «Sche ma di, en num da Dieu, danunder vegns ti, mes char ami, uschè nunspetgadamain? Quants onns èn uss vargads che jau n’hai mai udì nagut da tai, ed uss stas ti qua davant mai sco sche ti fissas crudà giu da tschiel!»

«Mi’istorgia fiss in pau memia lunga per la pudair raquintar qua sin questa via», ha respundì Giacum, il frar da Mierta. «Ve, mes char Clau, nus vulain ir en ina bun’ustaria, nua che nus pudain alura raquintar in a l’auter las novitads che mintgin sa e svidar il cor.»

Chapitani Montalt ha cun ina giada tramess ses servitur enavos tar il colonel da ses regiment cun la supplica a quel, d’al vulair prolungar il congedi per dus dis, ed ha alura anc designà a Gudegn l’ustaria en la quala el vegnia a chattar ils dus amis cur ch’el returnia cun las ordras dal colonel. Gudegn è alura s’allontanà cun ina giada ed ils dus amis han dirigì lur pass si vers la citad per tschertgar lur albiert ed èn entrads pauc pli tard en ina da las pli noblas ustarias che guardava giu vers il port da mar. Els eran strusch entrads en l’ustaria ed avevan empustà in refrestg che Giacum è sa vieut vers ses ami Clau ed ha ditg: «Uss ma raquinta ti l’emprim da chasa; varga diesch onns n’hai jau uss naginas novas da mes chars. Tge fan mia mamma, mia sora e mes aug? Èn tuts sauns?»

«Mes char Giacum», ha replitgà Clau, «gugent ta vuless jau raquintar da chasa, sche jau mez savess insatge. Ma jau mez sun uss circa set onns or da la patria e n’hai da lura ennà mai survegnì la minima nova da chasa. Sin mias brevs che jau hai scrit a chasa n’hai jau mai retschet ina resposta, ed jau na sai betg, sche mias brevs èn forsa idas a perder, ni sch’i manca insatge a chasa, ni che las brevs da chasa na m’han betg cuntanschì. O, quantas grevas m’ha chaschunà quest’intschertezza davart la sort da mes chars da chasa! Quai ch’era succedì a chasa avant che jau vegnia en Spagna, ta vi jau raquintar manidlamain.»

Chapitani Montalt ha uss raquintà a ses ami detagliadamain las novitads da chasa: Co che la mulinera Turté, la mamma da Giacum, n’haja suenter ils dus emprims onns da l’absenza da ses figl mai survegnì naginas novas pli da quel, uschè ditg almain sco che el, Clau, saja anc stà a chasa; co ch’il scrivant Luregn haja persequità la paupra vaiva pervi d’in daivet; e finalmain ha el er confessà si’inclinaziun per Mierta e co ch’el e sia sora sajan s’empermess avant ch’el haja bandunà la patria.

Las tristas novas da chasa vulevan bunamain rumper il cor al pauper Giacum ed el bragiva sco in uffant dal mal e da l’encreschadetgna ch’el sentiva. «Avess jau savì da quai, gnanc in’ura fiss jau stà pli ditg en mes servetsch», ha el ditg a Clau. «Jau hai bain scrit almain mintg’onn ina giada a la mamma; ma sco ch’i para n’ha ella betg retschet mias brevs. Jau sun uss stà circa diesch onns ubain sin viadi ni en terras zunt allontanadas, perquai n’hai jau betg pudì spetgar sin novas da chasa, quai è vair. Ma ch’i pudess ir uschè miserabel cun mia famiglia, quai n’avess jau mai imaginà. Jau aveva in bun servetsch e na vuleva betg senz’auter dar si quel. Jau gudagnava blers daners e sperava dad en insaquants onns ir a chasa e pudair segirar als mes ina pulita existenza cun quai che jau aveva spargnà; ma uss vi jau dalunga bandunar mes servetsch ed ir a chasa. Jau stoss uss mo anc ir a Madrid a far ina cumissiun per mes signur; da là davent vom jau directamain en Gronda Britannia a prender cumià da mes patrun e viagesch alura en tutta prescha a chasa. Dieu, tge anguscha che quai ma fa! Mia chara mamma en talas circumstanzas, forsa stgatschada or da chasa e pers tut! Na, gnanc in mument vi jau targlinar pli ditg.»

Chapitani Montalt, il qual na sentiva betg main dolur en ses cor che ses ami Giacum, fascheva tut il pussaivel per al confortar e quietar. Ma da l’autra vart sustegneva el il plan che Giacum duaja uschè spert sco pussaivel ir a chasa per guardar tge che saja succedì là. Ils dus giuvens èn alura anc sa cussegliads sur dal viadi e la via che Giacum duaja far e tge ch’el duaja raquintar a chasa da Clau. Montalt ha raquintà curtamain a ses ami sia carriera militara e las aventuras ch’el aveva gì ina giada ni l’autra en Spagna. Finalmain ha el ditg a Giacum: «Uss ma raquinta er ti tia vita en terras estras.»

«Gugent», ha replitgà Giacum. «Ti sas, l’emprim sun jau ì a Lyon. Là hai jau servì dus onns en in café ed i gieva pulit cun mai. Sin las brevs che jau scriveva alura a chasa, survegniva jau er mintga giada ina resposta da Mierta, schegea in pau tard. Lyon ma plascheva bain ed jau na siemiava betg da bandunar questa citad. La lingua franzosa hai jau emprendì en curt temp, e betg mo da discurrer; in figl da mes patrun m’aveva er mussà da leger ed in pau da scriver il franzos. Alura vegn in di nunspetgadamain in signur englais ch’era stà pliras giadas en noss café e ma dumonda, sche jau n’haja betg tschaffen da vegnir tar el en servetsch. El m’empermetta dapli che la mesadad dapli paja che quai che jau aveva en il café ed ha ditg ch’el fetschia ils proxims onns gronds viadis e che jau al stuess alura accumpagnar. Ad ina tala offerta n’hai jau betg pudì resister ed jau sun entrà en servetsch tar l’Englais, mister Graham. Suenter curt temp avain nus bandunà Lyon ed essan viagiads a Londra, nua che nus essan restads la gronda part da l’enviern. Durant quest temp hai jau gì buna chaschun d’emprender in pau la lingua englaisa. La primavaira, enturn il mais da matg, avain nus fatg il viadi a St. Petersburg en Russia ed avain er anc visità pliras autras citads da quest grond reginavel, sco Moscau, la veglia chapitala, ed auters, e sin noss viadi da return er plirs lieus e citads da la Germania settentriunala. Igl era gia tard l’atun cur che nus essan puspè turnads enavos a Londra. Avant che jau partia la primavaira aveva jau scrit a chasa, ma cur che jau sun turnà enavos, n’hai jau chattà qua nagina brev per mai. Jau hai immediat puspè scrit, e sun er quella giada restà senza resposta. La primavaira ha mes patrun fatg in viadi en l’Islanda, in’insla remartgabla en l’Atlantic, lunsch si vers nord, e sin il return avain nus anc visità intgins lieus sin la costa da la Scandinavia. Pir il december essan nus arrivads enavos en Gronda Britannia, ma betg per giudair in lung ruaus. Gia il mars proxim essan nus ans embartgads per l’America ed essan arrivads l’entschatta matg a New York. Varga quatter onns avain nus traversà ils divers stadis da l’America dal Nord e dal Sid. Che nus avain sin quels starmentus viadi savens gì aventuras, pos ti chapir, e che nus essan er savens stads en privel da mort, quai ta sai jau segirar. Cun meglra preda ta vi jau in’autra giada raquintar detagliadamain insaquants da quels cas. Davent da Rio de Janeiro, en Brasilia, essan nus alura navigads en las Indias, nua che nus essan arrivads suenter circa quatter mais. Nus avain debartgà a Bombai ed essan ans tegnids si qua circa in onn. Da Bombai essan nus navigads a Calcutta ed avain alura da là anora fatg ils dus davos onns plirs viadis a l’intern dal pajais sco per exempel a Benares, Delhi, Madras ed autras impurtantas citads e lieus da l’India. Finalmain ha mes signur puspè vulì turnar a chasa en Gronda Britannia. Fin a Gibraltar essan nus navigads ensemen cun questa nav che ti has vis ad arrivar en quest port. Mes signur ha prendì là la nav da posta ed è returnà directamain a Londra, entant ch’el m’ha dà il cumond dad ir a Madrid cun intginas impurtantas depeschas. Uss has ti ina curta survista da mia vita muventada dals davos diesch onns. Sin il pli tard oz en sis emnas speresch jau dad esser a chasa. Fiss jau segir da chattar a Barcelona ina nav che giess directamain a Genua, sche prendess jau mia via tras il Piemunt e visitass ils mes a chasa, avant che turnar enavos en Gronda Britannia; ma jau n’hai betg speranza da chattar ina tala occasiun.»

Las uras èn svanidas zunt svelt als dus amis ed igl era uss gia passà las sis cur che Gudegn è turnà enavos da la staziun militara cun las novas ch’il colonel na possia nunpussaivel lubir a chapitani Montalt da star davent da la cumpagnia pli ditg che fin questa saira a las diesch, essend che la cumpagnia vegnia tramessa davent sin in’auter post. Anc in’ura circa avevan ils dus amis temp da star ensemen. Chapitani Montalt ha dà a Giacum ina summetta daners per sia mamma ed ha anc scrit en tutta prescha insaquantas lingias a quella ed a Mierta; alura han ils dus amis puspè prendì cumià in da l’auter.

«E cura turnas ti a chasa, Clau?», ha Giacum anc dumandà a la fin ses ami.

«Mes servetsch cuzza anc circa quindesch mais», ha respundì Montalt cun in suspir. «Ma la proxima stad survegn jau forsa per insaquants mais congedi, alura vegn jau a vegnir a chasa sin visita.»

Giacum ha anc accumpagnà in toc ils dus guerriers grischuns ed è alura puspè turnà cun tristezza enavos en si’ustaria. – – Chapitani Montalt n’aveva da qua davent nagin ruaus pli; in desideri irresistibel per a chasa aveva prendì possess da ses cor. Ses regiment ha stuì far il proxim temp divers deplazzaments per lung la riva e questa vita en moviment è stada buna per il giuven uffizier, essend ch’ella al impediva da sa surdar memia zunt a las fantasias che smanatschavan d’al far mez confus. A la fin da l’atun, cur che tut ils fastizs da pirats èn puspè stads svanids, è il regiment turnà enavos a Sevilla per restar il proxim enviern en garnischun en questa citad.


V.
[edit]

Ils dus emprims onns suenter la partenza da Clau eran passads senza purtar grondas midadas en il vitg. Marionna aveva retschet l’emprima brev da Clau, en la quala quel aveva notifitgà ad ella sia ventiraivla arrivada a Barcelona. Marionna e Mierta al avevan alura er cun ina giada dà resposta. Ma d’alura ennà n’eran arrivadas naginas brevs pli or da Spagna e las paupras dunnas eran en gronda tristezza. Vers l’atun dal terz onn è Marionna vegnida grevamain malsauna ed ha stuì star varga trais mais en letg. Mierta la visitava mintga di, guardava da la paupra dunna uschè bain sco ch’ella saveva e la confortava. Vers la primavaira gievi in pau meglier cun la paupra dunna, ma lavurar na pudeva ella betg, essend memia flaivla. Quella lunga malsogna aveva custà zunt bler ad ella. Ils daners che Clau aveva gì laschà enavos eran gia daditg consumads cun ils auters 80 rentschs ch’el aveva gì surdà a Mierta. Marionna aveva durant sia lunga malsogna stuì occupar ina fantschella e quella na saveva nagut da spargnar, ed uschia era quai che la paupra vaiva aveva gì spargnà consumà cumplettamain. Uss arrivava prest il temp da las lavurs e Marionna na saveva betg tge pigliar a mauns. Da lavurar il funs era ella uss absolutamain inabla; auter che filar in pau na pudeva ella far nagut. En quella miseria l’han quellas dal mulin prendì tar ellas e gì tutta cura per ella. Mierta vuleva sezza lavurar il pitschen funs da la mamma da ses Clau. Da la damaun baud fin la saira tard era la diligenta giuvna occupada e lavurava bain per duas persunas. Ma la mesira da las miserias n’era anc betg plaina. Il proxim enviern è la mulinera Turté vegnida malsauna; ella aveva survegnì talmain mal las giugadiras ch’ella na pudeva betg pli sa mover. La buna figlia fascheva tut ses pussaivel per la paupra mamma; ma la primavaira era arrivada ed anc adina steva la mulinera zunt mal. Il medi da Glion ch’aveva en cura la paupra vaiva ha declerà uss che sia pazienta stoppia exnum ir a bogn questa stad, sch’ella duaja vegnir medegiada da questa nauscha malsogna e na veglia betg restar struptgada per si’entira vita, ed el ha recumandà per la cura il bogn d’Alvagni ch’era gia da vegl ennà renumà per talas ed anc bleras autras malsognas. Quest cussegl dal medi tegneva Mierta uss per sia sontga obligaziun ed ella studegiava suenter di e notg, co ch’ella pudess ademplir quella. Cun agid dal plevon èsi reussì ad ella da survegnir per quest intent 50 rentschs da giurà Risch, ma ella al aveva stuì dar ad el en pegn ils dus frusts ch’ella possedeva. Ma cun quai n’eri anc betg avunda. La mamma era uschè mal vidlonder ch’ella na pudeva betg sa trair en ed or senza agid dad auters. Uschia è Mierta sa resolvida d’accumpagnar ella, per betg laschar sia chara mamma mo en mauns dad esters. Perquai ha ella stuì pladir ina fantschella per quest temp da stad. L’entschatta da zercladur han ellas alura bandunà la chasa, recumandond la surveglianza en il mulin a Marionna. Lezza era uss puspè turnada enavos en sia chasa, aveva però empermess da visitar da temp en temp il mulin e guardar che tut saja en urden ed er che l’aug Giusep saja provedì.

Suenter in viadi stentus da quatter dis è Mierta arrivada cun sia mamma tar il bogn d’Alvagni, nua ch’ins las ha retschet cun tutta curtaschia. A la paupra veglia faschevan quels bogns cun aua sulfurica zunt bain ed ella ha sentì en curt temp grond levgiament e pudeva er puspè passar pli franc. Quai ha fatg grond plaschair a Mierta ed ella è sa resolvida da betg bandunar il bogn avant che sia chara mamma saja guarida cumplainamain. Ma per spargnar custs na vuleva ella betg star qua laschenta. Al possessur dal bogn ha la svelta e frestga giuvna plaschì ed el l’ha prendì sco fantschella durant il temp da stad. Uschia aveva Mierta uss la meglra chaschun d’avair tut quità per la mamma, era sezza tuttina giu da las spesas e fadiava anc insatge. Suenter esser stadas passa trais mais ad Alvagni era la buna mulinera Turté guarida dal tuttafatg e pudeva puspè cumenzar a lavurar in pau. Vers mez settember èn ellas puspè sa messas sin via vers chasa e Turté era uss uschè ferma ch’ella ha pudì far il viadi en Surselva en dus dis. Ils daners ch’ellas avevan gì prendì cun ellas eran bain duvrads quasi tuts, ma persuenter era la mulinera guarida e quai valeva a Mierta dapli che tut la rauba ch’ella possedeva, er sch’ella fiss stada ina ritguna. – Ina cura da circa trais mais cun mo 50 rentschs na savessan ins betg pli far ozendi; uss è la gronda part dals bogns drizzads en per ils sauns, betg per ils malsauns, e las bunas auas mineralas èn savens in product da speculaziun. La gronda frequenza d’esters vegn bain ad esser buna, ella porta gudogn e daners en la terra; ma i duess dapertut er esser pussaivel als paupers da sa profitar en cas da malsognas dals tresors da nossas auas mineralas, pertge che er per quels las lascha Dieu sburflar en nossas muntognas en ritgas funtaunas.

Arrivadas a chasa, ha Mierta cumenzà l’emprim di da sezza puspè manar il tegnairchasa ed ha laschà ir davent la fantschella, la quala aveva traffitgà malamain en il mulin durant quels trais mais. Pauc lavurar e legher star, quai era stà la parola da questa smarschuna; perquai han las mulineras chattà tar lur return tut vid, stgaffas e bigls, ed il pauc funs ch’ellas zunt mal cultivà. I dat savens da quels servients che pon esser la ruina d’ina chasa tras lur malfidaivladad. Quella na consista betg mo en defraudar chaussas che tutgan als patruns; er il tralaschar e betg far endretg lavurs che po purtar donn e dischavantatg als patruns è ina gronda malfidaivladad. Ils servients han l’obligaziun da promover tenor lur meglier savair e pudair il bun ed avantatg da lur patruns. Persuenter duessan ils servients er vegnir tegnids sco commembers da la famiglia ed er tractads sco tals. Ma i dat er bainduras famiglias che tegnan ils servients mo per chauns. Tar las tschaveras survegnan quels mo las vanzadiras e lavadiras, dastgan strusch passar en stiva bella, ston lavurar sco galiots, savens cun la fom en il venter; la damaun vegnan els stgadanads or da las plimas avant ch’il cot chantia e la saira als vegn procurà per lavur fin tard, er sch’i fiss mo per als marterisar senza scadin avantatg.

Turté e Mierta eran uss ledas da puspè pudair esser a chasa ed empruvavan uss cun dubla intelligenza da puspè cuntschar quai che la fantschella aveva negligì. Ellas eran uss cuntentas; mo che la mamma haja puspè acquistà la sanadad! Dentant nua duevan las paupras mulineras betg giudair ditg en ruaus lur cuntentientscha. Gieri da scrivant Luregn n’aveva betg prosequì suenter la mort da ses bab las smanatschas da quel. La chaussa era dentant mo suspendida e betg emblidada vi dal tut. L’emprim onn suenter la mort dal scrivant è Gieri passà si sin tschentada sco candidat per l’uffizi da scrivant onurific, e quai betg senza success; el aveva laschà sgular in pau daners e cun in pèr barigls vin è el stà in um fatg ed ha purtà la saira da tschentada cun tutta grazia il protocol dal cumin sut bratsch a chasa sia. Gieri era uss in um da cumin, in dals elegids, ina celebritad e stueva perquai far ina tschera in pau pli seriusa che antruras. Tras il chau d’in tal scrivant sgolan blers patratgs en in di; uss al è la carriera averta ed el sa siemia bainduras da bel cler di ch’insatgi al clomia tiers davos ina saiv: «O Vus signur mistral!» Tals patratgs vegnan però mo da temp en temp sco in chametg e svaneschan puspè, entant ch’in auter daventa adina pli ferm ed al cloma tiers: In dretg scrivant sto procurar ad uras per ina scrivanta che metta il sablun sin quai ch’il scrivant avess duì scriver, sch’el fiss stà capabel. Quest patratga da procurar per ina signura scrivanta era uss er vegnì a Gieri ed el ha stuì sa resolver d’eleger tranter las bellas da si’enconuschientscha quella che dueva purtar cun el quest dultsch titel. Gieri aveva pelvair intginas letgas, cunzunt uss ch’el era in um da sarament. Suenter avair fatg chalenders in pèr mais è el sa resolvì da prender la Getta da Gion Tschegn, ina brunetta sperta e fustga cun buna rauba ed – anc bler dapli – ina bucca sco in cuntè da far la barba ed ina lieunga sco ina sibla. Grondas difficultads n’al ha quella chaussa betg chaschunà; Getta era madir sc’in pair bletsch e Gion Tschegn losch da survegnir in schender ch’era scrivant. Uschia ha scrivant Gieri alura fatg nozzas il proxim tschaiver ed aveva uss dà cun quest pass in’autra direcziun a sia vita. El gieva uss tut pli temprà per sias vias che antruras, e la signura scrivanta Getta saveva sa manar e far gests sco sch’ella fiss naschida aposta per manar quest bel titel. Il Gieri, quant robust ch’el era, è tuttina vegnì plaunsieu sut il giuf da sia consorta. Quella aveva en curt temp chapì da trair la gronda part dal regiment en chasa tar sasezza e Gieri stueva per il pli sautar suenter la violina da dunna Getta. A quella eri er enconuschent che Gieri era tschels onns currì suenter a Mierta e co che quella al aveva refusà. Quai aveva ella da lez temp pudì cuir a Gieri; ma uss ch’el era ses consort stueva quai tuttina vegnir vinditgà, quai er fatg ora. Ella instigava perquai ses um tant sco ch’ella saveva e pudeva cunter las mulineras. «Tge dovran talas murdieuas ir a bogn?», scheva ella. «Quest pauc ch’ellas avevan han ellas anc sfarlattà cun ir entiras stads per ils bogns enturn.» Tar Gieri duvravi pauc per al instigar tar vendetga, cunzunt encunter Mierta, a la quala el n’aveva anc mai perdunà ils affrunts ch’ella al dueva avair fatg. El ha perquai laschà disdir tras in giurà a la mulinera il chapital, sa stgisond ch’el stoppia avair ils daners per pajar frusts ch’el haja cumprà.

La paupra mulinera e sia figlia savevan bain avunda, quant tard ch’i saja quella giada cun ellas; perquai n’han ellas er fatg naginas emprovas da mitschar da quella greva frida che las smanatschava. La paupra famiglia dal mulin ha tegnì cussegl tge che saja da far, sch’els vegnian stgatschads or dal mulin e n’hajan alura nagin tegn sin l’enviern.

«Chara mamma», ha Mierta ditg, «nus vulain bandunar dal tut la chasa e turnar enavos ad Alvagni. Jau sun persvadida che jau survegn là puspè mes servetsch da questa stad, e Vus pudais filar tant sco pussaivel, sche vegnin nus bain atras ad interim. L’aug Giusep, quel na duaja betg ir a servir pli; el po star da qua d’envi en chasa cun la dunna Marionna; jau sun persvadida che quella al vegn a prender gugent tar ella. El po lavurar ses funs ed er quel da Marionna, e sche nus spargnain in pau, sche pudain nus er anc sustegnair l’aug. Quai vegn pelvaira ad esser il meglier che nus pudain far. Er avessas Vus uschia, chara mamma, mintga stad chaschun da duvrar il bogn d’Alvagni, e quai faschess franc bain a Vus ed As protegiss meglier dal mal las giugadiras che pudess tgunschamain anc turnar ina giada.»

«O, sche ti savessas, mes char uffant, quant vess ch’i va en mes onns da bandunar il lieu, nua ch’ins è stà uschè ditg!», ha suspirà la mulinera. «Stuair bandunar quest’empernaivla avdanza, nua che Giacum e ti essas naschids, nua che nus avain vivì tants onns en buna pasch e concordia, o quai ma rumpa bunamain il cor, quai ma fa in mal che ti na ta poss betg imaginar, chara Mierta!»

«A mai vegni er a far mal da bandunar questa mal, dad ir davent da quellas bellas muntognas en in lieu ester a mangiar paun ester; ma Dieu vul uschia. Tge vulessan nus pigliar a mauns qua en nossa vischnanca? Il mulin, quel stuain nus en scadin cas bandunar, scrivant Gieri fa quai per ans umiliar e denigrar, el n’ha franc nagin basegn da quels paucs daners ch’el survegn da vender il mulin. Ma pli gugent che da star qua e laschar mussar la glieud cun la detta sin nus, schegea che nus n’empudain nagut ch’igl è ì uschè mal cun nus, pli gugent vi jau ri uschè lunsch sco ch’il tschiel è blau.»

L’aug Giusep è ì cumplainamain d’accord cun il plan da Mierta ed er Marionna al ha approvà, schegea ch’i fascheva mal ad ella da perder sias intimas e charas amias. Uschia è il plan da Mierta la finala vegnì acceptà ed ils avdants dal mulin han uss fatg dascusamain lur preparaziuns per sa trair davent. Els han vendì ni purtà en chasa da Marionna tut quellas chaussas ch’els na duvravan betg pli ed han salvà mo anc las rodas da filar, ils letgs e la vestgadira. La mulinera aveva laschà drizzar or a scrivant Gieri ch’ella na saja betg abla da pajar il daivet e sche quel stoppia absolutamain esser pajà uss, sche stoppia ella laschar stumar il mulin che saja si’ipoteca. Scrivant Gieri n’ha betg laschà dir quai duas giadas; ils 18 da november è el cumparì en la val cun ils uffiziants da stumadira, e quels han stumà il mulin, il clavà cun la bargia e la gonda per 330 rentschs. Il mulin han ins alura fatg venal, ma chattond nagin cumprader, al ha Gieri tegnì per duas terzas da la stumadira, pia per 220 rentschs. Turté e Mierta n’avevan però betg spetgà uschè ditg en il mulin; il segund di suenter la stumadira avevan ellas bandunà la val cun lur fagot e nagin na saveva per franc nua ch’ellas sajan vegnidas vi. L’aug Giusep er vegnì en il vitg ed abitava tar la Marionna, ma nagin na saveva propi co e daco, ed els sezs n’avevan er nagin interess e naginas mirveglias da pender lur patg vi dal zain grond. Anc avant ch’i saja Nadal aveva scrivant Gieri surdà il mulin ad in muliner ester e quel è arrivà en la val cun sia famiglia che consistiva da la dunna e sis uffants maltratgs. Cun quella famiglia eran la canera ed il dischurden entrads en il mulin da la val. En la gonda termagliava in triep d’uffants malregulads e maltarschinads, tschufs e spennads, plain rugna e plugls. En chasa era tut en dischurden; da scuar la stiva, la cuschina e las stgalas na vegniva betg endament a la mulinera nova; ils letgs dals uffants vesevan or sco taunas tschuffas d’animals selvadis ed in tuffien regiva en tut la chasa ch’i n’era strusch pussaivel d’entrar en quella tauna. Tgi ch’aveva vis quest mulin avant, uschè ditg sco che la mulinera Turté aveva anc abità qua, quel n’avess betg enconuschì pli quest’avdanza, uschè zunt era midà tut en questa chasetta.

Il muliner fascheva però pauc bunas fatschentas cun ses mulin; per l’ina na chapiva el betg ses mastergn e per l’autra pretendeva el da memia multira e quai na plascheva betg a la glieud dal vitg; perquai ha el pers plaun a plaun la clientella ed è vegnì en paucs onns en gronda miseria. Ils vischins devan alura baininqual piztgada a scrivant Gieri, ch’el haja fatg a la vischnanca in pauc bun servetsch cun stgatschar la famiglia Camont or da la val e trair natiers ina tala gianira che valia en tuts reguards pauc. Ma scrivant Gieri laschava ir da quellas remartgas d’ina ureglia en e da l’autra ora; el aveva uss cuntentà sia vendetga envers la Mierta e latiers anc survegnì il mulin sut il pretsch e quai era per il scrivant Gieri betg ina mala fatschenta, da quellas avess el anc fatg pliras, sch’el avess pudì.

Puspè eran passads trais onns dapi che las mulineras da la val eran idas davent. La famiglia dal muliner nov vegniva ad in vegnir en pli grondas miserias. Da la mulinera Turté e sia figlia na saveva nagin la minima chaussa. Ellas eran uss gia trais onns ord vischnancas ed anc n’eran ellas mai vegnidas a visitar ils parents ed enconuschents dis da perdunanza; perquai na laschava er nagin vegnir endament pli insatgi da la paupra famiglia stgatschada.

Il november era arrivà cun ina bella stad da s. Martin. Ils eran clers sco la pli bella stad e las notgs serainas, ma fitg stgiras, malgrà las nundumbraivlas stailas che traglischavan sco tants diamants vi dal firmament. Ina saira sin far stgir è arrivà a Glion in giuven ester cun duas bravas valischs; el pareva da vegnir da dalunsch natiers or da terras estras. El ha prendì albiert en l’emprima ustaria e surdà a l’ustier sias valischs cun dir ch’el veglia anc cuntinuar in toc ses viadi questa saira; el vegnia en curt sez a turnar per sia bagascha ni ch’el tramettia in um cun ina brev, al qual el duaja alura surdar quests objects. Igl era gia stgir cur ch’il giuven è sa mess sin ses viadi. El gieva cun pass rapids vers la senda, sin la quala Clau aveva avant set onns la davosa saira accumpagnà sia chara Mierta a chasa. O co ch’il cor al batteva! El stueva star airi da temp en temp a trair flad, talmain era el alterà e preoccupà d’in presentiment inquietant. Finalmain è el entrà en la profunda val dal mulin solitari ed ha dirigì ses pass vers la gonda, sin la quala steva quest edifizi. Gia in toc giusut ha el vis a traglischar ina glischetta tras la spessa stgiraglia ed el ha uss dublegià ses pass per arrivar prest en il lieu da sia destinaziun. Arrivà fin tar il mulin, è el sa fermà in mument per tadlar, sch’el udiss forsa in vusch enconuschenta; ma tut era quiet en chasa ed el ha sulettamain udì il ramplunar dal mulin e la canera da la val ramuranta. Suenter in curt mument da reflexiun è el entrà en il mulin ed ascendì la stgala cun cor tremblant. El ha spluntà ed endadens ha clamà ina vusch dormulenta: «Mo en!» Il giuven è entrà ed ha fatg dus pass da stiva vi. Ma tge era quai? Fisionomias tut estras stevan qua avant el. Tge punschida che quai ha dà a ses cor! Sin banc-pigna giascheva in um sdratschà, sper la maisa seseva ina dunna tschuffa e spelada sc’in ‹Dieupertgiria› e sin ils bancs durmivan insaquants uffants maltarschinads. Il giuven ha vis cun l’emprima egliada che las charas persunas, las qualas el sperava da chattar qua, stoppian avair bandunà il mulin, ed in’immensa dolur è vegnida sur dad el. Ma el na vuleva betg laschar percorscher questa glieud, ch’el n’enconuscheva betg, ses mal e ses smirvegl ed el ha dumandà cun curts pleds: «Jau hai prendì la libertad d’entrar qua en Voss mulin per dumandar sche jau saja sin la dretga via a * * * e quant lunsch ch’i saja anc fin là. La stgiraglia è uschè gronda ch’ins strusch sa nua ch’ins va.»

Ils avdants dal mulin eran tut surstads ch’in ester era entrà pir da quellas uras en lur chasa. Sin la dumonda da l’ester ha il muliner ditg: «Vus eras sin la dretga via; giai mo per la via sut la gonda en, ed e main ch’ina mes’ura vegnis Vus ad esser en il vitg. Sche Vus vulais, sche vi jau vegnir cun Vus a mussar la via; Vus na la savais dentant betg fallar; cur che Vus essas ina giada or da la val, vesais Vus las chazzolas en il vitg.»

«Jau As engraziel», ha ditg l’ester, «jau vegn uss bain a chattar la via», ed el ha giavischà ina buna notg ed è ì davent. El era strusch vargà giu in pèr pass il mulin ch’el ha cumenzà a bragir sco in uffant. Arrivà giu en la via che traversava la val, è el turnà in pèr tschient pass enavos sin l’ur da la val tar in clavà ed è stà qua ditg ed ha plirà. El vuleva esser persul cun sia dolur e bragir or quella. O chara, chara mamma! Tge po bain esser capità qua che ti n’es betg pli en noss mulin? Il lectur vegn bain gia ad avair lignà che l’ester n’era nagin auter che Giacum, il qual era vegnì a chasa per visitar ils ses. Ed uss aveva el chattà en il mulin glieud ch’al era dal tuttafatg estra. Era sia chara mamma morta? Tge era daventà cun sia chara sora Mierta e cun il bun aug Giusep? Ditg è il pauper giuven stà qua sin la sava da l’uigl ed ha laschà currer sias larmas; el tut tremblava da la tema ed anguscha e na saveva betg tge far en si’immensa dolur. Finalmain al è vegnì endament Marionna, la mamma da ses ami Clau, ed el ha puspè traversà la val ed è ì cun grevs pass encunter il vitg, en il qual el ha anc observà intginas glischs. Cun grev cor è el passà tras il vitg fin tar la chasa da Marionna, la quala steva insaquants pass ordaifer las autras chasas. El ha vis ch’igl ardeva là anc ina glisch ed ha spluntà. El ha alura udì a vegnir insatgi cun grev pass giu per la stgala; l’isch è s’avert e davant il giuven ester steva in um vegl ed al ha dumandà tge ch’el veglia. Giacum ha cun ina giada enconuschì la vusch dal vegl, il qual n’era nagin auter che ses bun aug Giusep.

«Jau avess da discurrer insatge cun Vus e cun dunna Marionna Montalt, sche quella è anc alerta ed i n’è betg memia tard», ha ditg il giuven.

L’um vegl è stà tut surstà da vesair da quellas uras in ester davant l’isch, al ha dentant manà en stiva nua che Marionna filava. Quella ha dà in’egliada sin l’ester, ha laschà star airi sia roda, beneventà il giuven ed al purschì ina sutga.

«Vus na m’enconuschais betg pli», ha Giacum ditg als dus vegls cun vusch tremblanta; «ma igl è er blers onns che Vus na m’avais betg pli vis.»

«Pelvaira», ha ditg Marionna, «jau na ma regord betg d’avair vis Vus insacura; e tuttina ma para Vossa fisionomia enconuschenta. Vus vegnis da dalunsch, sco ch’i para?»

«Gea, jau vegn da l’ester per visitar ils mes da chasa. Ma jau n’als hai betg chattà pli en nossa chasa, en la quala avda glieud che jau n’enconusch insumma betg.»

«Dieu en tschiel! Alura essas Vus Giacum Camont?», ha replitgà Marionna cun vusch braginta.

«Fiss quai pussaivel?», ha ditg aug Giusep cun larmas en ils egls.

«Gea, char aug Giusep, jau sun Voss Giacum», e cun quels pleds ha el embratschà da tut cor ses aug e bragì sco in uffant. Il pauper giuven n’aveva betg il curaschi da dumandar suenter la mamma e la sora; l’intschertezza davart la sort da la mamma e la sora al vuleva rumper il cor; ma la tema d’udir ch’ellas sajan mortas era anc pli gronda ed el na dastgava betg vegnir nauadora cun la dumonda ch’el aveva en bucca.

«Dieu saja ludà!», ha Marionna exclamà, «o tge legria vegnan ad avair Vossa mamma e Vossa sora, sch’ellas audan che Vus sajas arrivà!»

Quests paucs pleds da Marionna han dà nova vita a Giacum. «O tge sgarschaivla paisa che Vus m’avais prendì cun quels pleds giu da mes cor», ha el ditg. «Jau temeva dad udir ch’ellas sajan mortas e na dastgava gnanc dumandar suenter ellas. Uss è tut bun, saja daventà tge che veglia; uss sun jau qua e vi far bun quai ch’ellas han stuì patir. Jau ma poss bain imaginar co ch’igl è ì cun ellas, pertge che jau hai udì en Spagna co ch’il scrivant Luregn las haja persequità pervi da ses chapital.»

«En Spagna essas Vus stà?», ha Marionna dumandà plain spetgas.

«Circa avant sis emnas sun jau stà en Spagna ed hai discurrì là cun Grischuns e poss er purtar a Vus, Marionna, bunas novas da chapitani Clau Montalt, e qua As ha el er anc dà insatge cun mai.» Cun quels pleds ha Giacum prendì or da ses satg ina brev ed in pitschen pachet cun daners e dà quai a la mamma da ses ami.

La legria da la buna Marionna na sa lascha betg descriver; ella bragiva dal plaschair sco in uffant. E tgi vuless sa smirvegliar da quai? Passa sis onns n’aveva ella uss gì naginas novas da ses char figl, ed uss era l’ami da quel vegnì uschè nunspetgadamain cun uschè bunas novas!

Giacum ha uss raquintà manidlamain co ch’el haja chattà nunspetgadamain Clau a Cádiz e co ch’el haja udì da quel da las persecuziuns, a las qualas sia famiglia saja stada exposta, e co ch’el haja alura immediat prendì la resoluziun da turnar a chasa. Da Clau saveva el però raquintar pauc auter che quai ch’el saja entras ina bravura avanzà fin a l’uffizi da chapitani, ch’el stettia excellent e fetschia sco uffizier ina stupenta cumparsa e ch’el saja adina stà saun en Spagna. La mamma avess gugent anc gì pli detagliadas novas da ses figl; ma Giacum l’ha dà da chapir che el e Clau n’hajan a Cádiz betg pudì raquintar in a l’auter tut lur vita durant lur absenza da chasa, essend ch’els sajan stads memia paucas uras ensemen, e cun quai è Marionna alura er sa quietada.

L’aug Giusep e la Marionna han uss er raquintà a Giacum co ch’i saja daventà ch’il mulin saja vegnì en mauns esters, co che la mamma Turté e la Mierta hajan bandunà avat trais onns il vitg e la Surselva e sajan sa tratgas ad Alvagni. O tge dolurs sentiva ha il pauper Giacum da stuair udir da quellas novas! El bragiva sco in uffant e na vuleva betg sa laschar consolar. – Anc pir tard la notg eran quellas trais persunas a strada e sa cussegliavan co ch’i saja da far per puspè manar enavos la mamma e sora da Giacum. Gist quel mument era ina chasa en il vitg venala; ina giuvna da lieu era l’enviern passà maridada ord vischnanca e ses um avess gugent vendì la chasa ed il funs ch’ella possedeva qua; ma fin uss n’avevan quels objects chattà nagin cumprader. Giacum ha mussà gronda veglia da vulair cumprar quella chasa cun il funs latiers; ma avant che far quai vuleva el anc vesair sia chara mamma e sia sora. Perquai era el sa resolvì da gia partir l’autra damaun avant l’alva. La Marionna e l’aug Giusep ha el supplitgà da taschair per entant da si’arrivada fin ch’el returnia puspè enavos da Belfort.

Suenter in curt ruaus è Giacum partì la damaun bain marvegl. L’aug Giusep aveva el supplitgà da guardar che sias valischs vegnian si da Glion en chasa da Marionna avant ch’el saja da return. En il vitg gieva quel di la tschantscha ch’in pervesider haja vis questa damaun in terribel spiert nair che gieva vi vers la val dal mulin. Er il muliner da la val aveva dumandà suenter en il vitg, tge signur ester che saja ier saira anc vegnì uschè tard si da Glion; ma nagin n’è stà bun da dir la minima chaussa davart quel, pertge che nagin n’aveva observà il viandant ester ch’era passà lev e cun prescha tras il vitg. Uschia han il muliner ed ils auters stuì star ad interim en mirveglias, tgi che quest giast tardiv saja stà, nua ch’el saja ì e tar tgi ch’el haja gì prendì albiert.

Giacum è arrivà vers la saira dal segund di tar il bogn d’Alvagni. El ha vis ina bella giuvna che prendeva gist aua tar il bigl ed è sa decidì da dumandar quella ina chaussa u l’autra avant ch’entrar en l’ustaria dal bogn. «Buna saira!», ha el ditg a la frestga giuvna «Jau tschertg l’ustaria dal renumà bogn d’Alvagni, sun jau qua endretg?»

«Gea, signur», ha la giuvna respundì guardond pitgiv sin l’ester. «Il bogn è però serrà uss, ma sche Vus vulais forsa star sur notg, sche chattais Vus er uss qua in bun albiert.» – La giuvna aveva dà questa resposta en dialect sursilvan, il qual er Giacum aveva discurrì, schegea cun in accent in pau curius.

«I ma para che Vus discurrias in tut auter dialect rumantsch ch’ils auters abitants da questa cuntrada, cun ils quals jau hai gì chaschun da discurrer», ha l’ester replitgà. «Ed essas Vus forsa or d’ina autra vallada grischuna?»

«Jau sun naschida e creschida si en Surselva», ha la giuvna respundì cun tutta modestia, «ma jau sun uss crica trais onns en servetsch qua en il bogn. Essas Vus forsa er in Sursilvan, sch’igl è lubì da dumandar?»

«Gea», ha respundì Giacum cun vusch tremblanta, «e forsa anc in pau parent cun Vus. N’avais Vus betg forsa num Mierta, Mierta Camont?»

«Bain, precis uschia hai jau num», ha la giuvna respundì, «ma danunder –»

Giacum n’ha betg laschà finir Mierta ed ha exclamà cun larmas en ils egls: «Ed jau sun Giacum Camont, tes frar!» E cun quels pleds ha el embratschà tut commuventà la chara sora e l’ha bitschà.

Per la paupra Mierta era quest revair nunspetgà cun il char frar vegnì uschè andetg ch’ella era bunamain dada vi da la tema. «O mes char frar», ha ella ditg cun vusch braginta, al embratschond danovamain, «sche es ti tuttina vegnì puspè nanavant. Co vegn la chara mamma a sa legrar, cur che jau port ad ella questa legraivla nova!»

La mamma Turté ch’era medemamain engaschada dapi intgin temp en il bogn, nua ch’ella filava e gidava in pau en cuschina, aveva observà da la fanestra anora ch’il giuven ester era s’approximà al bigl e discurriva là cun Mierta. Uss ha ella vis co ch’il giuven ha embratschà la Mierta ed ha piglià ina gronda tema; ma quella tema n’è betg stada da lunga durada. S’avischinond il giuven cun Mierta a l’ustaria, ha Turté observà ina fisionomia che pareva ad ella uschè enconuschenta. Tgi sa sche quai fiss Giacum?, ha ella pensà per sasezza. Ed ella tremblava da tema ed anguscha e da speranza a medem temp. Sias chommas na vulevan betg pli tegnair.

«Mamma!», ha Mierta clamà en il corridor sut, «vegnì giu dabot! In ester è gist arrivà qua en l’ustaria, il qual ans porta bunas novas, novas da noss Giacum!»

«Na, na!», ha Turté respundì cun vusch tremblanta, «quel n’ans porta betg mo novas da Giacum, quai è gea Giacum sez», ed ella è currida suenter a Giacum en stiva. La scena ch’è suandada uss tranter la mamma ed il figl na vulain nus betg descriver. In brav mument è passà fin ch’els vegnian da dir in pled, talmain eran mamma e figl surprendì dal dultsch mument da lur emprim revair. L’ustier ch’era stà preschent a quella scena era sez commuventà a larmas ed ha dalunga dà il cumond ch’ins duaja per questa saira laschar libra la Mierta da tuttas lavurs. Ma Mierta vuleva almain sezza servir il char frar e quai han ins er stuì conceder ad ella. L’ustier ha alura ordinà da dar a Giacum la meglra stanza ch’era en chasa ed essend quella en curt mument rugalada per retschaiver il giast ester, èn tuts s’absentads ed ids si en l’auzada sura per puspè discurrer ina giada en famiglia suenter dudesch onns che Giacum era uss stà absent.

Giacum ha stuì raquintar lung e lad co ch’i saja passà cun el en terras estras e nua ch’el saja vegnì enturn en quels onns. A las duas bunas dunnas èn idas snavurs, cur ch’el ha raquintà quant lunsch ch’el saja stà davent da chasa, quantas giadas ch’el saja stà en privel sin la mar, co ch’el haja savens gì da far cun pajauns e selvadis e tge aventuras ch’el haja gì durant quels onns sin ses viadis stentus tras il mund. «Ma uss na vi jau betg as bandunar pli per lung temp. En quindesch dis stoss jau puspè turnar enavos tar mes patrun en Gronda Britannia; la primavaira ni il pli tard la stad proxima vegn jau puspè a turnar a chasa per mai pli bandunar vus», ha Giacum ditg a la fin da ses discurs.

La mamma e la sora al han uss er stuì raquintar manidlamain co ch’i saja ì cun ellas en lur tribulaziuns e co ch’ellas sajan sa tratgas vi ils davos trais onns. «Nus n’avain betg gì uschè mal ils ultims trais onns», ha Mierta ditg; «la mamma gieva a filar la gronda part da l’onn e gudagnava uschia bler sco filunza, ed jau sun adina stada fantschella qua en il bogn ed hai gì fitg buns patruns. La mamma ha alura mintga stad pudì giudair ils bogns e quai l’ha mantegnì sauna, Dieu saja ludà! Uschia essan nus vegnidas atras detg bain ed avain anc pudì spargnar insatge pauc da mia paja da fantschella.»

Giacum ha alura communitgà a mamma e sora ch’el veglia cumprar si chasa il funs e la chasa da la Gelgia che saja maridada ord vischnanca. Quai ha fatg grond legrament a mamma e figlia. Ma per quest enviern han ellas preferì d’anc star ad Alvagni, fin che las lavurs da la primavaira prendian lur entschatta. Giacum n’ha gì nagut encunter quai, mo che sia mamma fetschia vinavant la filunza per autra glieud, quai na vuleva el betg. El ha dà daners a la mamma per cumprar launa e glin da filar per sasezza, sinaquai ch’ellas hajan il necessari per fundar puspè l’agen tegnair chasa. Per la mamma ha el alura pajà ordavant la dunsaina per tut il temp ch’ellas vulevan anc star en il bogn. Uschia eran els sa cunvegnids en tutta pasch e concordia. La mamma na vuleva però betg conceder che Giacum giaja puspè davent; ma Giacum aveva empermess a ses patrun da puspè turnar almain per quest enviern; er aveva el gì surpiglià da far per ses signur intginas impurtantas cumissiuns a Basilea ed a Paris; perquai n’ha el betg pudì dar suatientscha al giavisch da la mamma. Quella ha la finala er sezza vis la necessitad che Giacum stoppia tegnia pled a ses signur ed è puspè sa quietada, sperond che Dieu ch’aveva protegì ses char figl en tuts privels al vegnia er da qua d’envi a proteger e manar.

«Per tai, Mierta, hai jau uss anc in salid tut spezial or da terras estras; ligna da tgi!»

«Jau na savess betg tgi che m’enconuschess en Gronda Britannia», ha Mierta respundì cun ina tscherta agitaziun.

«Tgi di ch’il salid vegnia or da la Gronda Britannia? Jau sun stà en bleras terras; pir da curt sun jau passà tras la Spagna ed ina gronda part da la Frantscha e sin mes ultim viadi a chasa hai jau er vis ina part da la Germania e da la Svizra.»

«Tras la Spagna es ti passà?», ha Mierta dumandà cun vusch tremblanta.

«Gea, ed a Cádiz, ina citad giudim la Spagna meridiunala, m’ha in tschert chapitani Clau Montalt ditg da drizzar or a tai in cordial salid e surdà questa brev vitiers.» Cun quests pleds ha Giacum tratg or da ses portafegl ina brev e l’ha purschì cun bucca rienta a sia sora.

Mierta era vegnida pallida sco la mort. «Chapitani Clau Montalt?», ha ella repetì cun vusch flaivla. «Al has ti vis? Has ti discurrì cun el?»

«Pir avant circa sis emnas sun jau stà tar el, ed el t’ha anc en ses cor sco adina.» – Giacum ha alura raquintà co ch’el saja nunspetgadamain fruntà sin il brav Clau e co che quel al haja pudì dar las emprimas notizias da chasa davart las persecuziuns da scrivant Luregn e co ch’el haja sinaquai giu dal flatg prendì la resoluziun da turnar immediat a chasa. Giacum ha uss stuì repeter a la sora scadin pled che Clau al aveva ditg e la buna giuvna ha spons grossas larmas da la legria.

Igl era gia tard la notg cur che la buna famiglia ha tschertgà il ruaus nocturn. Las duas paupras dunnas ch’avevan stuì supportar tantas tribulaziuns han, sco adina, er fatg questa saira ina ferventa uraziun ed engrazià a Dieu ch’el haja laschà finir uschè bain il temp da lur empruvament. Mierta ha alura anc legì repetidamain la brev da ses char Clau avant che ir a ruaus, il qual ella na dueva però betg chattar questa notg; ses cor era questa saira memia plain per laschar vegnir ella tar ruaus. – Clau è alura anc restà insaquants dis tar ellas per ruassar or in pau dals strapazs da ses lung e stentus viadi. Quai èn stads dis da festa per mamma e sora ed ellas avessan giavischà che quels na prendian mai pli fin; ma suenter in’emna da ruaus ha Giacum puspè prendì cumià ed è turnà enavos en Surselva per far là sias fatschentas necessarias ed alura puspè bandunar per in curt temp la patria.


VI.
[edit]

La primavaira era arrivada. Ses currier, il vehement favugn, aveva vers la fin da mars cumenzà la guerra cun l’enviern. A sia forza devastanta na pudeva nagut resister; ina plaunca suenter l’autra ha bittà davent la cuverta d’enviern e las auas alpinas furiusas cun lur numerusas cascadas ramuravan puspè en tut las vals. Cun l’avrigl ha il pastg cumenzà a pruir ed en curt temp èn las pradas e pastgiras sa vestgidas cun il bel verd da la primavaira. Ils pasturs cornavan, chantavan e clamavan puspè tras ils vitgs e givlavan e tibavan sin las collinas tar lur muvels e muntaneras. La renaschientscha da la natira è s’extendida ad in s’extender en ils auts da las bellas valladas alpinas. Ils utschels migrants returnavan puspè sur las muntognas en lur veglias avdanzas e devan puspè tard e marvegl lur concerts melodius en il chagliom ed en il guaud. La svelta randulina navigava puspè en undas temerarias e vieutas andetgas tras l’aria e vivifitgava ils vitgs cun ses tschivlas tschantschus e giz. Amez quest resvegl legraivel da la natira èn alura arrivadas las festas da Pasca, dis serains e clers, adattads da represchentar la renaschientscha da l’uman en cumparegliaziun cun la bella natira che sa dasda puspè. Cun la bun’aura e la vegetaziun pruinta han alura er cumenzà las novas stentas e bregias, ils quitads e strapazs dals purs diligents. Tard e marvegl eran ils umans a strada, sin via, sin ils funs, occupads cun lur lavurs champestras. Il sem è vegnì surdà a la terra cun la speranza che quella al laschia verdegiar en ses sain fritgaivel.

Ina bella saira da matg èn Mierta e sia mamma arrivadas a Glion cun lur pitschna bagascha. Ellas èn sa fermadas qua in mument ed han anc cumprà inqual bagatella absolutamain necessari per lur pitschen tegnairchasa e fatg uschia chargia per l’aug Giusep che dueva vegnir l’auter di cun ina manadira a Glion a prender lur chaussas. La vischinanza dal lieu nativ na laschava betg ruaus ad ellas, ed ellas han concludì da viagiar anc questa saira fin a chasa e da prender cun ellas las chaussas las pli necessarias. Ellas han bandunà Glion suenter avair prendì in pitschen refrestg ed èn, schegea ch’ellas eran in pau stanclas dal lung viadi ch’ellas avevan fatg oz, curaschusamain vers chasa. Tar l’entrada en il guaud han ellas bandunà il stradun e prendì la senda che manava directamain si en la val dal mulin. I cumenzava gia ad esser fitg brin, cur ch’ellas han traversà la val sut la gonda dal mulin. O, cun tge sentiments eran ellas passadas sin quella via, cun tge dolur guardavan ellas si vers lur vegl mulin! Ellas vulevan uss gist vargar vi la via che manava si tar il mulin, cur ch’ellas han observà in um che vegniva da quella via giu. «Mamma, spetgai!», ha Mierta ditg, «quai è franc l’aug Giusep, guardai be!»

Mierta ha propi gì raschun, quest um n’era nagin auter che l’aug Giusep. Quel las ha er cun ina giada enconuschì e beneventà cordialmain. «Vegni uss», ha ditg aug Giusep, «nus lain ir si en il mulin in pau.»

«Na, quai na dastgain nus betg», ha respundì Turté, «i ma faschess memia mal d’entrar en questa chasa per puspè la stuair bandunar. E tge vegnissan bain ils avdants dal mulin a dir, sche nus entrassan en lur abitaziun senza il minim motiv?»

«Vegni be», ha replitgà aug Giusep, «ils avdants dal mulin as vegnan a retschaiver cun plaschair.» Il bun vegl ha impundì tut ses inschigns per las giavinar si tar il mulin e finalmain al è quai er reussì. Arrivadas fin si tar l’edifizi, han ellas observà cun smirvegl che tut era en uschè bun urden. Il mulin aveva fanestras novas e balcuns novs ed il tetg era bain rugalà; la fatschada sut era vestgida cun schlondettas e l’entir edifizi fascheva uss ina bler pli bella cumparsa che avant trais onns, cur ch’ellas al avevan bandunà. Ma tut ch’era qua quiet, nagut che sa muveva. Quai pareva curius ad ellas. «Nua èn pia ils avdants dal mulin ch’ins na vesa ed auda nagin?», ha dumandà Mierta.

«Mo vegnì, nus vulain ir en chasa a guardar nua ch’els èn», ha respundì il bun vegl, e cun quels pleds ha el avert l’isch e manà cun legrament vesaivel si en stiva; ma er en quella n’era nagin da vesair e las bunas dunnas han piglià gronda tema d’esser entradas en stiva en absenza dals patruns. L’aug Giusep, quel rieva suten. «Uss è la patruna qua», ha el ditg cun legria ed anc dà ina giada il maun a sia quinada ed a sia nezza.

«Nua è ella?», ha Turté dumandà tut stutta?

«Ti es puspè la patruna dal mulin da la val», ha il bun vegl respundì cun satisfacziun. «Giacum al ha puspè cumprà enavos per vus duas, el è puspè vossa proprietad.»

La legria da mamma e figlia na vulain nus betg descriver; cun ina tala ventira da puspè vegnir en possess da lur vegl mulin da la val n’avessan ellas mai fatg quint, e quella legraivla nova da l’aug Giusep era questa giada vegnida uschè nunspetgadamain che omaduas avevan piglià ina gronda tema, sco che quai daventa savens, cur ch’ina fortuna nunspetgada vegn sur dad in uman. Ma il bun Giacum aveva anc fatg dapli, el aveva cumprà la chasa da Gelgia en il vitg cun tut il funs latiers e la mulinera e sia figlia Mierta avevan uss las letgas d’avdar en il mulin ni en il vitg, gist sco ch’ellas vulevan; ellas avevan uss mulin e mulinella. Il funs aveva Giacum laschà vi per quest onn da lavurar. Turté e Mierta èn cun ina giada stadas sa decididas: «Nus stain en noss mulin vegl», han ellas ditg, «per nus na datti sin l’entir mund nagin’abitaziun pli empernaivla.» Anc lezza saira han ellas pudì star sur notg en il mulin. Il bun aug Giusep aveva supponì ch’ellas vegnian a restar qua e perquai aveva el er gì quità da procurar ch’ellas possian almain provisoricamain prender qua albiert, er avant ch’ellas survegnian lur bagascha si da Glion. Mierta è uss ida or en cuschina ed ha, sco tschels onns, puspè fatg ina tschaina frugala. Davos maisa ha aug Giusep alura raquintà, co che Giacum saja vegnì en possess dal mulin. Il muliner n’aveva betg fatg bunas fatschentas sin quest mulin, perquai ch’el na chapiva betg ses mastergn, ed en chasa n’aveva la mulinera zunt nagin urden. Uschia era el vegnì en las stretgas cun sias finanzas e scrivant Gieri, ch’al aveva vendì il mulin per 350 rentschs, avess uss puspè gì mustgas da chatschar a la malura il muliner nov. Motivs latiers aveva el avunda. Il chapital n’era betg pajà giu ed il mulin cun anc insatge funs en vischnanca eran dads al muliner sin ipoteca. Ils vischins en il vitg marmugnavan ch’il muliner na saja nagut e na chapeschia nagut; ma il motiv principal era quel: scrivant Gieri avess pudì s’inschignar da puspè prender il mulin per mo dus terzs da sia valur, e quai fiss stà per el ina buna speculaziun. Udind il muliner da l’arrivada da Giacum, ha el sez fatg amogna a quel il mulin e Giacum al ha cumprà enavos per 400 rentschs e liberà qua tras il pauper muliner or da las griflas da scrivant Gieri. Quel è bain stà vilà pervi da questa fatschenta, ma far n’ha el tuttina pudì nagut. Giacum ha alura laschà rugalar e reparar il mulin durant l’enviern, uschia che quel era uss bler pli bel ed empernaivel che avant.

«Dieu saja ludà che nus essan puspè qua!», ha Turté exclamà. «Ina chaussa ma para dentant curius; igl è qua tut auter che tschels onns, ma tge che manca na sai jau betg dir.»

«Jau sai bain tge che quai è», ha ditg il quinà Giusep. «Ti n’audas betg anc il stgadanar dal mulin sco che ti eras disada tschels onns; ma quella chanzun vegns ti prest puspè ad udir. Jau hai quels dis manà davent l’aua per anc reparar in pau il dutg e las chanals; en dus dis vegn l’aua puspè e ti vegns lura franc ad esser cuntenta cur che ti audas puspè la veglia melodia: tecteretectec!» – Ed uschia èsi er stà. Trais dis suenter l’arrivada da mamma e figlia è la vita d’antruras puspè stada restabilida sco che nagut l’avess gì interrut quels trais lungs onns.

Questa midada favuraivla cun la famiglia dal mulin da la val ha dà in grond temp da discurrer en vischnanca. Cur che la mulinera e sia figlia vegnivan en il vitg, fascheva tut bella tschera ed era curtaschaivel cun ellas; pertge che uss vegnivan ellas tegnidas per mesas signuras. Las grondas expensas che Giacum aveva fatg cun cumprar il mulin e la chasa e funs da la Gelgia laschavan supponer la glieud ch’el saja vegnì tar gronda ritgezza en terras estras, cunzunt cur che Giacum ha er anc cumprà dapli funs e duas bellas aclas. Cun in tal passaport da funs ed aclas en satg, il qual la fantasia metta cun ina giada en cumbinaziun cun in muvel da vatgas correspundent, è tar nus scadin uman bainvegnì e respectà. Quellas dal mulin devan bain pled e fatg a tuts, ma faschevan uschiglio pauc stim da las tschantschas curtaschaivlas da la faussadad. Scrivant Gieri, quel guntgiva la mulinera Turté nua ch’el pudeva, ed anc pli fitg la Mierta; sto esser ch’el aveva nauscha conscienza visavi ellas.

Uschia vivevan ellas uss circa dus mais persulas cun l’aug Giusep en tutta quietezza; mo la Marionna vegniva magari sin visita en il mulin, e las mulineras visitavan da temp en temp er quella en il vitg la dumengia suenter ni avant il servetsch divin. Vers mesa stad è alura Giacum, sco ch’el aveva gì empermess, turnà puspè a chasa per mai pli bandunar la patria. Si’arrivada è stà in di da festa en il mulin, ma nus na vulain betg descriver la legria da la mamma e sora e dal bun aug Giusep. La buna famiglia dal mulin viveva uss en bunas circumstanzas. Giacum aveva spargnà en quels dudesch onns da si’absenza ina gronda facultad, ma in ritgun n’era el betg anc e na vuleva er betg esser in tal. El aveva l’intenziun da cumprar anc dapli funs e da s’occupar dad uss envi cun l’agricultura, sco tut ils auters vischins da la vischnanca. Durant la stad è el s’occupà da la renovaziun e reparatura da la chasa ch’el aveva cumprà en il vitg; pertge che durant l’enviern na vuleva el betg pli laschar la mamma e la sora en la val solitaria. Perquai aveva el er pladì ina fantschella sin l’enviern, la quala dueva far il perchasa en il mulin durant quest temp. La mamma e la sora filavan, tant enavant ch’ellas n’avevan quest onn betg da lavurar lur funs, launa e glin per puspè far in pau provisiun cun carpun e lenziel, sco ch’igl era usità da lez temp. Turté e Mierta eran duas dunnas lavurusas; star laschentas, cun ils mauns en crusch, na savevan ellas betg. Uschia avevan tut ils avdants dal mulin lur occupaziun ed il temp als passava sco da sgular.

La dumengia suenter la racolta, quest onn la segunda dumengia da settember, era arrivada. La damaun era bella e seraina. Sin la cultira extendida vesev’ins numerusas panuglias e runas dal rasdiv il pli aromatic, il qual ils purs fitg fatschentads n’avevan per mancanza da temp betg pudì metter la sonda saira sut tetg. Il terratsch cumenzava a sa serrar e s’enfirmir in pau e las alps avevan en las regiuns autas gia ina colur mellen brina, in’ensaina vesaivla che la stad giaja en las cuntradas alpinas ferm vers sia fin. Sin la cultira regiva oz in profund silenzi ed ils zains dal vitg resunavan imposantamain en quella quietezza da la natira, clamond ils fidaivels en il sontg tempel al servetsch divin. Igl aveva strusch chalà da tutgar ch’in viandant è vegnì vesaivel a l’ur da la val. El s’approximava al vitg cun pass rapids. Il viandant era in bellissim um giuven da strusch trent’onns e purtava vestgadira militara: ina cassacca lada da colur blaus stgira cun buttuns d’argient e cun garnitura e culier cotschen; ina lunga vesta cotschna cun bels buttuns traglischants, chautschas curtas da colur cotschna e chaltschiels blaus fin si tar il schanugl; sin chau in pitschen chapè a trais pizs, bain decorà cun garnituras d’argient ed ornà cun ina pitschna plima alva. Sin il pèz aveva el fermà ina medaglia d’onur e vi da la tschinta ina bella spada. L’ester aveva ina bella fatscha marziala, embrinida dal sulegl, e purtava in stupent barbis nair. Da postura era el grond e bain creschì e ses pass era elastic sco sch’el passass sin plimas. El ha dirigì ses pass encunter la baselgia ed è entrà en quella ch’il servetsch divin aveva gia prendì si’entschatta. In um da tala cumparsa n’avevan ins anc mai vis en questa vischnanca, e l’ester era daventà senza ses savair l’occasiun da distracziun en la baselgia, essend che tut quels ch’al avevan observà al contemplavan cuntinuadamain senza esser attents sin las funcziuns dal spiritual. Tgi po quai bain esser? Tge vul quel qua?, scheva in a l’auter en las ureglias. Quai è in Franzos, pretendeva in; na, quai è in Spagnol, deva l’auter per resposta.

Ma igl era quella dumengia gist perdunanza en vischnanca e perquai er festa gronda. Da quels dis eri da lez temp usità d’envidar parents e buns enconuschents d’auters vitgs sin ina tala festa e suenter las funcziuns tegnev’ins in legraivel past, e quai era endretg. Ina tala festivitad na fascheva ir nagin a la malura pervi d’in pèr crennas charn-nursa, intginas veschlas, coccas e patlaunas cun in ni in pèr quarts vin, e tuttina recreava quai blers; pertge che tranter blers dis, gea bleras emnas e blers mais da lavur stentusa è in tal di da legria sco in’oasa en in desert, ed in tal di da sulaz, celebrà cun med e mesira, fa bain als purs e pon ins er cuir ad els. Il temp modern, quest temp ventiraivel nua che tut vul vegnir ritg en in hui, ha en blers lieus dismess da quellas festas, almain ils pasts usitads, sco er las perdunanzas che vegnivan tegnidas tar il batten dals uffants, ils quals duain uss passar pli serius, gea cun in senn economic en la vita. In senn analog sa manifestescha ozendi er savens tar la giuventetgna, la quala desista en blers lieus voluntarmain dals gieus innocents ch’eran tschels onns anc en moda. Percunter guarda uss in orribel materialissem or da fanestra e spaventa ed opprima tutta poesia da la vita.

Strusch ch’il servetsch divin è stà finì, ha l’ester bandunà en tutta prescha la baselgia. Nagin n’aveva observà per tge via ch’el era passà e nua ch’el era vegnì vi. Er l’autra glieud ha uss bandunà la baselgia per ir a chasa tar il gentar. Ma sin cadruvi datti alura anc inqual scena comica. Qua envidava in vischin anc in ester a gentar ed al pigliava per ils chantuns dal tschop, e l’ester fascheva sco sch’el na vuless ni dastgass betg ir, ma gieva la finala tuttina; ma tgi vuless pudair dir en da quests cas, sche l’envidader n’avess forsa betg sez vis pli gugent ch’il cumpar ester fiss stà anc pli stinà e na fiss betg vegnì cun el, ni quant lunsch che l’ester vuleva extender sias ceremonias?

Er dunna Marionna aveva oz ses giasts; ella aveva numnadamain envidà a gentar la famiglia dal mulin da la val, ed ils giasts da la val eran er vegnids tar ella senza far grondas ceremonias. Cur che Marionna e stada turnada da baselgia, ha ella gì da far en cuschina tant sco ch’ella pudeva. Mierta ha vis che la buna veglia pudeva strusch dar dumogn a sias lavurs ed è sa purschida da vulair gidar e Marionna ha er acceptà cun plaschair il servetsch da la giuvna. Mierta aveva gist rasà tuaglia e servì l’emprima tratga e tut seseva uss a maisa, Giacum sisum, d’ina vart en il chantun aug Giusep, da l’autra vart la mamma Turté, sper quella la Mierta e giudim la maisa la Marionna. En quel mument han ins udì a spluntar vi da l’isch-stiva: «Mo en!», ha Marionna clamà. L’isch è s’avert e sin la sava è cumparì il giuven guerrier che nus avain gia observà avant en baselgia.

«Èsi lubì?», ha l’ester ditg a la maisada cun vusch miaivla e fatg in pèr pass en da stiva. «Jau vegn bain ad esser en il dretg lieu tar dunna Marionna Montalt?», ha el cuntinuà.

Quella visita nunspetgada d’in um ester ha fatg stupir tut quels davos maisa, cun excepziun da Giacum ch’ha fatg ina bucca rienta e contemplà l’ester cun plaschair.

«Vus essas en il dretg lieu», ha Marionna respundì, guardond pitgiv sin l’ester, «jau sun la Marionna Montalt. Cun tge As poss jau servir?»

«Jau avess gì da discurrer cun Vus davart ina chaussa, ma sco che jau observ, sun jau vegnì dad uras incunvegnentas; perquai vi jau ir uss e turnar suenter, cur che Vus avais meglra peda.»

«Vus avais forsa da purtar legraivlas novas a dunna Marionna, ed en quest cas pudessan nus spetgar in pau cun il gentar», ha Giacum ditg a l’ester.

«Jau sper che dunna Marionna Montalt vegnia ad udir gugent in cordial salid da ses figl», ha l’ester replitgà.

«Vus vegnis da la Spagna?», ha Marionna dumandà plain mirveglias; «enconuschais Vus pia mes figl, il chapitani Clau Montalt?»

«Fitg bain», ha l’ester respundì cun bucca rienta, «nagin n’al enconuscha meglier che jau.»

«O sche sesai gist a maisa cun nus e prendai en pasch noss simpel gentar», ha Marionna ditg cun legria; «mes giasts qua èn er buns enconuschents da mes figl e vegnan er els ad udir gugent las novas che Vus ma purtais dad el.»

«Sche jau savess che jau n’As chaschunass betg memia grondas fadias, acceptass jau Vossa invitaziun senza far ceremonias», ha l’ester respundì cun bucca rienta.

Mierta era entant stada si ed ida en cuschina a prender per l’ester in plat ed ina pusada. Ella aveva contemplà l’ester cun in’attenziun ferventa ed era, udind sia vusch, vegnida pallida sco la mort e tremblava sco in fegl; ella ha perquai stuì star in mument en cuschina per sa revegnir. Turnond ella uss en da cuschina, ha ella vis che l’ester e Marionna s’embratschavan e sa bitschavan cun larmas giu per las vistas. Ella è stada in mument tut surprendida sin la sava da l’isch; mo ina sulett’egliada sin questa scena, e quai ch’ella aveva presentì da bell’entschatta en ses cor, era uss cler avant ses egls. Ella è vegnida danovamain pallida sco la mort ed ha stuì sa tegnair vi da l’isch per ch’ella na dettia betg enturn. Observond uss Clau – che l’ester saja chapitani Clau Montalt vegnan noss lecturs franc ad avair lignà – la giuvna sin l’isch, ha el laschà dar la mamma e clamà cun vusch vibranta: «Mierta, mia chara Mierta», ed il proxim mument eran ils amants fidaivels s’embratschads cun tutta impetuusitad e spundevan larmas da legria.

Nus desistin da vulair descriver pli detaglià la scena da legria e la cuntentientscha da quels buns umans. Ina tala perdunanza n’aveva Marionna anc mai gì, ina perdunanza ch’aveva purtà ad ella il figl, il qual ella aveva uss prest otg onns betg pli vis, uschè nunspetgadamain sco giast davos maisa. E Mierta, ella era ventiraivla, gea ella era beada da puspè avair ses char Clau, l’elegì da ses cor.

La fin da l’istorgia è uss prest raquintada. Quatter emnas pli tard han Clau e Mierta fatg nozzas. Clau aveva survegnì congedi per sis mais e stueva alura puspè turnar enavos en Spagna; ma suenter in onn ha el dà sia demissiun per turnar a chasa tar sia chara consorta, cun la quala el ha vivì uss en la meglra ventira, pasch e concordia.

In pau mender eri ì cun scrivant Gieri. Quel era la finala vegnì unfis da star sut la pantofla da sia dunna Getta ed ha fatg opposiziun ad ella; quai ha savens dà chaschun a dispitas e scenas famigliaras nunedifitgantas; ed il consort robust tschertgava alura en da quellas burascas malempernaivlas ses confiert tar il baiver ed era a la fin daventà in baraccader da vinars, negligiva bains e possess ed ha en paucs onns fatg malamain davos giu. Ma blers schevan: «Rauba fatga cun rampign, prenda ina mala fin!» Ed els avevan raschun; Gieri ha a la fin pers ses possess ed è stà in um disfortunà fin la fin da sia vita.

* * *

Sche noss lecturs ans dumondan, tge che saja daventà cun il mulin da la val, sch’als pudain nus anc dar la sequenta notizia. Blers onns suenter ils fatgs che nus avain raquintà en quest’istorgia, è vegnida ina starmentusa malaura en nossas muntognas. Las auas alpinas èn creschidas terriblamain e curridas aval cun ina furia maiudida. La val dal mulin era lezza giada vegnida en moviment sco anc mai ed aveva inundà e devastà la gonda ch’ella è daventada ina muschna da crappa, e destruì totalmain il mulin; mo ina pitschna restanza d’in ferm mir vegl tranter la crappuna inditgescha anc al viandant il sulom, sin il qual il mulin solitari giascheva pli da vegl.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1867, nrs. 15–18, p. 225–239, 241–255, 257–268, 273–278.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse