Il figl dal sterler

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il figl dal sterler  (1868) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

A la fin dal 18avel tschientaner viveva en ina pitschna vischnanca da la Surselva grischuna ina pitschna e paupra famiglia. Ils dus conjugals avevan omadus varghentà daditg ils settanta e schemevan gia da plirs onns ennà sut la paisa e las mendas da la vegliadetgna. Il sulet figl dals dus vegliurds enconuschev’ins lunsch enturn sut il num ‹il sterler da X.›. Quel aveva da giuven ensi fatg il paster. Ils emprims onns, cur ch’el era abel da far il paster, era el stà nurser, pli tard chavrer e suenter paster. Però dapi ses 20avel onn era el stà sterler ed aveva uss gia quindesch stads servì sco tal en divers lieus da la Surselva. Pli tard è el alura ì cun auters Sursilvans en l’Engiadina, nua ch’el aveva chattà tras in ami sursilvan in meglier servetsch che a chasa sia. En l’Engiadina al enconuscheva la glieud sut il titel ‹il mujer da Murtèra›, in num il qual il maister sterler Duri Quinter aveva acquistà cun far il paster da la muaglia sitga en l’alp Murtèra, la quala appartegna a la communitad da Susch en Engiadina Bassa. Duri Quinter era in um da gronda fermezza e da curaschi ed in conscienzius paster, il qual pertgirava ils animals ch’al eran confidads cun tutta attenziun e quità. Ils purs al stimavan sco paster e devan pli gugent in pèr rentschs dapli pajaglia a maister Quinter che prender in auter paster. Ses geniturs attempads e debels lavuravan durant la stad il pitschen funs da la famiglia. L’atun returnava alura Duri a chasa e purtava conscienziusamain a la mamma sia pajaglia fin a l’ultim quatrin; pertge che Duri enconuscheva fitg bain las obligaziuns d’uffant envers ses geniturs, schebain ch’el n’aveva gì naginas scolas. Ils geniturs benedivan lur char figl ed al amavan fitg perquai ch’el era uschè bun ed obedaivel ed als sustegneva cun tanta premura. Er durant l’enviern fascheva Duri da tuttas sorts lavurs per gudagnar insatge; el fascheva vaschella da lain, scuas, saveva magari pinar chalzers etc.; sco schurnalier era el fitg tschertgà tar lavurs da guaud, essend ch’el era ferm, lavurus e diligent. Uschia gudagnava el er durant l’enviern intgins rentschs, cun ils quals el pudeva sustegnair ses paupers e mendus geniturs, e la paupra famiglia, la quala possedeva en vardad mo pauc funs, è restada conservada da la povradad, schebain ch’ella stueva viver fitg simpel.

Duri Quinter era uss in um da circa 35 onns, cur ch’el è ì la primavaira per la quarta giada en Engiadina per surprender l’uffizi da mujer en l’alp Murtèra. Ses geniturs eran omadus stads malsauns durant l’ultim enviern ed eran anc uss pli debels che auters onns, schebain che la primavaira aveva puspè purtà in pau nova vita en lur membra rigida. Duri è perquai partì cun dolur da ses buns vegls, temend ch’el als pudess perder durant si’absenza. Tge dueva el però far? El stueva ir a gudagnar il paun, sch’el vuleva viver e mantegnair e sustegnair ses geniturs. El ha rugà Dieu en ferventas oraziuns ch’El veglia proteger ses buns vegls ed ha alura bandunà la chasa paterna circa mez zercladur per sa render a Susch e surprender danovamain il scepter da mujer a Murtèra. La stad era privlusa e fraida e Duri laschava savens vegnir endament ses paupers geniturs, entant ch’el steva lungs dis e mesas notgs guardia tar ils spelms da Marangun, per pertgirar sia muaglia dals privlus precipizis che sa chattan en quest lieu. Finalmain è arrivà il settember e vers la fin da quest mais è Duri puspè passà la muntogna da l’Alvra per returnar a chasa sia. Pli datiers ch’el vegniva da sia vischnanca natala e pli gronda ch’era sia inquietezza, la quala al era inexplitgabla. La saira dal segund di è el finalmain arrivà a chasa, però pir tard la notg. Arrivà tar la chasa paterna, ha el chattà quella serrada. El ha spluntà. Invan! Nagin n’è cumparì a la fanestra per dumandar tgi che spluntia. El ha puspè spluntà, ma adumbatten, el n’ha udì nagin a sa mover en chasa. Uss è vegnida ina gronda snavur sur dad el; el è stà qua in mument, senza savair tge ch’el duaja interprender. La finala ha el mess ses satg sin il tschep da laina davant la porta, è raivì si per in mugrin, ha tanschì cun in maun vers la fanestra da sia chombra, l’ha avert facilmain ed è sa schlantschà senza stenta en la stanza. La chombra era vida. El è descendì la stgala ed è ì en stiva. Dapertut la medema quietezza. El ha avert l’isch da la stanza sper la stiva, nua che durmivan ses geniturs ed ha clamà: «Mamma!» – Nagina resposta. «Bab!» – Il medem silenzi. El ha alura palpà il letg e chattà quel vid, senza ponns, senza bissatga. Ses geniturs eran svanids. Il ferm um, il robust paster, il qual enconuscheva uschiglio ni tema ni sgarschur, el tremblava en quest mument da la tema ed è bunamain crudà per terra da la dolur, da l’immensa dolur, la quala è vegnida en quest mument sur dad el. Nua eran ses buns geniturs? En fossa! en fossa! al scheva in terribel presentiment, dal qual el na pudeva betg sa deliberar. Tge dueva el uss interprender? – El ha avert l’isch da la chasa e purtà ses satg, il qual el aveva laschà davant chasa, en stiva. El ha uss tschertgà ina chazzola per far glisch, ma invan; tut las stanzas eran vidas e la clav da la cuschina n’ha el betg chattà. Il pauper um aveva oz fatg in viadi da circa 14 uras ed era fitg stanchel e fomentà; el ha oramai avert ses satg ed ha prendì or da quel inqual vanzadiras da paun e chaschiel ed ha tschanà da sitg. Alura è el sa mess a repaus sin in banc, senza però pudair clauder egl; il ferm um ha cridà e singluttà l’entira notg, sa sentind bandunà da tut il mund.

Avant che l’alva dal di cumparia, è Duri s’auzà ed ha bandunà la chasa; el ha dirigì ses pass vers la baselgia, enturn la quala giaschevan en profunda quietezza quels ch’èn mitschads da las miserias da quest mund. Arrivà tar il santeri è el ì direct vers las fossas ch’appartegnevan a sia famiglia. El ha chattà qua duas fossas novas, ina sper l’autra! El saveva senza dumandar insatgi che ses buns geniturs ruaussian en quests fraids letgs da terra. El ha bagnà las fossas da ses buns vegls cun grossas larmas ed ha fatg oraziun per quels. Tuttenina ha el sentì il pass d’in um che s’approximava e pauc suenter steva il caluster davant el. «Ha, ti es qua, Duri», ha quel ditg. «Tge fas ti qua uschè marvegl?»

«Jau hai tschertgà mes geniturs, mes buns, chars vegls, ed enstagl d’als chattar en mia chasa paterna, als chat jau qua en fossa. Cura èn els morts?», ha Duri dumandà il caluster.

«Quai vegnan ad esser tschintg u sis emnas che nus als avain sepulì», ha respundì il caluster; «il bab è mort la dumengia e dus dis suenter al è suandada er la mamma. Els giaschan uss qua in sper l’auter.»

Quests paucs pleds dal caluster, pronunziads cun ina tala quietezza ed indifferenza, han taglià uschè profund en il cor dal pauper Duri ch’el è s’absentà immediat, senza far autras dumondas al caluster. Pli tard la damaun, cur che tut era levà, è el alura ì tar il suprastant per dumandar quel davart la mort da ses vegls. Quel al ha dà il suandant rapport: «Voss bab è quasi tut la stad stà in pau malsanitsch e l’entschatta d’avust ha el stuì star en letg. Essend la mamma suletta tar el, sche aveva ella in fitg greva lavur ed è vegnida malsauna er ella. La vischina Mengia gieva alura e fascheva ad els las lavurs necessarias; ma quai n’ha betg durà lung temp; enturn s. Luregn è il bab mort e dus dis suenter è morta la mamma e nus als avain sepulì. Quai pauc che sa chattava en chas avain nus serrà en e suenter avain nus er serrà la chasa. Las clavs èn qua tar mai e Vus las pudais gist prender cun Vus. Il quint sur quai che nus avain dà or da la cassa communala per Voss geniturs, As vi jau dar dumengia proxima, oz n’hai jau betg temp da m’occupar da questas fatschentas.»

«E pertge na m’ha nagin scrit cur che mes geniturs eran malsauns, ni almain cur ch’els eran morts?», ha Duri dumandà cun dolur.

«Quai n’è betg mia fatschenta», ha respundì il suprastant, ed jau n’avess betg savì co adressar ina brev a Vus.

«Ma Vus savevas che jau era en l’alp Murtèra da Susch», ha ditg Duri.

«Il nausch sa, nua che sa chatta quest Susch ed en tge terra dal mund ch’è quest lieu», ha il suprastant respundì tut serius. «Jau n’hai mai udì d’in tal lieu ed jau n’avess betg savì far l’adressa sin la brev, pertge che jau sai scriver mo rumantsch.»

«Susch è er ina communitad rumantscha e l’entira cuntrada, l’Engiadina, è rumantscha e grischuna ultra da quai», ha replitgà Duri.

«Tge che Vus schais!», ha respundì il suprastant; «jau supponiva che vus sajas en ina terra tut estra, da lunsch da qua.»

Il suprastant aveva ditg la vardad; tgi che da quel temp – ed er anc ozendi – avess fatg la pretensiun ad in suprastant da la Surselva che quel duess savair nua che giaschia Susch e che Susch saja ina communitad rumantscha, avess fatg ina dumonda invana. Ils Sursilvans enconuschan mo il num «Giadina» e paucs nums geografics tudestgs da quella cuntrada, ed ils Engiadinais discurran per ordinari medemamain da la «Surselva» sco sche quella fiss sur il grond ocean; ils nums rumantschs dals vitgs èn a la gronda part dal pievel nunenconuschents.

Duri ha bandunà la chasa dal suprastant ed è ì immediat a chasa sia. Apaina arrivà en sia chasa paterna, è cumparida la vischina Mengia tar el, la quala aveva uss udì da ses return. Ella al ha surdà sias duas chauras, las qualas ella aveva rugalà dapi la mort dals dus vegls ed al ha raquintà da la mort dals buns geniturs. Duri l’ha engrazià per la tgira, la quala ella aveva prestà a ses buns vegls durant l’ultim temp da lur vita e l’ha er regalà tut il purment, il qual Mengia aveva fatg da las duas chauras suenter la mort dals vegls. Il rest dal di è Duri s’occupà cun l’endrizzament da ses tegnairchasa ed ils proxims dis ha el anc gì da far intginas lavurs sin ils funs, il qual era stà fitg negligì durant si’absenza. Il rest da l’atun ed il proxim enviern ha el vivì sulet en sia chasa paterna e lavurà sco auters onns da vaschler e sco schurnalier en il guaud ed ha gudagnà uschia stentusamain ses paun da mintgadi.

La primavaira cur ch’il muvel gieva puspè a pastg, è er sa sveglià danovamain tar il bandunà Duri il desideri da puspè ascender las muntognas; però quest onn na vuleva el betg ir en Engiadina, mabain ha acceptà il servetsch da sterler en sia vischnanca, per esser pli datiers da chasa e pudair procurar meglier la lavur da ses pitschen funs. Ma gia l’onn proxim è el puspè returnà a Susch, essend ch’il servetsch da mujer en l’alp Murtèra al plascheva meglier che l’uffizi da sterler en sia communitad. En il lieu nativ na san ni pasters ni impiegads far endretg als purs e correspunder a las pretensiuns; il proverbi ‹il profet na vala nagut en sia patria› s’extenda oramai er sin pasters e glieud da cundiziun inferiura.

Duri ha prendì uss sia dimora per tut l’onn a Susch. La sta fascheva el il mujer e l’auter temp da l’onn s’occupava el, sco a chasa sia, cun far vaschella e scuas e sco schurnalier. Mo ina giada ad onn sa rendeva el en Surselva per rugalar ses fatgs da chasa. Ses quartier aveva el a Susch en il mulin sura sper l’aua Sursasca. El ha gì qua l’occasiun d’emprender il mastergn da muliner ed è er sa profità da quell’occasiun. Il muliner e sia dunna eran dus vegliurds ed avevan nagins uffants e duvravan savens agid ester, cur ch’els avevan bler da lavurar ni er cur ch’il muliner era maldispost. En da quels cas surlaschava il muliner tut la lavur a Duri e quel sa deva gronda stenta da cuntentar la clientella dal mulin, quai ch’al reussiva er.

Il sterler u mujer Duri Quinter na steva uss betg mal areguard sias finanzas. Da sia chasa e da ses pitschen funs en Surselva retirava el in tschains annual da circa 25 rentschs; ultra da quai spargnava el sia pajaglia da paster e gudagnava er anc durant l’auter temp da l’onn circa 30–40 rentschs, da maniera che si’entrada annuala muntava quasi l’import da 100 rentschs. Quai al ha dà curaschi ed en ses sentiment da Crösus laschava el bainduras vegnir endament ch’i fiss fitg adequat sch’el avess insatgi ch’al gidass a giudair quest tresor; gea, quellas fantasias vegnivan pli e pli savens ed a la fin dal segund onn è el sa decidì da tschertgar ina dunna. A questa resoluziun è er prest suandada l’execuziun. Duri gieva, essend catolic, bainduras a Tarasp per visitar il servetsch divin da sia confessiun. El ha inscuntrà pliras giadas sin via ina giuvna da Surses, la quala serviva a Lavin e fascheva il medem viadi. La giuvna era onesta e plascheva a Duri ed el ha fatg enconuschientscha cun ella. Essend Clara, uschia sa numnava la matta, in orfen abandunà senza parents e senza facultad, ha ella acceptà fitg gugent il maun da Duri ed è daventada la consorta dal mujer da Susch.

Duri ha avdà vinavant en il mulin cun sia dunna, e murind intgins mais suenter il muliner, ha el prendì a fit il mulin ed ha alura er instruì sia Clera en las lavurs en mulin. La mulinera veglia ha alura bandunà il mulin ed è ida tar ses parents ed ertavels, e Duri era uss ad interim signur e patrun en il mulin sura.


II.
[edit]

Nus sursiglin in interval da circa diesch onns en nossa istorgia. Duri ha vivì tut quest temp en pasch ed armonia cun sia Clara, la quala era pelvaira ina buna consorta a ses um. Igl è vair ch’i n’han betg mancà al mujer Duri las tribulaziuns, las qualas rendan amara la vita da l’uman. Clera era en quels onns stada duas giadas grevamain malsauna e quai aveva chaschunà gronds custs a la famiglia. Dals quatter uffants, cun ils quals Dieu aveva benedì quest matrimoni, eran ils dus ultims morts; ma quels dus che vivevan prosperavan excellent. Il mattet, ch’aveva uss pauc dapli che nov onns, era gia stà dus onns cun ses bab en l’alp ed era gia abel da far bleras lavurs. La mattetta era in uffant da prest otg onns che fascheva er plaschair a ses geniturs tras sia diligenza e tras l’obedientscha ch’ella fascheva a ses vegls. Duri e sia consorta sa sentivan fortunads ed eran cuntents cun lur sort.

Il pitschen chapital, il qual Duri aveva accumulà, era bain consumà durant ils ultims onns; debits però n’aveva el betg stuì far; cun lavurar e spargnar pudeva el alimentar sia famiglia, e dapli na pretendeva Duri betg. En paucs onns vegnivan ils uffants ad esser creschids ed alura avevan els aspects da pudair gudagnar sezs lur paun. Dosch, il figl, aveva gia spargnà duas stads in trosser (buob dad alp) a ses bab, e Maria, la mattetta, era gia ina buna assistenta a la mamma.

In pau mender stevi qua cun la scola; da quel temp eran las scolas ruralas da pitschna impurtanza en il Grischun. Duri e sia Clara na savevan ni leger ni scriver ni far quints. Duri sentiva quella mancanza e na vuleva betg che ses dus uffants restian uschè ignorants en quest reguard sco lur geniturs; perquai als aveva el tramess ils dus ultims envierns durant circa trais mais en ina scola privata, la quala tegneva in vegliurd da Susch. Dosch e Maria n’eran betg gist daventads fitg docts en quella scola; però da leger e da scriver in pau rumantsch e las quatter spezias en quintar avevan ils uffants emprendì.

La primavaira è arrivada e cun quella è vegnida nova vita e vivacitad en la vallada. Duri ha er quest onn puspè fatg il mujer ed è ascendì da mez zercladur la muntogna cun ses frestg Dosch, il qual era fitg led e cuntent da pudair ir ad alp cun ses bab. Il pauc funs che Duri aveva affittà cun il mulin lavuravan sia dunna Clara e la pitschna Maria cun ina fantschella, la quala Duri aveva stuì pladir, causa ch’ina persuna stueva quasi adina restar en mulin; Clara na fiss oramai betg stada abla da lavurar il funs ed anc far la mulinera suletta, senza assistenza d’ina persuna fidada. –

Duri e ses Dosch avevan ina vita fitg monotona en l’alp Murtèra. Lur regia n’era betg gist in palaz; quella era ina baracca da mir sitg, pitschna e stretga. En l’intern sa chattava in tschaleret da latg; d’ina vart da la porta era in letg per ils dus pasters e da l’auter maun ina fuaina per in parlet. In tschep represchentava la maisa, duas curunas las stgaffas e cumodas. Cur che Duri e Dosch e lur fidaivel chaun Bello eran en tegia tuts trais, era quella uschè plaina ch’els pudevan apaina sa volver. Ma als dus pasters plascheva quella abitaziun ed els avdavan gugent en quella. La damaun avant l’alva bandunavan bab e figl la tegia per ir a guardar da lur animals. Avevan els chattà tut la muaglia ch’als era confidada e l’avevani vulvì vers il local, nua ch’els vulevan laschar pascular durant il di, returnavan els tar la tegia per tegnair lur simpel past. Paun e chaschiel e latg-chaura als serviva per ensolver. Suenter bandunavan els puspè la tegia per ir tar lur muvel, il qual els stuevan alura pertgirar tuttadi. Vers la saira gievan els puspè en tegia a tschanar. Alura cuschinava Duri ina tratga da farina. Put en groma n’enconuschevan ils pastera da Murtèra betg, pertge che quai fiss stada ina tratga memia custaivla per in um, il qual sto viver da ses gudogn. Avend tschanà, gieva Duri anc ina giada tar la muaglia per la diriger en lieus segirs, avant che la notg arrivia. Dosch restava alura per ordinari en tegia, nettegiava la vaschella da cuschinar e rugalava la tegia. – Bainduras gieva Dosch alura durant il di cun ina brenta en l’alp Fess, nua ch’ils pasters survegnivan, uschè savens sco ch’els vegnivan cun lur brenta, penn, scotga e tschigrun. Dosch fascheva gugent quellas visitas en l’alp Fess, betg sulet perquai ch’el era in amatur da penn e tschigrun, mabain el tramagliava er gugent cun il trosser da Fess, il qual era in mattatsch da sia possa.

Ina giada è Dosch però vegnì en grond privel da vita sin ses viadi a Fess. El gieva a chantond e tschivlond per sia via. Andetgamain ha el observà ina gronda sumbriva, la quala girava en in rudè enturn el. El ha auzà ses egls e vis cun orrur in tarment girun, il qual sgulava en pitschna autezza sur el. Il terribel utschè vegniva pli e pli datiers a l’uffant, il qual sentiva gia il current da l’aria, il qual chaschunavan las grondas alas da l’animal da rapina. Il mattet aveva per sia fortuna in brav bastun tar el ed ha cumenzà ad auzar quel en l’aria. Vesend che l’infama bestia na vuleva betg fugir, è Dosch sa mess a seser, pertge ch’il girun al vuleva tenor tuts aspects dar ina frida cun si’ala per al bittar sur il privlus plattì che sa chattava sut la senda.

Fiss quai reussì a la bestia, sche fiss Dosch stà pers, pertge ch’el n’avess betg pudì sa defender pli e fiss crudà en las griflas da l’inimi, il qual al avess consumà cun pel ed ossa. En il pli critic mument ha l’uffant udì ses chaun, il qual stueva avair udì sia vusch. Bello è vegnì tut en furia en agid a ses giuven patrun. Essend Bello in chaun grond e ferm, n’ha il girun betg spetgà sin el, mabain ha bandunà sia victima ed è puspè s’auzà en l’aria ed è svanì en curt temp ord vista al giuven paster. Suenter quest’aventura na gieva Dosch mai insanua sulet, senza prender cun el in brav bastun e ses fidaivel Bello; pertge ch’el aveva respect dals giruns e da las evlas, utschels ils quals sa chattavan da quel temp en grond dumber en nossas muntognas grischunas.

L’emprim temp da la stad era l’aura stada fitg favuraivla a la vegetaziun en las muntognas; l’erva creschiva visiblamain en las alps ed ils animals faschevan bella prova e stevan fitg bain sin lur pastgiras. Suenter mesa stad però è l’aura vegnida trida e fraida ed ina vehementa burasca ha purtà gia l’emprima mesadad da l’avust ina gronda naiv en las muntognas. Uss avevan ils pasters en las alps gronda malavita da pertgirar lur muvels. La naiv è bain svanida prest, ma il pastg gieva uss spert a chantun; perquai gieva la muaglia, chatschada da la fom, gugent en lieus malsegirs, nua ch’ella aveva mai pasculà avant. Duri e ses Dosch han er sentì quella midada. Duri steva quasi di e notg star tar sia muaglia, per la pertgirar dals plattids e precipizis; blers auters pasters fissan ids en tegia a durmir ed avessan laschà ir lur muvel nua ch’el avess vulì; Duri però era en quest rapport memia conscienzius, el vuleva pli gugent avair mala vita che bandunar en tals privels ils animals, ils quals ils purs al avevan confidà.

Ina saira l’entschatta da settember era el stà fin mesanotg tar sia scossa. Vesend alura che la gronda part da sia muaglia chamava ed er a quieta, ha el bandunà ses post per returnar en sia tegia a reposar per intginas uras. El gieva plaunamain dad in trutg vi, pertge che la notg era fitg stgira e la senda, per la quala el gieva, era graschla e manava sur in precipizi vi. El aveva anc fatg paucs pass sin quest privlus trutg, cur ch’el ha udì in singular branclar en sia vischinanza. Duri era in um ferm e curaschus e n’enconuscheva nagina tema; però in tal fracass n’aveva el anc mai udì en sia vita. El è ì frestgamain vinavant; arrivond però tar ina curva dal trutg, ha el vis a s’auzar davant el ina terribla figura. El è sa fermà ed ha auzà ses bastun per sa defender, per cas che quest monster al vuless attatgar. Pir en quest mument ha el enconuschì ses adversari, in terribel urs, il qual passava per la medema senda encunter al paster. Da fugir n’aveva Duri betg pli peda, ed ina fugia fiss er stada inutila, essend ch’in urs è pli spert ch’in um. Duri è oramai stà quiet ed è sa preparà da batter cun ses terribel adversari, en cas che quel al vuless attatgar. Er l’urs è sa fermà, però mo in mument, alura è el vegni sidretg encunter al paster. Il mument che la terribla bestia ha vulì tschiffar sia victima, ha Duri sbassà ses ferm bastun e chatschà il ferm piz da fier da quel cun tutta forza en il pèz da la bestia. Il fier aveva tutgà la noda, ma il piz dal bastun era memia curt per pudair ferir mortalmain l’animal. Quel ha dà in sbratg terribel ed ha attatgà il paster cun tutta furia. Duri aveva prevesì quest’attatga ed il mument che la bestia al vuleva puspè tschiffar, ha el sbassà il chau e tschiffà l’urs cun sia ferma bratscha. L’infama bestia ha er da sia vart piglià enturn tschenta a l’um ed al strenscheva cun ina terribla ravgia. Uss ha cumenzà in cumbat sin vita e mort tranter ils dus litigiants. Quel ha durà pliras minutas. In mument parevi sco sche Duri survegniss il suramaun, alura è l’urs puspè vegnì en avantatg. La finala èn omadus crudads per terra ed èn rudlads sur in terribel plattì giu.

Dosch era quella saira, sco er autras sairas adina, restà en tegia, pertge che ses bab n’al laschava betg vegnir cun el a pertgirar durant la notg. La damaun è il mattet sa dasdà gia marvegl ed è stà surstà da betg chattar ses bab sper el; el è er immediat s’accurschì ch’il bab n’era betg stà sur notg en tegia, pertge ch’il lieu da durmir dal bab era stà vid questa notg. El na saveva betg, tge che quai avess da muntar. El è lavà, ha avert la tegia ed ha cumenzà a clamar il bab, invan però, el n’ha survegnì nagina resposta. Bello, il qual era stà cun el en tegia durant la notg, è immediat s’allontanà da la tegia, cur che Dosch ha gì avert la porta. L’uffant al ha clamà, ma il chaun n’ha betg obedì a ses patrun giuven ed è currì davent. Il pauper uffant ha cumenzà a cridar, pertge ch’el temeva ch’i pudess esser succedì insatge cun ses bab; ma el na saveva betg tge ch’el duaja interprender. Finalmain èsi vegnì pli cler ed avant ch’il sulegl levia, è il chaun returnà tar la tegia, mussond ina gronda inquietezza, la quala Dosch na chapiva betg. El ha preparà uss l’ensolver, sperond ch’il bab vegnia bain ad arrivar sco autras damauns a mangiar. Ma vesend suenter ina lung’urella che tut spetgar era invan, è el sa mess sin via per ir a tschertgar ses bab. Bello ha fatg ses guid. El n’era betg s’allontanà lunsch da la tegia ch’el ha vis in singular moviment tranter la muaglia; quella na pasculava betg sco auters dis, mabain steva ensemen en pliras rotschas e sa mussava fitg inquieta. Dosch na saveva betg tge che quest singular sa cuntegnair dals animals haja da muntar; el è però ì frestg vinavant, clamond da temp en temp ses bab, senza però survegnir ina resposta. Bello curriva cun tutta prescha ordavant e returnava alura puspè tar ses giuven patrun, sco sch’el al vuless animar d’accelerar ses pass. Finalmain è il mattett arrivà tar il trutg privlus ed è passà da quel vi. Andetgamain ha il chaun uss cumenzà ad urlar e Dosch ha observà en il trutg ina gronda sanganada. El è sa fermà ed ha guardà enturn – Dieu en tschiel! tge terribel aspect al è sa preschentà! Circa duatschient pass sut il trutg, al pe d’in sgarschaivel plattì, ha el observà ses bab sternì per terra e betg lontan da quel ina terribla bestia, in urs brin. Il pauper uffants ha sbragì e cridà da l’anguscha e clamà ses char bab, ma quel n’al ha dà nagina resposta e n’è betg sa muvì. Vesend ch’el na saveva betg purtar agid a ses disfortunà bab, è il pitschen anguschà currì directamain vers Fess, l’alp da vatgas, per clamar en agid ils pasters. Gia in grond toc davent da la tegia ha la fameglia da Fess udì la vusch ed il clamar da l’uffant, na saveva però betg tge che quai haja da muntar. Finalmain è Dosch arrivà cun las terriblas novas da la disgrazia da ses bab tar la tegia ed il signun, zezen e paster grond èn immediat s’armads cun segirs e pals per purtar succurs al disfortunà mujer da Murtèra. Dosch als ha manà tar il plattì ed ils ferms pasters han prest chattà in trutg, il qual als ha manà tar il disfortunà mujer. L’entschatta avevan els tema da s’approximar al lieu da la disgrazia, pertge ch’il terribel urs als pudeva esser privlus; els han però vis che quel na sa muventava betg ed èn er s’accurschids ch’el era blessà. Il zezen è s’avischinà a la bestia e l’ha dà cun sia sigir ina terribla frida giu per la testa. Questa mesira da precauziun dals pasters na fiss però betg stada necessaria, l’urs era mort e gia airi. Uss èn ils umens s’avischinads al disgrazià mujer. Quel giascheva en ina gronda sanganada. Il signun è immediat ì per in pau aua tar ina funtauna vischina ed ha lavà il disgrazià; ma quel n’ha dà nagins segns da vita. Alura ha il signun empruvà d’al derscher in pèr daguts vinars en bucca. Immediat ha il mujer muventà la bucca ed ils pasters èn s’allegrads ch’el era anc viv. Els han uss taglià giu intgins roms d’ina planta, han tschentà il disgrazià sin quels ed al han purtà uschia cun gronda stenta tar lur tegia. Uss ha il signun immediat tramess ses trosser a Susch per dar part da la sventira succedida e dumandar succurs per il disfortunà. Quest ultim era sa dasdà ina giada ed aveva cun stenta pudì raquintar al signun ses inscunter cun la terribla bestia; ma anc avant ch’il succurs da Susch arrivia, è mort il pauper mujer, ed in pèr uras suenter han intgins umens da Susch manà la bara dal disfortunà sin il tragliun a Susch.

La tristezza, l’anguscha, gea la desperaziun da la paupra Clara e ses dus uffants na pon ins betg descriver. La paupra dunna n’era betg da consolar; ella cridava e lamentava dis ora. En consequenza da questa profunda dolur e gronda afflicziun è ella sezza vegnida malsauna ed ha stuì star pliras emnas en letg. Suenter questa malsogna era ella talamain spussada ch’ella era inabla da far las lavurs en il mulin. Ella ha oramai vis ch’i na la cunvegnia betg da tegnair pli ditg il mulin ed ha supplitgà il proprietari da quel da dissolver in contract. Quel ha consentì ed igl è vegnì destinà che la famiglia dal mujer Duri Quinter possia bandunar il mulin da mez october. La paupra Clara era sa resolvida da sa trair cun ses dus uffants en Surselva en la communitad, nua ch’ella e ses uffants avevan dretgs da vischins. Ils vischins da Susch avevan gronda cumpassiun cun la paupra dunna ed ils dus orfens ed han collectà ina bella summetta daners per la paupra vaiva. Suenter avair vendì tut las chaussas ch’ella na saveva betg transportar, è Clara partida cun ses dus uffants per la Surselva.


III.
[edit]

A X. en Surselva, en la vischnanca natala da Duri Quinter, na laschava nagin vegnir endament pli quest ultim, pertge che Duri n’era mai stà là pli, dapi ch’el era maridà. Parents n’aveva el quasi nagins, almain nagins stretgs parents, ed amis gist uschè pauc. Il tschains ch’el survegniva mintg’onn da sia chasa e da ses pitschen funs al purtava mintga primavaira in Sursilvan enconuschent che gieva mintga stad ad alp en Engiadina; a quest enconuschent aveva Duri surdà l’incassament da ses tschains, per betg stuair far mintg’atun sez in stentus e custaivel viadi en Surselva.

Ils vischins da X. eran fitg surprais da vesair ina bella damaun la descendenza da lur convischin Duri Quinter, ed udind alura anc da la disgrazia da quel, han els tschiffà gronda tema, crajend che la vaiva ed ils dus orfens stoppian vegnir sustegnids da la vischnanca. La paupra Clara era estra en la vischnanca e ses uffants er e dapertut nua che la paupra famiglia spluntava, era ella malvisa. La paupra dunna era necessitada da prender per intgins dis ses quartier en in clavà, pertge ch’il locatari da sia chasa na vuleva betg bandunar quella. La finala èsi reussì a la paupra dunna da gudagnar in um per ella e quel ha alura fatg per els ils pass necessaris tar la suprastanza. Il locatari ha stuì bandunar la chasa e Clara è finalmain vegnida sut ses tetg. Ma ella aveva qua gronda malavita, la paupra dunna; sco estra ch’ella era, vegniva ella odiada da la razza sursilvana ed er ses uffants vegnivan persequitads da la brajada dal lieu. Ils dus uffants da Duri discurrivan numnadamain il dialect engiadinais e quai deva alura occasiun als auters da far beffas cun els. Gieva Dosch ina giada ni l’autra tar auters uffants da sia posa, sche sa tegnevan quels tuts ensemen e clamavan: «Guardai, qua vegn il Schischi, o guardai, il Schilafe vegn!» Betg meglier gievi cun la pitschna Maria cur ch’ella, obedind a l’instinct d’uffant, tschertgava da far amicizia e conuschientscha cun mattettas da ses pèr. Ins po cumprender, quant mal che quai fascheva als dus paupers orfens e quant abandunads els sa sentivan. Er lur mamma aveva cumpassiun cun ses uffants e fascheva tut ses pussibel, per als confortar ed als far plaschaivla la dimora en la chasa paterna. Ma ils paupers orfens duevan anc sentir pli fitg la crudaivladad umana.

La paupra famiglia dal sterler Quinter era apaina stada trais mais en Surselva che la paupra vaiva Clara ha piglià in ferm malcostas. Ils dus uffants vulevan quasi vegnir or da senn da l’anguscha per lur mamma; ma tge gidava quai; in medi na survegniva la paupra malsauna betg, e la scorsa d’in ster paintg, la quala ina vischina stgaudava e metteva sin las costas a la malsauna, n’ha betg pudì salvar quella. Clara è morta il settavel di da sia malsogna.

La dolur e desperaziun dals dus paupers orfens na vulain nus betg descriver, noss bainvulents lecturs pon imaginar quala era la tristezza dals dus uffants.

Apaina che la paupra Clara era sepulida, ha il primsuprastant – il gerau grond sco ch’ins al numna en blers lieus da la Surselva – radunà la suprastanza per metter avant a quella la dumonda tge ch’ins veglia uss far cun quels dur orfens da Duri Quinter. «Qua avain nus fatg ina bella ierta», ha ditg il primsuprastant a ses collegas; «nus survegnin plaun a plaun qua ina razza da Quinters ch’ans fa ir a la malura. Quella pitschna facultad da Duri vegn prest ad esser consumada, sche nus stuain metter insanua a dunsena quels uffants; pertge che quels na san anc lavurar pauc u nagut dal tut, sche els na san gnanc pledar endretg sco noss uffants. Nus avain qua ina dira nusch da smatgar, mes stimads collegas. Jau supplitgesch scadin da vus d’expectorar sias ideas davart questa chaussa; forsa che in da vus ha gia in bun patratg en quest’affera. Ni tge schais vus, suprastant Clau?»

«Qua èsi mal cussegliar», ha respundì suprastant Clau, squassond ses chau; «quai è l’emprim cas da quella natira che m’è enconuschent en nossa vischnanca. Ins vesa uss co quai va, cur ch’in vischin marida ina dunna estra. Avess Duri gì maridà ina vischina da qua, sche fissi da supponer che quella avess gì parents, ils quals avessan surpiglià quels dus uffants cun quella facultadetta ch’è avant maun. Co che nus vulain far uss cun quella gianira, quai na sai jau betg; ma quai na vulain nus betg emblidar, numnadamain: da proponer als vischins ina brava imposiziun per dunnas estras, las qualas vischins maridan ni vulan maridar e da betg als laschar maridar fin che quella summa n’è betg pajada, ni fin ch’els han dà ina suffizienta cauziun per quella a la vischnanca. Quai vegn alura a metter frain in pau a l’import da dunnas estras en nossa vischnanca. Quai è mi’opiniun.»

«Jau sun cumplainamain d’accord cun suprastant Clau», ha sa laschà sentir scrivant Peder. «Ina tala imposiziun vegn a metter tscherts terms a l’abus da vegnir cun dunnas estras en vischnanca; jau sun er persvas ch’ils vischins vegnan ad acceptar ina tala proposiziun da la suprastanza. A reguard il cas vertent cun ils uffants da Duri, sun jau da l’opiniun d’als laschar gudagnar sezs lur paun. Jau sun avant paucs dis stà a Glion ed hai vis là raspada in’entira rotscha uffants da paupra schenta, ils quals eran sin viadi per la Svevia, nua che blers uffants dal Grischun chattan per la gronda part da l’onn lur paun e fadian anc ina pitschna pajaglia ed inqual toc vestgadira. Tgi sa, sche quels dus uffants dal sterler Quinter fissan memia bels da gudagnar lur paun sco auters uffants paupers! Sco che jau hai udì, vul noss vischin Giacum Cudrin er trametter dus da ses uffants en Svevia, e quels duain en paucs dis partir cun l’enconuschent Rest brin, il qual fa mintg’onn il conductur d’uffants che van en Svevia. Mi’opiniun fiss oramai quella da surdar ils dus orfens al menziunà Rest brin ch’el als mainia en Svevia ed als plazzeschia là. Cun bun’occasiun pudain nus alura metter in avugà sur la ierta dals dus fragliuns. Sin d’atun, sch’els duessan returnar a chasa, pon ins alura anc guardar, tge ch’ins vul far cun quella gianira.»

«Quai va excellent», ha remartgà il primsuprastant, «jau da mia vart sun d’accord cun il plan da scrivan Peder. Jau prend la libertad da far a la suprastanza duas proposiziuns: 1) Ils dus uffants dal defunct Duri Quinter duain vegnir tramess en Svevia cun il menziunà Rest brin e 2) propon jau il scrivan Peder per avugà dals dus orfens. I sa chapescha che scrivan Peder ha alura sco avugà da procurar per la vestgadira e per il pretsch da viadi e d’als surdar al conductur Rest.»

Cun quellas proposiziuns eran tut ils suprastants cuntents e scrivan Peder, vesend che ses plan era vegnì acceptà unanimamain, crajeva dad esser in mez giurist e diplomat ed ha er acceptà, senza far ceremonias, l’avugadia. La sort dals dus paupers orfens era oramai decidida.

Gia l’autra damain è scrivan Peder ì en la chasa dals orfens ed als ha declerà ch’els stoppian en paucs dis bandunar lur chasa paterna ed ir en Svevia – la suprastanza haja concludì uschia. Alura ha il misericordaivel signur avugà immediat tramess in um en in’autra vischnanca tar il Rest brin per al laschar supplitgar d’anc prender quella nova martganzia cun el en Svevia. Rest brin è sa declerà pront da correspunder al giavisch dal signur scrivant ed ha alura anc fixà il di cur ch’ils uffants duain cumparair a Glion per sa metter cun el en viadi vers la terra da la cucagna.

Il scrivan aveva apaina bandunà la chasa dals paupers orfens che quels han cumenzà a cridar e singluttar, sco che tut ils uffants fan cur ch’els èn en afflicziun. «O char frar», ha ditg Maria, «tge fan quels nauschs umens cun nus? Fan els ir davent nus, or da nossa chasa? O mamma, mamma, chara mamma!», ha clamà l’innocent uffant ed ha danovamain cridà.

«O tascha, chara Maria, nus vulain gugent ir or da questa vischnanca, qua è tut la schenta uschè nauscha ed uschè fraida. O, savess nossa chara mamma er vegnir cun nus! Nus vulessan immediat returnar a Susch.»

«Na giain nus pia betg a Susch?», ha dumandà la paupra mattetta ses fraret.

«Na, na, nus stuain ir en Svevia, ha l’um ditg, n’has ti betg udì?»

«Ma tge vischnanca è quest Svevia? È quella lontan da Susch?», ha dumandà Maria.

«Quai na sai jau betg dir», ha replitgà il frar, «jau n’hai mai udì a numnar questa communitad.»

Uschia han ils dus paupers orfens anc discurrì ditg ensemen. La finala han els alura bandunà la chasa ed èn ids tar la fossa da lur chasa mamma. Cun tge sentiments che quels dus orfens abandunads han visità la fossa da lur mamma, pon ins imaginar. Ma remartgabel eri ch’els eran bler pli quiets e resignads, cur ch’els èn returnads a chasa; i pareva sco sch’il spiert da la mamma als avess confortà.

Paucs dis suenter ha il scrivan Peder accumpagnà ils dus paupers orfens a Glion, per als surdar a Rest brin. Ils dus paupers uffants avevan bandunà quietamain lur vischnanca, en la quala els avevan vivì dis uschè trists. Anc l’ultim mument cur ch’els han bandunà lur chasa paterna cun lur satg si dies, han els stuì udir beffas. In triep uffants da lur pèr era radunà avant la chasa dals Quinters per guardar la partenza dals dus uffants esters. Sortind quels da lur chasa, als han intgins uffants malprudents clamà: «Uss van els, ils Schilafes. He, vus Schilafes! Giais vus uss?!»

Cur che scrivan Peder als ha surdà a Rest brin, als ha el ditg cun tschera brutta: «Uss faschai endretg; sajas obedaivels a voss patruns! Sche vus na faschais betg endretg, as vulain nus temprar!»

Avend pronunzià quels pleds crudaivels, è l’avugà sa vieut ed è ì a chasa sia, senza avair mirveglias pli dals uffants. Ils paupers pitschens stevan qua e tremblavan da la tema, cur che l’avugà als ha ditg quels pleds; els eran uss pelvaira leds dad esser scappads da las griflas da lur convischins e Dosch ha ditg a Maria: «Mai, mai pli vulain nus returnar qua tar quests nauschs umans.»

Otg dis pli tard è cumparì Rest brin, in chalger mendus che fascheva mintg’onn il conductur d’uffants sursilvan per la Svevia, a Ravensburg cun ses triep da circa 20 uffants ed als ha mess qua sin fiera sco quai ch’ins tegna venal tar nus la sterlamenta. Rest brin ha cumenzà a martgadar sia martganzia cun ils purs suevians, ils quals eran vegnids natiers per tschertgar servients, tgi in paster da vatgas, in chavaler, tgi in paster dad aucas, ina fantschella etc. La martganzia aveva quel di bun esit, essend ch’igl eran anc paucs uffants grischuns e tirolais sin fiera. Rest aveva oramai prest vendì la gronda part da ses triep, surtut ils uffants pli gronda e pli ferms. Tranter il rest sa chattavan ils Quinters, essend quels anc fitg giuvens. Finalmain però ha in pur pladì la Maria, e quella dueva alura bandunar la plazza da fiera cun ses patrun. Rest brin ed il pur avevan discurrì tudestg ed ils uffants n’avevan chapì nagut da lur discurs. Ma cur che Rest ha vulì surdar la paupra Maria al pur, ha er Dosch vulì ir cun quella. Rest brin al ha vulì far chapaivel ch’el stoppia anc star qua, essend ch’il pur veglia be la Maria; Dosch però ha declerà ch’el na bandunia betg sia sora ed omadus uffants han cumenzà a cridar. Dosch tegneva sia sora per in bratsch e na la vuleva betg laschar libra. Quella terribla scena ha fatg ina tala impressiun sin las persunas che stevan enturn ed er sin il patrun da Maria che quest ultim, animà da la glieud che steva enturn, è sa declerà dad er vulair pladir il mattet. Rest brin era cuntent da vegnir liber da quest mattatsch obstinà, sco ch’el ha numnà Dosch, ed al ha surdà al Svabais per ina fitg pitschna pajaglia. Uss è il pur ì davent cun ils dus orfens ed als ha manà a chasa sia, sin ina possessiun datiers da la pitschna citad da Waldsee. Nagin Grischun, nagin’autoritad, nagina suprastanza, nagin avugà na saveva nua che sa chattavan uss ils paupers uffants dal mujer da Murtèra, e nagin n’aveva pli marveglias dad els.


IV.
[edit]

Igl eran uss passads circa quindesch onns che mai n’eran arrivadas en Surselva novas dals dus uffants da Duri Quinter, il sterler p.m. Scrivan Peder aveva traffitgà cun la pitschna facultad dals dus orfens a ses plaschair e la suprastanza era adina stada d’accord cun sia famusa administraziun. Uss era scrivan Peder sez il prim suprastant ed aveva sco tal ina grond’influenza tar ses convischins. Dal reminent consistiva la suprastanza ad X. quasi adina or dals medems commembers. Ils famus suprastants, ils quals avevan bandischà ils dus orfens en Svevia, eran anc tuts en vita, cun excepziun da suprastant Clau, il qual vegniva uss substituì d’in schender. Quels signurs chapivan excellent da tegnair las fatschentas da vischnanca en lur mauns. Els avevan svidà blers magiels vin vuclina en sanadad da lur communitad e consumà blers brassads e schambuns sin quint communal. Els stevan bain excellent en questa moda; ma co ch’i stess cun la cassa da vischnanca, da quai n’aveva da quel temp nagin marveglias. Ils purs eran cuntents ch’els na stuevan pajar nagut per ils bains communals; il rest laschavan els sura als magnats e punctum.

Suprastant Peder, sco che nus stuain uss numnar l’avugà dals uffants da Duri Quinter, aveva puspè radunà ina saira la suprastanza e chasa sia. Suenter esser passada la discussiun davart ina bagatella, la quala aveva dà l’occasiun da radunar quels signurs, è cumparì il quart sin maisa ed ils signurs èn stads alleghers ed han mussà ina respectabla said. Essend ils signurs en il dretg stadi d’ilaritad – suenter avair svidà circa dus quarts – è il president Peder sa profità da la buna occasiun da puspè metter avant a ses stimads collegas il status dals quints da si’avugadia dals dus orfens. Il signur avugà aveva negozià famus cun la pitschna facultad dals orfens. Quels possedevan ultra da lur chasetta dus prads ed in er. Tut ensemen pudeva avair da quel temp la valur da circa 700 rentschs. Ils emprims onns aveva l’avugà affittà tut quai per circa 16 rentschs. En la chasa dals orfens abitava ina paupra famiglia, la quala la communitad stueva mantegnair per gronda part; ils dus prads aveva l’avugà sez prendì a fit e l’er aveva el affittà a ses quinà. La suprastanza, la quala saveva da quella chaussa, era fitg cuntenta da quai; pertge che la vischnanca e quels dus umens eran affittaders solids. N’arrivond mai naginas novas dals dus orfens, ha suprastant Peder proponì suenter intgins onns a la suprastanza da vender quels effects. Sias raschuns eran quellas: «Quella bagatella da funs na po gidar nagut a quels uffants; quai è memia pauc per in, nun dir per dus. Vendan ins ils funs, sche san ils uffants parter ils daners e quai va meglier. Vendain nus er la chasa, sche han els, sch’els duessan oz ni damaun returnar a chasa, nagin’abitaziun, ma la vischnanca avess alura tant pli buns aspects ch’ils Quinters bandunian la communitad per adina.» Quellas raschuns eran cleras ed evidentas, e la suprastanza ha dà ses consentiment als plans d’avugà Peder; ed apaina che quel ha gì il consens da la suprastanza, ha el effectuà la vendita. Il funs han el e ses quinà cumprà ensemen per 380 rentschs e la chasa ha cumprà in auter vischin per 200 rentschs. Quai ha oramai dà ensemen in chapital da 580 rentschs. Il signur avugà aveva uss pia ina fitg leva e simpla administraziun; quella è però cun il temp vegnida anc pli simpla. Suprastant Peder aveva numnadamain er ertà da ses vegls inqual chapital e tranter quels plirs posts da fitg dubiusa soliditad. El ha pia cedì – cun consentiment da ses signurs collegas – questas postas dispersas a ses clients ed ha mess ils 580 rentschs da quels en sia giaglioffa. Suenter intgins onns ha Peder alura lamentà a la suprastanza che la speculaziun cun il chapital da ses clients na saja betg reussida bain, essend ch’ils debiturs na sajan betg stads schenta solida. Gist quella saira ha el lamentà a ses collegas ch’il davos chapital da 100 rentschs da ses clients saja ì a perder; il debitura saja vegnì en scussiun ed ì saja da survegnir gnanc in quatrin da quel. «En num da Dieu», ha ditg in dals collegas, «da quellas chaussas na sa in avugà betg preveder. O, in avugà ha mo quitads e disgusts ed a la fin n’al sa nagin grà per sias stentas e fadias.» Er ils auters collegas han condolà a Peder ch’el haja stuì sa stentar tant per ses clients e che sias bunas e bain intenziunadas speculaziuns n’hajan betg gì in meglier success.

Uschia avevan pia ils dus paupers orfens pers tut lur pitschna facultad, da la quala els sezs n’avevan giudì gnanc in quatrin; però lur avugà, il suprastant Peder, e ses collegas èn restads galantums, admirads da lur convischins.

Entant che la ludaivla suprastanza da X. aveva fatg tut ses pussaivel per ruinar ils dus paupers orfens, als aveva la divina providientscha protegì visiblamain. Lur patrun, il qual als aveva pladì a Ravensburg dal Rest brin, era bain in um d’in exteriur robust, ma ses cor era bun. La gronda amur fraterna che quels dus paupers uffants avevan demussà tar la scena cur che Rest als aveva vulì sparter, aveva er gudagnà il cor dal pur, uschia ch’el ha survegnì ina gronda affecziun per quels dus uffants esters. El als ha manà a chasa sia ed als ha recumandà a sia consorta, la quala era in’excellenta dunna en tuts rapports. Ils dus orfens na chapivan betg anc la lingua tudestga, la quala als era dal tut estra, però quella lingua da l’amur, cun la quala els vegnivan tractads en questa chasa estra, quella chapivan els fitg bain ed els han engrazià a Dieu ch’el als haja liberà da lur crudaivels convischins ed als haja manà tar quests buns patruns. Amur schendra amur ed affecziun. Ils dus orfens amavan lur buns patruns sco lur geniturs e faschevan er tut lur pussaivel per als cuntentar ed als plaschair. Els eran diligents e conscienzius ed han er acquistà la cumplaina cuntentientscha da lur patruns. La lingua tudestga avevan els prest emprendì, da maniera ch’ils patruns als savevan trametter nua ch’els vulevan. Arrivond l’atun, cur ch’els duevan returnar en lur patria, ha il patrun ditg ch’el als vuless gugent salvar qua er durant l’enviern, ed ils uffants èn stads fitg cuntents da quest’offerta, pertge ch’els n’avevan nagin desideri da returnar en Surselva. Essend che la possessiun dals patruns n’era betg lunsch davent da la citad, han ils patruns tramess ils dus orfens cun il giuven da lur agens uffants a scola en la citad, nua ch’ils dus pitschens han fatg gronds progress. Il maister ed il plevon eran fitg cuntents cun ils dus uffants esters ed als han dà la primavaira bunischems attestats. Durant la primavaira, la stad e l’atun han els alura puspè stuì lavurar per lur patruns. Dosch stueva la gronda part dal temp far il paster e Maria stueva savens gidar la patruna, purtar il gentar e la marenda a medunzs e medunzas e far autras lavurs che correspundevan a sias forzas. Uschia èn alura ils dus fragliuns restads set onns en il medem servetsch. Dosch era uss in giuven da varga 17 onns, grond e ferm, bain educà ed enconuscheva excellentamain tuttas lavura champestras. Maria aveva er varghentà ses 15avel onn ed era ina bella giuvna flurinta, modesta ed onesta e bain versada en tuttas lavurs ch’ins dastga pretender d’ina giuvna da tala vegliadetgna. Ils dus fragliuns avevan nagin’intenziun da bandunar lur buns patruns; però ‹L’uman propona, e Dieu dispona›, di il proverbi.

Ils patruns, ils quals eran uss in pau vegls, avevan tschintg uffants. Il figl vegl, il qual era uss quasi 30 onns vegl e dueva, tenor l’usit en quella cuntrada, surprender la possessiun da ses geniturs, ha maridà e manà sia giuvna consorta, la figlia d’in ritg pur, en la chasa paterna. Ella è vegnida retschavida là da tut la famiglia cun tutta cordialitad. Però cun l’entrada en chasa da questa dunna, è svanida la pasch en chasa. La brit era ina dunna loscha, ambiziusa e chapriziusa ed ha operà tar ses um da tala maniera che quel è vegnì en curt temp en discordia cun sia famiglia. Tge duevan ils buns vegls far? Els avevan garantì a lur figl lur possessiun e na savevan betg pli midar il contract da matrimoni fatg cun la famiglia da la brit. Però en questa discordia na vulevan els betg star; perquai èn els sa resolvids da bandunar cun ils auters uffants la chasa, en la quala els avevan vivì tants onns en pasch ed armonia, ed èn ids a star en la citad, nua ch’ils auters uffants han chattà occupaziun e gudogn avunda. Dosch e Maria eran anc restads sin la possessiun per intgin temp, ma alura n’als eri betg pli pussaivel, da pudair suffrir las persecuziuns da la patruna nova. Quella aveva in terribel odi cunter tut la famiglia da ses um, e damai ch’ils dus orfens vegnivan resguardads da la famiglia sco agens uffants, è l’odi da quella terribla Xantippa er s’extendì sin ils dus fragliuns. Ils buns patruns vegls avevan prevedì quai ed avevan alura a bun’ura guardà per servetschs a lur fidaivels servients en la citad da Waldsee. Maria è vegnida en servetsch tar in cusunz, nua ch’ella, essend diligenta ed adestra, ha gì l’occasiun d’emprender il mastergn da cusunza. Intgins onns pli tard ha ella fatg enconuschientscha cun in brav giuven d’in auter cusunz da la citad, e cur ch’ella ha gì cumplenì ses 22avel onn, ha ella spusà ses amanta ed è daventada fitg fortunada, essend ch’ella aveva in bun e lavurus um, il qual gudagnava fitg bler. Maria steva uss oramai fitg bain ed era cuntenta cun sia sort.

Dosch avevan ses patruns plazzà en in’ustaria. L’entschatta dueva el far il famegl da chavals, ma suenter paucs mais ha el stuì bandunar l’uigl e servir en chasa. Il svelt giuven ha en curt temp gì emprendì tut las lavurs d’in servient da chasa ed è daventà il favurit da tut ils giats che frequentavan quest’ustaria. Er ils patruns eran fitg cuntents cun el ed al tegnevan sco lur propri figl. Dosch era uss gia stà tschintg onns en quest servetsch, cur ch’ils Franzos èn vegnids stgatschads or da la Baviera e Svevia l’onn 1796. Sin lur retirada è ina partiziun da Franzos sut general Moreau er vegnida tras la pitschna citad da Waldsee ed ils uffiziers han prendì lur quartier en l’ustaria, nua che Dosch serviva. Tranter quels era in chapitani, il qual era stà blessà avant curt temp ch’era uss uschè debel ch’el na pudeva betg cuntinuar il viadi vers il Rain. Sia situaziun è vegnida durant quels dus dis che l’exercizi franzos è restà qua, uschè trista ch’el ha stuì star en letg. Ses cumpatriots han bandunà la citad e la Svevia ed il chapitani Mercier è restà enavos malsaun en l’ustaria. La cura da l’uffizier è vegnida surdada a Dosch e quel ha fatg tut ses pussaivel per la guariziun da l’ester. Per fortuna dal Franzos n’èn las colonnas dals Tudestgs ed Austriacs che persequitavan ils Franzos betg passadas tras questa citad ed il malsaun è oramai restà senza vegnir mulestà da l’inimi. Avend l’ester pajà bler a l’ustier per ses alloschi, tegnevan ils ustiers er adascus il malsaun en ina stanza. Cun excepziun dal medi na saveva nagin ch’i saja restà enavos in Franzos en l’ustaria. Suenter ina lunga malsogna è il chapitani guarì, ma el era anc adina fitg flaivel. Entant eran las tunas da la guerra tschessadas in pau e monsieur Mercier è sa resolvì da bandunar la Svevia e dad ir en Svizra, per tant pli facil arrivar da là anora en sia patria. Avend il chapitani survegnì ina grond’affecziun per Dosch, ha el rugà quel d’entrar tar el en servetsch e da vegnir cun el en Frantscha. Suenter in grond cumbat cun sia sora Maria e cun ses buns patruns, ils quals na vulevan betg laschar bandunar Dosch lur chasa, ha quel surventschì tut ils dubis e scrupels da quella buna schenta e bandunà la citad cun ses nov signur franzos, il qual el amava e stimava. Suenter in viadi da circa dus mais èn ils dus viandants arrivads tar la bella possessiun da chapitani Mercier en vischinanza da Nantes. Mercier era in um ritg ed aveva nagina famiglia. Al plaschend l’adester ed onest Dosch en tuts reguarda, al ha Mercier rugà da restar tar el fin ch’el, Mercier, moria, ed al ha empermess al giuven ina gronda summa daners. Dosch aveva qua in bun signur ed in fitg lev servetsch ed ha empermess da star. Ma ses bun patrun è mort gia la stad. 1799. Avrind alura il magistrat il testament dal defunct chapitani Mercier, steva en quel che a ses fidaivel servient Dosch Quinter duaja vegnir pajà la summa da 50 000 francs. Avend retschet questa summa, è Dosch alura returnà a Waldsee tar sia sora cun l’intenziun da prender sia dimora en questa citad.


V.
[edit]

L’atun da l’onn 1799 era arrivà. Il fracass da la guerra, la quala aveva devastà la Surselva e purtà tanta disgrazia e miseria, è tschessà plaun a plaun. La vischnanca da X., che giascha in pau lontan da la strada, n’aveva betg patì gist bler da la guerra. Trais da ses vischins avevan pers la vita en la Battaglia a la Punt; tranter quests disfortunads na sa chattavan però nagins dals magnats da la vischnanca, mabain mo schenta da la stgerpa grossa. Dus da quels umens da X. ch’eran crudads per la libertad da la patria avevan laschà enavos paupras famiglias, las qualas avevan da basegn da sustegniment, sch’ellas na duevan betg perir da la fom. Suprastant Peder, ch’era anc adina il chau da la suprastanza, aveva laschà envidar tras il cuvitg ses collegas da sa radunar damaun, ch’era ina dumengia, tar el suenter gentar per tractar affars da la communitad, numnadamain la questiun davart las famiglias dals dus paupers defensurs da la patria.

La dumengia è arrivada, in bel di d’october, cler e serain, sco quai ch’i dat savens en nossas cuntradas alpinas durant l’atun. Sin la prada enturn la vischnanca bualava in numerus muvel grond ed entiras scossas chauras e nursas. Lunsch enturn resunava il tuchiez da las stgellas e brunsinas e giu da las collinas rebattevan las melodias pastoralas da la tiba, in instrument ch’ils pasters tegnevan da quel temp en onur. Enturn las diesch han resunà ils zains e clamà il pievel al servetsch divin. La glieud gieva uss plaunsieu vers la baselgia, cur ch’in bel signur giuven è entrà en la vischnanca. El è suandà ils auters ed è entrà en baselgia. In ester era da quel temp ina raritad a X e tut la schenta al contemplava sco sch’el fiss in dals set miraculs dal mund. Finì il servetsch divin, ha l’ester bandunà la baselgia cun l’autra glieud ed è ì en la suletta ustaria dal lieu, la quala n’era betg gist in hotel d’emprima classa, ed ha empustà qua in gentar. Tut la glieud era en gronda mirveglia, tgi che quest ester saja. Er l’ustier era en gronda mirveglia e sia dunna, ina baterliera, n’ha betg pudì sa retegnair da dumandar ses giast, danunder ch’el vegnia, nua ch’el veglia ir, tgi ch’el saja, co ch’el haja num. L’ester na pareva betg d’esser intenziunà da metter sin il nas tut a l’ustiera, pertge ch’el è stà bun da guntgir las dumondas e l’ustiera ha stuì restar en mirveglias sco ils auters.

Entant era la suprastanza sa radunada tar il suprastant Peder per discussiunar ils affars da vischnanca. Vus savais, mes collegas, ha cumenzà Peder, che nus avain l’enviern avant porta e che nus stuain dar urden en ina u l’autra moda da metter giu da maun ils quatter orfens dad Andrea ed ils trais uffants da la Stina vaiva. Jau as hai oz radunà qua per che nus prendian in conclus definitiv en questa chaussa ch’è fitg urgenta. Resalvond da pli tard externar mias atgnas ideas davart questa fatschenta, decler jau l’odierna discussiun per averta.

La discussiun però na vuleva betg prosperar; in dals suprastants aveva da chargiar sia pipa, l’auter da batter fieu, ditg curt: nagin na vuleva cumenzar la discussiun. Finalmain però, suenter avair tussì in pèr giadas, ha sa laschà udir il schender da suprastant Clau p.m. «Jau da mia vart supplitgass noss president da cumenzar la discussiun, avend el pli gronda experientscha en da quels affars che nus auters. Sche jau na ma sbagl betg, avais er Vus, Peder, chattà la dretga via, cur che la suprastanza è stada en embarass pervi dals uffants da Duri Quinter, e sco che mussa l’experientscha, avais Vus da quel temp dà in bun cussegl a la suprastanza. Jau sun persvas che vus gia in petto insatge sumegliant, perquai As supplitgesch jau d’ans vulair communitgar da bell’entschatta Vossas ideas; jau sper che mes collegas sajan en questa rapport d’accord cun mai. U n’è quai betg uschia?»

«Tschert», ha respundì in auter suprastant; «igl è il meglier sche Vus Peder laschais sentir Vossas ideas, Vus chapis quels affars meglier che nus.»

Vesend Peder renconuschids ses merits da ses collegas, n’ha el betg sa laschà supplitgar ditg da metter a la glisch sia sabientscha ed astuzia. «Gea», ha el ditg, «cun ils Quinters avain nus gì fortuna. Igl è uss quindesch onns che quels èn davent e speranza ch’els emblidan da returnar. Mi’idea fiss quella, da...»

En quest mument hai spluntà vi da la porta e sin l’invitaziun «entrai» da Peder è s’averta la porta e sin la sava è cumparì l’ester da questa damaun. El è entrà e suenter avair fatg in deschent cumpliment al president ed als auters signurs suprastants, ha ditg l’ester: «Jau hai giavischà da discurrer cun il prim suprastant da questa communitad. Ins m’ha alura manà en questa chasa, remartgond che la suprastanza saja gist radunada qua. N’avend betg da discurrer chaussas secretas cun il signur president, hai jau prendì la libertad da disturbar quests signurs per in mument, e sche quels signurs n’han nagut encunter, vi jau gist preschentar mia supplica.»

Quest’introducziun aveva l’ester fatg en lingua rumantscha, ma en dialect engiadinais, ed ils suprastants stevan qua tut surstads e cun bucca averta, na savend betg chapir, tge ch’in tal signur ester duess avair da far a X., cunzunt cun la suprastanza. «Nus essan pronts d’As dar audienza», ha Peder ditg la finala, suenter avair considerà il bel um ester da chau fin pe.

«Bun pia», ha cuntinuà il giuven ester, «il signur president e tut quels signurs preschents sa regordan ch’è morta qua a X. avant quindesch onns ina paupra vaiva, la qual ha laschà enavos dus paupers orfens. Essend quels uffants anc pitschens, ha la suprastanza stuì surprender la cura da quels. La suprastanza ha surdà ils dus orfens ad in tschert Rest brin ed als ha laschà manar en Svevia. Sche quels signurs sa regordan anc da quella chaussa, sche hai jau be anc d’agiunscher ch’il figl dal sterler Duri Quinter stat quest mument davant quests signurs: jau sun Dosch Quinter. Quels signurs vegnan segir er ad udir cun plaschair novas da mia sora, Maria Quinter. Ella viva anc ed è sauna e frestga. Quels stimatissims signurs vegnan franc ad enconuscher il motiv da mes arriv en la communitad natala. Tenor mia regurdientscha avevan mes paupers geniturs relaschà ina pitschna facultad a lur uffants, ed essend jau uss maioren, sun jau vegnì per prender possess da l’ierta da mes geniturs ed hai er l’incumbensa da mia sora Maria da retschaiver da quels signurs sia part da l’ierta, giavischond ella che jau administreschia da qua d’envi ses fatg. Quels signurs vegnan tschert ad avair la buntad da m’inditgar la via, la quala jau hai da prender per arrivar a mes scopo.»

Tgi vuless descriver la surpraisa da quels signurs? Els eran tuts extremamain surstads da vesair davant els quel, il qual els presumavan en la terra da la cucagna. Gea, gist avant che l’ester entria, eran els sa regurdads dals uffants da Duri Quinter, ma en ina maniera, la quala mussava evident che la suprastanza als presumava en il paradis, senza però deplorar lur viadi en l’auter mund. Igl ha er durà lung temp fin ch’els èn sa revegnids da lur surpraisa. Els stevan qua davant Dosch sco delinquents als quals vegn fatg il process. Surtut il suprastant Peder era cumplettamain confus e na saveva betg, tge ch’el duaja respunder al giuven. Finalmain ha el reacquistà sia tranquilitad e curaschi ed ha respundì: «Quai ans allegra tuts ensemen. Areguard la facultad relaschada da Voss buns geniturs As sai jau dar il meglier scleriment, essend che jau sun stà nominà da la suprastanza per Voss avugà. Na retschavend da Vus durant blers onns naginas novas, ha la suprastanza concludì da converter Vossa pitschna facultad en daner. Quai è daventà ed jau ma sun dà tutta fadia da plazzar bain il chapital. Però en quest rapport essan nus stads disfortunads; chareschia, tunas da guerra e sumegliantas calamitads han ruinà bleras famiglias e tranter quellas er ils debiturs da mes pupils. Jau hai fatg tut mes pussaivel per salvar almain insatge da la pitschna facultad, ma jau stoss confessar cun displaschair che tut mias stentas èn stadas invanas. Dal reminent As vi jau gist remetter tut ils documents che concernan mi’administraziun da Vossa facultad.» Cun quels pleds è Peder s’auzà, ha avert ina stgaffa e prendì or da quella intginas brevs, las qualas el ha surdà a Dosch.

Dosch ha mess questas brevs en giaglioffa. «En questa moda», ha el ditg als signurs, «fiss pia mia pitschna facultad sa consumada da sasezza! Quai ma para in pau curius e quests signurs vegnan a chattar mes agir fitg natiral, sche jau tschertg ulteriur scleriment davart questa chaussa tar las autoritads cumpetentas.»

«Quai stat en Vossa libertad», ha respundì Peder; «jau e la suprastanza essan scadin mument pronts da respunder a mintga dumonda che vegn a far in’autoritad cumpetenta.»

«Jau na vi betg pli disturbar pli ditg quels signurs», ha ditg Dosch, ha prendì ses chapè ed ha bandunà la stanza.

«Il nausch porti quests Quinters», ha ditg Peder cur che Dosch era sortì. «Tgi avess pomai cret che quel returnia pir suenter quindesch onns e reclomia sia facultad. I ma displascha che jau n’al la sai betg remetter, però quai n’è betg mia culpa, las circumstanzas eran disfavuraivlas ed in avugà na po betg preveder tut las chaussas.»

La discussiun da la suprastanza era per quest di finida; nagins dals suprastants n’avevan pli il curaschi da tractar oz questiuns dad orfens. Els han bandunà cun nauscha luna la chasa da Peder ed èn ids a chasa. La fama ch’il figl dal sterler Quinter saja il signur ester che saja arrivà oz en vischnanca, ha immediat fatg la currella tras tut la vischnanca e tut sa smirvegliava che quel saja daventà in uschè bel e nobel signur. Dosch però ha immediat bandunà il vitg per ir a Glion a tschertgar in agid cunter ses avugà e la suprastanza da X. El ha planschì tar il magistrat e fatg ils pass necessaris tar tut las instanzas cumpetentas per reacquistar ses fatg, mo invan; l’avugà Peder aveva fatg a moda memia segira sias furbarias ed – in luf na maglia betg l’auter.

Dosch ha bandunà suenter curt temp la Surselva ed il Grischun ed è returnà a Waldsee tar sia sora. Il proxim enviern ha el maridà la figlia da l’ustier tar il qual el aveva servì avant ch’el era ì en Frantscha cun ses patrun franzos. El ha alura surpiglià l’ustaria da ses sir ed è daventà in ritg e pussant pur da Waldsee. Da sia patria grischuna na vuleva el savair nagut pli. «La libertad, la republica», scheva el, «è ina bella chaussa; però ina libertad sfranada, la quala n’enconuscha ni leschas ni giustia, la quala na protegia betg ils paupers ed orfens da la furbaria ed engurdientscha da magnats prepotents n’è betg ina libertad, mabain ina bassa, vargugnusa sclavaria.»


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1868, nr. 24, p. 369–384.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse