Il chavrer d'Alvagni

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il chavrer d’Alvagni  (1887) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

L’atun è per ordinari ina stagiun fitg plaschaivla ed agreabla en nossas bellas muntognas alpinas dal Grischun. Bels dis clers sa midan giu cun bellas notgs serainas ch’ans mussan in magnific firmament stailì. Durant il di ha il sulegl anc forza avunda da dasdar qua e là ina flurina tardiva solitaria che glischa sin la spunda sulegliva cun vivas colurs or da ses zup tranter las chaglias. Er las minicolas d’atun, semnadas en gronda quantitad sin la prada tranter il tersiel pruint ans fan parair da star a l’entschatta d’ina stagiun productiva e fritgaivla. Per la prada pasculeschan ils numerus muvels ed embelleschan e vivifitgeschan cun l’accord da lur stgellas e brunsinas la cultira. Er purs observan ins qua e là a passar per la champagna, occupads cun la racolta da fritgs tardivs. Ma auzain nus noss’egliada ad aut, ans fan las pastgiras d’alp fustgas e schlavadas e la pizza da la muntogna, gia cuverta da prugina e briscla, endament che nus ans avischinain al criv e sever enviern che porta tant fastidi e savens er tanta miseria en las abitaziuns dals umans.

E pelvaira, l’enviern na targlina betg ditg; gia la fin d’october s’annunzia el savens nunspetgadamain cun gronda vehemenza. Vents glazials nà dal nord passan bainduras sco furias sur la cultira svidada, e sch’il figl dal desert, il favugn, na sa defenda betg ed ans porta l’entschatta da november intgins bels ed agreabels dis cun sulegl, numnads la stad s. Martin, alura essan nus gia l’emprima mesadad da quest mais cun in pe ferm en l’enviern. Il boreas regias; suffels fraids e murdents sa chatschan, il firmament sa cuvra cun nivels stgirs ch’ans tramettan prest cuflas e glatsch. I na dura betg ditg che las muntognas e las valladas èn cuvertas cun grossa naiv. Uss tut che mussa in auter aspect, e la vita en ils vitgs ed en las vischnancas daventa quieta e monotona, sa retirond pli e pli en l’intern da las chasas. Be ils umens robusts ristgan da traversar las vias ed ils trutgs da las muntognas per ir en las aclas a pavlar lur muaglia. L’ulteriura populaziun è empraschunada e las dunnas administreschan cun maun diligent las lavurs da chasa ed augmentan cun lur rodas da filar e talers lur provisiun da lenziel e da tailas da launa per la vestgadira da lur famiglias.

L’onn 1767 era l’enviern s’annunzià a bun’ura en nossas muntognas grischunas; ils dus ultims dis da l’october avevan purtà in’aura fitg trida en nossas valladas; il vent settentriunal suflava cun vehemenza, ed ina starmentusa cufla sgulava en gronds turnigls tras l’arma murdenta; surtut l’ultim di da l’october furiava quel en la vallada da l’Alvra sco sche vuless vegnir la fin dal mund. Gia ditg avant las tschintg da la saira ha cumenzà la notg ed igl è vegnì stgiraglia. En ils guauds ramuravi e strasunavi terribel, e tras las stretgas buffavi cun ina vehemenza maiudida. «Dieu en tschiel fetschia grazia cun quels ch’èn per strada en quest’aura sgarschaivla!», ha ditg la dunna da l’ustier en il bogn d’Alvagni a ses um che fimava sia pipa sper la pigna chauda. «Tgi ch’è en viadi da tal’aura chatta strusch la via ed è en privel da schelar», ha ella cuntinuà, prendend il paternoss enta maun per urar. En quest mument hai spluntà vi da la porta da la chasa e l’ustier è sortì per ir ad avrir l’isch. Pauc pli tard è entrà en l’ustaria in um gigant ch’era mez marv da la fradaglia e cuvert da tala maniera cun naiv che la buna ustiera n’al ha betg enconuschì. Al contemplond però in pau meglier, ha ella exclamà cun surpraisa: «Ma danunder vegnis Vus, cumpar Florin Antony? Dieu, pertge ristgais Vus dad ir per las vias da talas auras?»

Il viagiatur è sa stendì e sa sfruschà in mument per sa schubregiar in pau da la naiv ed ha alura respundì: «Jau sun stà en Surses circa trais emnas; il signur mastral Dosch da Tinizong m’aveva supplitgà da vulair far intgins viadis cun ses famegl a Clavenna per vin, ed jau sun passà diesch giadas il Set durant ils ultims quindesch dis; ma in viadi sco che nus avain gì ier saira sin questa muntogna, n’hai jau en mia vita mai vis. Per fortuna eran nus ensemen set berniers ed avain pudì gidar in l’auter, uschiglio avessan nus stuì restar sin la muntogna e fissan pirids en questa terribla burasca. Il suffel era bainduras uschè ferm e vehement ch’el cupitgava chavals cun lur greva sauma. Nus stuevan er passar terribels cuflads ch’ans faschevan immensa stenta. Enstagl d’arrivar la saira a bun’ura a Tinizong essan nus pir arrivadas a las diesch a Bivio, nua che nus tuts avain stuì pernottar. Nus eran tuts cuntents d’esser mitschads da questa burasca cun la vita e cun nossas chargias. Oz avantmezdi essan nus partids da Bivio e pir a las trais, suenter in viadi stentus, essan nus arrivads a Tinizong. Uss savais, buna cumar Mengia, mi’istorgia dals ultims dis. Cumbain che jau era mez mort da las stentas da quests ultims dis, vuleva jau anc arrivar questa saira a chasa. Vus savais, damaun avain nus il prim da november, ed jau na vuleva betg mancar a chasa sin questa festa per er pudair esser preschent als uffizis dals morts. Quai è tut quai che jau sai anc far per mes buns geniturs defuncts.»

«Ma questa saira restais Vus uss qua sur notg», ha ditg l’ustiera; «Vus essas stanchel e mez schelà, e la burasca cuntinuescha cun furia instancabla; damaun marvegl vegni franc ad esser in pau pli quiet, e Vus vegnis alura a chasa a bun’ura.»

«Na, buna cumar Mengia, jau stoss ir a chasa anc questa saira, essend che mia dunna Anna Maria ma spetga; ella sa che jau vi vegnir a chasa questa saira e franc è ella inquietada che jau na sun betg anc arrivà. Ma purtai ina mesira dal meglier ed insatge da mangiar, in toc bun chaschiel veder, alura poss jau anc far quella mesa uretta fin en vischnanca, e las strias da la Tgolda na tem jau betg», ha Florin Antony respundì a sia cumar inquietada. Er l’ustier ha envidà il viagiatur da restar per questa saira en il bogn e spetgar ina meglra aura la proxima damaun; ma Florin Antony Brunner, in um da fier, n’ha betg sa laschà starmentar da la burasca, ed avend svidà in pèr buns magiels vin e mangià in brav toc chaschiel veder, è el sa mess en viadi per anc far quest di l’ultim sforz. L’ustier al ha offert almain ina laterna, ma Brunner na l’ha betg acceptà, schend ch’el enconuschia qua la via uschè bain sco sia giaglioffa.

Ed el aveva raschun, il viagiatur, d’anc vulair arrivar questa saira a chasa sia. Sia dunna Anna Maria nata Gerber al spetgava ed era en terribla anguscha, vesend or da fanestra la terribla burasca en la vallada. Gia l’entschatta da la saira aveva ella radunà ses uffants enturn maisa ed urava cun quels il rusari per il bab absent. Mintga buffada da terribel suffel che zaccudeva cun sias squassadas las veglias fanestras cun lastras radundas, deva ina nova punschida al cor da dunna Anna Maria, la quala temeva che ses um pudess schelar sin via. Ils uffants pli pitschens ha ella mess a durmir; alura ha ella envidà ina chandaila benedida e cuntinuà danovamain ad urar cun ils uffants pli gronds per il consort absent. Igl aveva gia dà las diesch e mesa ed anc adina n’era il bab da chasa betg arrivà. La buna dunna steva per pirir da l’anguscha, ed ils uffants cridavan ad auta vusch e clamavan il bab. Tuttenina han els sentì in fracass davant la chasa ed il proxim mument è l’isch da la stiva s’avert ed il bab spetgà è entrà cun grev pass, dond la buna saira a sia chara famiglia. Tuts èn siglids en pe, han circumdà il char bab ed al han beneventà cordialmain. «Ma tge anguscha che ti m’has fatg, char Florin, da far spetgar uschè ditg sin tai d’ina tal’aura! Jau temeva che ti giessas a la malura en questa terribla burasca; ma Dieu saja ludà che ti es finalmain arrivà.» Noss bun Florin era uschè strac e spussà da ses viadi privlus ch’el pudeva apaina respunder als pleds amiaivels da sia buna consorta; quella al ha dalunga snuà las gamaschas, è ida per vestgadira sitga al char um ed al

Ha alura plazzà davos maisa per al purtar ina tschaina frugala ch’era gia daditg pinada. Florin aveva però pitschen appetit; el aveva pli grond basegn da ruassar. El ha oramai fatg prest da tschanar e la famiglia è alura dalunga ida a durmir.

Entant che la famiglia ruaussa, avain nus peda da dar al lectur bainvulent intginas notizias da quella. Il bab da Florin Antony Brunner era da Churwalden e sa numnava Giusep Brunold. Quest ultim era stà famegl ad Alvagni ed aveva spusà qua l’undraivla giuvna Anna Crapp d’Alvagni. Giusep Brunold è restà ad Alvagni, avend sia consorta ertà in pau funs da ses geniturs. La favella rumantscha ha plaun a plaun midà il num da famiglia Brunold en Brunner. Giusep ha acquistà a ses dus figls il vischinadi d’Alvagni; quai è daventà ils 21 da december 1748. In da quels dus figls era il menziunà Florin Antony, l’auter sa numnava Christian. La famiglia n’era betg gist ritga, ma sa dustava e s’alimentava undraivlamain cun la lavur. Il num Brunold è plaun a plaun svanì e gia ils figls dal menziunà Giusep sa scrivevan Brunner, senza che nagina autoritad al avess scumandà da far quai. La famiglia da Florin Antoni, ch’era maridà anno 1755, è s’engrondida e gia suenter 13 onns da ses matrimoni aveva el set uffants, trais mats e quatter figlias. Sia dunna Anna Maria era ina buna dunna cun in cor lom ed in senn paschaivel. Ella era ina buna mamma a ses uffants ed educava quels cun tutta tgira. Ella emplantava en ils cors da ses uffants pietad e sinceradad ed als aveva er endisà ad ina pronta obedientscha.

Florin Antony era in um cun in caracter in pau flegmatic; ma cur ch’el sa stgaudava ina giada u l’autra, saveva el er esser vehement. Uschia n’enconuscheva el ni terms ni mesira cur ch’el dueva ina giada u l’autra chastiar in da ses pitschens. En consequenza da quai temevan ils uffants pli fitg che amavan il bab, cumbain ch’el guardava uschiglio dals uffants tenor meglier savair e pudair. Ses emprim uffant cun num Meltger, naschì ils 6 da schaner 1756, era in mattet svelt e fitg viv. Il bab al amava quasi pli fitg che tut ses auters uffants, ma al aveva ina giada chastià sur mesira per avair rut in cuppin da latg. Questa rigurusadad memia gronda aveva vulnerà il cor dal mattet da tala maniera ch’el era fugì in lung temp dal bab nua ch’el saveva. Er era sa furmà en il pitschen in tschert spiert da chaprizi e renitenza da maniera che las admoniziuns dal bab na faschevan mai pli quell’impressiun sin l’uffant sco ch’ils geniturs la giavischavan. Da corp è il mattet sa sviluppà excellentamain, ma en ses caracter era el plitost in pau extravagant. El era bain obedaivel a ses geniturs e fascheva quai che quels al cumandavan; ma daspera chattava el anc adina temp da s’occupar cun tramagls. Durant l’enviern scursalava el da tuttas uras ed è daventà in dals scarsoladers ils pli ardids dal vitg. Durant la primavaira tschertgava el ils gnieus d’utschels e nagina planta n’al era memia gronda e grossa ch’el na fiss betg raivì sin quella per guardar quants ovs che sajan en quel u tschel gnieu. Durant la stad, cur ch’ils geniturs n’al occupavan betg cun ina lavur, girava el per ils guauds e las aclas, tagliava là in fist, tschertgava lindornas, s’occupava sper ils dutgs ed auals fabritgond da tuttas sorts stabiliments ed edifizis, e savens emblidava el dad ir a chasa a gentar, talmain era el approfundà en ses tramagls. Vegniva el alura a chasa, fugiva el dal bab, il qual na mancava betg da chastiar il levsenn da ses figl. Questa rigurusadad dal bab che vuleva metter frain a questa vita irregulara e vaganta, ha fatg ch’il mattet è daventà in pau testard e chaprizius.

Essend Florin in bab da famiglia conscienzius, sa deva el tutta fadia d’alimentar e mantegnair sia famiglia en urden. L’atun fascheva el il bernier per negoziants da vin e traversava nossas muntognas cun chavals da sauma e gudagnava per sia famiglia in paun asch cun ristgar sia vita da temp da burascas e lavinas. Durant l’enviern lavurava el en ils guauds, pinava e tirava laina per sasez e per auters. La primavaira e la stad lavurava el ses pitschen funs ed aveva anc bainduras peda da far il schurnalier als purs pli ritgs, ils quals stimavan noss Florin Brunner pervi da si’adestrezza en tuttas lavurs champestras e pervi da sia fermezza extraordinaria. Uschia al reussivi da preservar sia numerusa famiglia da la paupradad e miseria ed ils uffants flurivan tuts sco rosas. Ils ultims onns, cur che ses uffants eran in pau pli gronds – ses Meltger aveva gia indesch onns – ha el surpiglià l’uffizi da caluster, en il qual ils uffants al pudevan esser in pau gidaivels. Surtut Meltger al era en quest servetsch in grond agid; ma ses grond zeli al aveva in pèr giadas bunamain custà la vita. Enstagl da sunar ils zains en l’auzada bassa cun las tretschas, raiveva el sin il clutger e gieva tras tut las foras ch’el chattava en il tetgal dal clutger e da la baselgia. Ina giada era el sa chavistrà en tala moda en il tetgal dal clutger ch’i n’al era betg pussaivel da returnar da la medema via sco ch’el era entrà per arrivar tar ina fora dal tetg, tras la quala ins pudeva guardar lunsch enturn. Tuttenina han ils vischins udì a resunar dal clutger ina vusch lamentanta ed han er dalunga presumà che Meltger saja insanua en las stretgas. Els han fatg ir a clamar ses bab Florin, al qual igl è reussì cun gronda stenta da spendrar ses figl ardì da sia situaziun penibla. Il bab na vuleva betg pli che Meltger giaja a tutgar da mezdi, temend che quel pudess ina giada perder la vita tras sia memia gronda giagliardia. Ma cur ch’il bab era ina giada u l’autra absent, chattava il viv Meltger occasiun d’arrivar en il clutger e laschava alura liber frain a sia giagliardia.

L’enviern da l’onn 1767/68 ha Florin tramess trais da ses uffants en ina scola privata per ch’els emprendian in pau da leger. Quellas uras eran ina vaira tortura per Meltger. Eran ils dis clers, guardava el mintga mument or da fanestra ed observava mintga pasler che sgulava d’in clavà a l’auter. Era l’aura trida e stgira, na pudeva el betg seser davos maisa; i al tirava per tut las cordas or en il liber per cumbatter ils chaprizis da l’aura. Pli ferm e vehement ch’i naveva e suflava, e pli grond daletg ch’el aveva. Bainduras emblidava el la scola dal tuttafatg e sa divertiva insanua al liber cun scursalar e far ballottas. Cumbain ch’el era talmain distract, aveva el tuttina fatg in pau progress en scola. A la fin da la scola, la quala aveva durà apaina quatter mais, saveva el tuttavia leger ed er in pau quintar; pertge ch’el aveva buns talents, e quai che blers auters emprendevan en in di entir, emprendeva el en ina mes’ura. Quai era il motiv daco ch’il magister serrava bainduras in egl e n’al denunziava betg tar il bab, cur ch’el laschava ina giada u l’autra liber frain a ses levsenn ed emblidava da vegnir a scola. Per fortuna per il Meltger impraschunà è la primavaira da l’onn 1768 arrivada a bun’ura; pertge che gia il mais da mars è il favugn arrivà quest onn cun gronda vehemenza ed ha terrenà en paucs dis l’entira cultira d’Alvagni, uschia ch’ins ha prest pudì cumenzar cun las lavurs da primavaira usitadas. La fin da la scola è stà in di da festa per il viv Meltger, siond ch’el aveva puspè acquistà pli gronda libertad e pudeva savens currer libramain per las pastgiras e per ils guauds.


II.
[edit]

La famiglia dal Florin Antony Brunner era en cumplaina activitad. L’emprima lavur l’ha dà la champagna, la quala è vegnida ladada, arada e semnada. N’avend questa famiglia betg blers ers e prads, pudevan Florin e ses uffants anc lavurar e gidar auters en questas lavurs. Meltger stueva uss ir a pertgirar la muaglia da l’assistent Crapp, il qual era in dals pli ritgs purs d’Alvagni e possedeva in bel muvel: diesch vatgas, trais trimas, tschintg mugias ed in dumber sterlamenta e vadels. Nagina lavur na plascheva meglier a noss Meltger che quella; la vita libra da pastur ch’al manava en la libra natira al plascheva excellent, ed el chatschava cun superbia ses bel muvel tras il vitg. Sin la pastgira da la Gonda termagliava el cun auters pasturs, giubilava, chantava, pinava bels fists, fascheva sunas e schuletgs; insumma era el l’entir di sco in argient viv. Il guaud sur la Gonda era gist il dretg revier per el. El raiveva sin las pli autas plantas, sa ballantschava sin la roma, sigliva magari d’in rom sin il rom d’ina planta vischina. Sper tut quest levsenn empruvava el tuttina anc dad esser util als ses da chasa. Chattava el en il guaud bella roma setga u in u l’auter lattun, fascheva el londeror ina schlusada e la tirava la saira a chasa per proveder sia mamma cun buna laina per la cuschina. El fascheva er ghirlandas cun las pli bellas flurs ch’el chattava ed ornava la saira la pugniera da l’assistent cun ina tala. El la manava alura per la curegia da la gronda brunsina.

Cur che Meltger entrava la saira en il vitg cun ses muvel, deva quai il detg spectacul, e gist quai plascheva il meglier a noss furbaz. El aveva er mintgamai battaglias cun ils cumpogns che pertgiravan lur muaglia cun el sin las medemas pastgiras; ma en tuttas baruffas restava Meltger victur; pertge ch’el era fitg grond per sia vegliadetgna ed aveva er gronda forza. El restava oramai adina il chapitani tranter ses cumpogns, e sias ordinaziuns cur ch’i sa tractava d’arranschar in gieu vegnivan adina respectadas da tut ils auters pasturs.

In pau pli tard èn ils muvels passads las Plattas e vegnids chatschads sin las aclas Dafora e Davains ed ina nova vita ha cumenzà qua per noss giuvens pasturs. Per Meltger era quai in vair daletg; pli ad aut ch’el vegniva sin la muntogna e pli che sa schlargiava ses cor. Il famegl da l’assistent Crapp era quasi tuttadi en las aclas e Meltger al assistiva en las diversas lavurs en tegia, cur ch’el n’era betg occupà cun pertgirar la muaglia. Il famegl al laschava mulscher ina fin duas vatgas mintga tschavera ed al fascheva er trair la panaglia, e cur ch’el chaschava, stueva Meltger medemamain gidar ed emprender da lavar e nettegiar curters. Bainduras al trametteva il famegl a chasa cun la catla chargiada cun bels burlins u er cun inqual brenta cun latg per la famiglia da l’assistent. Quai era gist la dretga vita per Meltger e ch’el na refusava er sez betg il bun latg entir ed il paintg gustus, pon ins bain s’imaginar. Meltger fiss magari stà si’entira vita sin questas aclas, ma in di è el vegnì clamà nunspetgadamain a chasa, la quala nova al ha purtà in auter mat da sia possa che dueva uss pertgirar il muvel da l’assistent Crapp. Meltger era mez sturnì, cur ch’el è sa mess sin via per sa render a chasa. El na saveva betg s’imaginar tge che pudess esser succedì a chasa ch’il bab al aveva fatg clamar. El è arrivà a chasa a bun’ura ed essend il bab betg denturn, ha el spiunà tar la mamma, tge ch’il bab haja en il senn cun el; el aveva in pau nauscha conscienza, avend el tractà in dals ultims dis in pau ferm il Gaudenz dal guitader en ina baruffa.

Tuttenina è il bab arrivà dal funs e Meltger è sa preschentà davant el cun il cor en maun. Per sia fortuna na saveva il bab anc nagut da la menziunada baruffa dals pasturs sin las aclas ed ha oramai fatg bella tschera a ses Meltger. Quel aveva apaina salida il bab che quest ultim al ha communitgà il suandant: «Taidla Meltger, noss chavrer ha rut ier ina chomma e na po betg pli pertgirar las chauras per quest onn. Perquai m’ha il signur mastral Liesch fatg dumandar sche jau na veglia betg far pertgirar tai las chauras fin l’atun; ti sajas grond, ferm e spert avunda per far il chavrer. Jau al hai respundì che jau saja cuntent da quai e t’hai alura fatg clamar a chasa. Damaun cumenzas ti oramai tes servetsch da chavrer ed jau sper che ti fetschias tes duair en urden, ch’i na dettia naginas lamentaschuns dals vischins davart tes servetsch. Damaun has dar ir en chasa da Lorenz Crapp a mangiar; quel ta vegn a dar paun ed in brav toc chaschiel; da quai prendas cun tai en tes satget da marenda quai che ta plascha. Il corn da chavrer poss anc questa saira ir a prender dal chavrer veder.» Il bab al ha anc dà in’instrucziun co ch’el haja da pertgirar las chauras e nua ch’el las haja da chatschar ils proxims dis. Ed a la fin al ha el anc ditg: «Uss fa tes servetsch endretg; sch’i duess dar lamentaschuns d’ina u l’autra vart, sche ta vi jau bain temprar. Cur ch’ins ha ina giada surpiglià in servetsch, ston ins far en tuts grads ses duair.»

Er la mamma Anna Maria al ha animà d’esser prudent, conscienzius e diligent en ses servetsch, e surtut ella al ha er avertì d’esser precaut sin las alps e sin la pizza, nua ch’el aveva da chatschar durant la stad sia muntanera. La mamma enconuscheva memia bain il levsenn dal mattatsch ed i la gieva gia snavurs da be pensar, co che Meltger vegnia a siglir per las pizzas e vals. Meltger è stà l’emprim mument tut perplex davant il bab; igl al è vegnì endament ch’el perdia uss ses bun paintg ed il penn da las aclas; ma da l’autra vart al ha calmà la tschertezza da pudair currer durant l’entira stad per las muntognas enturn ed el è sa remess senza resistenza a l’ordinaziun dal bab. Apaina ch’era passada questa conferenza en famiglia, è Meltger ì en chasa dal chavrer vegl per il corn da pastur ed ha fatg anc quella saira divers exercizis musicals che quasi l’entira vischnanca è vegnida en alarm.

L’autra damaun era Meltger gia fitg marvegl a strada e n’ha betg mancà da sa preschentar a dretgas uras en chasa da Lorenz Crapp ad ensolver. Mettend la dunna ina brava stgadella cun bels maluns grass sin maisa e duas bravas cuppas cun latg daspera, è la fatscha da Meltger sa serenada. Essend envidà da sa metter a maisa, ha Meltger obedì e suenter ina curta uraziun ha el cumenzà a scuder cun ses tschadun ch’igl era in plaschair da guardar. Quest ensolver al ha custà excellent ed el pensava per sasez: «Sch’i dat mintga di da quests ensolvers, alura vi jau gugent far il chavrer.» El è alura ì cun ses paun e chaschiel a chasa, ha prendì ses satget e mess en quel sia marenda ed è sortì cun ses corn per ir a rimnar las chauras en l’entir vitg. El ha cumenzà a tibar sco sch’el fiss in posaunist da Jericho, e las dunnas currivan a la fanestra per guardar, tge musicant aparti che pertgiria uss las chauras d’Alvagni. Avend rimnà las chauras sisum il vitg, ha il chavrer nov chatschà sia muntanera sin la Gonda e tras il guaud vers las Plattas. Tut quella cuntrada enconuscheva el fitg bain ensemen cun ils gnieus dals utschels che sa chattavan en quest revier. El als ha visità ed ha anc chattà in gnieu da merlotschas, en il qual sa chattavan quatter bels giuvens. El è immediat sa resolvì da metter quels en salv, per als prender pli tard a chasa. El ha cumenzà a far ina chabgia cun fists, ha mess en quella il gnieu cun ils utschellins e l’ha fermà cun cordas vi da la chaglia, en la quala sa chattava il gnieu. Ils lains da la chabgia stevan dapart avunda ch’ils vegls pudevan dar da mangiar als giuvens, ma eran stretgs avunda ch’ils giuvens na pudevan betg sortir da la praschun. Questa lavur aveva occupà il giuven chavrer ina grond’urella. Cur ch’el ha gì finì sia lavur per sia cumplaina cuntentientscha, al èn vegnidas endament las chauras ch’el dueva pertgirar. El è siglì en pe ed è ì a tschertgar sia muntanera, la quala n’era per sia fortuna betg anc arrivada fin en las aclas. El ha dirigì ses animals sut las aclas Dafora vi ed è sa profità da la chaschun per far ina visita al famegl da l’assistent Crapp ch’era gist quest mument occupar cun chaschar. El n’ha betg refusà in broc cun penn gustus ed è alura anc sa divertì in mument cun il nov pastur da l’assistent. Alura è el ì vinavant cun sias chauras ed ha spetgà cun impazienza la saira per pudair returnar a chasa ed entrar l’emprima giada cun sia muntanera en il vitg.

Finalmain è arrivada l’ura ch’el ha pudì rimnar sias chauras e sa metter sin via vers chasa. L’emprim di da ses servetsch n’aveva betg plaschì tant mal a Meltger. El era l’entir di stà fatschentà, aveva chattà dapertut recreaziun ed er gì chaschun da sa conversar cun auters umans. El è oramai vegnì la saira a chasa cun tschera cuntenta, ed al plaschend er anc la tschaina en chasa da Lorenz Crapp, era el tut led d’esser daventà chavrer d’Alvagni. Ma gia l’auter di suenter ensolver ha el fatg ina tschera plitost ascha, essend ch’el n’era betg vegnì tractà la damaun cun maluns grass, mabain be cun ina buglia magra cun in pau latg sgromà. El è alura ì cun nauscha luna a chas per ses satget e ses corn; ma oz sunava el malissim, n’aveva nagin ritmus e nagina forza en sias tibadas, da maniera che las dunnas eran surpraisas ch’el tibava oz uschè mal, entant ch’el aveva fatg il di avant ina canera uschè starmentusa cun ses corn. Cathrina Camin che steva sisum il vitg al ha ditg: «Tge ta manca, Meltger, che ti has gia emblidà co tibar?» «Ils maluns grass!», ha Meltger respundì ed è ì vinavant cun sia muntanera senza dar ulteriura scleriment a la baterlunza Cathrina; tant però aveva quella engiavinà ch’il chavrer nov haja en il senn da pratitgar duas manieras da tibar: ina per in bun ensolver ed in’autra per in nausch ensolver. Cathrina n’ha betg manchentà da palesar a sia cumar sia scuverta, e dus dis pli tard era la malizia da Meltger enconuschenta a tut las dunnas dal vitg, las qualas sa pertgirava da dar a lur chavrer ensolvers maghers. Meltger pudeva rir da quai ed era generalmain cuntent cun il tractament en las chasas dals possessurs da chauras.

Meltger era mintga di pli cuntent cun sia sort preschenta; el chattava mintga di insatge nov, era occupà tut il di cun il tramagl ni l’auter. La fin da l’emprima emna da ses servetsch ha el purtà la saira a chasa il gnieu da merlotschas cun ils giuvens en sia chabgia. Savend che ses geniturs na sajan betg amaturs d’utschels, ha el purtà els al signur plevon, il qual ha gì in grond plaschair da quels bels utschellins ch’eran gia fitg avanzads en lur svilup. El ha dà a Meltger per mintga giuven trais bluztgers, en tut pia dudesch. Sa chapescha che quai ha plaschì fitg bain al giuven chavrer. El è cun ina giada stà intenziunà da spargnar anc inqual munaida per pudair cumprar in dretg cuntè nov; pertge che quel ch’el possedeva da preschent n’era betg bun. El ha oramai zuppà ses tresor en in lieu segir ed al vuleva engrondir plaun a plaun per arrivar a ses scopo, numnadamain da vegnir en possess d’in meglier cuntè.

Entant era arrivà il temp ch’ins cumenzava a chargiar las alps; uss dastgava er Meltger chatschar sias chauras en las alps da la Crusch e dal Guert. Qua aveva el alura bella vita; era el arrivà la damaun cun sia muntanera en l’alp, aveva el da far pauc pli; las chauras avevan qua pastg avunda ed er aua en abundanza. Uschia pudeva Meltger girar per l’alp enturn e sa deditgar a sias fatschentas tenor plaschair. El visitava mintga di las tegias e sa conversava cun ils trossers e pasters. Penn e tschigrun ed er scotga survegniva el tant sco ch’el vuleva, e da quellas bunas chaussas na refusava el mai. Dapli che la stad s’avanzava e pli ad aut che las chauras gievan, ed il chavrer giuven ed ardì ascendeva cun grond ardiment ils fils e las pizzas. Da quellas autezzas aveva el ina vista magnifica sur las bellas valladas alpinas dal conturn. Ma questas regiuns autas eran per ses plaschair er populadas cun da tuttas sorts animals, cun chamutschs, muntanellas, pernischs, urblaunas ed anc autras selvaschinas che leventavan la quaida dals chatschaders. Co deplorava Meltger da betg posseder in schluppet per pudair far chatscha sin quests animals. En mancanza d’ina arma ha el empruvà da tschiffar urblaunas cun latschs ch’el tendeva en lieus nua ch’el aveva observà a sgular da quella utschleglia. El steva insanua sin in spelm a lajetg e contemplava il sgol dals utschels ed il curs dals chamutschs. Avend gia piglià duas urblaunas ch’el aveva purtà al signur plevon, pensava el di e notg, co ch’el pudess arrivar da tschiffar in chamutsch, almain in ansiel d’in chamutsch. Stond in di sin ina platta, nua ch’ils chamutschs avevan lur transit, ha el tendì in latsch fatg cun ina ferma corda. El n’era betg stà ditg en ses zup ch’el ha sentì a s’avischinar tut a sigliots ina scossa da circa ventg chamutschs. El è sa preparà da bittar ses latsch, e pelvaira, passond ils chamutschs en sigls ardids sper la platta vi, al èsi reussì da tschiffar cun ses latsch in chamutsch giuven per ina chomma. Ma quest’interpresa al avess bunamain custà la vita. Il chamutsch aveva apaina sentì l’impediment vi da sia chomma ch’el ha fatg in sigliot talmain desperà che Meltger è vegnì tratg in grond toc davent da la platta. Per sia fortuna è la corda dal latsch ch’el aveva stortiglià enturn ses maun rut il mument ch’el steva sur in precipizi privlus. Sch’il chamutsch al avess runà be anc in pass pli lunsch, fiss il chavrer ì a frusta. Uschia era el mitschà cun intginas blessuras. El aveva rut malamain sias chautschas e sia chamischa nauscha, e sia schanuglia, ses cumbels e ses mauns eran malamain scurtgads; er vi dal chau aveva el survegnì ina plaja che sanganava. El è stà in mument tut perplex, è alura levà en pe ed ha stendì sia membra per guardar sche tut saja anc entir. El è alura returnà tar sias chauras a pussar. El è levà en pe ed ha empruvar da faschar sias plajas. Cur ch’el è vegnì a chasa la saira, ha la mamma piglià ina gronda tema, vesend il mat e sia vestgadira en in tal stadi. En la confessà sinceramain si’aventura a la mamma, e quella al ha admonì da betg empruvar pli da tschiffar chamutschs. Il bab al ha ultra da quai dà ina reprimanda ch’el giria tant per la pizza enturn e bandunia uschè ditg sia muntanera ch’el haja da pertgirar. El al ha er fatg smanatschas d’al chastiar sch’el na desistia betg dai sia vita vagabunda en las muntognas.

La stad era stada fin l’entschatta da settember fitg agreabla. I n’aveva mai dà nagina naiv durant l’entira stad; cur ch’i pluveva, chattava Meltger in bun refugi sut intgins pigns gigants; quels eran cuverts uschè spess cun roma e barba che nagina daratgada als pudeva penetrar e bagnar il refugi dal chavrer e sias chauras. Malgrà il scumond dal bab, girava Meltger anc savens per l’alp enturn; gea, el era differentas giadas passà la furcla ed entrà en la vallada da l’autra vart dal fil da la muntogna; er fascheva el bainduras ina visita en l’alp da Mulain ed a Manuir, nua ch’el tschertgava la cumpagnia dals nursers d’Alvagni e da Brinzauls. Sin quellas excursiuns aveva el observà entiras rotschas d’urblaunas che sa vulvevan vers saira cunter Mosch ed el è sa resolvì da far chatscha sin quellas. El ha preparà latschs novs e vuleva cun l’emprima occasiun ir a tender quels en lieus, nua ch’el supponiva da pudair pigliar da quels utschels. Ma essend ch’il pastg mancava en las regiuns autas da las alps, stueva el tegnair las chauras pli a bass ed el aveva mintga giada in lung e stentus viadi cur ch’el vuleva ir en il revier da las urblaunas a guardar sch’ina da quellas fiss forsa pigliada en ses latschs. L’entschatta da la segunda mesadad da settember èn arrivads dus stupents dis cun in’aura chauda; l’aria era clera e seraina ch’ins crajeva da vesair las muntognas allontanadas bler pli datiers. Ma sur notg è il firmament sa cuvert cun nivels gross e la damaun ha il favugn cumenzà a ramurar fitg vehement en las muntognas. Meltger ha observà quest midament da l’aura e laschà vegnir endament ses latschs en ils bots sut Mosch; ma el n’ha betg gì peda dad ir a controllar ses latschs. Pir il segund di è el sa resolvì da chatschar sia muntanera sut ils pigns gronds e d’ir alura per ses latschs. Gia la damaun avevi cumenzà a pluschignar in pau ed il di fascheva ina trida tschera. Avend chatschà sias chauras sut ils pigns, ha el bandunà sia muntanera ed ascendì las spundas stippas da l’alp sura da Guert. Arrivond en il lieu, nua ch’el aveva tendì ses latschs, ha el chattà en quels duas urblaunas ed el las ha prendì ensemen cun ils latschs per returnar tar sias chauras; ma en quest mument hai dà intginas buffadas nà da la furcla ed igl ha cumenzà a cuflar terriblamain. Il pauper chavrer saveva en quest mument apaina nua ch’el saja. Enconuschend uschiglio bain la cuntrada, ha el immediat cumenzà ad ir a val per arrivar tar sias chauras sut ils pigns. Ma el aveva fatg il quint senza l’ustier; el ha pers la via ed è errà en questa terribla cufla per las spundas enturn senza savair nua ch’el saja. Tuttenina ha el però chattà in trutg ch’el enconuscheva meglier e suenter in grond strapaz è el arrivà tar ils pigns da refugi. Ma quant gronda è stada sia surpraisa da betg fruntar sin sias chauras; gnanc ina na sa chattava pli qua sut ils pigns! El vuleva immediat cuntinuar ses viadi vers chasa per tschertgar sias chauras, ma ha l’emprim stuì pussar in mument per restabilir sias forzas. Finalmain è el s’auzà per ir, ma gist en quest mument è vegnida ina nova buffada sur la muntogna nà ch’al ha retegnì il flad, e la cufla era pli spessa e vehementa che mai. Igl era fitg difficil per il mat da s’orientar; aveva el chattà la via, sche la perdeva el prest puspè; pir cur ch’el è arrivà en vischinanza da las aclas Dafora, ha el enconuschì la via per la quala vegnivan tratgas las schlittas cun las qualas ins manava il purment da las alps. Tar las tegias da las aclas è el sa fermà ed ha spiunà sch’i na saja qua forsa betg insatgi ch’al pudess dar scleriment, nua che sa chattian sias chauras; ma nagin n’era da vesair e da sia muntanera n’ha el chattà nagins fastizs. Uschè ditg sco ch’el aveva stuì batter cun l’aura per sez mitschar cun la vita, n’aveva el betg pensà tanta a sias chauras; ma uss ha el cumenzà a far chalenders, nua ir per chattar sia muntanera. El ha tuttenina supponì che las chauras, chatschadas da la malaura, sajan curridas vers chasa, e na savend el sez betg tge far auter, è el ì spiond vers la vischnanca. El sa fermava mintgamai per tadlar sch’el n’udiss betg inqual brunsinetta u il beschlar d’ansiels; ma invan, el n’ha observà nagut ed udì be la ramur dal vehement suffel che tschivlava ed urlava tras las plantas dal guaud.

Entant era la saira gia avanzada fitg ed igl ha cumenzà a far stgir. Il pauper chavrer era en il terribel embrugl. Tge aveva el da spetgar, sche las chauras n’eran betg arrivadas a chasa? E tge, sche las chauras eran arrivadas a chasa senza il pastur? En omadus cas pudeva el prevesair in chasti dal bab, e che quel chastiava rigurusamain, quai saveva el or d’atgna experientscha. Sia situaziun al pareva terribla. El è sa fermà en il guaud sur la Gonda per reflectar tge che saja da dar. El è sa mess sut in pign a susta e davos aura per far in plan co ch’el pudess mitschar da la burasca ch’al smanatschava a chasa cur ch’el dueva arrivar en chasa paterna. Las larmas al currivan giu per las vistas ed el singluttava en si’anguscha. Andetgamain ha el sentì pass sin la senda che manava si vers las Plattas; el è sa platgà per spiunar tgi che s’avischinia. El ha observà trais umens ed udì ch’els discurrivan tranter els. Paucs muments pli tard ha el distinguì cleramain la vusch da ses bab ch’ha ditg als dus auters: «El vegn franc ad esser en ina tegia da las aclas; el vegn ad avair pers las chauras e na dastga betg returnar a chasa per tema dal chasti. Sch’el savess che las chauras èn gia arrivadas en il vitg, fiss el franc prest qua; ma a quel vi jau mussar quella giada, co ch’el ha da pertgirar sia muntanera.» Ils umens èn ids vinavant vers las Plattas.

Apaina che ses bab e ses accumpagnaders èn stads passads, ha Meltger cuntinuà ses viadi vers chasa senza clamar ses bab. El è s’avischinà al vitg cun cor battent e s’approximà a las emprimas chasas. Essend che la chasa da ses geniturs steva in pau d’ina vart da la via, è el arrivà en la vischinanza da quella senza vegnir observà da nagin. El è sa tschentà sper ina saiv, spetgond in mument opportun per entrar nunobservà en chasa. El ha udì la vusch da la mamma ch’ha ditg a ses fragliuns pitschens: «Giai immediat en stiva e restai quiets fin che jau return; jau vom be in mument en chasa da l’onda Margretta; jau sun prest qua puspè!» El ha udì uss a passar la mamma sur la via ed en stiva ha el observà ses fragliuns a la maisa, sin la quala ardeva ina glischetta. Immediat è el s’approximà a la chasa, è entrà ed ascendì adascus la stgala che manava en ses dormitori. El ha mess ses corn e la tastga sin il letg, ha midà en tutta prescha sia vestgadira, ha prendì la pauca munaida ch’el aveva retschet per sias urblaunas dal signur plevon e ch’el tegneva zuppà en ina fora dal mir, ed ha alura bandunà nunobservà la chasa suenter avair taglià in toc paun ed ina buccada chaschiel en cuschina. Sortì da la chasa, ha el bandunà la via, fatg ina curva enturn vischnanca ed è svanì en las sendas da la Tgolda.


III.
[edit]

Quella saira aveva regì ina vaira confusiun ed agitaziun en il vitg d’Alvagni. Gia enturn las tschintg da la saira era ina part da la muntanera arrivada a chasa e suenter vegniva mintgamai anc in triep senza pastur en il vitg. Ils purs han rentà lur chauras vi da las chadainas; ma quels, als quals mancavan chauras, vegnivan en chasa da Florin Antony per s’infurmar tar Meltger, nua che sajan lur chauras. Ils geniturs dal chavrer stevan sco da star sin spinas e savevan mo respunder als purs che lur figl na saja sez betg anc arrivà e ch’els na sappian betg tge che saja daventà cun el. Els speravan mintga mument ch’el arrivia a chasa; ma i fascheva gia notg e Meltger n’ha betg sa laschà vesair. La mamma era en ina terribla anguscha e temeva ch’i saja succedida ina disgrazia cun el. Al bab è immediat vegnì endament che Meltger haja probablamain bandunà sias chauras per ir a pigliar utschels. El temeva cun raschun ch’il mattatscha possia esser vegnì surprais d’ina malaura; e che talas malauras èn privlusas en las muntognas ad umens robusts e betg mo a mats giuvens, quai saveva el er. Pir avant paucs onns era dus umens ch’eran passads sur la furcla d’ina tala malaura schelads la fin dal mais d’avust. Il bab stueva oramai temair per la vita da ses figl. N’arrivond quel betg sin far notg, ha Florin fatg clamar ses frar Christian ed anc in auter parent e supplitgà quels dus umens da vegnir cun el a la tschertga da ses Meltger. Ils dus umens èn stads pronts da vegnir cun el, ed els èn partids da chasa ch’igl era gia notg.

N’essend Meltger betg arrivà pli tard la saira, ha tut la glieud tegnì el per pers ed al ha deplorà sinceramain; pertge che Meltger era generalmain bainvis en vischnanca, malgrà ses levsenn e ses caracter in pau selvadi. El era adina stà pront da far servetschs a quels che giavischavan insatge dad el. El aveva fatg bleras cumissiuns als purs, cur che quels vulevan trametter insatgi en l’alp ed er purtà blers burlins frestgs da l’alp a las masseras. Tut che mussava gronda participaziun e cumpassiun cun ils paupers geniturs da stuair perder il frestg ed adester Meltger. Ils umens discurrivan gia dad ir a tschertgar il pers; ma els vesevan ch’i na deva betg nagins aspects da chattar il pers da notg; en l’alp giascheva gia ina bella naiv d’in mez pe, tuttas sendas e trutgs eran cuverts cun naiv. Tge vulevan els far da notg en la vasta muntogna, n’avend els betg la minima idea, nua ch’il giuven chavrer era stà quel di? Dentant han els concludì d’ir l’autra damaun a bun’ura a la tschertga dal pers per cas che quel na returnass betg durant la notg.

Vers mesanotg eran Florin e ses dus accumpagnaders returnads a chasa, damai ch’els n’avevan betg chattà ils minims fastizs dal mat e che la malaura furiava anc sin la muntogna. Dunna Anna Maria ed ils uffants eran anc en stiva; la gronda agitaziun en la quala sa chattava l’entira famiglia na l’aveva betg laschà tschertgar il ruaus nocturn. A la mamma ed als uffants currivan las larmas giu per las vistas, e vesend ad entrar il bab cun ils dus umens en stiva senza Meltger, han tuts bragì danovamain e na sa laschavan betg consolar. Il bab ha fatg a savair a sia dunna ch’els n’hajan chattà nagins fastizs dal pers e ch’i saja stà nunpussaivel da cuntinuar la tschertga en questa terribla malaura. Ils dus parents èn sa cussegliads cun Florin da levar l’autra damaun a bun’ura e da returnar sin l’alp a tschertgar il mat. Dunna Anna Maria ha anc spert fatg ina tschains per ils trais umens ch’eran fitg stanclentads da lur grev viadi. Avend mangià, han ils dus parenta bandunà la chasa e la paupra famiglia è sa pinada dad ir a letg. La mamma ha envidà ina glisch per manar ils uffants en la chombra sur la stiva, nua ch’els avevan lur letgs. Apaina ch’ella era entrada cun la glisch en la stanzetta, ha ella observà il corn e la tastga da Meltger sin ses letg, e sin ina stgabella nauscha daspera sa chattava la vestgadira bletscha dal figl pers. La mamma ha l’emprim mument piglià ina gronda tema, ma gia il segund mument è ella sa consolada savend per franc che ses char figl saja almain anc en vita. Ella ha er chapì la situaziun, en la quala Meltger sa chattava; el aveva negligì quel di ses servetsch da chavrer, era probabel stà a la chatscha d’utschels, aveva pers sias chauras e temì da vegnir a chasa davant il bab. Tut quai steva cler avant egl a la buna mamma. Ma nua era Meltger uss? Er questa engiavinera ha il cor da la mamma schlià: el era fugì dal bab per in mument, temend il chasti ch’al spetgava, «ma damaun returna el franc en la chasa paterna», uschia pensava la buna mamma.

Suenter avair mess a letg ils uffants, è la mamma returnada en stiva ed ha fatg a savair a ses um sia scuverta. Cumbain che Florin ha udì gugent che ses mat saja almain mitschà cun la vita, ha el tuttina sentì ina gritta sin l’agir da ses mat, e sch’el al avess chattà quest mument en chasa, avess il pauper Meltger franc sentì la pertga ch’il bab saveva manar cun energia. Ils dus conjugals èn uss anc sa cussegliads sur quai ch’els duevan far per chattar lur figl; els supponivan ch’el pudess esser ì a Lantsch tar in parent ch’el enconuscheva; els èn vegnids perina da betg ir per il mat, sperond ch’el returnia da sez.

L’autra damaun ha il bab Florin sez fatg il chavrer, n’essend Meltger betg anc returnà a chasa. Tut las dunnas dal vitg èn s’infurmadas tar il bab nua che Meltger saja, sch’el saja returnà a chasa da la muntogna durant la notg. Il bun bab ha raquintà la vardad a la glieud e tut che sa smirvegliava da la giagliardia dal mattatsch; ma tut che crajeva che Meltger vegnia franc ad arrivar durant il di. Ma quai n’è betg stà il cas. Dus dis eran gia passads e Meltger n’era anc adina betg returnà a chasa. Quai ha inquietà fitg ils geniturs e Florin è ì il terz di a Lantsch ed a Casti per tschertgar ses figl, è però returnà la saira a chasa senza quel; el n’aveva chattà ni il mat ni fastizs da quel. El na saveva betg tge interprender e la mamma al ha cusseglià da spetga, il mat vegnia franc prest a dar novas a ses geniturs. N’avend Florin betg peda da far il chavrer, ha el stuì pladir per las paucas emnas ch’il pastur aveva dad ir cun las chauras il mat d’in vischin.

Entant che ses geniturs e fragliuns eran en anguscha davart la sort intscherta da Meltger, era quest ultim saun e frestg e girava vers l’Italia. Quella saira da sia fugia era el viagià fin Casti ed aveva chattà en ina stalla sur Casti in refugi per la notg. Gia fitg marvegl ha el bandunà la stalla ed è sa mess sin viadi per ir en Surses. La via enconuscheva el, essend stà ina giada cun ses bab fin a Cunter. El è passà senza fastidi la via sur il Set ed è arrivà a bun’ura a Burvagn. Tranter Burvagn e Cunter ha el suatà in muvel da fiera ch’in Talian e ses famegl chatschavan vers Surses. El è s’offert da gidar a chatschar il muvel, ed avend il Talian basegn d’agid, ha el acceptà quai. A Cunter è il muvel sa fermà in mument e Meltger è sa profità da la pausa per ir en ina chasa, nua ch’el era stà cun ses bab. El ha ditg a la dunna ch’el ha inscuntrà sin l’isch ch’el duaja far a savair a ses bab, Florin Antony Brunner ad Alvagni, che ses mat Meltger haja chattà l’occasiun dad ir cun in muvel da fiera fin a Lecco; el returnia alura pli tard a chasa. La dunna sa regurdava anc d’avair vis il frestg Meltger, n’aveva però nagin’idea che quel saja desertà da chasa. Ella ha empermess da cun l’emprima chaschun relatar quai ad Alvagni.

Il viadi tras il Surses è ì be plaun vinavant. Il patrun dal muvel sa fermava qua e là per anc cumprar in animal u l’auter ch’al plascheva. Pir il terz di èn els passads il pass dal Set. Arrivads la saira dal tschintgavel di a Clavenna, èn els sa fermads là per in di, damai ch’aveva lieu l’auter di ina fiera en questa citadina. Il di suenter la fiera èn els ids vinavant, passads Colico ed arrivads a Lecco. Il patrun n’ha betg pudì vender tut sia muaglia a Lecco e stuì chatschar il rest da quella en la bassa. Suenter quatter u tschintg dis è el arrivà, passond Bergamo, a Brescia, nua che vegnivan tegnidas da quel temp diversas fieras da muaglia. Essend che Meltger era sa mussà fitg spert ed adester, ha il negoziant relaschà a Lecco ses famegl ch’era da Paspels, ed ha prendì Meltger cun sai ch’era abel avunda da chatschar vinavant ils 15-20 arments senza l’agid dal famegl. Il viadi è ì fitg bain ed a Meltger plaschevi fitg bain en quella cuntrada. Citads n’aveva el betg anc vis fin uss ed el fascheva bainduras egls gross cur ch’el veseva ils bels palazs talians ch’al parevan pli gronds che las baselgias en sia patria. Il dialect lumbard n’al fascheva betg gronda stenta; suenter paucs dis chapiva el quasi tut, almain quellas expressiuns che ses patrun duvrava en ses negozi da biestga.

Finalmain era Meltger arrivà cun ses muvelet a Brescia ed ils proxims dis ha el assistì ses patrun sin la fiera fin che quel ha gì vendì tut sia martganzia. Alura ha il patrun dà a Meltger la pajaglia empermessa ed in bel bunamaun, en tut circa nov rentschs, in chapital sco ch’el n’aveva mai vis en si’entira vita. Ma essend uss senza servetsch, ha el stuì pensar a ses avegnir. Ses emprim patratg era da returnar a chasa a rugar ses geniturs per perdun; però ad ina resoluziun definitiva n’è el betg vegnì l’emprim di, ed i n’al fascheva betg gist tanta prescha cun ses return. El vuleva almain ruassar in pèr dis da las stentas passentadas ed è entrà en in’ustaria per pernottar en quella. Suenter la tschaina ha el anc fatg in gir tras la citad per contemplar las stizuns ch’eran tenor ses avis illuminadas magnificamain. La finala è el arrivà en ina da las pli bellas vias da la citad ed ha observà qua staziuns magnificas e butias da tuttas sorts, e sin ina chantunada da la plazza principala ha el vis in stupent café cun vasts saluns ch’eran fullanads cun giasts. El è sa fermà davant quest local ed ha contemplà il travasch en quel. Stond in’urella en vischinanza da l’isch che manava en in grond salun en il plaunterren, ha el udì dus giuvens a discurrer ensemen. L’in ha ditg a l’auter en lingua rumantscha: «Gea, il Lorenz vul returnar en patria damaun; ses aug a Tinizong è maldispost e giavischa che ses nev returnia a chasa, almain per in pèr mais.» La resposta da l’auter n’ha el betg pli pudì udir; pertge ch’ils dus giuvens eran entrads en il café ed el als ha vis a sa metter ad ina maisa davos l’isch. Quests paucs pleds rumantschs aveva mess Meltger en gronda agitaziun, ed ad el èn vegnids endament en quest mument ses geniturs e fragliuns. El è prest stà resolvì tge far: el è entrà en il café ed è sa mess a la medema maisa, a la quala sesevan ils dus giuvens ch’avevan discurrì rumantsch. L’unifurma da Meltger ch’era adina stà l’ultim temp tranter ils animals en stallas, n’era betg gist bella e na correspundeva betg a la tualetta che fan ils giasts che frequentan ils cafés; ma Meltger n’aveva gnanc pensà a quai ed era entrà en il bel local cun tutta naìvitad d’in mat da dudesch onns che na metta betg tanta paisa sin l’exteriur da l’uman. Ils auters giasts a la maisa, a la quala Meltger era sa mess, al contemplavan cun egliuns e na savend betg tgi ch’el saja, ha in dals dus giuvens rumantschs ch’eran entrads in mument avant Meltger ditg a l’auter per rumantsch: «Quai è in pau giagliard per in tal mattatsch d’entrar en in tal café en in vestgì sdratschà; tgi sa tge schani che quai po esser?»

Avant che l’auter respundia, ha Meltger avert senza nagina tema la bucca e ditg als dus giuvens: «Jau sun il Meltger dal Florin Antony Brunner d’Alvagni.» Ils dus giuvens han surris da la naìvitad dal pauper mat; ma avend mirveglias tge che quel fetschia qua a Brescia, ha in dumandà el: «Co es ti arrivà qua a Brescia e tge fas ti qua?» – Meltger ha raquintà als dus amis rumantschs avertamain e senza retegn si’istorgia da l’ultim mais e sia deserziun da chasa. Questa sinceradad dal mattatscha ha fatg ina bun’expressiun sin ils dus giuvens Grischuns ed els han interrogà Meltger exactamain per vegnir a savair sch’el veglia returnar a chasa ni sch’el veglia tschertgar qua a Brescia in servetsch. «Jau vuless gugent star qua a Brescha, sch’ins avess basegn qua d’in chavrer», ha respundì Meltger che n’aveva betg la minima idea da la vita e da las relaziuns en ina citad. «Na, il chavrer na pos ti betg far qua, pertge che a Breschia n’han ins nagin chavrer», ha ditg in dals giuvens. «Nagin chavrer?», ha Meltger dumandà cun surpraisa; «tgi pertgira alura las chauras?» – Ils dus amis han stuì rir ed in ha respundì: «En questa citad na tegnan ins betg chauras; be or en las vischnancas da las muntognas han ins er chavrers sco tar nus en il Grischun. Ma ti pudessas forsa far insatge auter. Ma ti pudessas forsa far insatge auter. Ti paras bain d’esser anc fitg giuven, ma ti es grond e ferm per tes onns e chattassas qua franc in servetsch che correspundess a tias forzas.»

Pensond Meltger a l’accoglientscha ch’el aveva da spetgar, sch’el returnava a chasa, ha el ditg als dus Rumantschs: «Jau stess pli gugent qua che ir a chasa, sche jau chattass in servetsch. Jau savess er gidar a pavlar las vatgas, sai er tagliar laina e purtar laina ed aua, ed a chasa hai jau bainduras er scuà la stiva e la stgala, cur che mia mamma aveva da far laschiva u da far paun. Gea, jau faschess magari anc autras chaussas pli gugent che dad ir a chasa.» «Sas ti er far café?», al ha dumandà in dals giuvens. «Na, jau na sai gnanc, tge che quai è; ma schuppa cun farina sai jau far, sche la farina è gia brassada», ha Meltger dà resposta ed ils dus giuvens han ris da cor da la sinceradad dal mat. La finala ha il giuven che mussava il pli grond interess per il mattatsch abandunà ditg ad el, s’auzond per sortir: «Ve ti damaun vers las nov da la damaun qua en quest local; jau vi entant ir a guardar, sche jau chat per tai in servetsch.» Ils giuvens Rumantschs èn sortids, e Meltger ha er prest bandunà il café per returnar en si’ustaria, nua ch’el aveva empustà ses alloschi. El è ì immediat a letg, ma durmir na saveva el betg. Tant giuven ch’el era, sentiva el tuttina che sia situaziun era fitg penibla. El ha cumenzà a pensar als ses da chasa, a sia buna mamma e ses fragliuns ch’el amava fitg. El è er vegnì conscient da ses pass malponderà ch’el aveva fatg nunponderadamain, bandunond adascus la chasa paterna per mitschar d’in chasti ch’el avess la finala gì merità. Tut sia vita da l’ultim onn al passava davant ses egl intern ed al chaschunava in grond cordoli. El na saveva betg tge far auter che urar, e balbegiond in babnoss è el sa durmentà.

La damaun è el s’auzà a bun’ura ed ha fatg suenter l’ensolver in gir tras las vias da la citad. L’emprim è el ì a tschertgar il café, nua ch’el aveva chattà ier saira ils dus cumpatriots. Avend finalmain chattà il café, è el alura ì en ina baselgia che steva da l’autra vart da la plazza. Bandunond la baselgia suenter il servetsch divin, ha el guardà sin la tur tge uras ch’i saja ed essend gist las otg e mesa, n’ha el betg pli bandunà la plazza, sinaquai ch’el saja a las dretgas uras en il café, nua ch’il cumpatriot al aveva empustà. Durant quella mes’ura ch’el aveva anc da spetgar, ha el gì peda d’observar la vita ed il traffic d’ina citad. Las fantschellas currivan cun lur verduras tras las vias e faschevan ina canera cun lur sandalas da lian ch’ins avess pudì crair ch’il passass in squadrun da husars sur la plazza. Qua sbragiva in vendider da latg, la clamava in insatge ad auta vusch. L’emprim mument ha noss bun Meltger pensà che questa glieud sajan pasters che giajan tras la citad per rimnar lur muntaneras. El ha vis qua tantas chaussas novas ch’el gnanc ha gì peda da guardar sin l’ura; ma el ha udì uss a dar las nov ed è ì frestg en il café, nua ch’el era stà ier saira. El ha chattà là il cumpatriot ch’al spetgava.

«Taidla, mes bun Meltger», ha ditg il cumpatriot ch’era da Vaz, «jau hai chattà in servetsch per tai qua en questa citad. In da mes parents ha qua in café e pudess occupar in mat per la cuschina, ed el ta vul prender en servetsch, sche ti empermettas dad esser onest, diligent e lavurus. L’emprim onn stuessas ti star en cuschina a lavar e nettegiar vaschella ed er far inqual cumissiun per il patrun e per il persunal da cuschina, cur che quai è necessari. Ta mussas ti alura diligent ed adester, sche post ti alura forsa, sche l’affar va bain, avanzar il segund onn e vegnir en butia, forsa er be en tschaler a gidar a regular las bavrondas e la glatscha ch’ins sto avair sur tut onn en in tal affar. Insumma dependi da tes cumportament, da tia diligenza e da tes inschign, quant prest che ti pos avanzar ad in’autra plazza, pli agreabla. Ma jau ta stoss anc remartgar che mes parent ta relaschass immediat, sche ti na faschessas betg conscienziusamain tes duair, ni sche ti fissas in testard e na vulessas betg obedir a las persunas, a las qualas ti es suttamess. Sche ti vul oramai acceptar quest servetsch, sche ta vi jau immediat manar en chasa da mes parent e ti pos alura discurrer tez cun el.» Essend Meltger pront d’acceptar quest servetsch, al ha il giuven immediat manà en il pitschen café da ses parent. Il cafetier ha examinà Meltger da pe fin chau, al ha dumandà danunder ch’el saja e tgi che sajan ses geniturs, e respundend Meltger frestg ed avertamain quellas dumondas, n’ha el betg fatg ina mala impressiun sin il patrun dal café. Meltger era bain anc fitg giuven, ma per sia vegliadetgna fitg grond, ferm e robust; er ses exteriur era plaschaivel; avess el purtà bella vestgadira, avess el franc fatg ina stupenta cumparsa sco il figl d’in grond barun. Il patrun dal café ha empermess da vestgir il mat da chau a pe; ma ina pajaglia fixa n’al ha el betg vulì empermetter; sch’el servia bain, sch’al dettia el a la fin da l’onn in bunamaun e quai a proporziun sco ch’el saja cuntent cun ses servient. Meltger che n’aveva betg la minima idea da tut quellas chaussas, è sa declerà cuntent cun l’offerta dal patrun ed è oramai entrà sco lavunz da vaschella en il café da Peder Lavagn da Vaz.

Al giuven ch’al aveva procurà quest servetsch ha el engrazià fitg ed al supplitgà da vulair scriver per el ina brev a ses geniturs ad Alvagni. Il giuven al ha purtà l’autra damaun la brev e l’ha legì avant a Meltger En questa brev era dà in curt rapport da la fugia ed il motiv da quella sco er ina descripziun da quai ch’era succedì cun el suenter sia fugia e ch’el saja uss plazzà qua a Brescia tar in Grischun da Vaz. A la fin da la brev aveva el rugà d’al perdunar sia fugia ed agiuntà la sinceraziun da vulair sustegnair ses geniturs uschè prest sco ch’el fadia in pau munaida. Er ha el supplitgà ses geniturs d’al vulair trametter las scrittiras necessarias per ses domicil a Brescia. Ad Alvagni avevan ils geniturs retschet circa quatter emnas suenter la fugia da Meltger las novas da Conter che lur figl saja viagià sur il Set per ir en l’Italia, e paucs dis pli tard han els er retschet la brev da Meltger e savì uss cun tschertezza nua ch’el sa chattava. L’emprim mument era il bab intenziunà dad ir a Brescia per ses mat ed al far emprender a chasa il mastergn da chalger; ma suenter reflexiun pli madira e sin instanza da sia buna dunna, ha el desistì da quest plan ed è sa resolvì da laschar tschertgar ses figl sia fortuna en terras estras. El ha fatg dar il magistrat da Belfort las scrittiras necessarias per ses figl e las ha tramess a quel a Brescia.


IV.
[edit]

A Meltger parevan ils dis in pau lungurus a Brescia, stuend quasi tuttadi star en cuschina a lavar vaschella. Il patrun dal café al aveva manà en cuschina e mess sut il commando da l’emprim cuschinunz, in um pitschen cun ina brav panzatscha. Quel aveva oramai d’occupar Meltger e da cumandar tge ch’el haja da far. Meltger è sa mess cun la meglra intenziun a sia lavur ed è sa dà tutta stenta da far quella endretg, per ch’il cuschinier saja cuntent cun el. Quai al è reussì; Meltger era in mat fitg viv ed adester e saveva lavurar, cur ch’el vuleva. El n’aveva mai en si’entira vita vis da quels plats e da quellas stgadellas e da quels cuppins sco qua a Brescia. El aveva er da nettegiar e derschentar da tuttas sorts magiels, buttiglias e vaiders. El steva pazientamain a la lavur, ma tuttenina, cur ch’el ha gì fatg quest mastergn in pèr mais, al ha la vita en cuschina cumenzà a parair lungurusa. Il cuschinier aveva ses grond plaschair cun ses nov lavunz; el veseva ch’el era spert e net en sias lavurs; perquai al deva er inqual buna buccada da mangiar ed inqual magiel cun vin. Meltger ha immediat chapì ch’i cunvegnia da star sin in bun pe cun il cuschinier ed el al obediva prontamain. El dastgava bainduras star cun il cuschinier sper la platta ed er metter laina en ils furnels; gea, il cuschinier al confidava mintgatant da survegliar inqual brassà, cur ch’el aveva da sortir da cuschina, e Meltger ha retschet plaun a plaun ina pitschna idea da l’art d’in cuschinier talian. Durant l’enviern na steva Meltger betg gist tant navidas en cuschina, cunzunt cur ch’i deva inqual variaziun en sias lavurs ed el na stueva betg star l’entir di al lavandin ed a la derschentera.

Il patrun dal café vegniva bainduras en cuschina a guardar tge che ses nov lavunz e derschentader fetschia. Il cuschinier sa cuntentava semper dad el e quai plascheva bain al patrun che discurriva bainduras cun Meltger en lingua rumantscha. Dal reminent discurriva Meltger gia suenter trais mais pulitamain il dialect brescian, da maniera ch’ins al pudeva trametter qua e là a far ina cumissiun. Ma cur che l’aura è gia stada il favrer pli chauda e che la pumera ha cumenzà a chatschar brumbels, steva Meltger en sia cuschina sco da star sin spinas. La fanestra sper la quella steva ses lavandin guardava vers las muntognas ed el è vegnì surprais d’in viv desideri per la vita en la libra natira. El na vulveva betg ses egls da la pizza che glischava la saira illuminada dal sulegl tramuntant. El sentiva en ses cor ina gronda encreschadetgna per a chasa, pensond a la vita libra da l’onn passà, e veseva el qua e là columbas a sgular sur ils tetgs da la citad, stueva el involuntarmain pensar a la chatscha d’urblaunas ch’al aveva occupà tant durant la stad passada. Sia inquietezza creschiva di per di, ed il cuschinier ha observà la tristezza dal giuven e communitgà al patrun che Meltger paria dad esser u malcuntent u malsaun, essend ch’el haja pers si’ilaritad e vivacitad. Il patrun è alura vegnì in di en cuschina ed ha dumandà Meltger, tge ch’al manchia ch’el na saja betg pli da buna veglia. A Meltger èn siglidas las larmas en ils egls, ed el ha confessà al patrun si’encreschadetgna per a chasa; ils munts ch’el vesia l’entir di or da sia fanestra en cuschina al fetschian endament la bella patria alpina e sia bella vita da pastur en las muntognas. Il patrun al ha confortà ed empermess da conceder ad el in di liber per ch’el possia far ina bella promenada en la champagna. Meltger è alura sa quietà in pau, vesend ch’il patrun al vuleva bain. El ha alura fatg gia in dals proxims dis la promenada concedida e sia brama per la libra natira è sa calmada. Cur che la primavaira era arrivada en si’entira bellezza, ha il patrun savens dà chaschun al giuvenot da bandunar la cuschina ed al trametteva per la citad enturn a far cumissiuns. La vivacitad che regiva da quel bel temp en la citad e las bleras chaussas novas ch’el aveva chaschun da vesair, al han fatg emblidar in pau la patria lontana.

Meltger è sa disà plaun a plaun a la vita taliana ed apaina ch’è stà passà l’emprim onn da ses servetsch, n’al pudev’ins betg pli distinguer d’in Talian. El era vestgì a la moda taliana e discurriva il dialect da Brescia sco in nativ Talian. A ses patrun era el fidaivel, fascheva sias lavurs a cumplaina cuntentientscha dal patrun e dal cuschinier. Circa suenter in onn e mez è alura vegnì en cuschina in giuven Talian che dueva emprender da cuschinar dal cuschinier vegl. Quest giuven era in pau pli vegl che Meltger ed er anc in pau pli grond e crajeva che Meltger ch’aveva d’obedir al cuschinier stettia er sut el ed haja oramai er d’obedir al gidanter dal cuschinier. Quai na plascheva betg a Meltger ed el s’opponiva al giuvenaster cur che quel al vuleva cumandar insatge. Cur ch’il cuschiniera era bainduras absent per in mument, avevan els savens da sa chattinar, ed en consequenza da quai è naschida plaun a plaun gronda antipatia, aversiun e disamicizia tranter ils dus giuvens. I deva quasi mintga di occasiun da renovar questas ostilitads e ni l’in ni l’auter vuleva ceder a l’adversari. Il Talian, crajend dad esser dapli ch’il derschentader ester, ha cumenzà a persequitar Meltger nua ch’el saveva e pudeva ed al accusava er al cuschinunz per mintga bagatella. In di cur ch’il cuschinier era absent, ha il Talian cumandà a Meltger da purtar aua e laina, essend che la fantschella ch’aveva da far quella lavur saja absent; ma Meltger è restà al lavandin e n’ha betg obedì al giarsun. Da quai è quel s’irrità da tala maniera ch’el ha fatg smanatschas a Meltger; ma quel al ha respundì sco ch’i al è cunvegnì e n’è betg sa muventà per exequir il cumond retschet. Il Talian è vegnì en furia ed ha vulì dar ina schlaffada a Meltger; quel però era spert sco in utschè e sa platgond è el guntgì il culp ch’era destinà per el. Il giarsun, irrità fin sum, ha tschiffà in cuntè da la maisa per attatgar Meltger cun quest’arma privlusa. A Meltger è il sang siglì en il chau ed el ha dà nunspetgadamain ina pugnada al giuven che quel è dà per terra sco in toc lain. En quest mument è il cuschinier entrà en cuschina ed ha vis quest cumbat; el ha dà ina reprimanda a tuts dus giuvens, suenter esser s’infurmà davart il motiv da la baruffa. La chaussa è er vegnida relatada al patrun e quel ha lavà la testa ad omadus ed als ha smanatschà d’immediat relaschar quel che cumenzia a far dispita in’autra giada.

Ils dus giuvens testards han stuì sa cuntentar da s’odiar in l’auter, pertge ch’els na dastgavan betg pli attatgar in l’auter. Meltger era cuntent da betg stuair obedir a ses adversari; ma il Talian era d’in spiert irreconciliabel e na pensava a nagut auter che a la vendetga. Na dastgond betg offender ed ingiuriar avertamain il mat grischun, tendeva el dapertut latschs ad el e rumpeva adascusamain inqual plat per far crair che Meltger haja fatg quai en sia inattenziun. Meltger è diversas giadas vegnì blasmà dal cuschinier e dal patrun pervi da sia negligientscha, e scadina sinceraziun da sia vart ch’el n’haja betg rut quel u tschel vaschè, na gidava nagut, essend ch’el na saveva betg cumprovar ch’ina autra persuna haja chaschunà il donn. Meltger però aveva adina suspect che ses inimi saja il culpaivel ed ha concludì da star alerta per discuvrir ina giada il culpaivel. In di, avend blera vaschella da derschentar sin la maisa davant ses lavandin, è el sortì da la cuschina ed ha laschà ses adversari sulet en quella; el n’è betg s’allontanà lunsch da l’isch, mabain è sa postà en in chantun sper quella per observar tge ch’il Talian fetschia. El n’era betg stà ditg alerta ch’el ha udì a scruschir vaschella al lavandin. Cun in sigl è el stà sin l’isch da la cuschina ed ha vis a s’allontanar il Talian da ses lavandin ed en il medem mument ha el observà ch’eran ruts dus plats ed ina bella cuppa. El è uss siglì sco in desperà en cuschina, ha tschiffà en si’alteraziun il giuven ed al ha bittà per terra cun vehemenza; alura al ha el anc dà in pèr pugnadas giu per la testa per al nudar endretg. Quai tut era daventà cun ina tala sveltezza ch’il Talian è stà cumplettamain perplex e n’ha betg pudì sa defender. Passond per il corridor, ha il patrun udì la canera en cuschina ed è entrà en quella il mument che Meltger scudeva sin ses adversari. Observond Meltger il patrun, ha el laschà liber ses inimi e raquintà quai ch’era succedì.

Il patrun ha intercurì la chaussa e vis che Meltger aveva pli u main raschun d’esser irrità; ma el al ha tuttina dà ina ferma reprimanda ed al ha fatg chapaivel ch’el na duaja betg sez far giustia cun il scroc. Il patrun aveva discurrì rumantsch cun Meltger, ma uss è el sa vieut vers il Talian ed al ha admonì seriusamain ed agiuntà ch’el veglia anc reflectar co ch’el al veglia punir per sia furbaria e per il donn chaschunà. Il pli gugent al avess el relaschà; ma essend il giuven in parent dal cuschinier, cun il qual el era adina stà fitg cuntent, al ha el laschà en cuschina ed è sa resolvì da metter il viv Meltger per intgin temp en tschaler, nua ch’el aveva lavur pli che avunda per el. Meltger ha fatg egls gross cur ch’el ha stuì bandunar la cuschina. I n’era betg la cuschina, per la quala el laschava encrescher; ma el crajeva ch’il patrun, al allontanond da la cuschina, saja parzial e tegnia plitost cun ses adversari. Perquai ha el obedì mo cun malaveglia al patrun, ed avess el gì insanua in’occasiun, avess el franc bandunà ses patrun da Vaz. Ma en quest mument aveva el mal far; i gieva uss ferm vers l’enviern e quai n’era betg il temp opportun per tschertgar in auter servetsch. Questa circumstanza dapli che il cumond dal patrun ha necessità Meltger d’obedir al patrun e da sa metter sut il commando dal cantinier ch’aveva anc in auter um giuven ch’era suttamess ad el.

Era gia la vita en cuschina stada in pau lungurusa per il svelt Meltger, al plascheva sia preschenta occupaziun en la cantina sutterrana anc bler main, ed ultra da quai era ses servetsch qua bler pli grev e stentus. El era tut il di en pe e stueva currer tschients giadas da stgala si e giu. En la cantina stueva el gidar cur ch’ins empleniva buttiglias cun divers vins; el aveva da purtar il glatsch cur ch’in giarsun fascheva il sorbet, stueva currer prest per ina, prest per l’autra chaussa ed aveva qua divers patruns e tuts al vulevan cumandar. Avend fatg circa in mez onn quest lavur el lamentond al patrun che quella al saja memia greva; el giavischia da vegnir en la stiva da l’ustaria, el saja uss grond ed abel avunda da servir als giasts en l’ustaria. Il patrun al ha empermess da prest al laschar avanzar; ma n’avend betg gist chattà in auter giuven adequat ch’avess pudì substituir il Meltger en tschaler, ha quest ultim anc stuì restar circa trais mais en cantina, avant ch’el possia vegnir en la sala da l’ustaria. Finalmain è el vegnì en il servetsch ch’el aveva giavischà da daditg ennà. El aveva uss servì en quest chasa circa dus onns e trais mais, cur ch’el è arrivà a questa plazza desiderada.

Meltger fascheva ses servetsch a moda excellenta, era diligent, svelt e proper, ed ils giasts avevan lur plaschair cun il giuven che mesirava gia tschintg pes, cumbain ch’el n’aveva anc betg cumplenì ses quindeschavel onn. Il patrun al aveva fatg vestgir uss in pau pli elegant ed al aveva er empermess ina paja fixa per ses servetsch. Fin uss al aveva el vestgì pulitamain, ma paja n’al deva el betg auter che bainduras in bunamaun, cur ch’el aveva gist buna luna. Dentant aveva Meltger anc retschet inqual quatrin dal cuschinier vegl ed er dal cantinier ch’era stà fitg cuntent cun Meltger. El possedeva en tut circa trenta liras austriacas e crajeva dad esser in ritgun. La paja ch’el retschaveva mintga mais da ses patrun, metteva el conscienziusamain en sia bursa, la quala el aveva per disa da pasantar mintga saira, per guardar quant greva ch’ella saja. Per raubas e chaussas inutilas na spendeva el gnanc in quatrin; el tegneva a quint tut ses fatg ed era fitg spargnus. El era fitg cuntent cun ses servetsch e na giavischava betg insatge meglier. Ma suenter circa set mais, durant ils quals el aveva fatg ina bella prova ed era creschì zunt fitg, è puspè succedida en chasa ina scena dischagreabla. Il giuven Talian en cuschina era anc adina sin ses post e savend el uss cuschinar in pau, era el superbi sco in poet da paraulas, e scuntrava el bainduras Meltger, mussava el avertamain in grond spretsch vers quel. Meltger però na deva betg bada a l’imprudenza dal giuven e gieva per sias vias ed a sia lavur senza ureglia a las invectivas ed a las beffas dal cuschinier imprudent.

In di però ha el stuì ir en cuschina per empustar in gentar ad in ester ch’era arrivà pli tard ch’ils auters giasts. Per casualitad ha el entupà en cuschina mo ses vegl adversari; el ha però fatg si’empustaziun sco ch’i tutga ed ha alura bandunà la cuschina. Cur ch’è arrivà il temp ch’el dueva servir il gentar a l’ester che spetgava cun impazienza sin ses past, è Meltger ì en cuschina per prendas las tratgas empustadas; dumandond quellas dal vegl cuschinier ch’era uss preschent, na saveva quel nagut da l’empustaziun fatga ed ha dumandà il cuschinunz giuven tge che Meltger haja empustà; il giuven Talian però ha snegà che Meltger haja empustà insatge per in ester. Meltger dentant pretendeva dad esser stà avant ina buna mes’ura en cuschina e d’avair empustà talas e talas chaussas per in ester ch’era gist arrivà. Il cuschinunz giuven ha danovamain snegà d’avair retschet in’empustaziun da vart da quel ed ha la finala numnà Meltger in manzaser. Meltger ch’era gia stà irrità da l’impertinenza dal giuven che dastgava snegar d’avair retschet l’empustaziun, è s’agità terriblamain cur ch’el al ha numnà in manzaser. El a ha tschiffà e bittà per terra cun ina terribla vehemenza ed al avess er maltractà cun ses pugns, sch’il cuschinier vegl n’al fiss betg dà a dies ed avess liberà ses parent.

Meltger è s’absentà ed è ì a tschertgar il patrun per sa lamentar envers quel, co ch’il cuschinier giuven al haja offendì e ch’el na possia uss betg servir a l’ester che spetgia cun impazienza sin il gentar. Il patrun è ì immediat en cuschina per dumandar scleriment dal cuschinier davart quella chaussa. Il cuschinier vegl ha raquintà tge scena che saja succedida avant in temp en cuschina tranter ils dus giuvens, n’ha però betg savì dir tgenin dals giuvens che saja il manzaser. Il patrun è s’irrità grondamain, ha dà a tuts dus ina seriusa reprimanda e ditg ch’el veglia bain chattar meds e mesiras per evitar talas scenas en sia chasa. El è alura ì en stiva ed è sa stgisà tar il giast pervi dal retard da ses gentar. A Meltger ha el anc dà ina nova reprimanda en rumantsch en l’ustaria ed al ha smanatschà d’al stgatschar da sia chasa l’emprima giada ch’el fetschia diever da sia forza e da ses pugns per far valair sia raschun; quai na saja nagina maniera da provocar en ina chasa sco la sia talas scenas da groppadad. Insumma è il patrun sa mussà questa giada fitg irrità sur da Meltger, e quel steva qua avant ses patrun pallid da la gritta, ma n’ha ditg betg pled. Il patrun veseva ch’i bugliva a l’intern dal giuven, ma el ha tegnì per opportun d’al dar ina giada ina dretga lecziun, sinaquai ch’el chalia ina giada da vulair far valair ses dretg cun ils pugns. Meltger ha respundì gnanc in pled al patrun ed è restà tutta saira taciturn. El fascheva tut quai ch’el aveva da far, na discurriva però nagut, ni cun il patrun, ni cun ils auters servients. Il patrun ha observà quai e presumà che plaun a plaun stoppia succeder in’erupziun da quest vulcan.

Uschè prest che la lavur en la sala è stada finida per questa saira, è Meltger s’absentà senza dar la buna notg a nagin. El è ì immediat en ses dormitori, ma betg per durmir, mabain per prender ina resoluziun; pertge ch’en quest servetsch na vuleva el restar betg pli in di; el sa sentiva offendì d’avair retschet reprimandas per avair fatg ses duair; che la baruffa cun il cuschinunz giuven ch’el aveva taxà per in manzaser saja in uschè grond delict, quai na crajeva el betg; da quellas giustias aveva el vis bleras a chasa sia, e nagin na tegneva ina baruffa averta per in delict. Ses plan da bandunar quest servetsch steva oramai ferm; ma nua vuleva el ir? quai era in’autra dumonda. Grondas enconuschientschas n’aveva el betg. El aveva bain udì ina giada u l’autra che sa chattian Grischuns en quella u tschella citad da l’Italia Superiura, ma el n’enconuscheva nagins auters Grischuns che quels che sa chattavan qua a Brescia. Ir a dumandar in patriot per ina recumandaziun, quai na vuleva el betg far. El vuleva sa fidar da la fortuna ed è sa resolvì da viagiar a la bassa vers Modena e Bologna e da tschertgar in servetsch fin ch’el chattia in tal. In mument ha el er fatg plans da vulair returnar a chasa tar ses geniturs. Ma sia fugia al steva anc memia cler avant ses egls ed el temeva ses bab ed ha desistì da vulair turnar en patria.

L’autra damaun è Meltger levà fitg marvegl, ha regulà e nettegià endretg tut sia vestgadira ed è sortì da chasa avant ch’il patrun saja cumparì en la stiva da l’ustaria. Suenter in quart d’ura è Meltger returnà da si’excursiun matutina purtond cun sai in turnister ch’el aveva cumprà d’in seller. El ha purtà quel en ses dormitori e cumenzà a pachetar la pauca vestgadira ch’el possedeva. Fatga questa lavur è el cumparì en l’ustaria ed ha tschertgà il patrun. Quel n’era betg qua e Meltger è alura ì en in’autra stanza, nua ch’el al ha chattà occupà cun scriver. «Bun di, signur patrun», ha el ditg; «jau sun pront da bandunar Vossa chasa. Jau as engraziel per tut il bun che Vus m’avais fatg durant quests trais onns che jau sun stà en Voss servetsch.»

«Sche tge ha quai alura da muntar, Meltger», ha ditg il patrun, fixond il giuven cun egls gross; «pertge vul ti alura bandunar tes servetsch amez il mais? Sche ti fas quai, na ta dun jau nagina paja per ils ultims quindesch dis; in dretg servient na banduna betg in servetsch amez il temp. Ti vegns probabel ad esser irrità, perquai che jau t’hai dà ier saira ina reprimanda; ma ti has merità quai. Ti pos a l’entschatta avair gì raschun, ed jau crai gugent ch’il giuven cuschinier ch’è tes inimi ed adversari haja fallà, gea ch’el n’haja aposta betg fatg l’empustaziun dal gentar per ta chaschunar inqual disgust; ma ti n’al avessas betg duì bittar per terra, ins na duai mai far giustia cun il pugn, quai n’è betg admissibel; anzi ston ins laschar giuditgar auters, imparzials, tgi ch’haja raschun en talas cuntraversas. Ina tala giustia cun ils pugns è surtut privlusa qua en l’Italia, nua che blers èn cun ina giada pronts cun lur stilets e cuntels. N’emblida betg quai ti’entira vita, Meltger. I ma displascha che ti vul uss bandunar mia chasa; jau era uschiglio fitg cuntent cun tai, ti m’eras uss fitg d’engrà; e sche ti pensas che jau t’hai acceptà en mia chasa d’in temp che ti eras in uffant bandunà sin la via, duessas ti tuttina reflectar duas giadas la chaussa avant che bandunar questa chasa ed ir per il mund enturn en tschertga d’aventuras.»

«Signur patrun», ha Meltger respundì, «i na m’è betg pussaivel da star pli ditg en questa chasa; quest miserabel cuschinier ma renda amara la vita nua ch’el sa e po; jau na poss betg passar insanua sper el vi ch’el na fa betg beffas cun mai. En questa maniera na ma poss jau betg retegnair pli ditg da far giustia cun quest subject. Sche jau pens a ses miserabel caracter, sche hai jau franc raschun da temair ch’el ma pudess ina giada far donn, forsa schizunt furar cun ses cuntè. Jau na vi oramai betg esser mintga di en privel da vegnir stilettà e preferesch da bandunar questa chasa e Brescia per betg inscuntrar pli mes adversari.»

«Ma sche jau relaschass il cuschinier ed il stgatschass da mia chasa, stessas ti lura qua?», ha dumandà il patrun.

«Na», ha Meltger respundì, «alura fiss jau anc bler main segir da mia vita, el ma surprendess franc ina giada nunspetgadamain e ma liquidass; perquai na poss jau betg ma resolver da star pli ditg qua a Brescia; igl è bler meglier che jau bandunia questa citad uschè prest sco pussaivel.»

«E nua vuls ta render?», ha il patrun dumandà.

«Quai na sai jau anc mez betg», ha Meltger replitgà; «jau hai en il senn dad ir almain fin a Modena e sper da chattar insanua in servetsch», ha Meltger ditg.

«Ebain, sche ti vul absolutamain bandunar mia chasa, sche na ta poss jau betg retegnair qua pli ditg», ha il patrun ditg; «ma tia paja stos ti tuttina avair ed in bunamaun er.» El al ha dà in pau munaida, en tut circa dudesch liras austriacas ed ha relaschà il giuven, il qual el perdeva fitg navidas. Meltger ha prendì sia munaida, ha anc dà ina giada il maun al patrun ed al ha engrazià cun larmas en ils egls per tut il bun retschet en questa chasa. Alura ha el bandunà la stanza, e paucas minutas pli tard è el sortì da la chasa cun ses turnister nov si dies ed ha prest bandunà la citad da Brescia per ir a tschertgar insanua auter sia fortuna.


V.
[edit]

Igl era tard l’atun; la planira lumbarda, gia spogliada da tut ils fritgs, fascheva ina trida figura. La feglia colurada da la pumera, da las chaglias e da las vignas fascheva endament che er il curtin da l’Europa spetgava l’enviern. Lavurants n’eran betg pli blers sin la champagna; percunter vesev’ins anc qua e là muvels che pasculavan sin las grondas possessiuns da signuria ch’ils paupers purs ston lavurar per fadiar lur pulenta, sur tut onn lur solita vivonda. En divers lieus pasculavan er grondas muntaneras, pertgiradas da nursers sdratschads (pigrers) cun lur chauns. In di trid e pluvius passava in frestg giuven per la via che suandava il curs da l’Oglio, in pitschen flum che curra vers il Po. El aveva prescha sco ch’i pareva; pertge che el ha cumenzà ad accelerar ses pass, pli fitg che s’avanzava il di. Tuttenina è el s’avischina ad ina muntanera da nursas, è sa fermà ed ha contemplà ils animals che pasculavan. Observond il nurser che steva sper in fieu, è il viagiatur s’approximà al pastur. Quest ultim aveva ina pitschna padella sur il fieu e cuschinava gist sia pulentetta. Il giuven viagiatur ha cumenzà a discurrer cun il pastur e fatg da tuttas sorts dumondas per cuntentar sias mirveglias. Ma il giuven viagiatur n’era nagin auter che noss Meltger Brunner ch’aveva bandunà questa damaun Brescia per ir a tschertgar sia fortuna en in auter lieu. Observond oz sin ses viadi tantas scossas d’animals che pasculavan, al è vegnida endament sia vita da pastur ed el ha sentì en ses intern in grond desideri da returnar tar si’emprima vita da pastur. Perquai era el s’avischinà al nurser vulend discurrer cun quel ed al dumandar or sur la vita dals pasturs en la planira lumbarda. Ma las infurmaziuns ch’el ha retschet dal giuven pastur al han stgatschà tuttas quaidas da returnar a la vita pastorala.

Medegià da sias fantasias, ha el cuntinuà ses viadi ed è arrivà suenter in’ura en ina vischnanca nua ch’el ha pernottà, essend la saira gia fitg avanzada. El ha chattà in alloschi en ina chas d’in pur e tschanà cun la famiglia da quel. Essend l’aura il di suenter fitg trida, n’ha el betg pudì cuntinuar quel di ses viadi. El è sa profità da l’occasiun per guardar tge endrizzaments che l’economia dals purs haja ed ha constatà che tut sa chattava anc en in stadi primitiv e ch’ils purs da sia patria grischuna sajan vairs signurs en confrunt cun la gronda part da quests purs lumbards che mangian mal, èn alloschads miserablamain e ston lavurar sco paupras bestias. Schebain ch’el era fitg giuven, ha Meltger tuttina sentì la differenza tranter la vita dal pievel liber en sia patria e la sclavitid dal pur talian che n’è betg possessur dals bains ch’el cultivescha. La gronda part da las abitaziuns ch’el aveva vis quel di en quest vischnancas al parevan apaina bunas avunda per las chauras e nursas en il Grischun. Las chasas da lain dal Grischun al parevan vairs palazs en confrunt cun las abitaziuns da quels paupers sclavs talians.

L’autra damaun ha Meltger prendì ses turnister si dies ed ha cuntinuà ses viadi. L’aura n’era betg fitg plaschaivla, ma i na pluveva betg. Noss giuven viandant è sa festinà per arrivar quella saira a Cremona, ina citad al flum Po. El è pelvaira arrivà vers las tschintg da la saira en questa citad ed ha prendì ses alloschi en l’emprima ustaria sper la porta da la citad. L’autra damaun ha el fatg in gir tras la citad per cuntentar sias mirveglias. Cremona ha plaschì fitg bain al giuven Grischun; questa citad era gia da quel temp fitg industrialisada, furmava il center d’in grond commerzi cun biestga ed en il conturn da la citad fluriva l’allevament da muvel. Er l’industria da saida era impurtanta, ed il viagiatur Meltger ha vis qua blers chaussas novas ch’al han plaschì fitg bain. Suenter gentar ha el cuntinuà ses gir ed è vegnì a la riva dal Po. Qua regiva ina gronda vivacitad; el ha vis qua bleras bartgas, pitschnas e pli grondas; las inas arrivavan, autras partivan. Meltger n’aveva anc mai vis in tal spectacul ed al plaschend questa vivacitad, è el restà quasi fin la saira a la riva. El guardava enturn l’entir di, sch’el vesess forsa ina u l’autra persuna enconuschenta, ma el n’ha chattà betg in sulet enconuschent en tut la fulla da glieud ch’el aveva vis oz en la citad ed a la riva dal flum. La saira da tschaina ha el dumandà il giarsun ch’al aveva servì ina buna minestra, nua che tut quellas bartgas e navettas navigheschian sin quest grond flum; er vuleva el savair, sch’ins saja segir da la vita, sch’ins navigheschia sin ina tala bartga. Il giuven al ha respundì che quellas bartgas navigheschian fin a la riva da la mar e che sa chattian diversas grondas citads en vischinanza dal Po che facilitescha grondamain il commerzi. Sin ina tala bartga possian ins er navigar senza nagin privel, e blers viagiaturs sa profiteschan da quellas bartgas cur ch’els veglian far in viadi da Cremona vers las citads che giaschian en la vischinanza da la mar; la taxa ch’ins stoppia pajar er far in viadi sin ina tala bartga saja er minima.

Quest scleriment da vart dal servient ha dà bler da pensar a Meltger. «Tgi sa», ha el pensà, «sche ti navigassas in toc cun ina tala bartga? Cur ch’ins arriva en ina citad che ta plascha, pos ti ir a riva!» Suenter in curt studi è el sa resolvì da viagiar pli lunsch cun ina bartga. La damaun suenter ensolver è el ì a la riva dal flum per guardar sch’el chattia ina chaschun da viagiar cun ina bartga. Qua eran gist chargiadas duas bartgas ed el ha dumandà in navigatur, nua che quellas navigheschian e sch’ins acceptia er passagiers in quellas e per tge pretsch. Il bartgariel al ha respundì che quellas bartgas sajan chargiadas cun martganzia per Ferrara, ina citad che giaschia en la vischinanza dal flum e che mintgin possia far quest viadi sin questas bartgas, sch’el paja circa duas liras austriacas. Ma tgi che veglia far in tal viadi, stoppia alura sez sa proviantar, pertge ch’il possessur da la bartga na s’occupia betg da la vivonda dals passagiers. Sin la dumonda da Meltger, cura che la bartga partia da Cremona, ha il bartgariel respundì che la partenza saja previsa vers l’ina suenter gentar. Meltger ha alura declerà ch’el veglia viagiar cun la gronda da quellas duas bartgas e ch’el vegnia ad esser ad uras a la riva avant che la bartga partia. El è alura ì immediat en la citad per cumprar in pau proviant da prender cun sai sin la nav. In brav salami e paun e duas buttiglias cun vin ha el prest gì en sia stanza. Sinaquai ha el anc prendì in brav gentar en l’ustaria ed è alura ì a bun’ura a la riva dal Po, ha pajà al patrun da la bartga gronda duas liras ed ha dalunga pudì muntar en la bartga a tschertgar in bun post.

La bartga è partida pir a las trais e navigava amez il grond flum cun tutta quietezza. Al passagier Meltger era questa navigaziun tut nova ed el fascheva attenziun sin tut il moviment da la bartga e sin las manipulaziuns dals navigaturs. Cumbain che la bartga navigava cun il current dal flum, sche lavuravan semper anc dus fin trais navigaturs cun lur rembels, per che la bartga haja pli grond chatsch; ella avanzava er svelt ed è arrivada l’autra damaun vers las nov en la vischinanza da Mantua; qua ha Meltger stuì bandunar la nav er pervi da la sveltezza dal torrent ed alura s’embartgar da nov sut la citad sin in’autra nav. El ha gì qua temp avunda da sa proviantar danovamain cun il necessari; el ha stuì far quai, essend ch’el aveva dà la gronda part da ses proviant cumprà a Cremona als bartgariels ch’avevan ina fitg greva lavur als rembels. Suenter ina pausa da circa set uras ha la bartga cuntinuà il viadi en la bassa. Ins eè navigà tut il rest dal di e tut la notg sequenta senza sa fermar insanua; pir la saira dal proxim di è la bartga arrivada en la vischnanchetta numnada Ponte acqua scura, nua che Meltger ha debartgà. Pertge che quai era la staziun per la citad da Ferrara che giascha circa in’ura davent dal flum. Apaina che Meltger ha gì terra franca sut ses pes, è el ì cun pass rapids vers la citad. El è arrivà a la porta Po ch’i fascheva gia notg. El ha chattà en vischinanza da la porta in’ustaria ch’al pareva da cunvegnir, ed el è entrà en quella ed ha chattà là in albiert ch’al ha plaschì. N’avend gì ils trais ultims dis e las duas notgs passadas nagin ruaus, n’ha el betg pudì sortir questa saira da la chasa, mabain è ì immediat suenter avair tschanà a letg.

L’autra damaun è el levà pir tard, ha mangià ensolver e percurrì alura las vias da la citad per admirar las remartgabladads ch’eran da vesair en quella. Ferrara, pli baud in ducadi independent en l’Italia, fascheva uss part dal stadi papal. La citad da Ferrara era stada in temp fitg populada, ma a la fin dal 18avel tschientaner na dumbrava ella gnanc 20 000 olmas pli. Ella ha ina gronda extensiun e posseda blers bels e gronds edifizis e diversas autras remartgabladads. Meltger è passà per las vias ed ha admirà quai ch’al deva gist en egl; da las chasas dals poets Ariosto e Guarini e da la praschun da Torquato Tasso n’ha el prendì nagina notizia, ma las bleras baselgias ed ils grondius palazs attiravan si’attenziun. Ina citad uschè pompusa n’aveva el mai vis ed i ha durà ditg fin ch’el ha gì cuntentà sias mirveglias. El è returnà pir tard en si’ustaria per prender in gentar frugal. Suenter avair gentà ha el discurrì cun in servient da l’ustaria, il qual è sa mussà curtaschaivel ed al ha dà las infurmaziuns necessarias davart l’industria ed il traffic da questa citad. Meltger è sa decidì da far l’emprova, sch’el chattia qua en questa citad in engaschament. Igl era però fitg difficil da chattar qua in servetsch; ed enconuschents, ils quals al avessan pudì procurar in plazza adequata, n’aveva el nagins. I n’al è oramai restà nagut auter che da sez ir a tschertgar in servetsch. El ha fatg quai trais dis in suenter l’auter senza success. El cumenzava uss gia a far chalenders, tge ch’el veglia far, sch’el na chattia qua nagin’occupaziun; sias liras austriacas vulevan ir a la fin ed el aveva be anc dudesch en sia bursetta. In di vuleva el anc star qua a Ferrara, e sch’el na dueva chattar nagin servetsch, era el resolvì da viagiar pli lunsch.

El ha tratg en l’autra damaun sia meglra vestgadira, è sa nettegià ed ha cumenzà danovamain ses gir tras la citad. El ha cumenzà ad entrar en tuttas localitads pli grondas e sa preschentava als patruns per dumandar da quels servetsch; ma invan. Dapertut eran ins provedì cun servients e na vuleva betg occupar in giuven ester, il qual nagin n’enconuscheva ed il qual na possedeva naginas recumandaziuns. Meltger ha cumenzà ad esser trist ed aveva pers tut la speranza da chattar in patrun en questa citad. Pli per prender in refrestg è el entrà enturn mezdi en in café sin la plazza dal teater. Apaina entrà en quest local, ha el observà en quel ina gronda vivacitad. Ins serviva qua als giasts da tuttas sorts chaussas: café, tschigulatta, schuppa, salamis, charn, pastetas etc. Meltger è sa mess ad ina maisa che steva en in chantun da la gronda stanza ed ha dumandà d’in servient ina schuppa chauda. El l’ha mangià cun grond appetit. Durant ch’el mangiava anc, è entrà en la stanza da vart dal corridor in um ch’el ha dalunga tegnì per il patrun dal café. Quel ha fatg inspecziun en l’entira stanza, salidava qua in signur cun tutta curtaschia, discurriva là in pèr pleds cun in auter giast ed era fitg curtaschaivel cun scadin. El è la finala er s’avischinà a la maisa, davos la quala Meltger seseva tut sulet. El al ha giavischà in bel di, surriend cun tschera amiaivla sin il pauper giuven abandunà. El è alura sa vieut per passar ad in’autra maisa; ma en quest mument ha el laschà crudar per terra il faziel ch’el aveva enta maun. Meltger aveva observà quai, è s’auzà sco in chametg, ha tschiffà si dal plaun il faziel ed al ha purschì al patrun, avant che quel aveva pudì sa platgar per quel. Questa sveltezza e prontezza dal giuven ester ha plaschì al patrun; el ha engrazià al giuven per quest pitschen servetsch, è sa mess a seser sper Meltger ed ha cumenzà in pitschen discurs cun il giuven. El al ha dumandà danunder ch’el saja e tge ch’el fetschia qua a Ferrara. En l’interval da tschintg minutas saveva el l’entira istorgia da Meltger. El ha sentì commiseraziun cun il giuven ed essend che quel al plascheva, è el s’offert da dar ad el in servetsch en sia chasa.

Meltger è stà fitg cuntent cun questa offerta ed ha declerà al patrun da quest stabiliment ch’el saja mintga mument pront d’entrar en quest servetsch e veglia empruvar da satisfar a las aspectativas dal signur patrun. Ins è sa cunvegnì che Meltger duaja anc entrar quest di en ses servetsch. Il patrun al ha fatg restar là a gentar e da quai è Meltger stà fitg cuntent. Suenter gentar è el ì en si’ustaria per ses turnister, ha pajà las spesas da questa damaun ed è alura returnà en la chasa da ses patrun nov. A quel aveva il frestg giuven ester plaschì fitg bain; ma Meltger era vairamain in bel e frestg giuven e fascheva per sia vegliadetgna ina stupenta cumparsa. El aveva mo quindesch onns e mesirava gia pli che tschintg pes, era bain creschì, schlanc, ferm ed er svelt sco in utschè. El aveva er in egl viv sco in’evla giuvna e s’orientava svelt e facilmain sur da quai ch’el aveva da far. Il patrun al ha fatg mussar ina stanzetta, la quala era destinada per ses dormitori. Cun plaschair ha Meltger prendì possess da quella e l’ha endrizzà tenor ses plaschair. En damain ch’ina mes’ura aveva el rugalà sia stanza tenor ses plaschair ed è alura ì giu en la stanza da l’ustaria ed è sa preschentà al patrun nov schend ch’el saja uss pront da cumenzar sia lavur. Il patrun al ha manà en cuschina e surdà al cuschinier cun la remartga che l’emprim temp veglia el empruvar co ch’el s’adatteschia per la cuschina; el possia ils emprims dis far il derschentader da magiels, cuppins e plats. Sche el sa mussia alura adester e diligent, possia el alura avanzar e vegnir en in’autra plazza. Meltger ha cumenzà frestg sia lavur ed il patrun ha constatà ch’il giuven n’era betg dal tut noviz en questa lavur. El al ha recumandà en emprima lingia gronda nettezza ed er attenziun per ch’el na rumpia betg la vaschella che saja uschè chara.

Vers saira è il patrun returnà en cuschina a guardar tge lavur che ses giuven derschentader haja fatg. Meltger aveva lavà e derschentà tut la vaschella ed il patrun ha vis che tut era proper e bain rugalà. El ha lauda Meltger ed al ha ditg da cuntinuar uschia cun sia lavur, alura acquistia el sia cumplaina cuntentientscha. Quest laud ha fatg bain al giuven ed el era intenziunà da far tut ses pussaivel per conservar la cuntentientscha da ses patrun. En questa chasa eran blers servients; en il local d’ustaria eran semper occupads quatter fin tschintg persunas e blers giadas n’eran quests servients betg suffizients, cur ch’i deva grondas fullas da giasts. En cuschina eran er circa tschintg persunas occupadas cun cuschinar, far il café, preparar tschigulatta. En il plaunterren da la chasa aveva il patrun er ina chocolateria, en la quala tschintg persunas lavuravan tut l’onn. Quai era ina spezia da fabrica, nua che la tschigulatta vegniva preparada en diversas furmas. Questa fabricaziun era da quel temp fitg greva e stentusa, essend ch’ins n’aveva betg maschinas, mabain stueva far a maun tut las lavurs. En tut eran circa ventg servients u lavurants occupads en questa chasa, e tuts avevan da lavurar pli che avunda. Il patrun era in um stimà ed enconuscheva fitg bain ses affar. Envers ils servients era el fitg bun, ma dumandava da quels obedientscha, lavurusadad, diligenza, schubradad e buns depurtaments. Cur ch’el veseva ch’in u l’auter servient na fascheva betg diligentamain ses duair, u sch’el observava ch’in na sa depurtava betg bain, al relaschava el immediat e prendeva in auter. Quai savevan tut ils servients e lavurants e sa pertgiravan da far insatge mal per betg stuair perder lur bun paun. Cun il temp eri reussì al patrun d’introducir e mantegnair ina disciplina exemplarica en ses affar.

Per Meltger era questa buna disciplina en chasa da ses patrun da grond’impurtanza. Tut quels ch’eran passads tras questa scola eran daventads buns servients e diligents lavurants, e quai era per Meltger in bun exempel. El na vuleva betg esser inferiur als auters e fascheva tut ses pussaivel per cuntentar il patrun en tuts reguards. Il patrun e la patruna amavan Meltger, vesend els tuts dus ch’il giuven sa deva tutta stenta per far ses servetsch en urden. Uschia è l’emprim mez onn da quest servetsch passà sco da sgular. El aveva semper lavur avunda e quasi mai peda da sortir da chasa. Ma quai al era tuttina; da quel temp n’enconuscheva la giuventetgna betg tants basegns sco da preschent; glieud giuvna na frequentava quasi mai ustarias e tschertgava distracziun, sco ch’ins observa ozendi tar la giuventetgna betg mo en las citads, mabain er en vischnancas pli grondas, nua ch’ins ha prest pli bleras ustarias che chasas. Dumengias e dis da festa gieva Meltger en baselgia cur ch’el aveva chaschun, ed ils patruns eran cuntents ch’el fetschia quai; ma apaina returnà da la baselgia, sa stgamiava el e steva sper ses lavaduir, faschond conscienziusamain sia lavur. Darar ch’el fascheva ina promenada tras citad ni sin la champagna. Cur ch’el n’era betg occupà in mument, al trametteva il patrun qua e là a far ina u l’autra cumissiun per sia chasa. Ses patrun aveva dador las portas da la citad quatter bellas champagnas ch’el fascheva lavurar da purs fidads. Per Meltger eri fitg agreabel, cur ch’il patrun al trametteva bainduras sin ina u l’autra da sias champagnas per insatge. Qua veseva el vatgas ed auters animals da chasa e quai al plascheva bain; da quels dis vegniva quasi adina endament ses dachasa. Sch’el fascheva ina giada u l’autra ina promenada, sche visitava el franc las champagnas da ses patrun.

Meltger aveva uss servì quasi in onn al lavaduir e fiss natiralmain er avanzà gugent en in’autra plazza. I n’era betg tant la lavur che n’al plascheva betg, mabain il lieu, nua ch’el stueva star quasi l’entir di; ma el è sa pertgirà da palesar ses giavischs al patrun. Dentant èn ses giavischs s’accumplids pli spert che quai ch’el avess pensà. In di cur che l’ustaria era fullanada cun giasts, era in dals pli svelts servients maldispost, ed ils auters n’eran betg en il cas da pudair servir als giats cun la prontezza giavischada. Il patrun era en embrugl e na saveva betg tge far. Ina persuna estra na vuleva el betg clamar en agid. Purtond Meltger en il local d’ustaria in chanaster cun diversa vaschella, la quala el aveva lavà e derschentà, ha il patrun pensà: «Tgi sa, sche noss Meltger n’ans pudess betg gidar a servir per in mument en l’ustaria?» Immediat al ha el clamà e ditg: «Meltger, di a la fantschella Maria ch’ella duaja derschentar e lavar per in mument la vaschella empè da tai, e ti vegns alura bainspert en questa stanza e gidas a servir. Ma l’emprim va e ta vestgescha uschè bain sco che ti sas, ma fa spert!»

Meltger ha bandunà la stanza sco ina frizza, ha immediat chattà la fantschella menziunada e l’ha communitgà il cumond dal patrun; alura è el ì spert en sia stanza a sa vestgir. I n’eran betg anc passadas tschintg minutas che Meltger è sa preschentà al patrun ed al ha dumandà tge ch’el haja uss da far. Il patrun al ha ditg ch’el stoppia uss servir qua en quest local per in’ura u duas ed al ha mussà ina gronda maisa destinada per el. El al ha er fatg enconuschent cun ils pretschs da las diversas bavrondas e tratgas e Meltger è alura sa preschenta als giasts sco servient da la maisa. Il patrun ha fatg attenziun co che Meltger servia ed ha immediat vis che quel era fitg spert ed adester; el ha observà cun ina giada che Meltger era il pli spert da tut ses servients; el aveva in egl svelt, observava subit nua ch’ins aveva da basegn d’insatge, e cun ils cuppins e magiels curriva el sco in utschè senza sponder la minima chaussa. Il patrun ha gì in grond plaschair da quai; el veseva qua sez che Meltger era abel da prestar insatge meglier en chas che da be lavar e derschentar vaschella en cuschina. El era oramai sa resolvì da tschertgar in auter derschentader da vaschella e da prender il Meltger en la stiva da l’ustaria. La saira ha el ludà Meltger fitg ed al ha dà in bunamaun per ses buns servetschs prestads; el n’al ha però betg communitgà si’intenziun areguard ses futur servetsch en l’ustaria; el al vuleva surprender in bel di cun la legraivla nova ch’el saja uss avanzà e possia far il giarsun en la stanza d’ustaria. En paucs dis ha il patrun gì chattà in giuvenet per la plazza da Meltger ed al ha preschentà a quel schend: «Uss has ti qua in successur per tes servetsch da derschentader; al instruescha in pèr dis en tes misteris da lavar e derschentar la vaschella, alura vegns ti il proxim mardi en stiva gronda e fas la il giarsun!»

Quai è stà ina nova legraivla per Meltger ed el pudeva strusch spetgar il di da ses avanzament onurific. L’emprima lavur ch’el ha fatg uss, è stà quella d’inspectar sia bursa da munaida ed el ha chattà en quella circa trenta liras. Cun quella munaida è el ì en ina butia d’in cusunz per cumprar in bel vestgì, sinaquai ch’el possia sa preschentar als giasts deschentamain. N’avend il cusunz nagin vestgì che fiss ì bain, al ha el mesirà in auter ed ha immediat fatg adattar quel entras ses famegls. En dus dis ha el gì ses vestgì, ma munaida n’aveva el nagina pli, gnanc in quatrin.

La damaun dal di fixà è Meltger cumparì en la stiva gronda da l’ustaria bain vestgì e proper da pe fin chau. Senza spetgar sin in cumond ha Meltger cumenzà a rugalar las maisas e sutgas e da spulvrar tut cun in sdratsch. Il patrun è alura cumparì prest en la stanza ed è surstà, observond il bun urden che Meltger aveva gia fatg. El al ha ludà ed al ha alura instruì tge ch’el haja da far e co ch’el haja da sa cuntegnair envers ils giasts. El al ha ditg: «Guarda, mes bun Meltger, l’emprim ston ins esser proper ed onest, diligent e svelt en l’affar; ma ins sto er esser gentil cun ils giasts ed enconuscher las reglas da la curtaschia. Sch’ins na tracta betg in signur cun la dretga maniera, na returna el betg pli en quest local, e l’affar perda sia clientella.» El al ha uss fatg enconuschent cun las maniera co ch’el haja da salidar ils giasts e co ch’el haja da sa preschentar a quels. Meltger steva attent a tut ed è sa resolvì da far tut ses pussaivel per cuntentar ses bun patrun. Cur ch’han cumenzà a vegnir ils giasts, è Meltger prest stà en cumplaina activitad. El era semper attent sin mintga chaussa e serviva als giasts da sias maisas cun ina prontezza exemplarica. Il patrun discurriva entant cun in bun ami e quest ultim al ha dumandà: «Tge giuven has ti là sco servient da questa maisa? Quai è in svelt e proper cumpogn, danunder è quel?» Il patrun al ha raquintà co che Meltger saja vegnì en chasa sia e ch’el na saja betg in Talian, mabain in Grischun. Ma ses ami n’ha betg vulì crair quai al patrun e pretendì che Meltger discurria la lingua taliana uschè bain sco mintga auter Talian. «Ti stos savair», ha ditg il patrun, «ch’ins discurra en il Grischun ina lingua rumantscha ch’è fitg parentada cun il talian, surtut cun il talian lumbard; perquai emprendan quests Grischuns en curt temp perfetgamain nossa lingua taliana.»

En curt temp è Meltger stà il pli versà giarsun en l’ustaria ed ils giasts sa laschavan servir il pli gugent dad el. Da quai ha il patrun gì in grond plaschair e Meltger è daventà en curt temp ses favurit. El al confidava bleras chaussas, da las qualas el na discurriva mai cun ils auters servients. Ma ina mancanza aveva Meltger: el saveva leger be malamain e scriver na saveva el nagut dal tut. Il patrun al ha stimulà d’emprender in pau quellas chaussas uschè necessarias. Meltger ha alura cumprà intgins cudeschs da scola ed è s’exercità in pau en il leger; e da scriver al mussava il patrun cur ch’els avevan bainduras in pau peda. Ils progress da Meltger en quest art n’èn betg gist stads gronds; ma insatge aveva el tuttina emprendì e ses num saveva el scriver. Gronds studis na saveva el betg far, per tals n’aveva el betg peda; ma en ils fatgs da l’affar era el fitg versà ed en cas da basegn bun da substituir ses patrun. L’affecziun dal patrun per ses svelt Meltger creschiva perquai ad in crescher.

Meltger aveva uss gia fatg circa tschintg onn il servetsch en l’ustaria ed era daditg ennà l’emprim servient en quest café, cur ch’è succedì in cas ch’al ha fatg anc pli indispensabel en questa chasa. In di era numnadamain vegnì vers las diesch da la damaun in giast ester en il café. El era in um grond e tenor tutta apparientscha er ferm e robust. In dals servients ha spons in pau tschigulatta sin la maisa davant l’ester. Il pauper servients è sa stgisà, ma il giast ha fatg ina tschera brutta e dà ina reprimanda al servient. Il patrun ha udì quai ed è s’approximà a la maisa per guardar tge che saja succedì. L’um ester fascheva in sbragizi e scheva cun auters giasts che sesevan da l’autra vart da la maisa che quai saja ina miserabla ustaria, in café da nagut, uschiglio na succedissan betg da quellas inattenziuns sin las maisas. Il patrun ha udì quels pleds e replitgà cun tutta maniera ch’i al displaschia ch’il servient haja spons questa bavronda, el saja uschiglio in giuven brav e svelt e n’haja mai fatg insatge sumegliant en si’ustaria. L’ester però ha respundì resolutamain ch’i n’al emportia nagut tgi e tge ch’il servient saja; ma in café, en il qual ins spondia las bavrondas per las maisas enturn, na frequentia el mai pli; en in tal affar stoppia reger in miserabel urden. Quest tun energic ha fatg vegnir in pau vilà il patrun, ed el ha respundì ch’i n’al emportia pauc da perder in giast ch’haja be uschè finas manieras sco el; el al fetschia in grond plaschair, sch’el bandunia immediat ses local. Quai ha grittentà talmain l’ester ch’el ha attatgà il patrun cun la forza, e dond quel alura ad el in stausch per ch’el n’al possia betg tschiffar, è l’ester sa ravgentà da tala maniera ch’el ha tratg ses cuntè e vuleva attatgar cun quel cun tutta furia l’ustier. En quest mument critic è Meltger entrà en dad isch ed en in dai ha el gia gì per terra e discharmà l’ester. Quel furiava sco ina bestia, ma Meltger al ha tegnì ferm. Entant ha il patrun fatg clamar la polizia; quella è cumparida prest ed ha manà davent l’ester. Ins ha alura fatg ina rigurusa interrogaziun cun quel, al ha dumandà suenter ses pass u autras scrittiras equivalentas; ma l’ester n’aveva naginas scrittiras, è sa cuntraditg en l’examen e daventà suspectus; e pelvaira, en curt temp èsi reussì a la polizia da scuvrir che quest um era in assassin privlus ch’era mitschà d’ina praschun a Mantua.

Cun ses curaschi e sia forza aveva Meltger oramai salvà la vita a ses patrun, e tut che ludava il bel giuven pervi da sia bravura. Il patrun ha uss piglià anc pli gronda affecziun per Meltger. El al fascheva bels regals ed al tegneva sco da tegnair in agen figl.

El al ha surdà la surveglianza sur l’entir café, cur ch’el era ina giada absent, e Meltger fascheva tut ses pussaivel per promover l’avantatg da ses patrun. Circa suenter in onn è morta la patruna, ina dunna paschaivla che viveva tut retratga e cumpareva pauc en l’affar; ella viveva quietamain en si’atgna abitaziun e s’occupava cun far dal bun als paupers ed impedids ch’ella visitava quasi mintga di. Quel di ch’il patrun era vegnì attatgà dal bandis surmenziunà aveva ella piglià ina tala tema ch’ella era crudada sco morta per terra. Ella è bain sa revegnida plaun a plaun, ma sia sanadad è stada persa per adina. Ella è alura vegnida seriusamain malsauna suenter in mez onn e morta suenter ina lunga e dolurusa malsogna. Avant sia mort aveva ella fatg clamar ina giada Meltger al letg da suffrientscha ed al aveva recumandà d’adina star cun il patrun e da proteger quel en tuttas occasiuns. Meltger amava questa buna e quieta dunna e l’ha confortà schend ch’el n’haja nagin motiv da vulair bandunar ses bun patrun e servia gugent a quel, sche ses servetsch al cunvegnia. La moribunda è stada cuntenta cun questa resposta da Meltger ed ha alura recumandà avant sia mort quest ultim al patrun, al cussegliond da semper tegnair en l’affar questa brav e valent giuven, ed il patrun al ha empermess quai.

Suenter la mort da sia dunna è il patrun sa sentì fitg abandunà; pertge ch’el n’aveva nagins uffants ed er nagins proxims parents. Meltger era il sulet uman, dal qual el sa fidava senza resalva. El saveva er che Meltger aveva gì differenta giada chaschun d’entrar en servetsch en auters affars pli gronds sut cundiziuns fitg favuraivlas; adina aveva el però refusà tut questas offertas declerond ch’el na bandunia betg ses buns patruns. Ins pudess oramai crair che Meltger haja gì ina gronda paja en ses servetsch; ma en vardad na saveva el gnanc, tge paja ch’il patrun al dettia. Aveva el basegn d’insatge, dumandava el il patrun e quel al deva tanta munaida sco ch’el vuleva, e Meltger na nudava mai tge ch’el aveva retschet, savend che ses patrun tegnia conscienziusamain quint da tut quai ch’entrava e sortiva en ses affar. Gronds basegns n’aveva Meltger betg; el sortiva fitg darar, e cur ch’el fascheva quai, era el adina spargnus e na fascheva betg expensas inutilas. El era memia economic per ir a sfarlattar en curt temp il gudogn da lungas stentas, sco che fan bleras giadas auters giuvens ch’impundan ils fritgs da lur suaditsch per curts plaschairs vans.

In di ha il patrun clamà tut nunspetgadamain Meltger en sia stanza privata, nua ch’el aveva ses biro. «Meltger», al ha el ditg, «mes emprim lavurant en la chocolateria na ma plascha betg pli ed jau al vi relaschar en curt temp. Jau hai alura pensà che ti duessas surpigliar ses servetsch per intgin temp. Quai fiss per tai fitg avantagius: ti es anc giuven e sche ti emprendas endretg la fabricaziun da tschigulatta, ta vegn quai ad esser util in di, pertge che tut quai ch’ins sa endretg, porta in di ses buns fritgs.» Meltger ha fatg egls gross, na pudend betg chapir pertge ch’il patrun al veglia allontanar da la sala da l’ustaria, en la quala el era dapi intgins onns la persuna principala. Savend però ch’il patrun veglia be ses bun, al ha el respundì: «Signur patrun, sche Vus pensais che quai saja avantagius per Vus e per mai, alura sun jau pront da far quai che Vus vulais; jau stoss però confessar che jau na bandun betg gugent l’ustaria, essend uss versà en tut las lavurs ch’èn necessarias en quella. Da la fabricaziun da la tschigulatta n’hai jau anc nagina dretga idea ed jau tem che jau n’emprendia betg uschè tgunsch questa chaussa. Dentant fatsch jau tge che Vus vulais, signur patrun.» «Alura essan nus d’accord», ha il patrun ditg; «ti vas oramai l’emna proxima en la chocolateria, l’emprim sco inspectur e surprendas alura, cur che ti has ina giada in’idea da la chaussa, la lavur dal capolavurer che jau vi licenziar per divers motivs.»

L’emna proxima ha Meltger cumenzà sia lavur en la chocolateria. Ils emprims dis è el s’occupà cun il pasar las diversas ingredienzas, da las qualas el fascheva la tschigulatta; quai ha el prest gì emprendì. Alura ha el cumenzà a far attenziun da las diversas manipulaziuns dals lavurers e vis prest che qua n’era nagin striegn. El ha alura declerà ina saira al patrun ch’el speria da pudair far las lavurs dal capolavurer. Quai ha legrà il patrun, il qual ha immediat licenzià il lavurer menziunà. Meltger però era sa sbaglià; las manipulaziuns n’eran betg uschè simplas sco quai ch’el aveva cret, ed el ha stuì impunder tut sia forza ed energia per tegnair pass cun ils auters lavurants. Ma passadas las emprimas emnas al gievan las lavurs pli tgunsch, ed a la fin dal segund mais saveva el far sias lavurs perfetgamain. Las lavurs a maun eran quasi tuttas fadiusas, ma Meltger aveva interess da la chaussa e n’ha betg cedì fin ch’el era in perfetg fabritgant da tschigulatta. El ha er vis che la fabricaziun da tschigulatta purtà in fitg grond profit a ses patrun ed el era cuntent d’avair emprendì quest affar da fund. Essend premurà per l’interess da ses patrun, fascheva el tut ses pussaivel per meglierar e simplifitgar la fabricaziun da la tschigulatta, ed igl al è reussì da far divers indrizs ch’èn sa mussads sinaquai sco fitg avantagius.

Essend Meltger occupà tut il di en la chocolateria, aveva el liber la saira e pudeva far tge ch’el vuleva. El passentava tuttina per ordinari las sairas en il local d’ustaria e serviva er anc als giasts cur che quai era necessari; bainduras sortiva el però da chasa per far ina promenada e restaurar sias forzas per il di sequent. Per passatemp è el entrà ina saira en in auter café da la citad ed ha empustà ina tschigulatta. Quella al è immediat vegnida servida. El l’ha sagià e constatà che quella era meglra che la tschigulatta da ses patrun. El ha pajà a ses servient ses cuppin, ha ludà la tschigulatta e dumandà, sch’el na pudess betg avair ina tavla da questa tschigulatta; il servient al ha purtà ina tala e Meltger al ha dumandà tge tschigulatta che quai saja. Il servient che n’enconuscheva betg Meltger al ha ditg che ses patrun cumpria questa tschigulatta da Parma e sch’el na sbaglia betg, saja il num da la fabrica scrit sin il palpiri, en il qual la tavla saja enzugliada. Quai è stà avunda per Meltger; el ha mess la tschigulatta en giaglioffa, ha dà la buna notg al servient ed è s’absentà. Arrivà a chasa ha el discurrì cun il patrun e mussà a quel la tschigulatta ch’el aveva cumprà. Els l’han sagià e manegià che questa tschigulatta saja bler meglra che quella ch’els sezs producivan ed omadus han gì tema che questa tschigulatta pudess forsa en curt temp far gronda concurrenza a la lura a Ferrara. Suenter avair reflectà in’urella questa chaussa, ha il patrun ditg a Meltger: «Taidla, mes bun Meltger! Nus stuain empruvar da meglierar nossa tschigulatta; quella che nus fabritgain da preschent na po betg concurrer cun questa. Ma co far? Quai vegn ad esser ina chaussa difficila. Meltger, tge pensas ti da tut quai? Tge ideas avessas ti?»

«La chaussa è en tutta cas pretensiusa», ha Meltger respundì, «ma betg nunexequibla. Nus stuain l’emprim guardar da vegnir en possess dal recept da questa tschigulatta, e quai po be daventar, sche in da nus dus va a Parma. Là reusseschi forsa d’acquistar quest recept cun daners. Ma anc meglier fissi, sche jau pudess lavurar inqual temp en questa fabrica sco famegl per emprender co e cun tge ch’ins producescha quest’excellenta tschigulatta.» Quest’idea da Meltger ha plaschì al patrun ed immediat ha el declerà che Meltger duaja ir a Parma per intgin temp. El ha fatg vegnir da Parma in pèr chaschas da questa tschigulatta per avair provisiun da quella durant l’absenza da Meltger; pertge ch’ils auters lavurants en sia chocolateria n’eran betg buns da producir blera tschigulatta durant l’absenza da Meltger. Duas emnas pli tard è Meltger sa mess sin via per Parma ed è arrivà suenter quatter dis en questa citad. Gia l’autra damaun ha el fatg in gir tras las vias da la citad e chattà la fabrica da tschigulatta ch’el tschertgava. Ma el n’è betg entre en quella, mabain è returnà en l’ustaria e sa vestgì pli simpel cun vestgadira da lavurant. Suenter gentar è el alura ì en quella chocolateria ed è sa preschentà al patrun da quella sco in lavurant che tschertga lavur. Meltger era in giuven da stupenta cumparsa ed ha plaschì fitg bain al patrun e quel al ha dumandà danunder ch’el saja e nua ch’el haja lavurà fin uss. Meltger al ha respundì ch’el saja in Grischun, ch’el saja l’ultim temp stà en plazza a Ferrara ed al ha mussà l’attestat da ses patrun. Udind il patrun che quest lavurant saja in Grischun, è el sa resolvì da dar ad el lavur; el ha alura legì l’attestat e ditg: «Jau As vi prender sco famegl en mia fabrica. Alloschi e dunsena avais Vus en chasa mia sco ils auters lavurants; ma Vossa paja poss jau pir destinar cur che jau enconusch Vossas abilitads e Vossas prestaziuns. Sche Vus essas oramai cuntent cun questa offerta, sche pudais Vus gia damaun entrar en mes servetsch.» – Meltger ha acceptà l’offerta fatga ed era gia il di proxim lavurant en la bain accreditada chocolateria da Parma. El ha alura scrit in dals emprims dis ina curta brev a ses patrun da Ferrara, en la quala el al ha relatà ch’i al saja reussì da sa laschar engaschar en la fabrica da tschigulatta menziunada.

Il patrun da Parma ha immediat vis che ses famegl nov era in lavurant excellent ed era cuntentissim d’avair engaschà quest Grischun adester. Ils emprims dis aveva Meltger stuì far las mendras lavurs, ma prest è el avanzà e suenter in mais era el in dals emprims famegls da la fabrica ed aveva la meglra chaschun d’emprender tut quai ch’el giavischava d’emprender. Ils auters famegls, ch’eran Talians, cumenzavan gia ad envilgiar Meltger, perquai ch’il patrun al preferiva a tut ils auters lavurants en la fabrica. Els han sinaquai fatg in cumplot cunter l’ester, sco ch’els numnavan Meltger, ed al persequitavan tat e sco ch’els pudevan. Meltger è sa profità da questas circumstanzas per pudair bandunar cun bella maniera quest servetsch. El ha denunzià al patrun las persecuziuns da vart dals auters famegls e declerà a quel ch’el prefereschia da bandunar la fabrica avant che ses inimis al fetschian ina u l’autra scroccaria. Il patrun na vuleva savair nagut da licenziar Meltger ed ha declerà ch’el veglia pli gugent stgatschar da sia fabrica ils trais capoadversaris da Meltger. Ma quel al ha fatg attent che ni il patrun ni el fissan alura segirs da la vita. El veglia oramai pli gugent ceder avant ch’i daventia ina disgrazia. Il patrun al ha oramai stuì licenziar, tant navidas sco ch’el ha fatg quai; las raschuns da Meltger eran chapiblas ed il patrun na temeva betg pauc per sia pel. Meltger è alura returnà a Ferrara per gronda allegrezza da ses vegl patrun ch’aveva durant l’absenza da Meltger vis ed experimentà quant indispensabel che quel era en ses affar.

Meltger è uss stà occupà in grond temp en la chocolateria cun las meglieraziuns ch’el considerava necessarias per fabritgar meglra tschigulatta. Il patrun al ha laschà far tut ils indrizs ch’el vuleva, savend che Meltger fetschia quai che saja absolutamain necessari. El ha alura cumenzà a far tschigulatta sco quella da Parma e la qualitad al è reussida cumplainamain. Il patrun era cuntentissim cun las prestaziuns da Meltger, n’avend betg pli da temair la concurrenza da la tschigulatta parmesana. Il patrun ha vis che questa speculaziun cun la tschigulatta era reussida; ses giasts cumenzavan a ludar la tschigulatta e quella steva en pli grond credit ed aveva pli grond esit che avant. Il patrun gudagnava bler dapli cun sia chocolateria e quai aveva el en emprima lingia d’engraziar a Meltger, il qual aveva sa dà tutta stenta per endrizzar la fabrica en urden; quai saveva el er e suenter in pèr mais ha el fatg in regal considerabel a Meltger per al recumpensar per sia gronda premura e sias grondas stentas. Il patrun ch’era uss vegl ed in pau debel laschava traffitgar Meltger en ses entir affar tenor plaschair; pertge ch’el era persvas che Meltger tegnia semper be en egl l’interess da ses patrun. Uschia eran uss passads intgins onns dapi che Meltger era il factotum da ses patrun e l’affar da quel fluriva adina dapli e fascheva onn per onn bilantschas excellentas.


VI.
[edit]

Durant la lunga absenza da Meltger avevi er dà midadas en sia chasa paterna ad Alvagni. Ses fragliuns eran gia tuts creschids; ses frar Christian era maridà ed aveva divers uffants; er sia sora Catharina era spusada ed aveva fundà in’atgna economia cun ses um Liesch. Meltger scriveva bainduras a ses geniturs ed als trametteva er mintg’onn intgins scuds a chasa, ils quals ses geniturs pudevan duvrar fitg bain; pertge ch’els n’eran betg daventads ritgs, cumbain ch’els eran stads spargnus e lavurus. Enturn l’onn 1792 han els retschet da Meltger ina brev ed ina summa da 25 scuds. En la brev aveva Meltger exprimì il giavisch che ses frar pli giuven, ch’aveva num Georg, possia vegnir a Ferrara tar el. Il patrun saja vegl ed el stoppia uss avair quità per tut ils affars da quel; perquai avessi el gugent sper sai ina persuna, da la quala el possia sa fidar en tuttas dumondas. El ha er empermess al frar ina modesta paja sch’el veglia vegnir en quest servetsch. Il giuven Georg era fitg cuntent dad ir a Ferrara tar ses frar ed ils geniturs èn sa resolvids da laschar ir lur figl a l’ester. Cur ch’il giuven è partì suenter in mais da chasa, al ha la mamma ditg ch’el duaja stimular il frar Meltger da vegnir a chasa per intgin temp, ella al vesessi anc gugent avant ch’ella haja da murir. Il giuven è sa mess en viadi il settember ed è arrivà circa suenter otg dis a Ferrara ed ha chattà là ses frar Meltger ch’era fitg led d’avair ses frar sper sai.

Il giuven Georg aveva cret ch’el possia far a Ferrara il signur; ma en quest rapport era el sa sbaglià, pertge che Meltger dumandava dad el la medema lavur sco dals auters servients e lavurants. El al ha occupà l’emprim temp en la chocolateria e stimulà d’emprender endretg la fabricaziun da tschigulatta. Georg era ferm e svelt avunda, ma na possedeva betg tanta energia sco ses frar Meltger. Stuend el star tantas uras per di en il local umid da la chocolateria, ha el cumenzà ad esser malcuntent cun sia sort e giavischà che ses frar al dettia in’autra occupaziun. Ma Meltger al ha ditg: «L’emprim ma stos ti emprender endretg da far tschigulatta per che ti sajas en il cas da manar e diriger la chocolateria. Daspera emprendas ti talian, e cur che ti sas alura in pau questa lingua, vegn jau ad occupar tai en la sala da l’ustaria; ti stos però er emprender in pau las furmas da curtaschia e manieras pli finas. Davent da la furtga da grascha na pon ins betg metter in giuven l’emprim mument a la maisa da fins signurs; tut las chaussas ston ins l’emprim emprender endretg.» Georg ha stuì sa suttametter a las ordinaziuns da ses frar e perquai na sa sentiva el betg tant fortunà en ses servetsch. Er ina menda vuleva Meltger far dismetter ses frar; Georg aveva numnadamain tut il di la pipa en bucca e fimava sc’in Tirc. Meltger al ha rendì attent ch’il fimar duran lavurar na saja betg cunvegnent; en la chocolateria duaja reger la pli gronda nettezza; quella però na saja betg pussaivla, sch’ins sfruschia e sternia d’in cuntin tubac e tschendra e spidia dapertut enturn. Ultra da quai saja il fimar fitg malsaun en questa cuntrada e blers giuvens tirian sin sai cun lur ferm fimar l’etisia che furneschia tants candidats a la fossa. Insumma ha Meltger fatg tut ses pussaivel per guarir ses frar da la passiun da fimar. Georg ha dà pli u main ureglia a questas admoniziuns da ses frar e chalà in pau da fimar, almain cur ch’el era a la lavur; ma cur ch’el aveva liber dumengias e dis da festa, aveva el l’entir di la pipa en bucca e fimava sur mesira.

Circa in onn e mez ha Georg stuì restar en la chocolateria, fin ch’el è stà abel da pudair manar quella endretg e saveva er sez far tut las lavurs ch’èn da far en ina tala fabrica. La lingua taliana discurriva el uss er bain e Meltger al ha prendì en l’ustaria per ch’el emprendia er las lavurs da cafetier. El stueva però anc adina avair la surveglianza en la chocolateria, reparter las lavurs tranter ils lavurants e procurar per las ingredienzas e maschadar quellas tenor ils recepts. Daspera cumenzava el uss a servir en il local da l’ustaria ed emprendeva plaun plaun tut las lavurs ch’èn necessarias en in tal affar. Il patrun dal café era cuntent cun Georg, al ludava e deva bainduras in regal per al far curaschi e buna veglia.

Arrivond l’atun è il patrun, il qual era gia dapi in pèr onns debel e savens maldispost, vegnì seriusamain malsaun. Ins aveva clamà ils megliers medis da la citad; ma quels scurlattavan seriusamain il chau, faschevan tscheras seriusas e devan pitschna speranza ch’il bun signur guareschia. Meltger surtut era en grond’agitaziun ed el aveva er ses buns motivs persuenter. El aveva uss servì 18 onns en questa chasa ed il patrun n’aveva mai fixà la paja che Meltger aveva da retrair per ses servetsch. Aveva Meltger basegn d’insatge, al deva il patrun gugent la munaida necessaria per cumprar la chaussa giavischada. Ma Meltger aveva savens retschet regals dal patrun ed en il café dals signurs, oravant tut dals giasts regulars, da maniera ch’el darar en tut quels onns aveva stuì dumandar daners dal patrun. Tenor sia calculaziun al stueva il patrun debitar ina bella summa. E sche quel muriva ed el na saveva betg cumprovar d’esser creditur per sia paja, tge dueva el alura far? Quella chaussa fascheva tuttina in pau chaud a Meltger ch’era in um fitg spargnus. Forsa stuair perder la paja d’in fitg grev servetsch da deschdotg onns, quai fiss stà in grond culp per il pauper Meltger. Ma en il preschent mument na saveva el far nagut; il patrun era grevamain malsaun ed i gieva mintga di mender cun el. Meltger guardava dal malsaun e s’occupava er da tut l’affar; el aveva ni di ni notg ruaus. Vesend ch’il patrun saja en grond privel da mort, ha el prendì in di curaschi da trair a strada lur relaziuns. El al ha ditg: «Signur patrun, Vus savais che jau As ha servì 18 onns tenor mes meglier savair e pudair; cur che jau sun entrà en Voss servetsch, n’avain nus betg fixà la paja che jau haja da retrair. Vus m’avais dà gist quai che jau aveva da basegn ed jau n’hai mai pensà da quel temp a fatgs d’interess. Er pli tard na m’èsi mai vegnì endament da regular cun Vus questa chaussa, avend la cumplaina confidenza che Vus ma vegnias a dar in di quai che jau haja merità. Sche quai n’As fa betg memia gronda paina, As rog jau da vulair s’externar ad ina terza persuna, quala summa che jau hai da spetgar per cas che Vus na guaris betg. Ma perdunai che jau hai stuì far menziun da questa chaussa; jau sun in pauper um, hai a chasa geniturs che vegnan en paucs onns ad avair basegn da mes sustegn, ed jau na vuless betg negliger mi’obligaziun envers ils geniturs.»

Il pauper patrun, extremamain spussà da sia greva malsogna e plain anguscha d’avair negligì da recumpensar ses fidaivel servient tenor ses merits, al ha respundì cun flaivla vusch: «Mes bun Meltger, betg hajas tema che jau t’emblidia! Jau hai pensà a tai, e tia bain meritada paja giascha segira sut mes plimatsch.» Dapli n’ha el betg pudì discurrer, ma el ha tanschì il maun a Meltger, il qual al ha strenschì cun la tenerezza d’in bun figl. Vesend Meltger che questa scena aveva alterà il bun vegl, ha el discurrì cun el d’intginas autras chaussas necessarias che concernevan l’affar ed ha alura bandunà la stanza dal suffrind, essend vegnì clamà en butia per fatgs da fatschenta. L’auter di ha Meltger gì chaschun da discurrer cun il rev. sig. pader che visitava il malsaun per al confortar e preparar ad ina buna mort. El ha raquintà a quel en tge relaziuns ch’el stettia cun il signur patrun ed al ha supplitgà dad er discurrer cun il malsaun da quella chaussa. Dus dis pli tard ha il signur pader relatà a Meltger ch’el haja discurrì cun il malsaun da quella chaussa, ma quel al haja be sincerà che tut il salari da ses fidaivel servient Meltger Brunner sa chattia sut ses plimatsch. Auter n’haja il pauper malsaun betg menziunà ed el, sco spiritual, n’al haja betg vulì mulestar pli ditg cun chaussas terrestras; el saja dentant persvas ch’il patrun vegnia a far uschia che Meltger saja cuntent cun il vegl. Quel n’haja betg proxims parents e vegnia franc a regular sias chaussas avant la mort en maniera che nagin n’al possia far reproschas.

Meltger è sa cuntentà cun l’infurmaziun retschavida e n’ha betg pli fatga menziun da questa chaussa al patrun, il qual el visitava cur ch’ils affars al lubivan da s’absentar per intgins muments. S’avischinond adina dapli la fin, è il malsaun vegnì provedì cun ils ss. sacraments dals moribunds ed è mort dus dis pli tard sa surdond a la voluntad divina. N’essend avant maun nagins parents dal defunct, ha Meltger annunzià la mort da ses patrun a las autoritads e quellas han immediat tramess lur mess en la chasa dal mort per inventarisar la substanza. Cur che quels mess èn arrivads en la stanza dal mort, sa chattavan là il rev. sig. pader, il qual aveva assistì al moribund en las ultimas uras da sia vita. Quel ha preschentà als delegads dal magistrat in testament, il qual il moribund al haja surdà paucas uras avant sia mort cun la supplica d’immediat remetter quel als uffizials cumpetents cun l’agiunta ch’i saja sia voluntad ch’ins avri quest document immediat suenter sia spartida, essend che quel cuntegnia er las ordinaziuns necessarias areguard ses funeral. Meltger ha immediat fatg serrar il café e la chocolateria e radunà tut ils servients en la stiva dal patrun. Qua eran preschents dus uffizials, il venerabel plevon, il medi e circa 20 persunas da la servitid. L’emprim uffizial ha ditg: «Bun pia, sch’il trapassà ha giavischà ch’ins avria ses testament uschè prest, sche duaja quai er daventar.» L’uffizial è sa mess a la maisa, ha rut ils trais sigils ed avert il testament. Tut ils egls dal preschent eran drizzads sin el. El ha alura avert cun clera vusch il testament che cuntegneva il suandant:

En num da la sontgissima trinitad. Amen

En quest testament èn notifitgads ils ultims acts da mia voluntad. Jau hai scrit quest document che jau era anc saun ed en possess da la forza intellectuala, ed jau ordinesch cun quel quai che suonda:

1. Mes funeral duai esser decent e senza nagina pumpa. A mia sepultura èn d’envidar represchentaziuns da tut las congregaziuns religiusas da questa citad, e quellas èn da remunerar tenor l’usit vertent. En il decurs da l’emna che suonda mia mort èn da celebrar en tut las baselgias da Ferrara, en mintgina trais sontgas messas en suffragi da mi’olma. Ultra da quai destinesch jau in chapital da 500 liras per ina messa d’anniversari en la baselgia da mia plaiv che duai vegnir celebrada mintg’onn sin il di da mia mort.

2. Al reverendissim signur plevon da la plaiv numnada èn da remetter 1800 scuds che jau hai destinà en trais parts egualas l’emprima per la baselgia parochiala, la segunda per l’ospital dals paupers e la terza per l’asil dals orfens da questa citad.

3. Tut mes servients ch’èn dal temp da mia mort en mes servetsch duain mintgin retschaiver 10 scuds en regurdientscha da mai; quels servients però ch’èn stads diesch u dapli onns en mes servetsch, duain retschaiver mintgin 20 scuds.

4. Jau elegel e decler per ertavel universal da tut mes bains movibels ed immovibels mes emprim servients, il signur Melchior Brunner d’Alvagni en il Grischun, il qual ha tras sia gronda diligenza, activitad e fidaivladad adina gì quità da mes affars ed er gidà ad augmentar mia substanza. El ha da distribuir ils legats surmenziunads e da procurar per tut il necessari en connex cun mes mortori.

5. A mes migiurs sin mias quatter proprietads funsilas, las qualas van en possess dal numnà ertavel universal Melchior Brunner, èn da relaschar ils tschains da l’ultim mez onn.

6. Il chapital che resta suenter avair distribuì tut ils legats surmenziunads tutga medemamain al menziunà signur M. Brunner ed al ha da servir per alimentar l’affar, il qual el surpiglia immediatamain suenter mia mort.

Dieu ma dettia la vita eterna! Amen.

Ferrara, ils 18 da zercladur 1786.

Giacum Demerla

Avend prelegì il testament, ha l’uffizial suttascrit e surdà l’impurtant document a Meltger. Tut ils preschents èn stads surprais da quai ch’els avevan vis ed udì. Sin Meltger guardavan els gia cun bler pli grond respect, savend che quel era uss in grond signur. Meltger sez è stà qua l’emprim mument sco petrifitgà, uschè gronda è stada sia surpraisa. Ad ina tala fortuna n’aveva el mai pensà; el fiss er stà cuntent da mo retschaiver sia paja ch’el aveva gudagnà aschamain sco servient. Ma uss n’aveva el betg peda da far lungas reflexiuns sur da sia fortuna; ses emprim quità è stà quel da procurar per la degna sepultura da ses bun patrun. El ha ademplì tut las ordinaziuns fatgas en il testament areguard il funeral. Il café e la fabrica èn restads serrads per otg dis. A la sepultura aveva el tras in circular envidà tut ils enconuschents ed amis dal patrun ed er la colonia da Grischuns, ils quals sa chattavan gia da quel temp a Ferrara. Insumma ha el fatg tut ses pussaivel per dar l’ultima onur a ses bun patrun e benefactur. El ha anc fatg dapli che quai ch’era ordinà en il testament dal trapassà, laschond il di da la sepultura reparter ina bella summa als paupers da la citad. El ha er suenter curt temp fatg tschentar in stupent monument da marmel sin la fossa dal bun defunct. El n’ha spargnà ni daners ni stenta per mussar si’engraziaivladad envers il generus patrun.

Il novavel di suenter la sepultura ha el puspè avert ses café ed er cuntinuà da producir tschigulatta. Ils servients e lavurants dal patrun ha el salvà tuts er en ses servetsch; pertge che quels enconuschevan l’affar ed eran gia disads da lavurar sut la direcziun da Meltger. El era led d’avair ses frar Georg en ses affar; quel al saveva bainduras substituir e survegliar l’affar cur che Meltger era ina giada u l’autra absent pervi da fatschentas. Novaziuns n’ha el ad interim fatg naginas en ses affar, el al ha manà en la maniera da ses bun patrun ed era fitg cuntent cun la rendita ch’el fascheva. Essend uss tut puspè en il vegl curs, ha Meltger pensà da far ina visita a ses geniturs. El era uss gia 21 onns en l’Italia e bramava da vesair ses geniturs e da purtar a quels succurs. Ed el saveva uss er far quai. El possedeva a Ferrara in stupent café cun ina chocolateria e tuts dus affars prosperavan. Ultra da quai aveva el er ertà da ses patrun tut las mobiglias e tut la martganzia ch’era stada en chasa dal patrun cur che quel è mort. Plinavant era el il possessur da quatter bellas champagnas situadas en la vischinanza da la citad da Ferrara. Er il chapital ch’el aveva ertà era pli ampel che quai ch’el aveva supponì a l’entschatta. Suenter avair distribuì tut ils legats e pajà tut ils custs dal funeral, al è anc restada en cassa ina summa da circa 10 000 scuds. Quai era da lez temp ina gronda facultad e Meltger pudeva sustegnair ses geniturs e parents senza ch’el fiss s’accurschì quai en sia cassa, la quala sa multiplitgava di per di tras las bunas fatschentas da ses affars.

Aveva Meltger ina giada ina bun’idea, na steva el betg a mesa via, mabain l’exequiva. El ha prendì uss tut las disposiziuns necessarias per pudair returnar en patria a far ina visita a ses geniturs e parents. El ha provedì ses affars cun tut il necessari, ha installà ses frar Georg sco capo da ses affar ed è partì vers chasa enturn ils 12 da fanadur 1788. El era sa provedì cun ina bella summa da daners e sa vestgì elegantamain. En Italia ha el gì la chaschun da far ses viadi en charrotscha; ma essend arrivà a Colico, ha el fatg ses viadi a pe, è passà Clavenna ed il Set ed è arrivà ina dumengia vers saira a Bivio, nua ch’el ha pernottà. Co al fascheva bain la magnifica aria alpina da las muntognas! El pareva dad esser tut in auter uman e respirava bler pli libramain; il cuntrast tranter l’aria umida, pesanta da Ferrara e l’aria alpina, fina e vivifitganta, era pelvaira fitg grond. L’auter di ha el cuntinuà ses viadi, ma el n’aveva betg gronda prescha, el viagiava be promenond per pudair considerar endretg la cuntrada e tut las chaussas ch’al devan en egl. En tut las vischnancas sa fermava el in’urella per discurrer cun la glieud e s’infurmar d’ina chaussa u l’autra. Igl era quasi notg cur ch’el è arrivà a Casti, nua ch’el vuleva pernottar. L’autra damaun è el sa mess fitg marvegl sin via; el è suandà cun cor battent il curs da l’Alvra, passà Surava ed è arrivà a bun’ura al bogn d’Alvagni. Betg lunsch davent da quel avevan ses geniturs in bel prà ed el ha observà en quel in prader che segava frestgamain. Arrivà en la vischinanza dal prà, ha el enconuschì en quel ses bab. El al ha contemplà, ma ha alura cuntinuà sia via, senza sa dar d’enconuscher. Quest ultim aveva bain vis a passar in ester, ma senza realisar che quai era ses figl. Meltger è passà cumadaivlamain la Tgolda ed ha entupà gist sut il vitg d’Alvagni ina dunna che purtava ensolver ad in lavurant sin il funs. Arrivada datiers dal viagiatur ester, ha la dunna fixà quel cun in’expressiun singulara en fatscha. Er Meltger è sa fermà visavi la dunna e l’ha contemplà. La regurdientscha al è returnada e cumbain che la dunna la pareva veglia, ha el pensà: «Quai è mia chara mamma.» Ma anc avant ch’el la salidia, al ha la dunna ditg: «Ma n’es ti betg mes char Meltger, n’es ti betg il Meltger Brunner?» E schend quests pleds l’èn las larmas siglidas en fila. Meltger è s’avischinà a la mamma, l’ha embratschà e ditg: «Bain, jau sun Voss Meltger pers, chara mamma, ed jau return a chasa tar mes geniturs per implorar da quels perdunament per il levsenn da mia giuventetgna. Ma perdunais Vus, chara mamma?» La buna mamma ha strenschì ses figl al sain matern e ditg: «Jau t’aveva gia perdunà l’emprim di.»

Mamma e figl han anc discurrì ina pezza ensemen e Meltger ha raquintà a la mamma co ch’i giaja cun il frar Georg. Alura ha la mamma dumandà el: «N’has ti betg vis il bab? El sega sin noss prà grond sut la Tgolda.» «Bain, jau al hai vis ed er enconuschì; ma jau n’hai betg gì il curaschi da ma preschentar ad el, jau vi pli gugent far quai en nossa chasa en Vossa preschientscha, chara mamma.» «Alura va ti a chasa; ti vegns a chattar là duas da tias soras, la Margretta e la Ursula», ha la mamma ditg; «ma jau vi purtar l’ensolver al bab, avant che la schuppa saja fraida ed alura er preparar il bab sin tes return en la chasa paterna.» Avend ditg quests pleds, è la mamma ida vinavant e Meltger è entrà il proxim mument en vischnanca ed è ì directamain en la chasa da Florin Antony Brunner ed ha chattà qua sias duas soras, las qualas n’al enconuschevan betg; ma Meltger è prest sa dà d’enconuscher, ed ellas han gì in grondissim plaschair da lur frar. Dentant era la mamma Anna Maria arrivada tar ses um che n’aveva anc betg finì da segar. Ils dus vegls èn sa mess per terra, la mamma ha rasà or ina tuaglia e mess l’ensolver sin quella. Durant ensolver ha Florin Antony dumandà sia dunna: «N’has ti betg entupà in signur ester? Circa avant ina mes’ura è passà in stupent signur giuven; el era grond e bain vestgì, sa fermava mintga mument ed ha er contemplà mai sco sche jau fiss ina persuna remartgabla.»

«Gea, jau hai entupà quest signur», ha la mamma respundì, «ed jau hai er discurrì in’urella cun el. El aveva da tuttas sorts mirveglias e vuleva s’infurmar da tuttas sorts chaussas. Ma cur che jau al hai finalmain enconuschì, hai jau chapì tut ses sa cumportar.»

«Ma danunder enconuschas ti in tal signur ester?», ha replitgà il consort. «Quel n’è franc mai stà ad Alvagni; almain jau na ma regord betg d’avair vis qua quest signur.»

«E tuttina al has ti vis bleras giadas, has er discurrì bleras giadas cun el ed al enconuschas er uschè bain sco jau», ha la dunna ditg.

«Ti ma mettas en anc pli grond embrugl, chara Anna Maria», ha Florin replitgà. «Jau n’hai absolutamain nagin’idea tgi ch’el pudess esser.»

«El è noss parent», ha la dunna cuntinuà, «gea in parent fitg stretg ed jau sper ch’i ta fetschia plaschair da discurrer cun el e perquai al hai jau envidà da gentar oz cun nus en nossa chasa.» Florin Antony ha fatg egls gross e ditg: «Sche vi jau pia guardar tge giast che ti has chattà per via.»

La buna dunna Anna Maria n’ha betg vulì tentar pli ditg ses um ed ha ditg: «Na ta regordas betg pli d’in fugitiv d’Alvagni ch’aveva mess si’entira famiglia en tema ed anguscha? Na ta regordas betg d’in tschert chavrer Meltger che ti enconuschevas uschè bain?»

«Quest signur fiss noss Meltger?», ha l’um dumandà cun surpraisa, durant che ses egls èn s’emplenids cun larmas. «Pertge n’ha el alura betg discurrì cun mai, cur ch’el è passà sperasvi? El m’ha franc enconuschì, el ma sto avair enconuschì e saveva er che quest prà tutgia a nus.»

«Gea, el t’ha enconuschì», ha sia dunna replitgà, «ma el n’ha betg gì il curaschi da ta pledentar. El ta vul salidar pir a chasa e ta dumandar per perdun per sia fugia. Jau sper che ti sajas conciliant vers el; el ta vegn a far bun per tut il mal ch’el t’ha chaschunà insacura.»

Ils dus conjugals han anc discurrì in’urella da lur figl Meltger ed èn s’allegrads ch’el era returnà a chasa. Da sia fortuna na savevan els anc nagut; pertge che ni Meltger ni Georg als avevan scrit insatge da l’ierta fatga. Il bab ha prest gì finì da segar ed è alura ì a far or chanvads, e cur che tutta lavur è stada finida, èn els ids plaunsieu a chasa. Meltger aveva entant fatg enconuschientscha cun las duas soras che sa chattavan a chasa e quellas al avevan gia raquintà tut las novitads ch’ellas savevan. Meltger gieva si e giu en stiva e deva mintgamai in’egliada or da fanestra per guardar sch’ils geniturs arrivian. Finalmain ha el vis els in toc sut la chasa ed el è daventà in pau inquiet; pertge ch’el temeva anc ses emprim inscunter cun il bab. Udind ad entrar ils geniturs en chasa, è el sa mess en vischinanza da l’isch ch’era avert. Faschond il bab ses emprim pass en stiva, ha Meltger tschiffà il maun dal bab, è stà en schanuglias ed ha ditg, bitschond il maun dal bab: «O ma perdunai, char bab, perdunai il levsenn da mia giuventetgna!» Dapli n’ha el betg pudì dir. Il bab, senza dir pled, ha auzà si da plaun il figl, e quel ha vis ina larma en ils egls dal bab. Fatscha a fatscha han els dà in’egliada l’in si per l’auter ed èn s’embratschads. Ils dus umens gigants e ferms sco fier bragivan sco uffants. Finalmain ha il bab ditg: «Tut t’è perdunà, char Meltger, ed jau hai in grondissim plaschair che ti es returnà a chasa.» Er la mamma ha beneventà danovamain ses figl en la chasa paterna, ed uss tuts ch’èn sa mess davos maisa e Meltger ha cun ina giada stuì cumenzar a raquintar co ch’i saja passà cun el en terras estras e tge ch’il frar Georg fetschia a Ferrara.

Gia ditg avant ch’ils geniturs returnian da la lavur aveva Meltger, ch’aveva oz appetit, discurrì cun sias soras davart il gentar, gea el las aveva ordinà tge e quantas tratgas ch’ellas hajan da cuschinar ed ha alura er fatg ir per in quart bun vin. Vulend la mamma uss ir en cuschina a preparar il gentar, han las figlias ditg ch’il gentar saja gia prest preparà, ella possia uss gia rasar or la tuaglia. La mamma ha fatg quai ed en curt temp è alura il gentar cumparì sin maisa ensemen cun il quart vin. La persuna principala era oz il Meltger ed el ha quasi d’in cuntin stuì raquintar da sia vita en l’Italia. Cur che la famiglia aveva bunamain finì da gentar, è Meltger s’auzà ed ha ditg a sia sora Margretta: «Ve cun mai en cuschina, jau vi uss anc cuschinar ina tratga taliana per ils geniturs; ma ils auters na dastgan betg vegnir en cuschina quell’urella.» El è sortì e Margretta al è suandada. Ella al ha sinaquai stuì dar ina stgadella; Meltger ha mess lien 1500 scuds en munaidas d’aur e las ha cuvert cun ina pitschna tuaglia alva. Alura è el ì en stiva ed è puspè sa mess a maisa. Prest ha Margretta purtà la stgadella en stiva e l’ha tschentà sin maisa davant ils geniturs e Meltger ha ditg: «Questa tratga è uss be per vus, geniturs; jau sper ch’ella as plaschia. Auzai Vus mamma la tuaglia!» Surriend ha la mamma auzà la taila, ma l’ha laschà crudar or da maun cur ch’ella ha observà las munaidas d’aur glischantas. L’entira famiglia ha guardà cun gronda surpraisa sin questa tratga extraordinaria; ma Meltger ha ditg: «Chars geniturs, quests daners èn l’emprima rata cun la quala jau as vi recumpensar il bun che vus m’avais fatg en mi’uffanza fin il di che jau as hai bandunà. Nua che sa chattavan questas munaidas d’aur hai anc pliras ed jau sun uss tut sulet en il cas d’avair quità per vus e vi ch’i n’as manchia betg pli ina suletta chaussa necessaria. Ma jau vi er guardar per mes chars fragliuns tant sco ch’i m’è pussaivel. Jau as dastg er sincerar che jau hai acquistà questa munaida ed anc blera autra facultad a moda sincera e sper ch’i giaschia la benedicziun sin mia facultad.»

Sinaquai ha Meltger raquintà a ses geniturs che ses bun patrun al haja testamentà tut sia facultad e ch’el saja uss in um bainstant. Ils geniturs e las soras han fatg egls gross, udind d’ina tala fortuna da lur Meltger. Revegnì da si’emprima surpraisa ha il bab ditg: «Jau hai grond plaschair che ti has acquistà in’uschè gronda facultad; ma dapli che tia ritgezza ma plascha che tes patrun ta l’ha testamentà, quai che cumprova ch’el saja stà cuntent cun tai e che ti al has servì conscienziusamain. Diligenza, activitad e sinceradad mainan semper a la fortuna.»

Uss era Meltger la pli impurtanta persuna ad Alvagni. Tut che sa regurdava anc da sia fugia e sa smirvegliava ch’il chavrer fugitiv era daventà in signur en terras estras. N’avend ses geniturs betg anc finì da fanar, als ha Meltger gidà sco in famegl en questas lavurs. El segava cun il bab, gidava la mamma e las soras cun far or chanvads e raschlar ed era uschia activ da l’alva fin la saira tard. Quai plascheva a quels d’Alvagni ed els respectavan Meltger anc dapli, vesend ch’el n’appartegneva betg a quella classa d’umans che crain che lavurs champestras na sajan betg adequatas a quels ch’han fatg fortuna u pon almain sa pender vi da la fortuna dad auters.

In di ha Meltger fatg vacanza ed ascendì la muntogna. El ha visità las alps d’Alvagni ed er tut quels lieus, nua ch’el aveva pertgirà las chauras. Vesend la cuntrada da Mosch, è el anc sa regurdà vivamain da l’aventura succedida cun el il di da sia fugia. El ha er visità las tegias da las alps e sa laschà tractar dal persunal d’alp cun bun latg entir cun groma dultscha gustusa. El ha declerà als famegls ch’il latg e la groma en las alps grischunas saja tuttina insatge bler meglier e pli substanzial ch’ils cafés e las tschigulattas en las citads talianas. Pir tard la saira è el arrivà a chasa; el era bain fitg stanclentà, ma tuttina al aveva quest’excursiun frestgentà miraculusamain. Ils proxims dis ha el anc fatg intginas excursiuns en las vischnancas vischinas; el ha visità Curvalda e Lantsch, Filisur e Bravuogn. Il temp era bel e l’aura fitg favuraivla per tals viadis e Meltger ha sentì che l’aria alpina al fascheva fitg bain; enstagl da restar mo duas emnas ad Alvagni, sco ch’el aveva previs, è el perquai restà trais emnas a chasa. Ma finalmain ha el stuì sa resolver da partir. Ses geniturs e fragliuns al vulevan bain stimular da restar anc pli ditg; ma sia preschientscha era absolutamain necessaria a Ferrara ed el ha stuì partir circa da mez avust. Il cumià da ses geniturs e fragliuns è stà fitg dolurus, ma Meltger als ha empermess da far in’autra giada ina visita.

Ses return a Ferrara è succedì senza nagin’aventura. La saira dal sisavel di da ses viadi è el arrivà saunamain a chasa ed ha chattà là ses café e la chocolateria tut en urden. Nagut extraordinari n’era succedì durant si’absenza da tschintg emnas. Ma ses frar Georg fascheva ina trista tschera; el era magher e pallid sco la mort. Meltger al ha fatg far vacanzas las proximas emnas, sperond ch’el revegnia da promenar in pau per la champagna enturn. In da ses migiurs al ha envidà da star per intgin temp sin la champagna tar el e da baiver la damaun e la saira latg mulsch. Il giuven ha fatg quai, ma senza ch’el daventass pli frestg. A Meltger na plascheva quella chaussa betg, ed el ha tramess il frar tar in dals pli renumads medis da la citad. Quel ha scurlattà il chau e cusseglià ch’il giuven duaja midar l’aria; sco ch’i paria saja el infectà da l’etisia e quai saja fitg privlus. En consequenza da questa consultaziun è Meltger immediat sa resolvì da far returnar en la patria il frar. El al ha provedì cun ina summa da daners suffizienta e Georg è partì vers chasa il mais d’october. El è arrivà fin Cremona ed è daventà là seriusamain malsaun. El aveva sin viadi, essend l’aura da quel temp criva, piglià in nausch dafraid. El era apaina stà in di en l’ustaria a Cremona ch’ins al ha stuì purtar en l’ospital, e paucs dis suenter ha Meltger retschet la nova che ses frar Georg saja mort en l’ospital a Cremona. Na savend el betg sez ir a Cremona, nua ch’el fiss arrivà pir suenter la sepultura dal frar, ha el fatg scriver a l’administraziun da l’ospital ch’el saja pront da pajar tut ils custs da la cura e da la sepultura da ses frar. A medem temp ha el er scrit a chasa als geniturs da la trista sort dal frar Georg ed empruvà d’als confortar.

La mort da ses frar aveva attristà Meltger. El ha uss sez puspè stuì prender l’entira direcziun da ses grond affar sin ses givels. Tut sias interpresas èn reussidas ed el ha fatg onn per onn meglras fatschentas. Ma el sa sentiva in pau abandunà, n’avend nagina persuna, cun la quala el avess pudì sa discurrer e sa cussegliar sur diversas chaussas da ses affar extendì. El aveva scrit a chasa ch’ina da sias soras pudess vegnir a Ferrara tar el; ma quellas na vulevan betg ir en terras estras, ellas stevan pli gugent a chasa cun ils geniturs. Circa diesch onns aveva Meltger vivì sulet cun ses numerus servients; ma el è la finala vegnì unfis da questa vita ed è sa resolvì da maridar, sch’el chattia ina dunna che saja adattada per ses affar. El enconuscheva ina brava vaiva ch’aveva duas mattettas frestgas ed adestras. Questa dunna abitava en la vischinanza da ses café, e Meltger aveva mintga di chaschun d’observar tge vita che quella dunna manava. Ella aveva intgina facultad, ma ritga na la pudev’ins betg numnar. Plaschend ad el questa dunna en tuts rapports, ha Meltger fatg si’enconuschientscha e la chattond pietusa, diligenta ed undraivla, al ha el spusà ella suenter in mez onn. El è sa sentì fortunà en ses matrimoni. Cumbain ch’el na vuleva betg che sia consorta sa participeschia a las lavurs en ses affar, sche discurriva el tuttina gugent sur da quels cun ina persuna, da la quala el pudeva sa fidar. I deva però er situaziuns, en las qualas l’agid da la dunna era necessari, sco per exempel cur che Meltger era ina giada u l’autra absent per motivs da fatschenta.

Na benedind Dieu quest matrimoni betg cun descendents, ha Meltger pensà suenter trais onns a ses parents ad Alvagni, ils quals duevan daventar ses successurs, en cas ch’el dueva murir senza laschar enavos agens uffants. Avend instruì sia dunna en tut ils roms da ses affars, uschia ch’ella al saveva uss substituir en l’affar, è el sa resolvì da far ina visita ad Alvagni. Cumbain ch’el era uss in um da prest 50 onns, vivevan ses geniturs anc ed er ses fragliuns cun excepziun dal frar Georg ch’era mort a Cremona e d’ina sora ch’era morta nubila ad Alvagni. Vers la fin dal 18avel tschientaner, cur che Napoleun aveva inundà l’Italia Superiura cun las armadas da la Republica franzosa e dà als stadis in’autra furma, avevan er las delegaziuns papalas patì bler dals disturbis da la guerra. Ils affars na flurivan betg uschè bain sco avant, e cur che questas truschas da guerra n’èn er betg stadas finidas ils emprims onns dal 19avel tschientaner, èn blers affars stads ruinads totalmain. Meltger Brunner aveva er sentì las nauschas influenzas da la guerra en ses affar; ma el lavurava tuttina anc cun bun profit, aveva daners avunda per ses negozis ed ha anc pudì prender ina summa considerabla cun sai, cur ch’el ha fatg il 1808 sia ultima visita ad Alvagni.

Arrivond ad Alvagni l’entschatta dal mais da zercladur, ha el anc chattà en vita bab e mamma, ma tuts dus eran uss vegls e flaivels. Ils buns geniturs han gì ina gronda legria d’anc vesair ina giada lur figl avant lur mort. Meltger è s’interessà surtut da l’economia da ses fragliuns, ch’eran maridads, ed ha repartì generusamain tenor basegn ina bella summa tranter ils geniturs e ses fragliuns. Quels al han benedì per quest sustegn ch’els savevan duvrar fitg bain. Meltger ha declerà a ses geniturs ch’el als veglia trametter mintg’onn tants daners sco ch’els hajan da basegn; els duain d’uss envi lavurar be quai ch’als plaschia per avair in pau moviment e passatemp; ma lavurs grevas na duain els betg far, quai na fetschia betg da basegn, el possedia facultad avunda per als mantegnair durant tut la vita.

Cur ch’èn arrivadas las uras che Meltger ha stuì returnar a Ferrara, è l’entira famiglia stada fitg trista, principalmain ils geniturs che sentivan fitg bain ch’els hajan da prender cumià da lur figl per vita e mort. Cur che Meltger è partì, ha el prendì cun sai dus nevs, in figl da ses frar Christian ed in figl da sia sora Catharina; l’emprim sa numnava Christian Antony e purtava er il num da famiglia Brunner, l’auter aveva num Paul Liesch. El è arrivà saunamain a Ferrara cun ils dus nevs ch’era frestgs giuvens. Ma Meltger n’als aveva betg manà a Ferrara per als laschar far ils signurs e pultruns, mabain per als far emprender da lavurar e spargnar. Els han stuì cumenzar cun las pli simplas lavurs e tenor merits al laschava el avanzar en lur plazza sco auters servients. Tuts dus giuvens èn sa mussads abels ed adesters ed èn er sa depurtads a plaina cuntentientscha da l’aug. Quai ha fatg plaschair a quel ed el lavurava sez cun nov anim en ses affar. Cur che las guerras èn stadas passadas e la pasch e l’urden è stà returnà en l’Italia, han ils affars puspè cumenzà a far splendidas fatschentas. Er l’affar da Meltger Brunner a Ferrara ha cumenzà a flurir pli che mai. Il café che purtava uss gia dapi intgin temp il num ‹Café Brunner› era in dals emprims affars da quella sort a Ferrara e vegniva frequentà da la pli gronda signuria da la citad, oravant tut la saira avant e suenter il teater che sa chattava en proxima vischinanza. Meltger è sa retratg pli e pli da las lavurs; el aveva be anc la direcziun e la surveglianza da l’affar. Las grondas lavurs stuevan ses dus nevs far, ils quals eran occupads di e notg ubain en il café, ubain en la chocolateria. Els faschevan questas diversas lavurs alternantamain ed a cumplaina cuntentientscha da lur aug. Perquai tegneva l’aug er aut ses nevs ed als amava sco sch’els fissan ses figls.

Cur ch’il stadi papal ha tegnì pli tard truppa svizra, aveva Ferrara er savens intginas cumpagnias dals dus regiments svizzers en garnischun. Tut quests uffizials svizzers che sa chattavan a Ferrara eran sco da chasa en il café Brunner, ed il possessur Meltger Brunner aveva in grond plaschair ch’ils cumpatriots frequentavan ses café e sa mussava er adina generus vers quels. Ma oravant tut aveva el ses plaschair cun ils cumpatriots grischuns, en spezial cun ils Rumantschs, cun ils quals el aveva per disa da discurrer la lingua materna. Er sutuffiziers e schuldads rumantschs che vegnivan ina giada u l’autra en ses café tractava el generusamain e mai n’als laschava el pajar lur café e tschigulatta ch’els bavevan; anzi aveva el in grond plaschair cur che quels cumpatriots frequentavan ses café. Perquai n’era il cafetier Brunner betg daventà pauper, mabain era uss fitg ritg e saveva giudair ils dis da sia vegliadetgna en tutta commoditad.

Meltger Brunner ha cuntanschì ina vegliadetgna da passa 84 onns ed è mort enturn l’onn 1840 suenter ina curta malsogna, deplorà da tut ses parents ed enconuschents. Tut ils Grischuns, militars e civils, che sa chattavan da quel temp a Ferrara èn cumparids a sia sepultura sco er auters Svizzers e blers Talians. Cun Meltger Brunner era passà en fossa in um religius, undraivel, activ e diligent ed in benefactur da blers paupers. Cumbain ch’el era stà fitg spargnus ed econom, aveva el per la miseria adina il maun avert e sustegneva generusamain tut quels, ils quals el tegneva degns da sustegn.

Intgins dis suenter sia mort han ins avert il testament ch’el aveva gia fatg avant dus onns. Tenor quel ha sia dunna retschet 5000 scuds e sias duas figlias estras mintgina 1500 scuds. Per ses parents ad Alvagni aveva el destinà ina summa da 2000 scuds. Tut si’autra facultad aveva el testamentà a ses dus nevs, ils quals al avevan servì gia blers onns en ses café. A Christian Antony ha el laschà enavos il café cun tut il mobigliar, trais da ses bains rurals e 3000 scuds en daner contant. El al aveva preferì als auters nevs, perquai ch’el purtava il num da famiglia Brunner, il qual num il café dueva purtar er suenter la mort dal testader. Paul Liesch, l’auter nev, ha retschet la champagna gronda e circa 9000 scuds. Quel ha fundà cun sia bella ierta in auter affar ch’exista anc ozendi e che giauda in bun renum a Ferrara.

Christian Antony Brunner ha uss manà ses affar sut il num ‹Café Brunner›. El ha maridà ina Taliana e gì cun quella intgins uffants. El n’è betg arrivà ad ina uschè auta vegliadetgna sco ses aug, e cur ch’el è mort, ha ses figl ertà il café. Ma quest figl è mort giuven ed ha laschà enavos il café a ses trais uffants, ils quals èn anc oz proprietaris dal Café Brunner. Na savend quels betg manar in tal affar, essend memia giuvens, è il café stà sur lung temp affittà als parents Liesch a Ferrara, ils quals han pir bandunà avant circa diesch onns quest affar per manar cun pli gronda forza lur agen affar. Tgi che maina da preschent questa café m’è nunenconuschent, ma l’affar porta anc il num Café Brunner, e sche noss cumpatriots rumantschs ch’èn en l’Italia passan ina giada tras Ferrara, sche pon els facilmain chattar quest café sin la plazza principala da la citad datiers dal teater al Corso della Giovecca.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Annalas da la Societad Retorumantscha nr. 2, 1887, p. 282–342.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse