Il chalger da Sent

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Il chalger da Sent  (1868) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

L’enviern da l’onn 1653 era stà in enviern da gronda fradaglia, spezialmain en nossas valladas alpinas. La fin da mars giascheva anc ina grossa navada en l’Engiadina ed er en autras cuntradas dal Grischun. Savens giugavan vehements orcans cun la naiv e furmavan cuflads insurmuntabels sin vias e trutgs da nossas muntognas. Igl era uss gia vargà chalonda avrigl ed anc na vuleva l’enviern prender nagina fin; novs orcans e novas cuflas èn vegnidas enstagl da la primavaira, sin la quala tut che spetgava cun gronda impazienza. Ils purs cumenzavan a temair ch’els stoppian laschar pirir lur muvels, essend che lur fain gieva a fin. Ma quai eran stads ils ultims sforzs dal criv enviern; ils vehements suffels settentriunals cumenzavan uss a tschessar ed il favugn ha interprendì mez avrigl sia lavur difficultusa; ma el ha suflà cun tanta vehemenza che nagut n’al ha pudì resister. En circa otg dis ha el gì consumà la naiv en las valladas bassas ed en otg auters dis ha el gì terrenà las spundas da las muntognas fin lunsch si sur las aclas. A quest figl dal desert servetschaivel che fa a nossa terra alpina la primavaira uschè buns servetschs è suandada immediat ina buna plievgia chauda e l’effect che quella ha fatg sin la champagna, è stà mirveglius. Mintga collina e mintga foppa è s’ornada cun il bel vestgì da la primavaira ed en paucs dis è l’entira cultura stada surtratga cun ina zunt plaschaivla cuverta da bellas flurs. Da quella midada en la natira han ils purs savì grond grà; lur muvels eran uss or dal privel da stuair pirir pervi da mancanza da pavel; pertge che las pastgiras nutrivan uss suffizientamain la muaglia pitschna e gronda.

Sin la campagna regiva uss gronda vivacitad. Ils purs eran occupads cun lur lavurs champestras; qua vegniva ladà, la vegniva arà, semnà, arpegià cun la pli gronda diligenza e l’entira cultura sumegliava in furmicler. Sin las pastgiras resunavan las chanzuns dals pasturs, ils accords penetrants da las stgellas accumpagnads da las melodias da la tiba. Ed en quest tumult ramuravan alura anc las vals che tramettevan lur auas furiusas en la bassa per las derscher en il maiestus En che passava a tunond tras la bella vallada. Quella bella scena vegniva sclerida d’in bel sulegl da matg e l’aria savurava lunsch enturn da las flurs dals prads e da las flurs dals tschareschers, ils quals la bun’aura dal matg aveva mess ils ultims dis en fluriziun. La saira tegnevan alura ils lavurers da la champagna ed in pau pli tard er ils muvels lur entrada en il vitg ed i durava ditg avant che la canera ed il tumult tschessavan ed il silenzi nocturn prendeva possess da las stradas da la vischnanca. Quella vita lavurusa ha durà pliras emnas ina suenter l’autra, fin che la gronda part da las lavurs dal funs èn stadas finidas e ch’ils muvels èn vegnids chatschads en las aclas.

Durant quest temp da gronda lavur regiva per il di or grond silenzi en il vitg da Sent. Cun excepziun d’inqual dunna e d’uffants na sa chattava nagin auter en il vitg che forsa inqual mastergnant. In tal avdava sisum il vitg en ina chasetta pauc pli gronda ch’ina tegia d’acla. Quai era il maister Gian Runell, in chalger giuven da pauc pli che 18 onns. Gian era in orfen; el aveva pers ses geniturs gia avant set onns, ch’el era anc in mattet da strusch dudesch onns. Ses geniturs eran stads glieud paupra che stueva fadiar il paun quotidian cun ir a schurnada. Al pauper orfen era restà zunt nagut auter suenter la mort da ses geniturs che la chasetta mez scrudada da quels. In da ses augs però, in chalger lavurus, al ha prendì tar el ed al ha educà uschè bain sco ch’el saveva. Uschè prest sco che Gian ha gì la forza necessaria, al ha l’aug mussà il mastergn da chalger, il qual il giuven adester ha prest enconuschì uschè bain sco ses maister sez; pertge che l’aug Not n’era betg gist in fin chalger. Ma il pauper giuven aveva strusch emprendì ses mastergn che l’aug è mort ed el è daventà per la segunda giada in orfen abandunà da tut il mund. Uss però era el abel da fadiar ses paun da mintgadi. El ha prendì possess da la chasa da ses geniturs ed ha fatg il chalger ad agen quint. Ses tegnairchasa era fitg simpel; la gronda part da l’onn gieva el a cuser tar ils purs, sco che quai è usità sin la terra. Cur ch’el lavurava a chasa sia, viveva el zunt simpel; la damaun prendeva el in pau latg e paun nair, da gentar aveva el paun e chaschiel, la saira aveva el puspè latg, ni ch’el cuschinava ina minestra. Tar tut quella frugalitad fluriva il giuven excellent; el era daventà grond e ferm ed aveva, malgrà il seser cuntinuadamain en la stanza, survegnì ina bella colur. Cun ses natiral ferm e robust s’univa in excellent umor ch’al rendeva plaschaivel dapertut nua che el vegniva.

Quels dis da bell’aura lavurava Gian a chasa sia; ils purs n’avevan betg peda da star a chasa e tegnair cumpagnia al chalger. Quest bel temp da la primavaira aveva er dà nov anim al giuven mastergnant. El avriva las fanestras da sia chasetta e laschava resunar sias chanzuns sco ils utschels en l’aria. Passava insatgi sper sia chasa via, sa fermava quel tschert per tadlar las frestgas melodias dal legher chantadur; cunzunt las giuvnas tadlavan gugent la vusch sonora dal giuven mastergnant. Saveva Gian ch’el aveva da questas audituras davant sias fanestras, laschava el er resunar sias pli bellas melodias e modulava sia vusch en ils pli dultschs tuns. Ma sias pli bellas chanzuns chantava Gian, cur ch’el veseva la Mengia dal nuder Cla Pitschen, ina giuvnetta bellissima ed adestra, cun la quala el viveva en fitg buna amicizia. Al nuder Cla Pitschen però na plascheva quell’amicizia tranter sia figlia e Gian betg. Cla Pitschen era in pur bainstant ed el aveva tema che sia figlia pudess pigliar ina memia grond’affecziun per il legher mastergnant e ch’i pudess a la fin nascher in’amur tranter il giuven e sia figlia. Perquai vegliava el cun tutt’attenziun sur sia figlia ch’ella na survegnia betg occasiun da sa conversar cun Gian. Per quest motiv na ha el betg pli dà da lavurar a quel e n’al ha betg pli laschà vegnir a cuser en sia chasa.

Questa severitad dal nuder ha fatg mal betg sulet al pauper mastergnant, mabain er a Mengia ed ha plitost servì ad engrondir l’affecziun tranter il giuven e la giuvna. I deva anc bainduras in’occasiun ch’els vegnian ensemen insanua nunspetgadamain e quellas conferenzas secretas nuavan alura mo pli ferm lur amicizia e l’han propi midà en curt temp en in’amur intima. Gian però veseva la gronda difficultad ch’el avess stuì surventscher per pudair acquistar ina giada la giuvna da ses cor, e quai al fascheva pli e pli trist. Darar che sias chanzuns resunavan pli e delectavan ses vischins. Il giuven aveva pers si’ilaritad natirala e na gieva quasi mai pli tranter la giuventetgna, cur che quella sa radunava las dumengias per far ses gieus e tramagls. Nagin na saveva nua ch’i manchia, cun excepziun da Mengia che n’era però betg intenziunada da palesar l’afflicziun da ses amant. Cur che ses cumpogns sa radunavan tar lur gieus e tramagls, bandunava Gian il vitg e percurriva las vals ed ils guauds da las muntognas en tuttas direcziuns per calmar il turment da ses cor. Ma tut quellas excursiuns e distracziuns n’al han betg purtà grond levgiament, anzi la dolur interna creschiva ad in crescher ed il pauper giuven pativa fitg da corp e da spiert.

In di che Gian lavurava en sia chasetta, è entrà en sia stiva in um dal vitg ch’era stà blers onns en servetsch militar en l’Italia. L’um purtava in pèr chalzers cun el, ils quals el vuleva laschar reparar. Fili Vulpi, uschia sa numnava l’um, ha tegnì ina pezza cumpagnia al giuven mastergnant e discurrì da sias aventuras en terras estras. Fili aveva vis Milaun, Verona e Vaniescha e saveva raquintar bleras chaussas al giuven che tadlava cun grond’attenziun las istorgias e paraulas dal vegl tschantschus. Quel ha raschunà al giuven da la bella natira da l’Italia, dal bun clima, da las citads magnificas, dal legher viver tranter ils Talians e da quellas chaussas pliras. Gian fascheva bainduras ina dumonda al vegl e quel respundeva alura adina cun ina nova istorgia, u vaira ni nunvaira. Cur che Fili Vulpi ha gì bandunà noss giuven mastergnant, n’ha quel gì nagin ruaus pli sin sia sutga. Las istorgias da ses nov ami Fili avevan leventà en el in tschert malruaus, in tschert desideri ch’el na saveva sez betg descriver. Prendend finalmain enta maun ils chalzers da l’um per als reparar, ha el stuì contemplar e considerar quels cun smirvegl, pertge che tals chalzers n’aveva el anc mai vis; quels avevan ina tut pli bella forma che quels ch’el sez ed er ses collegas da Sent e da las vischnancas vischinantas faschevan; er avevan quels chalzers in pli bel e pli fin nutigl che quels ch’ins purtava generalmain en questa cuntrada; pertge ch’il nutigl era da pel vadè enstagl da vachetta, sco quai ch’ils purs duvravan senz’excepziun tar lur chalzers. Gian crajeva dad esser in bun chalger e da pudair star a pèr a ses collegas lunsch enturn, ma quai ha el stuì confessar a sasez: in pèr chalzers uschia sco quels che Fili al aveva purtà per laschar cuntschar na fiss el betg stà abel da far. «Ina fina lavur è quai», ha el ditg a sasez, «e ti che crajevas dad esser in chalger da vaglia, n’es nagut en congual cun il maister ch’ha fatg quests chalzers, quai è in auter chalger che nus auters da la val engiadinaisa.»

Fili Vulpi n’aveva betg chalzers senza fin, perquai è el vegnì gia l’auter di tar Gian per guardar, sche ses chalzers sajan reparads. A Gian è questa visita stada fitg d’engrà, pertge ch’el aveva anc d’interrogar il vegl sur d’ina chaussa e l’autra. Oravant tut avess el gugent savì, tge via ch’ins stoppia prender per ir en l’Italia, pertge che Gian enconuscheva anc pauc il mund e la geografia; da Sent a Scuol, Tarasp e Ftan ensi e da Sent a Crusch e Ramosch engiu, quai era l’entir mund ch’el aveva vis en sia vita. Fili ha descrit la via ch’el aveva prendì, ma sia descripziun è stada fitg magra; el è sa regurdà ch’el era passà tras la Val Müstair e sur in pass ch’al ha manà da là davent en la bassa, ma ils nums dals vitgs e da las pitschnas citads aveva el emblidà dal tut. Questas infurmaziuns che Gian ha retschet dal vegl Fili èn bain stadas fitg insuffizientas, ma ellas al han almain dà in fastiz da quai ch’el vuleva savair. A Fili n’aveva Gian ditg nagut pertge ch’el dumondia suenter da quellas chaussas; ed er el sez saveva strusch pertge ch’el haja talas mirveglias.

Plirs dis ha il giuven lavurà uss tar in pur, ed el stueva sa sfurzar dad esser legher per betg laschar percorscher il pur e sia famiglia sia melancolica, gea el ha schizunt cumenzà a chantar ina giada ni l’autra. Ma tut quai era in’ilaritad sfurzada, nunnatirala; Gian na saveva betg esser pli da buna veglia. Aveva il pauper giuven lavurà tut il di cun la pli gronda diligenza, sche fascheva el alura la saira anc ina promenada ed en sia melanconia extendeva el quella savens sin ina gronda distanza. El preferiva da passentar ses temp liber sin la cultura enstagl da sa metter en letg, pertge ch’el na chattava mai nagin ruaus durant la notg; anzi, il silenzi nocturn che vegniva da lez temp gnanc interrut d’in guitader era anc pli privlus a sia melanconia.

Ina damaun aveva Gian strusch cumenzà sia lavur ch’el è levà en furia si da sia sutga ed ha bittà martè, crap e chavester giun plaun schend: «Lavuria qua tgi che vul, jau na dun gnanc in pitg pli, davent, davent da qua, davent en il mund ester, qua na support jau betg pli la vita». Sin quai ha el mess en urden tut ses utensils, è sa vestgì ed ha bandunà sia chasa per ir a Ramosch a visitar in parent, al qual el vuleva surdar sia chasetta durant il temp da si’absenza. Igl era gia notg cur ch’el è returnà a chasa e la gronda part dals purs eran gia ids a letg; mo qua e là vesev’ins anc ina glisch. Passond sper la chasa dal nuder Cla Pitschen vi, ha el observà che la porta da la chasa era anc averta e ch’ina glisch ardeva en cuschina. El è sa pustà visavi l’isch davos ina pluna laina per guardar tgi che vegnia a serrar la porta. El aveva spetgà mo in curt temp ch’el ha observà la Mengia che vuleva serrar la porta. «Mengia, spetga in mument!», ha Gian ditg da bass a la giuvna ch’aveva piglià ina gronda tema, observond a s’approximar in um a l’isch da la chasa.

«Es ti quai, Gian», ha la giuvna dumandà cun vusch tremblanta. «Tge vas ti anc enturn da quellas uras, Gian?»

«Jau hai spetgà qua sin tai, Mengia, jau hai anc vulì discurrer cun tai in pèr pleds, avant che jau bandunia Sent, mia chara.»

«Ti vul bandunar Sent?», ha la giuvna dumandà cun anguscha, «tge duai quai avair da muntar? Nua vul ti ir? Ès ti or da senn?»

«Davent vom jau, Mengia, lunsch davent en terras estras vi jau ir, jau na poss betg pli supportar mia sort qua; jau na vi betg esser pli spretschà d’insatgi a Sent. Ma jau hai anc vulì dar cumià a tai, avant che ma metter sin viadi.»

Vesend la giuvna ch’igl era da datschert al giuven cun si’intenziun da bandunar il vitg per viagiar en terras estras, ha ella cumenzà a cridar pitramain.

«Pertge me bandunas ti?», ha la giuvna dumandà singluttond; «Vul Ti rumper mes cor, vul daventar malfidaivel a tias empermischuns?»

«Na, mia chara, quai n’è betg mi’intenziun», ha il giuven respundì cun affect. «Ma tge duai jau far qua? Tes bab na ma concediss mai tes maun; jau sun in giuven pauper, jau sun mo in chalger, ed ad in tal na dat in nuder betg sia figlia. Perquai vi jau tschertgar mia ventira en terras estras; forsa che la fortuna m’è favuraivla, che jau poss acquistar insatge e dastg in di dumandar tes maun da tes geniturs. En mias circumstanzas preschentas fissi inutil da spetgar ni sperar qua sin ina midada dal senn da tes bab. Ma sajas quieta, mia chara: nua che la sort ma po manar, jau na vegn mai ad emblidar vi tai, jau na vegn mai ad emblidar mias empermischuns da ta restar fidaivel fin la mort. Ti ma pos fidar, Mengia, franc, ti ma pos fidar, jau na vegn mai a midar mes senn envers tai, mai, en perpeten mai!»

La paupra giuvna ch’amava Gian cun gronda passiun, sentiva ina gronda dolur en il cor da stuair perder uschè nunspetgadamain ses amant; ma ils motivs che Gian aveva allegà per sia resoluziun da bandunar ses lieu natal ha ella sezza chattà per giustifitgads. Ella enconuscheva il dir senn da ses bab, saveva co che quel era in inimi dals paupers; ella saveva ch’ina maridaglia tranter ella e Gian fiss in’impussibilitad sut las preschentas circumstanzas, en las qualas Gian sa chattava.

«E vul Ti star davent ditg?», ha Mengia dumandà cun las larmas en ils egls.

«Quai sa Dieu», ha Gian respundì. «Jau vegn a far tut mes pussaivel per vegnir tar insatge, ed uschè prest sco ch’i ma reussescha d’acquistar insatge, vegn jau a turnar a chasa, quai t’empermet jau sontgamain.»

Ils dus amants èn anc stads in’urella ensemen en il suler ed han discurrì sur ina chaussa e l’autra ed igl è finalmain reussì a Gian da quietar la giuvna pervi da sia partenza. Lur lia avevan els renovà quella saira ed empermess in a l’auter fidaivladad fin la mort.

Gian è sinaquai ì a chasa sia ed ha mess ensemen anc questa saira sia vestgadira ed ils utensils ch’el vuleva prender cun sai sin viadi. Cun l’alva dal di ha el bandunà l’autra damaun sia chasa paterna per sa metter sin viadi. Mo paucs purs da Sent savevan che Gian haja bandunà il vitg; ils auters èn vegnids a savair quella novitad pir cur che la chasetta da Gian è restada serrada e ch’els han spluntà adumbatten a la porta per surdar al giuven mastergnant ina u l’autra lavur. «Gian è sgulà or», hai gì num, «el è ì en la terra da la cucagna», schevan ils vischins. Pli lunsch n’aveva nagin mirveglias dal pauper giuven. Suenter intginas emnas è alura arrivà a Sent il parent da Gian ch’abitava a Ramosch per disponer sur la chasetta da Gian. Na chattond nagin che l’avess cumprà ni prendì a fit, è la chasetta vegnida serrada si dal tuttafatg e surlaschada a las mieurs, las qualas n’han però gì nagins dis da festa e perdunanza en questa spelunca, essend ch’ella era vida.


II.
[edit]

Igl era in magnific di da stad. Ils purs eran fatschentads cun fanar lur prada grassa e l’entira cultura da las vischnancas en la bassa da la vallada era surtratga cun spessas runas e panuglias dal pli savurus fain. Il sulegl ardeva cun tutta forza e prestava uschia bun agid als purs en lur lavurs champestras. Ma per il viandant era quella terribla chalur zunt mulestusa e noss pauper Gian, malgrà sia natira robusta, schemeva dal strapaz. El era ì la damaun marvegl da Sent a Scuol; qua ha el lura mangià ensolver ed anc visità intgins enconuschents, als quals el vuleva anc dir «vale» avant che bandunar l’Engiadina. Uschia era il temp passà e cur ch’el raiveva dal Mot San Jon si, era la chalur quasi insupportabla ed il viandant suava che las stellas devan giun plaun. Sisum il mut ha el ruassà in mument da sia via stentusa ed ha anc dà l’ultima egliada enavos sin ses vitg natal. O quant mal al faschevi da stuair bandunar sia bella vallada! «Tge sort ma vegn a tutgar? Vegn jau anc a vesair ina giada en mia vita questa bella val, il lieu da mia tgina?» Tals pensaments han prendì possess dal pauper giuven abandunà e ses egls èn s’emplenids cun larmas da dolur. Ma questa flaivlezza ha durà mo in curt mument; Gian possedeva ina buna purziun energia ed el è s’auzà uss cun curaschi ed ha cuntinuà ses viadi tras la Val S-charl. In grond tschancun ha el stuì passar sin ina via crappusa tranter grippa giganta, nua che regiva in profund silenzi. Mo l’aua furiusa da la val ramurava tras ses stretg vau crappus. In frestg vent alpin tirava da la val or e vivifitgava la forza dal viandant solitari. In toc dador la Val Minger è il viandant vegnì surprais d’in terribel cumpogn – d’in urs ch’era occupà cun la chatscha da chamutschs che pasculavan da lez temp en entiras scossas en nossas muntognas alpinas. Ma la bestia n’al ha betg assaglì, mabain è sezza stada surpraisa da l’aspect dal giuven ch’era armà cun in brav bastun; ella è sa vieuta ed è svanida en il guaud. Gian è stà led che la bestia aveva prendì la fugia; pertge ch’in cumbat cun in tal adversari fiss stà collià per el cun grondas difficultads. El ha uss dublegià ses pass per vegnir pli spert vinavant ed è alura er arrivà en curt temp a S-charl. Gian aveva l’intenziun d’anc cuntinuar quella saira ses viadi fin a Tschierv; ma vesend in avdant da S-charl che Gian era in chalger – el purtava sin sia valisch intgins utensils da ses mastergn sco furmas da chalzers, martels, chavester – al ha quel dumandà, sch’el na veglia betg star dus dis qua a cuntschar. Gian ha acceptà quella lavur; igl al era tuttina, sch’el arrivia in di pli baud ni pli tard sur ils cunfins da la patria, pertge ch’el aveva nagina destinaziun fixa a l’exteriur. Ultra da quai aveva Gian speculà sin ina tala occupaziun durant ses viadi: el era en possess da fitg paucs daners, perquai aveva el prendì cun sai ses utensils, sinaquai ch’el possia lavurar dapertut sin via, cur che sias finanzas dumondian quai.

Il terz di ha Gian alura puspè cuntinuà ses viadi e traversà cun pass rapids las magnificas alps Tamangur ed Astras ed è arrivà anc a bun’ura sin l’aut dal pass. Da là ha el prendì sia via tras l’alp Champatsch ed è arrivà en curt temp a Tschierv, nua ch’el ha prendì albiert per questa saira. Na chattond nagina lavur en la Val Müstair, ha el surmuntà gia l’auter di l’Umbrail ed è arrivà la saira pir tard a Bormio. Qua al pareva dad esser in tut auter mund, udind a resunar la lingua taliana ch’al era anc estra. Per sia ventira ha el chattà plirs umens che discurrivan rumantsch e cun l’agid da quels al n’èsi betg be reussì da survegnir in bun albiert, mabain er lavur per ils proxims dis. Ils bogns da Bormio, renumads gia da vegl ennà, avevan quest onn ina frequenza numerusa e quai purtava al lieu vivacitad e gudogn. Ils emprims dis parevi curius al giuven grischun tranter quella glieud estra e savens prendeva l’encreschadetgna possess da ses cor. Ma igl eran passadas paucas emnas ch’el ha gia cumenzà a chapir in pau la lingua taliana e da qua d’envi n’è el betg pli sa sentì uschè abandunà.

Il maister, tar il qual el lavurava, stimava il giuven ester, essend Gian adester e diligent. Gian ha er gì occasiun qua da sa perfecziunar en ses mastergn, pertge che ses maister lavurava bler per la signuria dal lieu ed er per ils giasts che frequentavan il bogn.

Gian n’aveva però betg en senn da star pli ditg a Bormio; el aveva anc adina en ses chau l’utopia, la terra da la cucagna, la quala Fili Vulpi al aveva descrit cun colurs uschè vivas. Vers la fin da settember ha el prendì cumià da ses maister e da Bormio ed è viagià en la bassa. A Tirano è el gia puspè sa fermà, pertge ch’in lieu uschè bel sco quel n’aveva el anc mai vis e la vivacitad che la vendemia deva a la citad al plascheva er. El ha acquirì lavur e chattà tala. Ses maister però n’al plascheva betg; quel era in um che lavurava pauc, ma pretendeva gronda lavur da ses lavurers e famegls che stuevan els lavurar tant dapli, perquai che lur patrun fascheva il pultrun. Er la famiglia dal maister na plascheva betg a Gian, cunzunt las duas figlias dal patrun ch’eran da pitschna valur morala. Il bel giuven ester plascheva a quellas e perquai eran ellas tut il di a dies ad el e vulevan far l’amur cun el. Perquai ha Gian bandunà gia suenter trais emnas Tirano ed è viagià a Sondrio e da là davent vers il Lai da Como. Co è il giuven surstà, cur ch’el ha vis quella grond’aua! Tge egls ch’el fascheva, vesend las navs e bartgas a trapassar quella vasta planira d’aua! Quai era puspè in mund tut nov per il giuven ed el sa smirvegliava da quellas chaussas ch’el veseva. Arrivà a Colico, ha el dumandà nua che questas bartgas mainian. L’ustier al ha dà las infurmaziuns necessarias e Gian è sa decidì da viagiar a Como, schegea che questa citad n’era betg ina da quellas che Fili al aveva recumandà.

Gia l’autra damaun ha Gian tschertgà ina nav che navigheschia a Como ed ha er chattà ina tala, ma el è sa mess cun gronda tema sin quella; il balluccar e ballantschar da la bartga n’al plascheva betg. Vesend el però che anc plirs viandants, umens, dunnas ed uffants èn entrads en la bartga senza la minima tema, al è svanida plaun a plaun l’anguscha. Ma quella è puspè returnada en curt temp: strusch che la nav era ora amez il lai, ha quel cumenzà a vegnir inquiet. Ils navigaturs faschevan tut ils sforzs pussaivels per vegnir vinavant, ma adumbatten; il vent era cuntrari a lur cursa ed als ha bittà enavos; gea las undas han cumenzà a far ina terribla ramur e la bartga è vegnida en privel dad ir sutsura. Quai era ina trista scena. Ils auters viandants ch’eran passads en la bartga cun tant curaschi, han cumenzà a tremblar da la tema ed èn vegnids pallids, gea las dunnas ed ils uffants han cumenzà a cridar e sbragir, sco sch’i fiss tschert che la bartga giaja sutsura. Il pli quiet da tuts era Gian; enstagl da lamentar e cridar, ha el gidà ils navigaturs che lavuravan cun tutta forza per trair a riva la bartga. Cun gronda fadia als èsi finalmain reussì d’arrivar da l’autra vart dal lai a Gravedona. Avend Gian uss terra franca sut ses pes, è el sa decidì da cuntinuar ses viadi a pe fin a Como; el n’aveva betg l’intenziun da prender in bogn en las undas frestgas dal lai ni da laschar sia pel en quel. L’auter di a bun’ura è el alura arrivà a Como ed ha percurrì in pèr uras la citad per la contemplar e per tschertgar lavur. L’emprim di n’al èsi betg reussì da chattar in maister ed el ha uschia stuì pernottar en in albergo.

Anc dus dis è Gian restà senza patrun ed ha oramai gì peda da contemplar la citad tenor ses plaschair. El promenava tut il di d’in chantun da la citad a l’auter ed admirava las bleras novitads ch’el veseva en questa veglia citad. Finalmain al èsi reussì da chattar in maister ch’aveva da basegn d’in famegl ed el è entrà il terz di en servetsch tar ses patrun nov. Quel era in fitg bun um ed in excellent maister en ses mastergn. Gian ha gì qua occasiun da sa perfecziunar anc bler meglier en ses mastergn e quai al ha allegrà. El lavurava da marvegl fin tard cun la pli gronda diligenza ed ha uschia acquistà la cuntentientscha e la favur da ses maister. Ses quatter cumpogns da lavur, ch’eran tuts Talians, eran per tant pli negligents. Quels gievan suenter lur plaschairs e lavuravan mo quai ch’els stuevan. Els avevan er empruvà da trair Gian en lur cumpagnia, ma el è fugì la tentaziun ed è restà fidaivel a la lavur e na vuleva savair nagut da la vita desolata che quels giuvens manavan. Qua tras è el sa fatg malvesì tar ses cumpogns da lavur e quels al persequitavan nua e co che els savevan e pudevan ed empruvavan er d’al discreditar tar il maister. Quel però enconuscheva ils utschels e n’ha betg dà ureglias a las calumnias dals nauschs giuvens, anzi el respectava mo anc pli fitg il giuven ester, vesend ch’el era lavurus e d’ina morala exemplara. Quai ha alura irrità anc pli fitg ils maligns famegls ed els èn vegnids perina da far vendetga a l’«urs grischun», sco ch’els al numnavan, ed han alura er exequì quella sin ina moda diabolica. Ina damaun mancavan en la botega dua pèra chalzers ch’il maister dueva tenor si’empermischun purtar quel di ad in signur da la citad. Tut tschertgar è stà adumbatten, ils chalzers n’eran betg pli avant maun. Il maister ha examinà ses famegls e tuts vulevan esser innocents e na savair nagut, co che quels chalzers pudessan esser ids a perder. Al maister pareva quai curius; el aveva sez serrà la botega la saira e questa damaun era el stà l’emprim en botega; ina persuna estra n’era betg stada durant quest temp en botega, quai n’era betg pussaivel; pertge ch’il maister aveva gì las clavs tar el. El ha uschia cumenzà a suspectar ses lavurers. El ha però dà lavur a quels ed è sortì or da botega. Si’emprima lavur è stada quella da visitar il dormitori dals famegls. El ha avert las valischs e stgaffas da tuts, ma senza chattar nagut; finalmain ha el anc visità ils letgs dals giuvens e quant gronda è stada sia surpraisa, chattond ils chalzers sut la bissatga da Gian! Eri pussaivel che Gian ch’il maister tegneva per in excellent giuven, avess commess in tal ladernitsch? Quai na vuleva e na saveva el betg chapir; Gian era però in giuven ester e forsa in ipocrit che vuleva engianar ses patrun cun sa mussar brav e diligent. Gia la pussaivladad d’ina tala ipocrisia ha irrità il maister ed el ha prendì ils chalzers chattads, è ì en tutta furia cun quels giu en botega ed ha cumenzà a far in sgarschaivel fracass. «Gian», ha el ditg, «sas ti, nua ch’ils chalzers eran?», e sia vusch tremblava da la gritta.

«Na», ha Gian respundì cun tutta quietezza, pertge ch’el aveva ina buna conscienza.

«Alura ta vi jau dir, nua che jau als hai chattà, ti ipocrit», ha replitgà il patrun; «sut tia bissatga als avevas ti zuppà, ti valanagut che ti es; mo spetga, jau ta vi stgatschar la quaida d’engular a tes patrun.»

«Mo plaun», ha Gian sbragì, «jau vi avair satisfacziun per quest’inculpaziun infama, maister; jau na sun betg in lader, jau n’hai anc mai engulà insatge en mia vita, ni a Vus ni ad in auter.»

«Tge? Ti vul snegar? jau mez hai chattà ils chalzers sut tia bissatga, na fa mo naginas ceremonias, ni che ti m’accumpognas immediat sin la polizia, alura vulain nus vesair, co ch’i ta reussescha da ta giustifitgar. Mes famegls qua pon tuts attestar che nus avain finì ier quels chalzers per als surdar oz a l’empustader e ch’els mancavan questa damaun en botega; e che jau als hai chattà sut tia bissatga poss jau engirar scadin mument. E tge avevan quels chalzers da far sut tia bissatga, di? Ti lader che Ti es!»

«Hajas Vus chattà ils chalzers nua che Vus vulais, jau n’als hai betg prendì, jau n’als hai betg engulà, maister. Tgi che pretenda quai, è in manzaser, in calumniader», ha Gian replitgà cun vehemenza.

Sinaquai hai dà ina sgarschaivla canera en la botega. Il maister sbragiva sco sch’el fiss or da senn ed ils famegls tegnevan er cun el e ramuravan sco bestias. Gian però na vuleva betg esser in lader e na vuleva betg vertir ch’ins al taxeschi per in tal. Avant la chasa sa fermavan blers umans che gievan sperasvi ed en chasa dal chalger era tut vegnì giu en botega per guardar tge canera che quai saja. Avend dispità ina gronda pezza cun Gian, ha il maister cumandà a ses famegls da pigliar il lader; el al veglia surdar a la giustia. El ha alura dà il cumond a ses giarsun da currer spert a clamar ils policists da la citad. Gian ha fatg resistenza als famegls ed è sa defendì cun grond curaschi.

«Davent da mai!», ha Gian exclamà. «L’emprim che ma tutga, survegn ina schlaffada grischuna ch’el dat cun ils pes ensi.» – In dals famegls, che sa numnava Giacomo, era il pli furius encunter Gian ed instigava ed animava ils auters d’attatgar l’ester. En quest privel ha Gian tschiffà sia sutga, ha rut giu cun in sfratg dus pes a quella e smanatschà da parter or fridas cun quels a l’emprim ch’al s’approximeschia per in pass. Giacomo però n’ha betg dà ureglia a quest avertiment da Gian e vuleva tschiffar ina chomma dal giuven per al trair per terra; ma en quel mument ha el survegnì ina frida da Gian giu per in chalun ch’el è dà per terra sco in toc lain. En quest mument è s’avert l’isch da la botega e trais robusts policists armads stevan davant Gian. L’emprim dals policists è sinaquai sa vieut vers il maister ed al ha ditg: «Pertge avais Vus laschà clamar la polizia en vossa chasa, maister?»

Il maister ha uss declerà als policists, tge istorgia fatala che saja succedida questa damaun en sia botega pervi da dua pèra chalzers ch’eran stads engulads ed ils quals el haja alura chattà sut la bissatga da quest giuven ester che saja uss gia plirs mais tar el en servetsch. El ha alura agiuntà ch’el saja intenziunà da laschar examinar la polizia quest cas e supplitgeschia perquai da metter a ferm quest giuven che saja en suspect d’al avair defraudà ils chalzers.

Gian ha protestà solennamain cunter questas inculpaziuns da ses patrun e declerà tut quels che pretendian ch’el haja commess in tal ladernitsch per calumniaders e manzasers. El ha anc explitgà als policists lung e lad, co ch’el haja bandunà la saira avant la botega avant ils auters famegls e ch’il maister sez saja stà l’emprim questa damaun en botega ed haja gia observà da bell’entschatta ch’ils chalzers mancavan. Sch’il patrun pretendia ch’el haja chattà ils chalzers engulads en ses lètg, sche stoppia in’autra persuna als avair mess là, el saja innocent. Gian è sa defendì cun tut curaschi cunter ses inimis ed ha anc adina fatg tschera da vulair far resistenza, schizunt als policists.

Durant che Gian demonstrava anc si’innocenza, aveva ina fantschella clamà d’in maun il patrun e ditg a quel insatge en l’ureglia. Il patrun è alura sortì per in mument or da la botega, ma è puspè returnà en curt temp. «Perdunai», ha il maister ditg als policists, «jau sun vegnì cugliunà; il giuven qua, il qual jau stueva tenor las apparientschas tegnair per il lader dals chalzers, è innocent, Dieu saja ludà, el sto esser daventà l’unfrenda d’in infam cumplot. Jau As supplitgesch perquai, d’al laschar en ruaus; forsa però che jau As stoss clamar prest enavos per surdar a Vus il vair culpaivel.» Durant ch’el scheva quai, fixava el ses famegls cun tschera seriusa, oravant tut Giacomo che schemeva anc sin ina sutga sur la terribla dolur da la ferma frida che Gian al aveva dà.

«Sche quai è uschia», ha respundì l’emprim policist, «sch’ans vulain nus absentar; ma avais vus da basegn da noss agit, sche mo clamai nus e nus vegnin immediat ad esser a vossa disposiziun.» Avend ditg quels pleds, è il chau dals policist s’absentà cun ses dus cumpogns. Ils famegls stevan qua sco sch’els avessan survegnì ina frida enturn las ureglias. Il patrun è sinaquai er s’absentà ed ha prendì in dals famegls cun el. Suenter ina pitschna urella ha ina fantschella clamà il segund e puspè in pau pli tard il terz famegl. Finalmain è il patrun puspè vegnì en botega ed ha alura examinà Giacomo en preschientscha da Gian. «Cun tge chalzers essas Vus ids ier saira da talas e talas uras si per stgala, Giacomo?», ha dumandà il maister.

«Jau na sai nagut che jau fiss ì da stgala si cun chalzers», ha replitgà Giacomo cun flaivla vusch.

«Ma jau sai per franc che Vus essas ids ier saira da stgala si cun dua pèra chalzers novs, en mintga maun in pèr. Schai la vardad, Giacomo, snegar na gida qua nagut, jau hai perditgas», ha ditg il maister.

Vesend Giacomo ch’el saja piglià cun sia furbaria, ha el confessà ch’el haja mess ils chalzers sut la bissatga da Gian per che quel vegnia en discredit tar il patrun. El n’haja betg vulì engular ils chalzers, el e ses cumpogns na possian betg avair quest giuven ester che veglia esser meglier che els, e perquai hajan els concludì in cumplot, da far questa furbaria cun quels chalzers, sinaquai che Gian stoppia or da chasa e ch’il patrun prendia alura in auter famegl da lur pèr. Avend fatg quest confess, è el sa mess en schanuglias davant il maister ed ha rugà quel per perdun, engirond ch’el veglia sia vita mai far pli ina sumeglianta furbaria.

«Quest pauper giuven ester qua, il qual vus avessas cun quella cugliunaria pudì far sventiraivel, rugais vus per pardun», ha il maister replitgà cun vusch seriusa. «Enstagl da persequitar quest giuven brav e galant, duessas vus plitost empruvar d’al imitar en sia diligenza, exactezza, fidaivladad e buna conduita. Vus Giacomo avais servì or qua; avant ch’igl è mezdi, guardai che Vus sajas or da mia chasa ni che jau As lasch manar davent tras la polizia. Ma Vus, ha el ditg, sa vulvend vers Gian ch’era stà preschent a questa scena malempernaivla, Vus Gian rog jau per perdun che jau As hai fatg en mia furia tant entiert. Ma tgi avess duì pensar che quels valanaguts avessan destinà Vus per l’unfrenda d’ina tala intriga diabolica? Anc ina giada rog jau Vus per perdun, Gian, i ma displascha grondamain d’esser stà uschè vehement ed uschè malgist cunter Vus. Jau vi empruvar da remediar quai che jau hai fatg dal mal a Vus.»

E pelvaira, il maister ha fatg tut ses pussaivel per consolar Gian; el al ha augmentà la paja, al deva las pli bellas e pli finas lavurs da far ed al instruiva suenter ses meglier savair e pudair; ma quest affrunt na saveva Gian betg emblidar; el aveva bain perdunà al patrun sia vehemenza e las insultas che quel al aveva fatg en sia gritta e ravgia; ma che ses maister aveva pudì avair il minim suspect ch’el saja in lader, quai na saveva el betg chapir ed anc main emblidar. El aveva mai dà la minima occasiun al patrun d’esser malcuntent cun el, ni areguard sia conduita ni areguard sia diligenza en las lavurs ch’il patrun al aveva confidà. Ed il patrun aveva en in mument da furia emblidà vi tut quellas bunas qualitads dal giuven, al aveva taxà en preschientscha da pliras persunas per in ipocrit, per in lader; quai aveva vulnerà il cor dal brav giuven ed el è sa resolvì da bandunar ses patrun e la citad da Como per tschertgar in auter servetsch. Anc trais mais è el però restà tar ses patrun, alura ha el prendì cumià da quel ed è viagià vers Milaun. Ses patrun, ch’era enconuschent a Milaun, al ha dà ina recumandaziun ad in ami da quella citad ch’era chalger.

Gian ha bandunà cun lev cor la citad da Como ed è viagià l’emprim di fin a Monza; là ha el pernottà en in albergo, nua ch’el avess chattà ina buna occasiun da prender servetsch; ma Gian n’aveva betg anc emblidà ils pleds da Fili Vulpi ch’aveva descrit la citad da Milaun sco in paradis e perquai n’ha el betg prendì servetsch a Monza ed è viagià gia l’auter di encunter Milaun. Quant curius vegniva tut avant al giuven ester sin ses viadi! Fin uss aveva el vivì en las muntognas ed uss è s’averta davant ses egls la spaziusa planira lumbarda ch’al pareva da na vulair prender nagina fin. Il tschiel pareva sco sch’el sa pusass sin la terra e Gian saveva strusch, en tge direcziun ch’el aveva dad ir. Ma prest ha el vis en gronda lontananza il pompus dom da Milaun a s’auzar aut en l’aria; el è ì cun tutta forza en questa direcziun ed è arrivà la saira a bun’ura en la citad. Cun tge smirvegl ha il pauper giuven grischun contemplà la bellezza da questa citad! El gieva cun bucca averta tras las vias da la citad a contemplond qua ina stupenta stizun, là ina bella botega, ina gronda ufficina, in palaz, ina baselgia. Ma avant tut auter al plascheva il grondius, il magnific dom; el è ì pliras giadas enturn quel ed era quasi daventà tschorv dal guardar sin tuttas chaussas. Finalmain al èsi vegnì endament ch’el saja en ina citad estra e ch’el stoppia anc guardar ad uras ch’el vegnia sut tetg per la proxima notg, sch’el na veglia betg vegnir en privel da stuair errar tutta notg tras il labirint da stradas, vias e streglias stretgas da la citad. En curt temps ha el alura er chattà in’osteria, en la quala el era sa resolvì da prender per intgins dis quartier, fin ch’el haja considerà, admirà e contemplà las remartgabladads da la citad, quai ch’el vuleva far cun tutta commoditad avant che prender servetsch. El ha alura er gia cumenzà l’autra damaun da far sias inspecziuns tras la citad e quai senza nagina guida, pertge che Gian era uss in cumplet Talian; el pledava la lingua taliana sco in Talian nativ ed aveva er emprendì las manieras dals Talians, uschia ch’el passava er dapertut per in Talian da buna pasta. Il dialect milanais al ha fatg per intgins dis inqual difficultad, ma el ha prest emprendì er quest dialect e l’accent dals Milanais.

Avend admirà tut las remartgabladads da la citad, ha el uss tschertgà in servetsch; el è ì cun la brev da recumandaziun da ses patrun da Como tar il maister milanais, e quel al ha prendì gugent en servetsch, avend gist da basegn da lavurers. Suenter avair legì la brev da ses collega da Como, è il maister sa mussà zunt curtaschaivel cun Gian, essend ch’il maister da Como aveva dà in fitg bun certificat a l’adester Gian. Quel ha alura gia cumenzà l’emprim di a lavurar. Ma el ha observà ch’il maister da Milaun era anc pli capavel che ses patrun a Como e ch’i al tutgia anc d’emprender bleras chaussas, sch’el veglia daventar in dretg chalger sco ses patrun nov. El ha perquai impundì tutta diligenza, sinaquai ch’el daventia in capavel maister en ses mastergn. Quai al è alura er reussì. Gian era anc strusch in onn a Milaun ch’el saveva far las pli finas lavurs da ses mastergn gist uschè bain, sche betg anc meglier che ses patrun, ed el vegniva perquai er respectà da ses maister.

La pajaglia che Gian survegniva da ses patrun ha el spargnà; el na deva betg or ses daners per da tuttas sorts traplas inutilas, sco quai che blers auters giuvens fan cur ch’els vegnan en possess d’in quatrin. Las sulettas expensas che Gian fascheva, eran quellas per sia vestgadira; el era in giuven proper e vuleva er esser vestgi bain, ed en quest rapport aveva el cumplainamain raschun. En las ustarias na gieva el mai; las sairas, cur che la lavur en botega era terminada, fascheva el per ordinari da bun’aura anc ina promenada dador las portas da la citad, per pigliar in pau aria frestga. Da dumengias e festas fascheva el savens promenadas sin la champagna per avair anc pli grond moviment ed el prosperava e sa sviluppava tar questa vita a moda excellenta. Ina chaussa al mancava anc: Gian n’era mai stà a scola e na saveva zunt nagut en da quellas scienzas, cur ch’el era ì davent da chasa. Da lez temp però n’aveva el betg cret ch’i saja necessari da savair leger e scriver; ma durant quels trais onns ch’el era uss en lieus esters, ha el survegnì in’autra idea davart quella chaussa. El veseva tge traffic che ses patruns avevan, veseva co che quels stuevan lavurar en lur mastergn quasi dapli cun la plima che cun la sibla. Uschia ha el realisà ch’il leger e scriver saja ina necessitad absoluta, sch’in mastergnant veglia fundar in’atgna fatschenta. Ma Gian ha ditg a sasez: «Ti es anc giuven, e quai che ti na sas betg, stos ti emprender». In pitschen cumenzament en il leger aveva el gia fatg a Como, ma quai n’al era betg suffizient; perquai ha el uss tschertgà in maister ch’al ha dà da qua d’envi instrucziun da dumengias. Quell’instrucziun al ha custà in pau, ma Gian ha fatg gugent quell’expensa; mo ch’el vegnia ina giada abel en quellas scienzas absolutamain necessarias. Ad in giuven sco Gian ch’aveva en tuts reguards zunt buns talents e ch’era zunt diligent e perseverant en tuttas chaussas ch’el prendeva a mauns, na pareva quella chaussa betg uschè greva ed el ha fatg progress rapids. El n’era betg gist daventà in doctur, ma a la fin dal segund onn ch’el era a Milaun saveva el leger e scriver pulit ed er quintar quai ch’era da basegn per in mastergnant. Da qua d’envi era el adina occupà u cun leger ni cun scriver e quintar ed el fascheva pli paucas promenadas en il conturn da la citad. Il pli savens visitava el uss il dom ed ascendeva quest coloss per giudair il prospect magnific sur la cuntrada, e principalmain er per contemplar las muntognas gigantas da sia patria lontana, las qualas furman ina ferma miraglia encunter la planira da l’Italia. El steva savens entiras uras sin il dom e na tschuncava betg ils egls da las muntognas ch’al traglischavan encunter cun lur chaus da naiv e glatscha. E tge pensaments al vegnivan en da quels muments! El sa regurdava da sia bella Engiadina, da las bellas muntognas alpinas e savens er da sia chara Mengia, da la quala el n’aveva anc mai survegnì naginas novas durant quels quatter onns ch’el era en terras estras. Quels e sumegliants pensaments al faschevan savens zunt trist ed el è vegnì dapli che ina giada sin il patratg da turnar a chasa sia. «Ma tge vul ti alura far a chasa?», scheva el alura puspè tar sasez; «ti es gea gist uschè pauper sco cur che ti es ì davent. E tge vulessas ti far cun tes mastergn a Sent? Cun vatgetta na san ins betg far da quellas lavurs finas, sco quai che ti sas far uss, e tgi avess mirveglias da talas lavurs tar nus? Turnas ti a chasa, sche es ti il Gian d’avant, pos ir a cuntschar, pos marclar vatgetta, pos far tretschas e far da quels chalzers robusts, sco ils auters chalgers, e ti restas tia vita in pauper um e la Mengia na survegns ti mai, uschè ditg sco ses bab, nuder Cla Pitschen, viva, e quai po anc cuzzar blers onns, essend el in um frestg e ferm.» Tals e sumegliants pensaments occupavan savens il pauper Gian ed el sentiva ina gronda dolur en ses cor, cur che quels muments vegnivan. Ma Gian possedeva er energia ed el ha prendì avant a sasez da dominar la dolur da ses cor e d’impunder tut sia forza per ch’el possia ina giada returnar a chasa sia en meglras circumstanzas che cur ch’el aveva bandunà quella per emigrar en terras estras. Ma tge ch’el duaja uss interprender, quai na saveva el anc betg. Ina chaussa però saveva el, numnadamain ch’el stoppia lavurar a ses quint, sch’el veglia far fatschentas; pertge che malgrà tutta spargnusadad na pudeva el en la posiziun d’in famegl betg vegnir tar insatge endretg, quai chapiva el bain avunda. Ma co dueva el fundar in agen affar cun quels paucs daners ch’el aveva pudì spargnar? Ultra da quai eri difficil ad in ester d’acquistar ina buna clientella en ina citad e betg main difficil era l’acquist dal consentiment da vart dal magistrat d’insumma dastgar avrir ina botega en la citad. Quella chaussa ha dà bler da pensar a Gian.

Avend ponderà sia situaziun da tuttas varts, è el finalmain vegnì tar la resoluziun da bandunar Milaun. El ha savens laschà vegnir endament il laud che Fili Vulpi aveva dà a la citad da Vaniescha. Fili aveva discurrì tant da la gronda bellezza, splendur e ritgezza da quella citad che Gian ha uss sentì in grond desideri d’empruvar en quella sia ventira. La primavaira proxima ha el communitgà a ses patrun si’intenziun d’al vulair bandunar per ir a Vaniescha. Il maister ha fatg tut ses pussaivel per retegnair tar el quest bun famegl, ma adumbatten; Gian era stinà, cur ch’el aveva ina giada prendì ina resoluziun; el n’ha betg acceptà l’augmentaziun da la pajaglia ch’il patrun al ha offert. La fin d’avrigl è el partì da Milaun ed arrivà en otg dis a Vaniescha. Gia l’aspect da la mar ha fatg sin el ina grondissima impressiun; ed arrivond en la citad maritima, quella regina da las mars cun sias lagunas e canals, cun ses palazs grondius e sias baselgias, è el stà da l’avis che Fili n’al haja betg raquintà fablas, anzi che la descripziun da quel restia anc lunsch davos la realitad. Milaun al aveva plaschì, ma Vaniescha al plascheva anc bler meglier. Il commerzi da questa citad era bler pli grond; qua regiva ina tut autra vivacitad che a Milaun. Mintga mument arrivavan qua gronds bastiments chargiads cun ils pli custaivels products da tut il mund. E tge vita regiva qua! Sco las furmiclas era tut fatschentà cun in rom dal commerzi ni l’auter; e daners circulavan er blers dapli che a Milaun. Ils emprims dis n’aveva Gian betg tschertgà in servetsch; el aveva prendì quartier en in’osteria ed era s’occupà quasi in’emna entira cun ir enturn a guardar las remartgabladads.

Avend uss satisfatg sias marveglias, ha el tschertgà da prender servetsch; ma igl era qua ina lavur difficultusa da chattar in tal. En questa citad buglivi da glieud estra da tuttas cundiziuns ch’era vegnida en questa citad flurenta per chattar paun. Dus dis è Gian girà adumbatten d’ina botega a l’autra per survegnir in patrun; il terz di però al èsi reussì da chattar in tal en vischinanza da la principala plazza da la citad ed el è entrà gia l’auter di en ses servetsch nov, plain speranza d’esser arrivà uss en il lieu, nua ch’el vegnia a far sia ventira. I gieva cun Gian, sco quai ch’i va adina cun in uman, cur ch’el vegn en relaziuns novas ed estras. L’emprim temp ha el chattà pauc ruaus; tut quellas chaussas ch’al circumdavan al eran anc novas ed el era occupà uschè zunt cun quellas ch’el n’aveva betg peda da pensar vi dad autras chaussas. En quest tumult avess el prest emblidà vi ses dachasa, sch’in schabetg nunspetgà n’al avess betg fatg endament pli che mai sia patria grischuna. El fascheva ina saira ina promenada sin la plazza da Son Marc. Qua ha el observà ina gronda fulla da glieud, nobels, negoziants, mastergnants, marinars, schuldada, insumma glieud da tuttas cundiziuns. Gian aveva ses grond plaschair da considerar ed admirar ils costums da las diversas naziuns ch’eran represchentadas qua. Tut andetgamain è arrivà tar sias ureglias in tun ch’al ha fatg tremblar. N’era quai betg la lingua rumantscha ch’aveva resunà en sias ureglias? Gian ha guardà enturn e vis dus bels uffiziers che promenavan en sia vischinanza. Vegnind quels uss pli damanaivel, ha el udì ch’in ha ditg a l’auter en lingua rumantscha: «Gea, jau sper dad esser en quindesch dis en Engiadina.»

A Gian èn vegnidas las larmas, udind per l’emprima giada dapi tschintg onns la dultscha vusch da la lingua materna ed el n’ha betg pudì sa retegnair da pledentar ils dus cumpatriots che discurrivan sia lingua. El è s’approximà cun tut respect als dus uffiziers, ha auzà sia chapella e ditg en rumantsch: «Sco ch’i ma para, hai jau l’onur da chattar qua dus cumpatriots grischuns.» Ils dus uffiziers èn sa fermads ed han fixà cun plaschair il bel giuven, il qual als era sa preschentà uschè nunspetgadamain. «Gea, ha respundì in dals uffiziers, nus essan Engiadinais ed igl ans fa medemamain plaschair da chattar qua in cumpatriot.» Els han alura prendì Gian cun els ed al han manà en ina ustaria nobla. Gian als ha sinaquai stuì raquintar si’istorgia, danunder ch’el derivia, co ch’el saja arrivà a Vaniescha, insumma ha el stuì raschunar als uffiziers si’entira vita. Avant che bandunar ils uffiziers, ha el alura anc supplitgà quel che dueva partir ils proxims dis da vulair sin ina maniera cunvegnenta purtar in salid a la Mengia dal nuder Cla Pitschen a Sent cun la remartga che Gian Runell saja anc en vita, ch’el saja saun e ch’el n’haja betg anc midà ses sentiments, el restia fidaivel a sias empermischuns.


III.
[edit]

Dis ed emnas, mais ed onns èn passads cun tut lur allegrezzas e quitads, cun lur fortuna e disfortuna ch’il temp porta als umans en tantas variaziuns. Dal pauper maister Gian Runell na vegniva pli discurrì a Sent ni bler ni pauc; el era svanì e nagin na dumandava suenter el ni aveva mirveglias, sch’el existia anc, ni sch’el saja forsa passà or da quest mund. Ina suletta persuna, numnadamain la charina Mengia da nuder Cla Pitschen, n’aveva betg emblidà vi il pauper Gian; quella sa regurdava anc oz da ses Gian adester cun la medema affecziun ed amur intima sco l’emprim di suenter sia partenza da chasa. L’emprim temp suenter che ses amant era partì, era la buna giuvna stada inconsolabla e zunt trista; ella cridava savens cur ch’ella era insanua suletta e la dolur da ses cor era uschè vehementa e profunda ch’ella na la pudeva betg zuppentar vi ad auters. Ses geniturs han observà la gronda afflicziun da la giuvna e presumavan che quella possia derivar da la partenza dal giuven chalger. La mamma, ina dunna d’in cor tener e lom, sentiva cumpassiun e commiseraziun cun la paupra figlia e la confortava e consolava tenor ses meglier savair e pudair; il bab però, quel era d’ina pasta pli dira e n’enconuscheva betg ils sentiments da cumpassiun; el empruvava plitost anc da far mal a la giuvna anguschada, discurrind da Gian sco da pledar d’in pultrun, d’in valanagut, d’in vagabund che prefereschia da currer per il mund enturn, enstagl da star a chasa sia e lavurar, sco quai che tut ils auters da Sent stoppian er far per vegnir atras sin il mund. Talas expectoraziuns crivas fascheva el aposta en preschientscha da sia figlia, per mazzar cun forza l’affecziun che quella sentiva per il pauper giuven. Ma il nuder na saveva betg quant fermas ragischs che quell’amur aveva gia piglià en sia figlia, ed el crajeva ch’i saja suffizient da discreditar e blastemmar il giuven cun sumegliantas tschantschas per extirpar la memoria e regurdientscha da quel or dal chau ed or dal cor da sia figlia. Quests pleds crudaivels dal bab faschevan adina fitg mal a la buna giuvna e vulneravan pli che tut auter il cor da quella; pertge ch’ella saveva che Gian era in bun giuven, fidaivel, lavurus e respectabel en tuts reguards, ed i pareva ad ella inuman e nungist da dar ad in tal excellent giuven tals nauschs predicats ch’el na meritava betg. Ils pleds inumans dal bab na faschevan perquai ubain zunt nagin effect sin la giuvna, ni er in tut cuntrari a quel ch’el desiderava da far. Dal reminent era Mengia ins figlia obedaivla a ses geniturs ch’ella charezzava cun tut ses cor.

Da las relaziuns, en las qualas la figlia dal nuder Cla Pitschen steva cun il giuven maister Gian Runell, na saveva nagin insatge positiv. I vegniva bain raquintà ina giada ni l’autra da quell’amicizia dal temp che Gian era anc a chasa; che quella amicizia saja d’intgina impurtanza na crajeva però nagin. Gian era strusch davent in pèr emnas ch’i n’è vegnì endament a nagin pli da tentar la Mengia cun il chalger. Co duevi esser pussaivel che la suletta figlia dal ritg nuder avess mo tanta ambiziun da far enconuschientscha cun in pauper orfen, cun in miserabel chalger? Uschia pensavan ils blers e lur patratgs eran tuttavia confurms a las ideas ch’èn en tals cas derasadas generalmain tranter il pievel. Sch’in giuven ch’è pauper auza ses giavischs fin si tar ina ritga ertavla, sche para quai ina temerariadad; e sch’ina giuvna ritga sa sbassa fin giu tar in amant pauper, sche vegn quai savens tegnì per ina vargugna. ‹Mantun mo tar mantun, pantun encunter pantun›, quai è la sentenzia ch’inditgescha la vusch publica en da quellas afferas, tar nus ed uschè lunsch sco ch’il mund è radund.

Il temp ha mitigià in pau l’afflicziun da la paupra Mengia ed ella è sa sviluppada, ha prosperà e flurì zunt favuraivel. La melanconia quieta che na la vuleva mai bandunar, ha dà a la bella giuvna mo pli gronda grazia ed i deva uss blers giuvens a Sent ch’avevan lur egls sin ella. Mengia però ha dà a nagins da quels la minima occasiun da s’avischinar ad ella. Ella viveva zunt retratg a chasa sia e guntgiva tant sco pussaivel er las societads per restar nunmulestada dals giuvens e per pudair deditgar cun tant meglra peda sia regurdientscha a l’amant absent. Al nuder na cunvegnivi betg che sia figlia ch’aveva uss varghentà ses 20avel onn, n’era betg stada abla d’intgantar in dals ritgs giuvens da la vischnanca. Perquai era el sa resolvì dad el vegnir en agid a la figlia. Avant tut ils auters giuvens dal lieu plascheva al nuder il Barduot Versinell, il figl d’in pur pussant ch’era gia mort avant in pèr onns. Barduot era in giuven da circa 25 onns. El era grond e ferm da statura, ma sia fisionomia n’era betg gist plaschaivla e ses entir exteriur fascheva l’impressiun sco sch’il giuven dueva servir per model d’in muntagnard criv ch’ha ses giudizi en ils pugns. E la massa exteriura na scheva betg manzegnas. Barduot aveva in anim che correspundeva cumplainamain a sia figura exteriura colossala. En emprima lingia possedeva el ina buna purziun ambiziun areguard sia posiziun economica independenta. Ses bel muvel ch’el aveva da parter mo cun ina sora, era sia superbia. Sin auters umans, ch’eran main bainstants, guardava el cun in tschert spretsch e sin giuvnas che n’eran areguard la facultad adualas ad el, na deva el gnanc in’egliada. Dasperas aveva il giuven in temperament vehement ed era en tuts reguards chaprizius ed obstinà. Quest caracter robust al aveva gia differentas giadas purtà gronds dischavantatgs ed al cumpiglià savens en affars zunt malempernaivels, ma senza al converter. Da sentiments pli nobels na saveva Barduot pauc u nagut dal tut. Dal reminent era el in giuven activ e lavurus che chapiva bain tut las lavurs champestras ed aveva bunas ideas davart l’allevament da muvel e da quellas chaussas che pertutgan l’economia d’in pur. Ma la pli ferma e pli sviluppada da tut sias qualitads era sia terribla ranvaria che n’enconuscheva ni fin ni terms.

Barduot aveva gia daditg ennà gì ses egl sin la bella Mengia dal nuder Cla Pitschen, ma betg perquai ch’ella era ina giuvna bella, modesta e buna, mabain perquai ch’ella era la pli ritga matta da Sent. Fin uss n’era el però betg passà si tar la Mengia sco aspirant e quai per divers motivs. Per l’ina saveva el che Mengia n’haja nagin’amicizia cun auters giuvens e che quella na saja anc betg disponida da cumenzar ina tala; per l’autra n’al faschevi betg prescha da maridar, temend ch’el pudess survegnir ina memia gronda famiglia tras ina maridaglia tempriva. Supra da quai aveva el in pau tema che Mengia pudess forsa far in pau memia grondas difficultads, vul dir ch’ella al pudess forsa vulair refusar, e quai temeva el anc il pli fitg. Barduot era perquai intenziunà d’anc spetgar in pèr onns avant che palesar sias intenziuns e d’ad interim observar cun tutt’attenziun quai che passia e repassia en chasa dal nuder. Ma uss ha Barduot midà en curt temp quest plan, per motiv ch’el aveva l’impressiun d’avair observà in’invitaziun da vart dal nuder. Quai era succedì uschia: Il nuder Cla Pitschen ed il Barduot eran ina giada casualmain vegnids ensemen en il guaud, nua che scadin dad els vuleva pinar intgins pigns per lur edifizis. Els han alura fatg lavur communabla, essend che quai gieva bler pli facil, cur ch’igl era da derscher in da quests pigns colossals. Quella lavur ha durà plirs dis ed ils dus umens avevan qua buna peda da tractar tut las novitads da la vischnanca e da baterlar da lur muvels e da quellas chaussas.

In di duevan els derscher ina da questas plantas giganticas ch’als aveva gia dà ina gronda lavur. Il nuder ha ditg al giuven cun bucca rienta: «Uss lascha vesair, Barduot, quant ferm che ti es. In giuven sco ti che n’ha anc nagina marusa duess stuschar enturn quest pign sco da far nagut.» «Pertge duessan ils giuvens senza marusa esser pli ferms ch’ils auters?», ha Barduot dumandà da buna veglia; «anzi quels ch’han ina giada lur marusa èn pli quiets, n’han betg tants quitads da stuair tschertgar ina, ed ultra da quai èn els segirs da lur chaussa e na dovran betg temair da vegnir refusads.»

«Quai po valair tar inqualin», ha respundì il nuder, «ma ti, Barduot, n’enconuschas betg tals quitads; in giuven sco ti che dovra mo stender or il maun per tschiffar diesch spusas en ina giada, na survegn betg chavels grischs cur ch’i sa tracta da tschertgar ina marusa.»

«Oho!», ha Barduot exclamà, «quai na va betg uschia. Vus avais da Voss temp pudì far uschia, Vus eras in giuven ritg e stimà, ma in auter sto ozendi prest temair da dumandar ina murdieua, pertge che las mattauns portan uss il nas ad aut ed inqualina para da vulair restar libra en perpeten, probabel perquai ch’i na crescha per talas giuvnas betg pli adequats a Sent.»

Il nuder ha sentì quella murdida dal giuven e na fiss betg stà dal tut indispost da la turnar cun in’autra; el è però sa moderà, na vulend betg irritar Barduot ch’al plascheva. Ils dus umens han uss anc cuntinuà ditg lur discurs sur marus e marusas, sur spus e spusas, vaivs e vaivas e sumeglianta glieud ed il nuder n’ha betg manchentà da laschar crudar qua e là inqual remartga che fiss stada adattada da dar curaschi al giuven areguard la Mengia. Or da tut il discurs ha Barduot tratg la conclusiun ch’el avess da s’allegrar da la protecziun dal nuder, en cas ch’el vuless s’approximar a Mengia oz ni damaun cun intenziuns da la vulair maridar. Quella chaussa ha alura er buglì pli a pli fitg en la testa dal giuven ed el era sa resolvì da cun l’emprima buna occasiun empruvar sia fortuna tar la figlia dal nuder. Quella lavur ch’ils dus umens avevan fatg ensemen, al ha dà pliras giadas chaschun da frequentar la chasa dal nuder per discurrer cun quel sur ina chaussa e l’autra che concerneva quella laina, ed el è adina vegnì retschet dal nuder e da sia dunna cun tutta curtaschia. Mengia fascheva pitschna feda sin il giuven, era però curtaschaivla sco che quai descha ad ina giuvna, cur ch’in ester vegn en chasa. Las intenziuns da Bardout n’enconuscheva ella betg, e perquai era ella er fitg indifferenta, cur che quel vegniva e gieva. Ma il bab ha cumenzà a ludar il Barduot sur tuts munts or, tge stupent lavurer ch’el saja e quant prudent, inschignus ed adester; insumma ha il nuder declerà che Barduot saja la flur dals giuvens da Sent. Pir uss ha la giuvna cumenzà a chapir, tge che quellas visitas dal Barduot hajan da muntar. Ma ella ha piglià ina grondissima tema pervi da quai. Ella saveva ch’il bab n’aveva betg dà tals segns per passatemp, ella presumava ch’il bab la veglia dar al Barduot, e quai la contristava terribel. Scadin dals auters giuvens dal vitg avess ella preferì a quel, en cas ch’ella n’avess betg vulì restar fidaivla a ses Gian. Las sairas cur ch’ella era suletta en sia stanza, cridava ella entiras notgs, prevesend la burasca che vegnia a vegnir sur dad ella. Ma sia resoluziun era prendida: «Pli gugent che da prender il Barduot e daventar malfidaivla a mes Gian, pli gugent murir», uschia ha pledà la paupra giuvna tar sasezza.

La presumziun da la giuvna ch’ina tempesta vegnia prest a vegnir sur dad ella, era pir memia vaira. Barduot, encuraschà tras ils pleds ed il cuntegnair dal nuder, ha cret da dastgar s’avischinar a la figlia da quel cun proposiziuns da spusalizi. Ma avant che vegnir tar la giuvna, ha el fatg ils pass necessaris tar il bab. Avend il nuder sentì las intenziuns dal giuven, al ha el dà senza difficultad ses consentiment per la maridaglia ed ha er anc laschà sentir il giuven ch’en chasa sia haja el da cumandar las festas e ch’i na saja betg da temair che la Mengia na vegnia betg a sa suttametter a la voluntad da ses geniturs. Barduot ha uss cumenzà a frequentar pli savens la chasa dal nuder ed è sa dà tutta stenta e fadia per s’approximar a la figlia da quel; ma la giuvna n’al deva betg gronda speranza da reussir cun sias intenziuns, essend ch’ella al guntgiva nua ch’igl era pussaivel. Quai ha irrità il giuven ambizius ed el è sa resolvì da far fin a quest gieu cun in culp. El è perquai vegnì ina saira pli baud che per il solit en chasa dal nuder cun l’intenziun, da questa saira dumandar la giuvna per sia spusa. Ils geniturs, savend da quest’intenziun da Barduot, èn s’absentads per in mument, per dar occasiun al giuven da pledar cun lur figlia senza perditgas. Els han prendì ina laterna e fatg la vercla ch’els stoppian anc ir giun uigl a guardar tge che la vatga malsauna fetschia e dar a quella in bavradi. Strusch ch’ils geniturs han gì bandunà la stiva, è Barduot s’avischinà a la paupra Mengia, ha piglià ses maun, strenschì quel e ditg: «Mengia, pertge es ti uschè trista? Es ti forsa malsauna?»

«Jau na sun betg pli trista che per ordinari», ha respundì la giuvna cun vusch franca, «quai mo para uschia, e malsauna na sun jau anc mai stada en mia vita.»

«Ma ti n’es betg legra, Mengia», ha Barduot ditg, «perquai supponiva jau ch’i ta stoppia mancar insatge.»

«Na, en quest rapport es ti ì en errur; i na ma manca nagut», ha la giuvna replitgà.

«Alura vegns ti bain ad esser disponida da ma dar ureglia in mument, Mengia», ha Barduot ditg, mettend en sia vusch tut la dultschezza pussaivla. «Taidla Mengia! Il davos temp hai jau frequentà savens vossa chasa, sco quai ch’igl è enconuschent a tai; quai è daventà sulettamain per far mia enconuschientscha cun tai, Mengia; pertge che ti m’has gia da daditg ennà plaschì e prendì possess da mes cor. Durant tut quest temp hai jau observà tes far e demanar e las observaziuns fatgas han mo engrondì mi’intima affecziun per tai. Perquai n’hai jau betg pudì resister pli ditg da vegnir tar tai a confessar ils sentiments da mes cor. Vul ti, chara Mengia, ma far ventiraivel, sche declera che er ti amas mai e che ti veglias daventar mia spusa.»

Quels pleds dal Barduot n’eran betg vegnids nunspetgadamain a Mengia, ella saveva che quella scena da questa saira stoppia prest succeder ed ella aveva perquai er daditg ennà preparà la resposta. Ma en quest mument ch’il robust giuven steva davant ella, ha ella piglià gronda tema. I n’era betg questiun da vulair midar sia resoluziun, na quella era ferma: Pli gugent che maridar il Barduot Versinell, pli gugent murir! Ma i fascheva ad ella sgarschur da stuair cumenzar il cumbat cun quest um robust. Ella saveva ch’ina resposta negativa al vegniss ad irritar sin il pli aut; ma ella saveva er che Barduot na vegniss betg a sa laschar starmentar, sch’ella n’al veglia betg prender voluntarmain, mabain ch’el vegnia ad impunder tut ils inschigns pussaivels per arrivar tar sia fin e mira. La paupra giuvna tremblava uss avant quest caracter da fier. Finalmain ha ella survegnì curaschi e ditg: «Ti m’onureschas fitg cun tia offerta, Barduot; ma ad interim na sun jau betg en cas da pudair correspunder a tes giavischs. Jau sun anc memia giuvna da maridar, ed ultra da quai hai jau er nagina veglia da ma liar cun insatgi anc uschè giuvna. Dal reminent hai jau da tai tut duaivel respect, ma gist perquai na ta vi jau betg engianar, e betg ta mussar sentiments d’amur che jau n’enconusch anc betg. Jau sper che ti na vegnias betg a prender en mal questa mia resposta ni schizunt per in affrunt, Barduot; jau t’hai respundì gist uschia sco che jau pens en mes intern.»

A l’entschatta aveva Mengia cumenzà questa resposta cun vusch tremblanta, ma sia vusch è sinaquai vegnida pli franca, malgrà la seriusa, gea brutta tschera che Barduot fascheva sin ella, udind questa resposta negativa. El ha alura cun ina giada laschà dar il maun da la giuvna, sco sche quel fiss ina serp tissientada ed ha ditg: «Schia, sche na sun jau betg bun avunda per tai? Na vala jau forsa betg tant sco il chalger Gian Runell, il vagabund, cun il qual ti avevas antruras in grond cunfar? Bun, bun!», ha el ditg cun irritaziun mal zuppentada, «sch’i stat uschia cun tai, sche na ta vi jau betg mulestar pli ditg. Jau hai l’onur da t’augurar ina buna saira.»

Cun quels pleds è el levà si, ha prendì ses chapè ed è s’absentà senza far auters cumpliments. Mengia era leda che questa scena penibla era vargada e che quella n’aveva betg durà pli ditg. Ma tge vegnan a dir mes geniturs?, ha ella pensà. Sin quella dumonda ha ella pudì dar resposta anc quella saira. Bandunond la chasa dal nuder, è Barduot ì directamain en uigl tar ils geniturs da Mengia ed als ha raquintà co che la giuvna al aveva refusà. Cla Pitschen n’al vuleva betg crair quai l’emprim mument, ma vesend che quai era da datschert al giuven, al ha el ditg: «N’hajas betg tema, Barduot, jau ta segiresch ch’ella vegn a discurrer auter en curt temp, jau vi guardar, tgi ch’ha da cumandar en chasa mia, jau vi mussar a quella mattatscha tge ch’ella ha da far.»

«Faschai Vus cun ella tge che Vus vulais, nuder», ha Barduot replitgà, «quai è l’ultima giada che jau zap en vossa chasa, nun che Vus ma possias dar ina resposta segira che Vossa figlia haja absolutamain midà si’intenziun da questa saira. Per dapli chanasters na vegn jau betg pli en Vossa chasa, nuder.» E davent è ì Barduot en tutta furia.

Il nuder n’era betg main irrità ch’il spus fallà. El aveva gì dà curaschi a Barduot, el aveva gì laschà sentir sia figlia ses sentiments areguard quest giuven e dà da chapir ad ella che quel al plascheva il meglier da tut ils giuvens da Sent, ed uss, uss aveva quella mattatscha refusà il giuven che ses bab aveva gì ludà e recumandà. Cun mintga mument è el vegnì pli irrità ed è sa resolvì da prender a mauns sia figlia anc questa saira. Sia dunna ch’al enconuscheva, temeva per la paupra Mengia ed era intenziunada da prender sia partida en cas da basegn. Er ad ella na plascheva Barduot betg or da divers motivs; ma vesend ch’il nuder aveva en sia testa da far daventar quel e nagin auter ses schender, na vuleva ella betg s’opponer a ses um vehement.

Arrivond in mument pli tard en stiva, han ils geniturs chattà lur figlia tut indifferenta, sco sch’i na fiss betg succedì insatge extraordinari cun ella questa saira. Quai ha irrità anc pli fitg il nuder e strusch ch’el era in stiva, ha el cumenzà cun la figlia in rigurus examen. «Pertge è Barduot gia ì davent? », ha il bab dumandà cun tschera brutta.

«Jau al stoss avair vilentà», ha Mengia respundì senza tema.

«Sche co al has ti irrità», ha dumandà il nuder, fixond la figlia cun in’egliada severa.

«El m’ha dumandà questa saira per sia spusa», ha la giuvna replitgà; «ma jau al hai refusà; sin quai è el sa mussà irrità, ha prendì ses chapè ed è ì davent sco in desperà.»

«E ti, mattatscha, ti al has refusà, refusà Barduot Versinell, di? E pertge!»

«Barduot na ma plascha betg, jau n’al poss betg avair, jau n’al sai betg amar e charezzar», ha la figlia respundì cun vusch franca.

«Ma jau ta di, mattatscha, che Barduot duai daventar tes spus, tes consort, tes um, mattatscha! Has udì? Jau vi guardar sche ti has anc ina giada la giagliardia da refusar in tal giuven, in giuven che jau respect uschè fitg. Il Barduot vegn a daventar tes consort e nagin auter», ha il nuder sbragì.

«Il Barduot na vegn mai a daventar mes spus, bab, na, mai e pli mai», ha la figlia respundì cun in curaschi ch’ils geniturs stuevan tut surstar.

«Tge?», ha il nuder sbragì danovamain, «ti na vul betg obedir a tes geniturs? Lain guardar, tgi ch’ha da cumandar sin tai, lain guardar, sche jau ta poss far obedir.»

«Jau As obedesch, char bab, en tuttas chaussas, en las qualas jau sun obligada d’As obedir; jau na vegn mai a maridar in giuven, sche Vus na dais betg voss consentiment latiers; jau lasch esser da maridar e stun libra adina, sche quai è Vossa voluntad; ma jau na ma lasch betg sfurzar da prender in um che jau na sai ni amar ni respectar, ed jau decler uss e per adina che jau na vegn mai a maridar Barduot Versinell, ni sin Voss giavisch ni sin Voss cumond, i daventia alura cun mai tge che veglia.»

Sin quels pleds ha il nuder dà in sigl ad aut e cumenzà a sbragir sco ina bestia e dà cun ses grevs pugns sin maisa, sco sch’el vuless sfratgar ensemen quella. «Uschia discurras ti cun tes bab, Mengia», ha el berglà sco in liun. Vulain guardar sche ti domineschas tes bab, ni sche quel dominescha tai, ti miserabla mattatscha. Il Barduot spusas ti, ta di jau, e quai en curt temp.»

«Quai na vegn mai a daventar, bab», ha la figlia respundì tut ruassaivel, ma senza la minima tema, «ed jau As rog da desister da quest’idea e sper che Vus na vulais betg far disfortunada vossa figlia. Avant che prender quest giuven per mes um, bandun jau la chasa paterna e Sent, jau vi pli gugent gudagnar mes paun quotidian sco la pli simpla fantschella che da maridar quest giuven, dal qual jau hai in vair disgust.»

Il nuder vuleva quasi sa desperar sur questa resistenza nunspetgada da sia figlia ch’al era stada fin uss uschè obedaivla en tuttas chaussas. El gieva da stiva si e giu, sbragiva, deva cun ils pugns sin maisa ch’ins udiva il fracass lunsch davent. Quella canera aveva fatg gizzar las ureglias intgins giuvens che gievan sperasvi; els èn sa fermads avant la chasa ed auters che vegnivan per la medema via han fatg il medem, da maniera ch’igl era in’entira raspada da giuvens avant las fanestras, durant ch’il nuder ramurava da tala maniera en sia stiva. Il nuder pledava u sbragiva uschè dad aut che ses auditurs avant sia chasa chapivan scadin pled ed i n’ha betg durà ditg che l’entira raspada da giuvens saveva, da tge ch’i sa tractia en chasa dal nuder, schegea ch’els na pudevan betg udir quai che la Mengia respundeva a ses bab. Avend uss udì pli che avunda per savair palesar l’auter di, ch’era ina dumengia, quella novitad en l’entira vischnanca, han ils giuvens dà ina risada diabolica avant las fanestras dal nuder ed èn alura fugids sin tuts mauns in ord l’auter.

En sia terribla irritaziun n’aveva il nuder betg laschà vegnir endament che esters pudessan tadlar ses fracass davant chasa; ma quella terribla risada dals mats al ha avert ils egls ed el ha cun ina giada tschessà da furiar da tala maniera. Mengia ha giavischà la buna notg a ses geniturs ed è ida en ses dormitori, ma betg per durmir, mabain per cridar e plirar tut la notg sur questa trista scena ch’ella aveva gì cun ses bab vehement. Il nuder era uschè irrità ch’el na saveva betg sa metter a ruaus; el è anc ì ditg da stiva si e giu, marmugnond encunter sasez e pir tard la notg è el alura ì a letg. En il dormitori ha el chattà sia dunna che cridava er ella ed el ha uss danovamain cumenzà a far zacras; ma la paupra dunna che na dastgava mai avrir la bucca cur che ses um cumenzava a far canera, ha er taschì questa saira, malgrà ch’ella sentiva ina grondissima cumpassiun per sia paupra figlia.

L’auter di è quella terribla scena succedida en la chasa dal nuder Cla Pitschen vegnida enconuschenta en l’entira vischnanca. Ils mats avevan lur grond plaschair da quella, essend che Barduot era in giuven robust ch’aveva ina giada ni l’autra offendì tut ils giuvens da ses pèr cun sia crivadad infama. Perquai eran ils giuvens er intenziunads d’al laschar sentir quella giada il chanaster ch’el aveva survegnì da la Mengia dal nuder. Er al nuder cuivan ils blers ch’i na gieva betg adina suenter sia testa; el era in um andetg e cur ch’el era in pau irrità, sch’era el brutal envers ils vischins ch’avevan ina giada ni l’autra da far insatge cun el. Ma da la Mengia avevan tuts respect e tut che deva raschun ad ella ch’ella haja refusà l’«urs Barduot», sco ch’ins numnava savens quest giuven pervi da sia gronda ed impertinenta groppadad.

Barduot, avend bandunà il nuder e sia dunna, n’è betg anc ì a chasa sia; el è entrà en sia furia en l’ustaria dal lieu che n’era betg fitg lunsch davent da la chasa dal nuder Pitschen. Qua ha el empruvà da lavar giu ses chanaster e sia gritta cun vin. Ma durant ch’el era anc occupà cun svidar sia mesira, ha el udì il fracass e la canera ch’ils giuvens faschevan davant la chasa dal nuder. El è ì or sin l’isch da l’ustaria ed ha sentì là claramain da tge ch’i sa tractia e ch’ils giuvens dal vitg stoppian avair survegnì novas da si’aventura da questa saira. Quai al ha irrità zunt fitg, ma tge vuleva el far? La chaussa era uss publica, quai era tschert ed il meglier al hai parì da sa far spert or da l’ustaria, sinaquai ch’ils mats n’al chattian betg e fetschian lur beffas e giomias cun el. El ha perquai svelt bavì or ses vin, ha pajà la mesira ed è ì dascusamain a chasa sia senza ch’insatgi al observia. L’auter di n’ha el betg gì mirveglias dad ir en baselgia; el è levà fitg marvegl a pavlar ses muvel e suenter è el stà a chasa davos pigna, per che nagin n’al vesia; pertge ch’el sa turpegiava da la vargugna che la Mengia al aveva fatg cun al refusar. Ils giuvens dal lieu al han tschertgà tut il di, nua ch’els supponivan ch’el pudess sa chattar; ma adumbatten – Barduot è restà invisibel per questa dumengia. Ils mats desistivan be navidas da lur vendetga, els la vulevan applitgar anc chauda, sinaquai ch’ella fetschia pli grond effect. Els han concludì da far ina chanzun satirica sin il spus fallà ed èn ids per quest motiv en cumpagnia en l’ustaria ed han cumenzà qua lur poesia. Il bun vin vuclina als ha dà curaschi ed anim ed en curt temp avevan els cun agid dad Annosi Dulfin ch’aveva in’avaina in pau umoristica, scrit ensemen las sequentas quatter strofas:


Barduot il bel,

Il Versinell,

Voleva nozzas far,

E dal noder

Per sia muglier

La figlia demandar.


Cun tentaments

E compliments

Volet el l’acquistar;

Però udi!

In buccari

Stovet el reportar.


Et uss’ perir,

Ne zun morir

Vul el, il spus falliu,

Havend il cor

E siu humor

El per nagut unfriu.


Nus condolein

E deplorein

Da cor sia trista sort.

O pauper spus!

Mal dolurus

Tgi ta quei fin la mort.


Avend uss finì la poesia, han els empruvà, suenter quala da lur enconuschentas melodias quella possia vegnir chantada ed han alura pelvaira er chattà ina melodia correspundenta. Sinaquai han els empruvà la chanzun ed en curt temp la savevan tuts a memoria, text e melodia, ed els han bandunà l’ustaria per dar lur concert nocturn. Igl è vegnì concludì da dar l’emprim al nuder ina serenada, ed avant la chasa da quel han els intunà lur imni cun franchezza. Davent da qua han els traversà las vias dal vitg chantond la medema chanzun ed èn alura sa postads betg da lunsch da l’abitaziun dal Barduot per repeter anc ina giada l’entir chant, per ch’il Barduot haja er il daletg d’udir l’imni ch’era vegnì fabritgà en si’onur. Barduot n’è bain sa mussà nagliur, ils vischins però avrivan dapertut las fanestras e rievan da cor sur quest terribel concert. Quella chanzun è alura anc vegnida repetida bleras sairas sin las vias dal vitg, en l’ustaria ed en societads da la giuventetgna, cur che Barduot n’era betg preschent. Barduot però na sa laschava betg vesair pli insanua tranter la giuventetgna; el steva a chasa sia e fascheva plans, co ch’el veglia vinditgar l’affrunt da la Mengia e quel ch’ils giuvens dal lieu al faschevan anc mintgamai, chantond ses imni.

En chasa dal nuder Cla Pitschen era la pasch svanida da quella saira ennà. Il nuder, che regiva en sia chasa sco in despot, na saveva betg perdunar a sia figlia che quella al aveva fatg resistenza areguard la maridaglia cun il Barduot Versinell; el la tirannisava uss mintga di crudaivlamain, la vulend unfisar cun sia inumanitad e groppadad, fin ch’ella vegnia madira d’acceptar il maun dal Barduot. Er sia dunna aveva da patir bler da sia tirannia. Il nuder supponiva che la mamma sustegnia la figlia zuppadamain e perquai la tentava el betg main che la figlia sezza. Uschia avevan la mamma e la figlia ina miserabla vita en chasa e na savevan betg tge ch’ellas duajan intraprender per sa deliberar da quella miseria perpetna. Da prender il Barduot na vuleva Mengia però savair nagut, ella è restada fidaivla a ses propiest: pli gugent murir ni supportar tut mal, avant che maridar il Barduot criv. Che sumegliantas afferas vegnan alura discussiunadas e tractadas en ina communitad en tuttas direcziuns, quai è chapaivel, ed uschia è quai er daventà a Sent. La fatschenta da Barduot Versinell cun Mengia Pitschen ensemen cun l’imni dals mats ha dà in grond temp da discurrer en tuttas societads dal lieu e tut che prendeva partida per la paupra giuvna mortifitgada nungiustifitgadamain da ses bab criv e ravgià.

Dals gieus e tramegls che la giuventetgna tegneva durant quest tschaiver, n’ha il nuder betg laschà prender part sia figlia, schebain ch’ils giuvens eran vegnids en chasa sia a far la solita invitaziun. Quai ha irrità ils mats ed els han concludì da puspè far vendetga al nuder per quest’obstinaziun. L’occasiun latiers als è prest s’offerta. Ils davos dis dal tschaiver avevan ils mats da Sent, tenor vegl usit, la moda da trair schibettas. Els sa rendevan per quest intent mintg’onn sin quels ultims dis dal tschaiver sin la collina da San Peder tar la ruina da la baselgia. Là faschevan els alura in grond fieu; en quel mettevan els schibettas da lain da circa in pe diameter e d’in polesch grossezza. Amez avevan quellas schibettas ina fora, en la quala ins pudeva fermar in fist elastic. Avevan quellas schibettas alura piglià fieu ed eran ellas cotschnas da burnì, chatschavan els il fist en la rusna e las bittavan en ina gronda curva giu encunter l’En. Durant che la schibetta sgulava tras l’aria, sbragivan ils mats sin la collina ed in ni l’auter recitava in laud, ina satira ni ina sgnocca sin quella ni tschella da las mattauns, ni er sin in pur. Quest gieu han ils giuvens er fatg quest onn e quai als ha dà la meglra occasiun da laschar sentir il nuder lur malaveglia. Els han laschà sgular ina schibetta suenter l’autra ed avevan lur grond plaschair, cur ch’i reussiva ad in ni l’auter da producir ina satira spiertusa.

Vitsch! è sgulada ina schibetta en fieu e flommas en auta curva tras l’aria; ils mats han dà in leger givel ed ina vusch ha clamà: «Questa schibetta tutga a la Giseppina, la pli bella, la pli fina.» «A la Giseppina, la pli bella, la pli fina», ha respundì il ferm cor dals giuvens.

Vrrr! è puspè sgulada in’autra schibetta ed in’autra vusch ha clamà: «E quella vala a la Betta naira, che dat l’amur cun Jon Dalüza mintga saira», ed il chor dals giuvens ha puspè repetì quels pleds cun tutta forza. Uschia han els cuntinuà cun lur schibettas, fin ch’els han gì ludà u censurà l’entira societad da mattauns. Er al nuder Cla Pitschen avevan els laschà sgular pliras schibettas ed al deditgà da tuttas sorts vers. L’emprima giada ha clamà il solist: «Quella schibetta fetschia al nuder Cla Pitschen cler, ch’el in schender possia prest chattar»; ed in’autra giada ha in dals giuvens sbragì: «Anc ina sto noss bun nuder avair, perquai ch’el envers sias dunnas sto taschair.» Quai deva alura mintga giada ina risada tranter ils giuvens, cur che lur chor aveva respundì al solist, e quella risada ha chattà en vischnanca in ferm eco, pertge ch’il pievel era radunà en gronda massa sin las plazzas e tadlava il gieu dals giuvens, e mintga giada cur ch’igl era reussida als mats ina satira murdenta, vegniva quella applaudida dals auditurs ed aspectaturs.

Quest gieu dals giuvens era ina spezia da tribunal per la morala publica dal lieu e vegniva exercità quasi en tuttas vischnancas grischunas. Chaussas ch’eran succedidas durant l’onn en ina communitad vegnivan tar quest’occasiun tratgas tras il tscharesch senza perdunament; ma i regiva alura er per intgin temp suenter l’activitad da quest tribunal public ina gronda alteraziun tranter il pievel che discussiunava uss las murdentas sentenzias dals rodellèrs, sco ins numnava la cumpagnia dals giuvens ch’exercitavan quest vegl usit da lur babuns, ed i deva er savens disamicizias en la vischnanca tras quella critica dals giuvens.

Il nuder Cla Pitschen vuleva quasi sa desperar ch’el aveva survegnì talas murdidas dals giuvens, e sia dunna e sia figlia han savens stuì sentir sia malaveglia; pertge che da quella glieud nauscha sco ch’il nuder era, sto adina avair insatgi ch’els pon laschar sentir lur nauschas lunas, e na pon els betg tiers quels ch’als han offendì, sche ston ils innocents patir per ils culpants. Barduot Versinell vuleva quasi setgar da la gritta ed avess gugent cumenzà dispitas e scandal cun ils giuvens; vesend però che quels eran tuts unids e furmavan ina gronda e ferma massa cumpacta, ha el stuì tragutter sia gritta e quai al vuleva quasi strangular. La vita al è vegnida insupportabla a Sent ed el ha alura prendì servetsch militar e bandunà nunspetgadamain sia communitad per sa render en Frantscha. Avant che far quest pass aveva el però puspè spluntà a la porta dal nuder, per guardar sche quel pudess dominar l’obstinaziun da sia figlia; ma il nuder n’al ha betg pudì dar bunas novas e Barduot è alura partì malcuntent cun sasez e cun l’entir mund. Sur quest pass da Barduot n’era nagin pli led e cuntent che la Mengia e sia mamma; ellas speravan ch’il nuder las laschia da qua d’envi en ruaus e ch’el na las mulestia betg pli cun sias reproschas quotidianas.

Il proxim temp n’è succedì nagut extraordinari e la pitschna famiglia dal nuder ha vivì uss plirs onns quietamain, però senza che la ventira fiss puspè returnada en lur chasa. Da Gian n’aveva Mengia anc mai survegnì las minimas novas; ella na saveva betg sch’el saja anc en vita, ni sch’el saja forsa gia mort en terras estras. Questa intschertezza sur la sort da ses char Gian la tegneva anc adina melancolica. Ma questa melanconia è uss sa midada nunspetgadamain en allegrezza e letezza. La primavaira è vegnida tegnida a Scuol sco il solit la tschentada. La giuventetgna aveva da lez temp grond respect da quels dretgs da libertad e sa rimnava sin quel di en il lieu da la tschentada per assister a quest bel act republican. La giuventetgna da Sent era medemamain sa rendida a Scuol per quest scopo e tranter las mattauns sa chattava er la Mengia dal nuder Cla Pitschen. Tar da questas occasiuns vegnivan er blers esters natiers per guardar la festa populara. Tranter ils aspectaturs han ins observà quel di militars grischuns en servetschs esters, oravant tut uffiziers subalterns ed er uffiziers ch’avevan per mira da tschiffar inqual giuven en lur latschs e d’al manar en terras estras tar il servetsch militar. In uffizier gieva tranter la massa dal pievel enturn e speculava qua e là. El era zunt curtaschaivel cun tut ils purs ed als dumandava ora da tuttas sorts. In dad els ha el dumandà, sche la giuventetgna da Sent saja er qua presenta, ed avend quel affirmà quai ed al mussà cun il det sin las mattauns da Sent, è l’uffizier vegnì tar quellas ed ha dumandà ina e l’autra co ch’ella haja num. Er tar la Mengia è el vegnì ed udind alura da quella ses num, ha el ditg ad ella cun mesa vusch: «Alura essas Vus forsa la Mengia dal signur nuder Cla Pitschen, per la quala jau port in salid or da l’Italia.» Sin quels pleds è Mengia vegnida cotschna sco in burnì ed ha respundì cun vusch tremblanta: «Da tgi ma purtais vus pia in salid?»

«D’in giuven da Sent che Vus ama anc adina cun la medema tenerezza sco avant 5–6 onns, numnadamain da l’adester chalger Gian Runell che sa chatta da preschent saun e frestg a Vaniescha», ha respundì l’uffizier cun tutta galantaria.

Udind la giuvna quels pleds, ha ella laschà currer las larmas e n’era l’emprim mument betg abla da respunder insatge a l’uffizier curtaschaivel; ma vargada l’emprima surpraisa, ha ella dumandà l’ester: «Ed auter na m’ha Gian tramess nagut? N’ha el betg ditg ch’el vegnia forsa prest a chasa? »

«Na, ha respundì l’uffizier, Gian spera da far sia ventira a Vaniescha e vul restar là, fin ch’el vegn en meglras circumstanzas. Ma ad in maister sco Gian poi senz’auter reussir d’acquistar a Vaniescha en curt temp ina deschenta facultad, sche la fortuna al è in pau favuraivla. Ed uss, tge vulais Vus trametter al Gian? Circa en otg dis vom jau puspè a Vaniescha.»

«Schai al Gian, stimatissim signur, che Mengia al saja restada fidaivla, malgrà las burascas che sajan vegnidas sur dad ella e ch’ella al vegnia a restar fidaivla er da qua d’envi.»

Mengia ha alura anc raquintà curtamain a l’uffizier si’istorgia cun Barduot Versinell ed al ha supplitgà da relatar tut quai a Gian, sinaquai ch’el sappia en tge situaziun ch’ella sa chattia. L’uffizier ha empermess a la giuvna da dar a Gian in exact rapport da tut quai ch’ella al haja confidà e ch’el al veglia animar da tant pli prest turnar a chasa, almain sin ina visita. Alura ha l’uffizier prendì cumià da la giuvna ed è s’absentà, ma el n’ha betg bandunà Scuol avant che avair pledà cun umens da Sent ch’al han anc dà ulteriur scleriment sur las afferas dal nuder Cla Pitschen cun sia figlia concernent la maridaglia da quella cun Barduot Versinell.

Quellas curtas novas da Gian han purtà in grond levgiament a la Mengia anguschada. Ella saveva uss che Gian saja anc en vita, ch’el saja saun, ch’el na l’haja betg emblidà, ch’el sa regordia anc dad ella, e quai ha dà a la giuvna ina pasch interna che la fascheva ventiraivla. Sia melanconia è svanida ed ella è danovamain flurida e s’allegrada da sia vita.


IV.
[edit]

In mais pli tard, circa l’entschatta da fanadur, è l’uffizier menziunà, ch’era oriund da Lavin, puspè arrivà a Vaniescha. La cumpagnia, a la quala el appartegneva, n’era però betg pli en questa citad; durant il temp ch’el era stà a chasa en congedi era quella vegnida dischlocada e sa chattava da preschent ad Udine. Igl al èn restads mo paucs dis da giudair sia libertad avant che entrar puspè en ses servetsch. El è alura sa regurdà da la cumissiun ch’el aveva retschet da la giuvna da Sent ed ha er vulì satisfar conscienziusamain a sia empermischun. In di a bun’ura è el ì en l’ufficina, en la quala Gian aveva lavurà avant che l’uffizier bandunia Vaniescha; ma el n’al ha betg chattà qua en botega e d’in tal Gian u Giovanni na vulevan ils lavurers savair nagut. Quella chaussa era zunt malempernaivla a l’uffizier, pertge ch’en ina citad sco Vaniescha pon ins ditg tschertgar in uman, avant ch’ins al chattia. El ha traversà la citad en tuttas direcziuns, ha dumandà qua e là suenter las botegas da chalgers, ma adumbatten, nagin n’al ha savì dar novas dal giuven ch’el tschertgava. El è uschia sa decidì d’ir enavos en ses quartier. Per arrivar tar quel, stueva el traversar la plazza da San Marco ed ina da las vias principalas che mainan sin quella plazza. En questa via ha el udì a chantar e marclar, sco sch’el fiss en vischinanza d’ina botega da chalgers. El ha auzà il chau e legì sur l’isch da la proxima botega la sequenta inscripziun: ‹Giovanni Runello, calzolaio›, e senza far ceremonias è el entrà en la botega per guardar, sche quest maestro saja ses cumpatriot Gian Runell, che saja daventà in Runello. E pelvaira, el ha chattà qua il giuven Grischun occupà e fatschentà cun dar lavur a 10–12 lavurers ed insaquants giarsuns. Gian ha immediat enconuschì ses cumpatriot ed al ha beneventà cun tutta curtaschia.

«Tge midada è succedida cun Vus?», ha l’uffizier dumandà; «cur che jau As hai bandunà avant circa otg mais eras Vus anc famegl, ed oz legel jau Voss num sin questa botega ed As chat qua sco maister tranter in’entira rotscha da lavurers. As è la fortuna stada uschè favuraivla ch’ella As ha en uschè curt temp midà en in maestro?»

«Vus avais raschun, signur uffizier», ha Gian respundì, «avant in mez onn sun jau anc stà in pauper famegl, ed oz sun jau maister e m’allegrel d’ina numerusa clientella che ma porta bun profit.»

«Quai è ina ventira extraordinaria e Vus ma stuais raquintar, co ch’igl As è reussì da stabilir en uschè curt temp in uschè impurtant commerzi», ha l’uffizier replitgà.

«Gugent», ha remartgà Gian, «ma ma faschai il plaschair da m’accumpagnar si en mi’abitaziun, nua che nus pudain discurrer cun meglra commoditad.» Gian ha alura manà l’uffizier en l’auzada sura, nua ch’el aveva in’abitaziun fitg spaziusa per el e per ses famegls e giarsuns. Qua ha l’uffizier alura raquintà a Gian las novitads da l’Engiadina, ha purtà il salid da Mengia Pitschen e descrit al giuven maister las aventuras da la giuvna e las grondas tribulaziuns, a las qualas ella era stada exposta. Gian ha spons grossas larmas durant quella raquintaziun, per part pervi da sia chara Mengia ch’aveva stuì patir tant per el, per part er perquai ch’ina tscherta encreschadetgna per sia patria era danovamain vegnida dasdada tras las raquintaziuns da ses cumpatriot. L’uffizier al ha laschà sa quietar ed ha alura giavischà che Gian al raquintia quai che saja succedì cun el dapi sia partenza da Vaniescha.

Gian ha laschà purtar in refrestg tras sia fantschella, alura èn ils dus Grischuns sa mess en davos maisa e Gian ha cumenzà a raquintar al cumpatriot si’istorgia. «Vus savais», ha el ditg, «che jau era famegl tar il maestro Amelino, avant che Vus partias per la patria. Nus eran là sis famegls ed avevan lavur pli che avunda. Il maister Amelino è in um solid ed ans tractava bain ed jau aveva naginas mirveglias da bandunar mes patrun. Tranter ils confamegls era in giuven che jau amava sco sch’el fiss miu frar, pertge ch’el era envers mai curtaschaivel e servetschaivel. Quest mes ami ha però bandunà noss maister Amelino circa dus mais suenter mi’entrada en la chasa da mes patrun ed è ì tar in parent ch’aveva medemamain ina botega en in’autra part da la citad. La partenza da quest bun giuven m’ha fatg zunt mal e per betg al perder dal tut, al visitava jau quasi mintga dumengia, malgrà il grond viadi che jau aveva da far per arrivar tar ses quartier nov. Curt temp suenter ch’el aveva bandunà nossa botega, al hai jau chattà ina dumengia grev malsaun; il pauper giuven aveva survegnì ina nauscha fevra e giascheva gia plirs dis en letg. Quella disgrazia da mes meglier ami m’ha contristà zunt fitg ed jau al visitava da qua d’envi betg be la dumengia, mabain er durant l’emna trais fin quatter giadas. Pliras notgs aveva jau er veglià sper ses letg, essend che ses patruns n’al vulevan betg laschar purtar en l’ospital. Ina saira era jau er puspè stà a visitar mes pauper ami ed era returnà pir tard la notg a chasa, ì pudeva esser circa l’ina ni las duas. Il tschiel era surtratg da gross nivels e la notg era fitg stgira. Las pitschnas laternas che ardan sin las chantunadas da las stradas sclerivan mo pauc las vias. Jau era gia passà tras pliras stradas; dapertut regiva in profund silenzi e mo darar che jau entupava insatgi. Tut andetgamain hai jau udì in terribel sbratg en ina stradetta laterala che maina en la via che jau passava. Jau hai piglià ina gronda tema e supponì immediat ch’i possia esser in assagl da vart da la ladramenta che percurra durant la notg la citad per attatgar persunas che van sulettas per las vias. Jau hai piglià curaschi, e pront da prestar agid a l’attatgà, sun jau siglì enturn il chantun da la chasa che steva orasum quella strada laterala danunder ch’il sbratg era vegnì. En ina distanza da circa diesch pass hai jau vis dus bandits ch’avevan attatgà in signur vegl. Cun in sigl sun jau stà avant ils assassins, ed avant che quels revegnian da lur surpraisa, hai jau dà ad in da quels ina frida cun mes ferm bastun ch’el è dà per terra sco in toc lain. Il segund, vesend quai ch’era arrivà a ses cumpogn, al ha vulì vinditgar e m’ha attatgà cun furia; ma anc avant che ses stilet ma tutgia, ha el survegnì ina tala frida da mes ferm bastun enturn las ureglias ch’el è crudà senza dar in sun sin ses cumpogn che giascheva anc per terra senza sa mover. Jau hai uss sbragì cun tutta forza e clamà per agid ed en curt temp èn arrivads sin il champ da battaglia intgins policists che patrugliavan tras las vias da la citad. Jau era gist occupà cun auzar si il signur ch’aveva gì survegnì ina greva stilettada en il givè dretg. Cun curts pleds hai jau raquintà als policists il cas succedì, e quels han piglià ils dus assassins ch’eran anc sternids per terra senza dar ils pes. Ils bandits èn vegnids mess sin in charret e manads direct sin la polizia. Dus dals policists m’han assistì da manar a chasa il signur vulnerà. Quel era però vegnì uschè flaivel da la gronda sperdita da sang che jau al hai stuì purtar. Per ventira n’era ses palaz betg fitg lunsch davent dal lieu nua che l’attatga era succedida ed igl ans è reussì d’alarmar immediat sia famiglia. Avend surdà il signur als ses da chasa e raquintà curtamain il cas succedì, hai jau alura anc stuì accumpagnar ils dus policists sin il post da polizia, per inditgar mes num e deponer al directur tut quai che jau saveva ed aveva vis da quest’attatga. Alura hai jau pudì turnar a chasa, ma igl era gia las trais cur che jau sun arrivà là, stanchel e tut en ina sanganada.

Gia l’auter di hai jau puspè stuì cumparair davant il directur da la polizia e quel m’ha ditg che jau haja prestà a la polizia in grondissim servetsch, avend manà en ses mauns dus dals pli privlus bandits ed assassins; il guvern haja gì fixà in premi da 500 scudi sin la testa da scadin da quels dus per quel che saja en cas d’als pudair surdar en ina moda ni l’autra a la giustia; jau haja tras mes curaschi acquistà quest premi ed i fetschia grond plaschair, da gia oz ma pudair remetter quel ensemen cun l’engraziament per il bun servetsch che jau haja prestà a la segirezza publica. Il directur m’ha sinaquai dà ina summa da 1000 scudi e m’ha relaschà cun grond engraziament e cun blers cumpliments sur da mia bravura. ‹Jau sper›, m’ha el anc ditg avant che jau al bandunia, ‹che Vus vegnias remunerads ultra da quai per vossa bravura, pertge ch’il signur, al qual Vus avais salvà la vita tras voss grond curaschi, è in commember dal magistrat distinguì.›

Ed il directur da la polizia ha gì raschun. Circa quindesch dis suenter quest’aventura privlusa sun jau vegnì envidà da cumparair en il palaz dal signur, al qual jau aveva gì prestà agid cunter ils assassins. La vulneraziun dal bun vegl era stada gronda, ma betg mortala. El è vegnì surdà a la cura dals megliers medis da la citad e schegea ch’ins temeva ils emprims dis per sia vita, è el guarì ed era uss or da tut privel. Jau sun vegnì retschet da la consorta dal signur e manà da quella en la stanza, nua ch’il pazient sa chattava. Il signur giascheva anc en letg, ma el era gia avanzà en la guariziun e pudeva sa conversar cun quels ch’al visitavan. El m’ha retschet cun gronda curtaschia ed exprimì gia a l’entschatta ses chaud engraziament per il servetsch che jau al aveva prestà, schend ch’el haja d’engraziar a mes curaschi ed a mes pront agid ch’el saja anc en vita. El m’ha alura dumandà danunder che jau saja e tge che jau traffitgia qua en la citad da Vaniescha, insumma aveva el mirveglias areguard tut mias relaziuns e fatgs. Jau al hai raquintà mia vita in extenso, ed el ha demussà grond plaschair da la sinceritad, cun la quala jau al aveva descrit tut mias circumstanzas e situaziuns, en las qualas jau era stà ina giada ni l’autra. Sinaquai m’ha el proponì che jau duaja entrar en servetsch tar el sco servitur, m’empermettend ina gronda pajaglia. Jau però al hai demonstrà che quai na ma cunvegnia betg da bandunar uss mes mastergn, anzi che jau saja intenziunà da fundar in’ufficina u botega e da lavurar ad agen quint. Il signur ha chattà plausiblas mias raschuns e ludà mia perseveranza da vulair restar fidaivel a mes mastergn; ed el ha empermess da ma vulair sustegnair tant sco ch’i al saja pussaivel. Finalmain m’ha el purschì duas cambialas da milli scudi l’ina sco pitschna reconuschientscha per il servetsch che jau al aveva prestà. Jau na vuleva betg acceptar ina tala summa; ma il bun vegl m’ha necessità da l’acceptar ed ha anc ditg tar mia partenza ch’el veglia er vinavant sa regurdar da mai. Jau sun finalmain sortì cun milli engraziaments al generus signur e sun ì a chasa. Ma uss steva jau avant in grond cumbat cun mamez. Tge dueva jau prender per mauns cun mes 3000 scudi, tenor mes giuditgar in’immensa facultad. Mi’emprima resoluziun da vulair fundar ina botega balluccava dapi che jau aveva survegnì anc duamilli scudi dal signur. I ma pareva che jau saja ritg avunda e ch’i ma cunvegnia uss da turnar a chasa a spusar mia fidaivla Mengia. Ma la reflexiun m’è turnada, e suenter intgins cumbats sun jau ma resolvì da fundar in agen commerzi ed hai prendì a fit quest’abitaziun cun la botega suten. Jau hai alura cumenzà mes traffic cun trais lavurers ed uss hai jau gia lavur per dudesch; e va quai adina uschia vinavant, sche sun jau fitg cuntent, pertge che mes chapital ma porta gia ritgs tschains. Jau sper però d’anc pudair engrondir mes traffic, cur che jau sun ina giada en mes nov local sin la plazza gronda che jau hai survegnì tras l’intervenziun dal bun signur. Uss savais Vus, signur cumpatriot, mia entir’istorgia.»

«Vus avais gì raschun da far uschia, Gian», ha respundì l’uffizier; «i na fiss betg stà prudent, sche Vus fissas ì a chasa. Cun il chapital che Vus possedais e cun Vossa lavurusadad As vegni a reussir da far qua fitg bunas fatschentas; quai però n’emblidai betg che Vus avais qua da far cun Talians e che quai dumonda precauziun en tuttas chaussas, sch’ins na vul betg esser engianà da blers negoziants, cun ils quals ins sto star en relaziuns, cur ch’ins ha in traffic uschè impurtant sco Vus. Er As cunvegnissi forsa d’unir cun Voss traffic in negozi da tgirom. Qua tras gudagnassas Vus en duas direcziuns: per l’ina faschessas Vus in profit sin il tgirom, per l’autra survegnissas Vus quest material per voss esit pli bunmartgà.»

«Jau vegn er a far quai, uschè prest sco che jau hai prendì possess da mes local nov», ha respundì Gian; «er sun jau intenziunà da fabritgar chalzers a la grossa e da negoziar cun tals en la Leventina, sco ch’il bun signur m’ha cusseglià.»

Ils dus Grischuns èn anc stads ditg ensemen ed han discurrì da quai e da tschai da lur patria e l’uffizier ha raquintà e repetì a Gian tut las novitads da l’Engiadina. El è alura partì ed ha empermess da puspè visitar Gian, cur ch’el vegnia a Vaniescha.

En paucas emnas ha Gian translocà sia botega sin la plazza principala e cumenzà, sustegnì sin tuts mauns da ses benefactur, ad engrondir ses traffic. En circa in mais ha el gia stuì engrondir il dumber da ses famegls per la mesadad per pudair satisfar als basegns il pli urgents. El ha augmentà cuntinuadamain ses lavurers ed era uss strusch in mez onn en ses local nov ch’el aveva gia 60 lavurers sut ses commando. Tras intervenziun e recumandaziun da ses benefactur e protectur ha el anc survegnì blera lavur dal guvern; el stueva furnir mintga mais ina gronda quantitad chalzers per l’armada da la republica, e quai al ha necessità d’augmentar danovamain il dumber da ses lavurers, da maniera ch’el aveva gia a la fin da l’emprim onn che ses traffic existiva circa 100 lavurers en ses servetsch e ch’el era uss l’emprim chalger da la citad da Vaniescha.

Gian Runell fascheva uss fatschentas colossalas, per part cun sia botega e per part cun ses negozi da tgirom extendì, e gudagnava di per di daners sco paglia. Mintga mais gudagnava u profitava el netto almain duamilli scudi ed è daventà uschia en dus onns in um pussant. Il terz onn suenter l’erecziun da ses affar ha el cumprà la chasa, en la quala el abitava uss ed ha laschà drizzar en quella tenor ils basegns da ses traffic. Quella cumpra al aveva custà ina gronda summa, ma igl al è tuttina anc restà in grond respargn, cun il qual el ha pudì alimentar e cuntinuar ses negozi en la medema extensiun. Ed el ha gì er vinavant ventira. Tut quai ch’el prendeva per mauns, al reussiva; igl era sco sch’i giaschess ina benedicziun particulara sin tut sias fatschentas ed interpresas. Igl è vair, Gian aveva uss ina gronda malavita; pertge che la direcziun e surveglianza d’in traffic talmain extendì dumandava ina gronda activitad e circumspecziun. Gian era però anc giuven e plain curaschi e vigur, e sa suttametteva a tuttas lavurs ed a tuts grevs quitads cun in’exactezza e perseveranza exemplarica. El era la damaun l’emprim en botega, ordinava qua las lavurs, parteva ora quellas a ses numerus lavurants, survegliava tut cun grond’attenziun, e la saira era el puspè l’ultim che bandunava la botega. Dasperas aveva el anc stuì eriger in comptoir ed en quel occupava el uss trais umens ch’avevan da manar ses quints e las correspundenzas da ses commerzis. Er en il comptoir aveva Gian in urden excellent ed el examinava mintga di sez exactamain las lavurs da ses impiegads e controllava quai ch’entrava e quai che vegniva dà or. Sut ina tala administraziun exemplarica stueva quest traffic ch’aveva in fundament uschè solid, flurir, ed el ha er flurì sco paucs auters. Per sia gronda ventira aveva Gian er chattà plirs buns lavurers, dals quals el pudeva sa fidar; a quels aveva el surdà la surveglianza en botega cur ch’el era absent pervi da fatschentas, e quels umens al eran fidaivels, essend ch’il maister als tractava bain ed als deva ina fitg buna pajaglia. Er ses emprim scrivant che manava las lavurs dal comptoir e ch’el aveva gì impiegà sin giavisch e speziala recumandaziun da ses protectur e benefactur, era in um fidaivel e capavel, da maniera ch’il maister al dastgava confidar tut.

Uss però n’aveva Gian nagin ruaus pli a Vaniescha ed el ha cumenzà a pensar da datschert da far in viadi a chasa sia. Quest patratg al accumpagnava dapertut e n’al laschava betg pli ruaus ni di ni notg; el sentiva ina tscherta dolur, ina tscherta encreschadetgna en ses cor, a la quala el na pudeva betg resister pli ditg. El ha communitgà a ses benefactur si’intenziun da vulair ir a chasa; quel ha sustegnì quai ed è s’offert d’avair l’egl avert sin ses commerzi durant si’absenza e da bainduras far ina visita sin il comptoir per guardar ch’il traffic cuntinuescha a moda regulara. Gian ha sinaquai prendì tut las disposiziuns necessarias ed ha surdà il commando en botega a dus famegls fidads e las lavurs en il comptoir ha el laschà sura a ses emprim scrivant cun la cundiziun ch’el stoppia immediat relatar al signur menziunà en cas ch’i duess succeder insatge extraordinari en ils affars dal negozi e commerzi. El è alura sa provedì cun ina gronda summa da daners, è sa vestgì bain, gea quasi elegant, ed ha bandunà Vaniescha l’entschatta d’avust cun l’intenziun da returnar en circa dus mais.


V.
[edit]

En l’Engiadina Bassa regiva dapi plirs dis ina grond’activitad sin la champagna. Ils purs eran numnadamain occupads cun la racolta da lur granezza ch’era creschida quest onn en grond’abundanza. L’aura era zunt favuraivla a quellas lavurs champestras. Il chaud sulegl d’avust setgentava zunt spert ils faschs da granezza spess che giaschevan per ils ers enturn. Gia la damaun marvegl bandunavan ils medunzs e las medunzas lur chasas e lavuravan zunt diligent en ils spess seghels e salins cun lur farclas bain battidas e gizzadas. Qua e là resunavan las bellas chanzuns dals lavurers cuntents che s’allegravan da la ritga benedicziun ch’il tschiel als aveva dà. Suenter gentar regiva anc pli gronda vivacitad sin il funs. Ils purs gievan cun lur chars sin la champagna per manar lur graun a chasa en segirezza. Ils numerus faschs vegnivan mess ensemen, liads a grevas monas, mantunads sin il char e fermadas cun il parsuir e davent gieva l’auta chargia per emplenir cun ses cuntegn chischners e lattidas en ils clavads. Pir tard la saira vesevan ins anc ad entrar entiras retschas da chargias en ils vitgs ed igl ha durà ina grond’urella, avant ch’il silenzi nocturn vegnia sur ils vitgs. Ma il ruaus na durava betg ditg. Gia cun il chantar dals cots vegniva tut puspè alert e la medema lavur cumenzava danovamain, pertge ch’ils purs vulevan sa profitar da l’aura favuraivla per che lur racolta vegnia a bun’ura sut tetg.

Igl era la sonda suenter mezdi ch’in chavaltgader bain vestgì ha surpassà a Martina ils cunfins tirolais ed è entrà en l’Engiadina. Igl era gist in di da la pli auta racolta; ils purs festinavan pli che mai per anc pudair metter sut tetg quella saira tut lur graun medì, e sin ils funs buglivi da lavurers diligents sco en in furmicler. Il chavaltgader sa fermava bainduras per contemplar l’activitad dals purs ed i pareva sco sch’el fiss fitg commuventà dal bel aspect che sa preschentava ad el. Ils purs eran surprais da vesair da quellas uras in ester sin lur champagna, ed anc pli stupefatgs eran els d’observar che quel pareva d’avair in grond plaschair da contemplar lur lavurs senza mussar la minima prescha da vulair cuntinuar ses viadi. Salidond l’ester plirs lavurers sper la via per la quala el chavaltgava en lingua rumantscha, èn ils purs anc surstads pli fitg ed avevan grondas mirveglias, tgi che che quest signur pudess esser. Ma d’al dumandar tgi ch’el saja, quai ch’els avessan per franc fatg, sche l’ester n’als fiss betg vegnì avant memia nobel, n’ha nagin gì il curaschi. Ma noss lecturs vegnan tschert ad avair engiavinà, tgi ch’il chavaltgader ester era; quai era il maister Gian Runell, il pauper chalger da Sent ch’aveva bandunà avant circa otg onns l’Engiadina cun ina valisch e che returnava uss en sia patria sco in um bainstant e pussant. Bandunond Vaniescha, era el l’emprim di viagià ad Udine e restà là dus dis en cumpagnia da plirs Rumantschs che sa chattavan en questa citad en garnischun. El era vegnì retschet là cun tutta curtaschia da l’uffizier ch’al aveva purtà avant in pèr onns novas da chasa, e quel al aveva scusseglià da prender la via tras la Vuclina e recumandà la via tras il Tirol talian, sin la quala el arrivia pli prest e pli tgunsch en l’Engiadina. Gian ha fatg uschia sco che l’uffizier al aveva cusseglià ed è arrivà en paucs dis ventiraivlamain a Trient. Da là davent ha il viadi cumenzà a vegnir pli stentus e Gian ha cumprà in chaval per ch’el vegnia pli prest vinavant sin sia via. Davos sin la sella aveva el ina bella valisch emplenida cun in pau vestgadira ed autras chaussas custaivlas ch’el vuleva purtar a chasa sco regals, e davant aveva el duas pistolas chargiadas per sia defensiun, en cas ch’el duess vegnir attatgà sin via da ladramenta. Uschia al avain nus vis a cumparair quel di en Engiadina sco in dals signurs ils pli nobels, ils quals viagiavan da quel temp per ordinari a chaval, essend ch’ils straduns per chars e charrotschas mancavan. A Strada ha il viandant prendì in refrestg ed ha alura cuntinuà ses viadi fin a Ramosch, nua ch’el è arrivà la saira enten far notg. El ha prendì albiert en la suletta ustaria dal lieu ed ha sinaquai laschà clamar ses parent, al qual el aveva gì surdà sia chasetta avant ch’el s’absentia da Sent. Quel è entrà en l’ustaria, ma n’ha betg enconuschì il signur ch’aveva giavischà da discurrer cun el. Finalmain è Gian sa dà d’enconuscher a ses parent e quel ha gì uss in grond legrament da puspè vesair il giuven emigrant. Gian ha alura dumandà or ses parent sur da quai e l’auter e quel al ha dà scleriment da tut quai ch’el saveva. Gian vuleva oravant tut savair novas da Sent, ma en quest rapport al ha ses parent be pudì dar pitschen scleriment, essend ch’igl era gia varga trais onns ch’el sez era stà là. Gian n’ha uschia betg pudì cuntentar sias mirveglias ed ha stuì sa cuntentar cun la speranza da sez vesair l’auter di a Sent quai ch’al interessava il pli fitg. El ha alura anc fatg a ses parent in bel regal e relaschà cun la supplica da vegnir en dus dis a Sent tar el.

L’autra damaun è il viandant ester levà a bun’ura. Avant che mangiar ensolver ha el anc fatg ina promenada en il conturn da Ramosch per puspè giudair ina giada cun daletg la sauna aria alpina. Suenter ensolver è Gian muntà a chaval ed ha cuntinuà ses viadi vers Sent. L’aura era bellissima ed el ha laschà ir ses chaval mo plaun per pudair contemplar meglier tut quellas chaussas ch’al devan en egl e leventavan en el tantas reminiscenzas or dal temp passà. Tut quai ch’el observava sin sia via era per el da grond interess; i al pareva sco sche l’entira natira al beneventass, e loms e dultschs sentiments penetravan ses cor. El era uss gia passà Crusch e s’approximava a Sent; uss ha el udì a tutgar a Sent, e quella vusch sonora dals zains che resunavan en dultschs accords en la vallada al ha commovì fin tar las larmas. El ha animà ses chaval dad ir pli spert, per ch’el arrivia prest en il lieu da sia destinaziun. In toc sut il vitg ha el entupà in um ch’era sin via vers Crusch, e quel n’era nagin auter ch’il nuder Cla Pitschen. Gian al ha immediat enconuschì, schegea ch’il nuder era zunt scrudà e pareva d’esser vegnì fitg vegl. Il nuder era anc in pèr pass davent dal chavaltgader ch’el ha gia auzà cun tut respect ses chapè e giavischà il bun di al signur ester. Gian ha repetì l’auguri, schend: «Bun di signur nuder Cla Pitschen!» Il nuder è stà qua cun bucca averta e n’era betg abel da chapir, daco che quest signur ester al enconuschia; el fiss gugent s’infurmà lasura, ma Gian era gia vargà cun ses chaval, senza avair mirveglias da sa fermar tar il nuder e da discurrer pli ditg cun el. El è immediat arrivà en il vitg, e quai gist il mument ch’il pievel gieva en baselgia tar il servetsch divin.

Tut che deva liber la via al chavaltgader ed al salidava cun grond respect, pertge ch’in tal signur na vesev’ins betg mintga di a Sent. Ils umens han auzà lur chapels avant l’ester, sco sche quel fiss in commember da la regenza da Cuira. Gian ha respundì cun grazia il salid dals purs e dirigì ses chaval vers l’ustaria dal lieu, la quala al era enconuschenta. Ils purs han fatg milli supposiziuns, tgi che pudess esser quest bel e nobel signur ch’era arrivà qua en lur vitg d’in temp ch’els vesevan uschiglio mai in ester; els han però anc stuì star in mument en mirveglias, pertge che Gian n’era sa dà d’enconuscher a nagin. L’ustier ha retschet ses nobel giast cun tutta curtaschia ed al ha manà cun gronds cumpliments en chasa, entant ch’il famegl ha retschet il cumond d’avair quità per il chaval da l’ester. Gian ha uss prendì in refrestg ed ha alura bandunà l’ustaria per far ina pitschna promenada avant gentar, sco ch’el aveva ditg a l’ustier ch’era era uss fatschentà sin tuts mauns cun preparar in bun gentar al giast nunspetgà. Gian ha traversà nundisturbadamain las vias dal vitg, pertge che tut il pievel era uss en baselgia, cun excepziun dals uffants pitschens e d’inqual dunna veglia. El ha sinaquai dirigì ses pass vers sia chasa paterna, ed arrivà avant quel, al èn siglidas las larmas, pertge ch’el ha laschà vegnir endament en quest mument ses paupers geniturs, als quals el avess ussa pudì preparar gronda legria e buns dis, sch’els fissan anc stads en vita. Ma enstagl da chattar in bun bab ed ina chara mamma, steva qua be la paupra chasetta da ses buns geniturs e quai al ha fatg mal. Avend considerà in mument la miserabla chamona, en la quala el aveva vis l’emprima giada la glisch dal mund, ha el tratg ina clav or da ses satg, ha avert l’isch ed è entrà. Senza far la minima canera ha el avert in barcun da la fanestra per contemplar puspè la dimora da si’uffanza. El ha chattà qua anc tut las chaussas ch'’el aveva laschà enavos cur ch’el aveva bandunà la chasa avant circa otg onns. La miseria e la povradad, a la quala el era stà expost durant ch’el viveva qua, al è immediat vegnì en memoria, vesend las miserablas mobiglias ch’eran anc avant maun. El ha alura puspè serrà il barcun da la fanestra, ha bandunà la chasa paterna ed è ascendì la collina da San Peder per puspè contemplar endretg il lieu natal. El pudeva strusch esser vargà si in toc il vitg ch’il servetsch divin ha prendì sia fin; il pievel ha bandunà la baselgia e tut ch’è ì a chasa a gentar.

La Mengia dal nuder Cla Pitschen era stada cun l’autra giuventetgna en baselgia. Arrivada a chasa, ha ella ditg a la mamma: «Ma sas ti dir, tge che quai ha da muntar? Circa avant ina mes’ura è promenà in signur ester tras il vitg, guardond dapertut sin las chasas sco sch’el avess las pli grondas mirveglias. Essend el arrivà tar la chasa dals Runells, ch’è da dis ed onns ennà serrada, è el sa fermà e l’ha contemplà sin tuts mauns. Jau pensava gia: ina chasuna uschia sto quest signur bain avair vis anc pli, ni è quella chamona forsa uschè interessanta a quest ester, perquai ch’ella è uschè en decadenza? Ma tge fa il signur? El ha avert la chasa – cun tge na sai jau betg – è entrà, ed in curt mument suenter ha el avert in barcun da la stiva. Var in quart d’ura po el esser stà en chasa, alura ha el puspè serrà il barcun e bandunà la chasa in mument avant ch’il servetsch divin saja finì, ed è ì si vers San Peder. L’emprim mument hai jau cret che l’ester saja in lader, ma quai na vegn betg ad esser, pertge ch’el era vestgì cun la pli fina vestgadira che jau hai vis en mia vita e purtava ina gronda chadaina dad aur enturn culiez.»

Er a la Mengia pareva quai curius ed ella na saveva betg tge pensar da quell’istorgia. «È quest signur in um giuven ni in um vegl?», ha ella alura dumandà la mamma.

«El è anc giuven», ha respundì la mamma. «El vegn ad avair sin il pli ses 27 fin 30 onns. Da statura è el grond e schlanc ed er en fatscha è el in bellissim um.»

En quel mument è entrà en stiva il nuder, il qual era stà a Crusch enstagl dad ir en baselgia, e la mamma è immediat ida or en cuschina per il gentar, entant che Mengia ha rasà tuaglia. Il nuder era oz da buna luna e strusch ch’els avevan cumenzà a gentar, ha el raquintà, co ch’el haja oz entupà in nobel signur a chaval in toc sut il vitg e co che quel al haja respundì ses salid, numnond ses num, sco sche quel al enconuschess.

La consorta ha sinaquai raquintà da sia vart al nuder quai ch’ella aveva observà durant il servetsch divin, e tenor la descripziun ch’ella fascheva da l’ester, na pudeva quel esser nagin auter ch’il chavalier ch’il nuder aveva entupà sut il vitg. Ma tgi era quel? – quai era uss la gronda dumonda, sin la quala l’entira famiglia avess gugent gì ina resposta. «En scadin cas è quel in grond signur», ha ditg il nuder, «pertge che quai mussa gia ses exteriur e sia grazia ch’el demussa en tut ses moviments.»

Gian è restà ditg sin la collina da San Peder ed ha contemplà qua la bella natira. Ses spiert è vegnì emplenì cun regurdientschas dals dis passads e tut il temp da sia trista giuventetgna è puspè passada davant ses egls. El è anc sa regurdà da ses bun aug Not ch’al aveva mussà il mastergn da chalger ed igl al fascheva mal da betg pudair remunerar al bun aug la cumpassiun e la misericordia ch’el aveva demussà al pauper orfen. Alura al èn puspè vegnids endament ils gieus e tramagls da sia giuventetgna e tut quellas reminiscenzas dal temps passà han leventà en ses cor sentiments loms ed al han commuventà fin tar las larmas. Finalmain è el turnà enavos per ir en l’ustaria a gentar. Ils purs ch’avevan gia gentà, eran uss sa rimnads qua e là sin ils bancs davant las chasas e tegnevan lur discurs usitads davart fatgs da lur economia. Passond Gian sper els vi, èn ils purs stads si ed han tratg cun grond respect lur chapels; er il nuder Cla Pitschen seseva sin ses banc davant sia chasa, e vesend a s’approximar l’ester, è el levà en pe che l’ester era anc in toc davent ed è s’enclinà sco sche Gian fiss in guvernatur. Gian ha salidà la societad cun in cumpliment grazius ed è alura ì en l’ustaria che n’era betg lontana.

Ils purs avevan tuts grondas mirveglias, tge um quest ester saja e raquintond alura il nuder co che quest signur al haja salidà questa damaun, al clamond per ses num, èn las mirveglias vegnidas anc pli grondas. Intgins supponivan che Gian saja in uffizier, in general ni almain in colonel. Per satisfar a lur mirveglias èn els vegnids perina dad ir en l’ustaria a prender ina mesira; l’emna saja stada stentusa ed els hajan merità in buccal sin il di dad oz. Il nuder Cla Pitschen è stà in dals emprims ch’è levà si dal banc ed è ì encunter l’ustaria ed ils auters èn suandads. Entrond en stiva, han els vis il giast ester a maisa vi dal gentar. Ils purs al han salidà cun tut respect ed èn sa mess en davos in’autra maisa daspera. I tentava Gian da rir, observond co ch’ils purs al contemplavan sin tuts mauns e co ch’els guardavan cun attenziun sin tut quai ch’el fascheva. El è sa resolvì da far cumpagnia a ses convischins. Avend gentà è el levà si da la maisa ed è promenà in pèr giadas da stiva si e giu. Entant avevan ils purs puspè cumenzà lur discurs d’avant e discurrivan gist dals buns aspects ch’ins haja quest onn en las alps areguard il purment e co che la muaglia saja bella e grassa. Gian è alura plaunsieu er sa maschadà en lur discurs ed als ha dumandà davart ina chaussa e l’autra. Ils purs avevan in grond plaschair ch’in uschè grond signur s’interesseschia per lur chaussas ed han demussà a l’ester grond respect. Gian ha alura cumandà a l’ustier da purtar anc duas mesiras dal meglier vin ch’el haja en ses tschaler e quai ha allegrà anc pli ils purs, ils quals baivan pli gugent il vin che pajar quel. Quellas mesiras han dà vita e vivacitad a la societad ed ils umens èn vegnids pli tschantschus ed han discurrì cun pli gronda fantasia davant il signur ester. Gian ha pli tard anc laschà purtar diversas mesiras e quai ha mess ils purs dal tuttafatg en ina disposiziun festiva. Il nuder manava uss il presidi ed era zunt da buna veglia. El ha tegnì in pled a ses convischins e proponì da purtar in viva al signur grazius ch’als haja mussà oz tanta generusitad. El deploreschia mo da betg enconuscher il num da quel per pudair intunar en tutta furma il viva.

«Mes num As è enconuschent, signur nuder», ha respundì Gian, «ma Vus n’As regurdais betg pli da mai».

«Ma Vus n’essas betg da Sent, stimatissim signur?», ha dumandà il nuder cun smirvegl.

«Bain, jau sun da Sent, jau sun naschì e vegnì tratg si a Sent e sun voss convischin. Vus ma vegnis a crair quai, sche jau muss che jau enconusch fitg bain tuts Vus che essas qua preschents.» Gian ha alura ditg a mintgin dals purs lur nums e quels n’avevan nagin dubi pli che l’ester stoppia esser da Sent, ni ch’el saja in striun. Tuts guardavan sin il giuven cun la pli grond’attenziun per vegnir or da las mirveglias tgi ch’el pudess esser; ma nagin n’al enconuscheva pli, e dal pauper Gian Runell nagin che na sa regurdava pli.

«Jau ves bain che jau stoss vegnir en agid a vossa memoria», ha ditg Gian cun bucca rienta. «N’As regurdais betg pli d’in pauper giuven ch’è avant circa otg onns ì en terras estras?», ha Gian dumandà.

«Ma Vus n’essas betg Gian Runell, il maister Gian Runell?», ha dumandà il nuder.

«Gist quel sun jau», ha replitgà Gian cun bucca rienta.

Ils purs stevan qua sco pitgas da sal e na savevan betg tge ch’els duain dir. Tgi avess imaginà da quai?», ha exclamà il nuder, al qual i n’era betg pli endretg d’avair bavì vin che Gian Runell, il pauper Gian Runell, aveva laschà purtar a la legra societad. Gian ha cun ina giada observà quai. El ha clamà l’ustier e laschà purtar anc duas mesiras per stantibus a la societad e pajà alura en preschientscha da tut la societad las mesiras ch’el aveva gì cumandà da purtar. El ha tratg ora ina gronda bursa da daners emplenida cun ducatas e zechins e la splendur da quels utschels ha fatg ina grond’impressiun, betg sulet sin ils auters purs, mabain er sin il nuder. Ina tala bursa cun ducatas era in certificat per Gian, il qual ha acquistà sin il mument la stima da tuts ed il nuder ha cumenzà ad avair respect dal giuven, schegea ch’el era mo Gian Runell.

Uss era la saira arrivada ed ils purs han cumenzà a bandunar l’ustaria per ir a chasa a tschaina. In suenter l’auter ha dà il maun a Gian ed al ha engrazià per la generusadad demussada. Gian ha alura envidà il nuder da star anc in mument tar el e da tschanar cun el, essend ch’el haja lung’urella dad esser a maisa sulet. Il nuder n’ha betg fatg grondas ceremonias pli ed è restà. Entant eran ils auters purs ids a chasa e la novella ch’il grond signur che saja questa damaun arrivà a Sent saja il maister Gian Runell ha fatg anc quella saira la currella tras tut la vischnanca ed è er vegnida en chasa dal nuder Cla Pitschen, anc avant che quel saja returnà da l’ustaria. Mengia aveva piglià ina grondissima tema udind quella novitad. Ella aveva gia gì tut il di in tschert presentiment che quest ester, il qual era stà en la chasa dals Runells sin ina moda uschè misteriusa, stoppia star en ina u l’autra relaziun cun ses char Gian. Uss aveva ella in grond desideri da puspè vesair ses amant e quest desideri è vegnì ademplì pli prest che quai ch’ella dastgava sperar.

En l’ustaria sesevan Gian ed il nuder ensemen a maisa ed eran omadus da buna veglia. Il nuder, al qual il bun vin vuclina aveva purtà in excellent umor, era zunt tschantschus e tegneva per ina grond’onur che Gian al aveva dà la preferenza avant ils auters convischins, al envidond da restar a tschaina tar el. Gian al ha sinaquai raquintà quai e tschai da l’Italia e pliras interessantas episodas or da sia vita a Milaun e Vaniescha, ed il nuder tadlava cun bucca averta ils raquints dal giuven adester. Suenter tschaina è Gian s’offert d’al accumpagnar a chasa; quai ha plaschì al nuder ed el ha envidà il giuven d’anc far questa saira ina visita a sia famiglia. Cun quai è Gian stà d’accord, pertge ch’igl era gist stà sia mira da tegnair il nuder da buna luna per survegnir tant pli prest in pretext da dastgar cumparair en chasa dal nuder. Ils dus umens èn sortids ed ids encunter la chasa dal nuder ed han observà avant quella che la mamma e la figlia avevan anc glisch. Quellas han udì la vusch dal nuder davant chasa e la dunna ha guardà or da fanestra per vegnir a savair tge che quai muntia. Observond il nuder ch’insatgi guardia or da fanestra, ha el clamà per ina glisch ed immediat è cumparida la mamma sin isch cun ina glisch en maun. Il nuder ha envidà Gian d’entrar en chasa. Quel però vuleva sa stgisar ch’i saja uss memia tard per anc far visitas; ma il nuder ha insistì ch’el duaja entrar e Gian ha finalmain obedì al vegl. Suenter esser stads entrads en stiva, ha il nuder ditg a sia dunna ed a sia figlia: «Jau vegn cun in bun ami, numnadamain cun noss bun vischin Gian Runell che vegn ad esser bainvegnì tar vus.»

La consorta ha beneventà il giuven cun tutta curtaschia. Er la Mengia al ha dà il maun; quella però era uschè surpraisa e perplexa ch’ella tremblava e n’ha l’emprim mument betg savì dir in pled a ses char Gian. Gian ha immediat observà la confusiun e perplexitad, en la quala la paupra giuvna sa chattava. El ha strenschì il maun da la bella giuvna e ditg: «Quai vegn ad esser vossa Mengia; quant gronda e prosperaivla ch’è ella daventada en quels onns da mi’absenza.» Mengia però era anc adina tut perplexa; ma vesend che ses bab e Gian parevan da star sin in pe zunt amicabel, è returnada plaun a plaun sia preschientscha ed en curt temp ha ella sentì ina letezza e beadientscha en ses cor che l’ha fatg zunt ventiraivla. Gian ha uss stuì sa metter en davos maisa e la famiglia al ha tegnì cumpagnia. Igl è alura vegnì discurrì dal temp passà e Gian ha er stuì raquintar co ch’i saja passà cun el en terras estras. Quai ha quel fatg gugent e descrit a la famiglia si’entira vita dals otg onns ch’el era stà davent. Gian n’era betg in giuven ch’aveva per moda da sa ludar e da sa far grond; visavi il nuder ha el però chattà per necessari d’al laschar sentir ch’el haja acquistà a Vaniescha ina facultad considerabla. Quai ha anc augmentà tar il nuder il respect ch’el aveva gia survegnì dal giuven. Er Mengia ha sentì in grond daletg davart la ventira da Gian e sperà che questa bainstanza da ses amant vegnia ad allontanar ils impediments che ses bab avess pudì metter enta pes a la maridaglia da sia figlia cun il maister Gian Runell. Pir tard la notg ha Gian bandunà la chasa dal nuder e Mengia al ha accumpagnà cun la glisch fin giu sin isch. Ils dus amants èn sa profitads da quest’occasiun per renovar la lia da lur cors. Gian ha communitgà a la Mengia ch’el saja vegnì aposta a chasa sin visita per spusar ella e la manar davent cun el a Vaniescha, e la giuvna era zunt cuntenta cun quest plan dal giuven. Or dal cumportament dal nuder era da supponer che quel na vegnia betg a snegar sia figlia al maister Gian Runell.

Il nuder n’è betg vegnì unfis quella saira da ludar il giuven Runell, tge bel um che quel saja daventà, quant nobel ch’el saja e co ch’el haja daners dad aur sco paglia. Ils proxims dis ha Gian fatg pliras visitas ad enconuschents ed è in di er chavaltgà a Scuol per visitar ses amis da là. Er en la chasa dal nuder è el cumparì pliras giadas durant l’emna, essend ch’il nuder al aveva envidà da vegnir regularmain tar el a star da cumpagnia. Tar quellas visitas ha Gian savens gì l’occasiun da sa conversar cun Mengia senza vegnir disturbà d’insatgi. Ils dus amants èn vegnids perina che Gian duaja immediat dumandar dal nuder il maun da la figlia. Latiers al è er prest sa purschida ina buna chaschun. La dumengia proxima è Gian vegnì envidà a gentar en chasa dal nuder. El ha acceptà cun plaschair quest invit. Il nuder aveva laschà preparar in gentar uschè splendid sco pussaivel ed era oz puspè da buna luna. Gian ha alura raquintà al nuder ch’el saja intenziunà da laschar rumper giu sia chasa vedra e da fabritgar ina nova ed ha descrit, co che la chasa nova duaja vegnir construida. Il nuder è sa smirveglià davart la grondezza che quest edifizi duaja survegnir ed ha remartgà ch’ina tala chasa vegnia a custar ina gronda summa. Gian però ha ditg che quai al saja tuttina, mo che la chasa vegnia fabritgada endretg, pervi dals daners haja quai pauc da muntar.

«Avais Vus pia en il senn da vegnir a chasa ad abitar qua a Sent?», ha dumandà il nuder.

«Per il mument betg», ha respundì Gian; «jau hai l’intenziun da star vinavant a Vaniescha, uschè ditg sco che mes traffic flurescha uschia. Ma pli tard return jau alura a chasa per ruassar da mes quitads e giudair cun plaschair ils fritgs da mia fortuna.»

«Quai è endretg, Gian», ha respundì il nuder; «Vus pudais alura far qua il signur, entant che nus auters stuain lavurar sco galiots.» «Ma pertge vulais Vus gia uss fabritgar la chasa, Vus n’avais gea nagina famiglia e la chasa As resta morta fin che Vus turnais in’autra giada a Sent?»

«Quai è bain vair», ha replitgà Gian, «ma jau fatsch forsa da qua d’envi pli savens visita a Sent che fin uss ed alura ma cunvegni d’avair in agen chasament, cunzunt sche jau duess in di ni l’auter vulair fundar ina famiglia.»

«Vus avais raschun», ha remartgà il nuder, «qua a Sent è l’aria segir meglra che a Vaniescha ed i vegn ad esser mo profitaivel per Vossa sanadad, sche Vus vegnis pli savens a chasa. E cun il maridar na duvrais Vus betg entardar pli; in um sco Vus ch’ha ses agen traffic e tegnairchasa ha da basegn d’ina chasarina.»

«Quai è vair», ha respundì Gian, «cur ch’ins ha in tegnairchasa, duess ins er avair ina dunna, pertge che da servients na pon ins betg adina sa fidar. Jau As vi er confessar che jau sun quella giada returnà a chasa per tschertgar ina spusa. Jau sun er stà ventiraivel en quest rapport, chattond ina giuvna che ma plascha e che m’ha gia plaschì avant blers onns, la quala fiss pronta da daventar mia consorta, sche ses geniturs èn cuntents e dattan lur consentiment latiers.»

«Quest consentiment dals geniturs n’As vegn betg a mancar», ha replitgà il nuder, «ina giuvna che survegn in um sco Vus, fa in’excellenta partida.»

«Vus ma dais curaschi, signur nuder», ha respundì Gian commuventà e purschend il maun a Mengia ch’era vegnida cotschna sco in burnì, ha il giuven puspè ditg al nuder ch’era tut surprais da questa scena nunspetgada: «Vossa Mengia è la spusa che jau hai tschertgà, ella è la giuvna, la quala jau hai amà gia avant che jau bandunia la patria, a la quala jau hai engirà fidaivladad fin la mort. Jau As rog, signur nuder, faschai nus ventiraivels, dai Voss consentiment a l’uniun da noss cors!»

In mument, mo in sulet mument, è il nuder restà perplex da la surpraisa, alura ha el piglià il maun da Gian e quel da sia buna figlia ed ha ditg: «Sajas ventiraivels, mes uffants! Dieu benedeschia la lia da voss cors!» Dapli n’ha el betg pudì dir, pertge ch’el era commuventà fin las larmas. Er la mamma, a la quala Mengia aveva gia avant confessà si’amur per Gian, ha gugent dà ses consentiment tar questa maridaglia ed ha benedì ses uffants.

La novitad che signur Gian Runell – uschia numnav’ins uss a Sent il maister Gian – vegnia a spusar la Mengia dal nuder Cla Pitschen, ha prest fatg la currella tras il vitg.

Gian visitava uss mintga di sia spusa ed igl è vegnì fixà che las nozzas duajan vegnir tegnidas en quindesch dis; pertge che la vacanza da Gian gieva prest a la fin ed el stueva tant pli prest returnar a Vaniescha. Gian n’ha spargnà nagins daners, el vuleva far nozzas splendidas. El ha envidà quasi tut ils parents ed amis dal nuder e tut la giuventetgna creschida a las nozzas ch’èn vegnidas celebradas la segunda dumengia da settember cun ina pumpa e splendur anc mai udida e mai vesida a Sent. Gian aveva er laschà parter or sin quest di blers daners a las famiglias paupras, sinaquai che tut s’allegria cun el da sia ventira.

Mo anc otg dis suenter sias nozzas ha Gian pudì restar a Sent, alura ha el stuì sa metter sin viadi a Vaniescha. Ultra da sia charina consorta ha el anc prendì cun el ina fantschella da Sent e tschintg giarsuns, in da Ramosch, in figl da ses parent, dus da Sent e dus auters da Scuol. A ses sir ha el alura anc surdà ina gronda summa daners per sia chasa nova e laschà sura a quel il quità per la construcziun da quella. Ils 19 da settember è Gian sa mess sin viadi cun sia caravana. La partenza or da la chasa paterna ha fatg zunt mal a Mengia, pertge ch’ella era ina buna figlia ed amava ses geniturs. La loma mamma cridava er sco in uffant, cur che la figlia è partida, e na saveva betg sa consolar da la sperdita da ses char uffant. Il nuder ha accumpagnà ils viandants cun ses char fin a Gluorn per transportar las valischs da sia figlia. A Gluorn èn ils viandants ruassads in di ed han anc passentà quel en cumpagnia cun il bab. Il nuder è sinaquai returnà a chasa suenter avair prendì da ses uffants in cumià dolurus, ed ils viandants han cuntinuà lur viadi ed èn arrivads il settavel di ventiraivlamain a Vaniescha.

Qua ha Gian chattà ses affars en il meglier urden. Ses inspecturs e capolavurers al eran stads fidaivels ed avevan manà ses affars cun gronda circumspecziun, ed il maister als ha remunerà generusamain per ils buns servetschs ch’els al avevan prestà. Vargads ils emprims dis, ils quals el ha stuì deditgar necessariamain a ses affars, ha Gian alura fatg diversas promenadas cun sia giuvna dunna tras la citad per mussar a quella tut las remartgabladads ch’eran da vesair qua. Igl è da chapir che la splendur d’ina citad sco Vaniescha plascheva a la giuvna Grischuna ed ella na vegniva betg unfisa da contemplar las bellas baselgias, ils gronds palazs, las lagunas e chanals cun lur gondolas e bastiments e la vita e costums dals abitants. Avend ina giada cuntentà quellas mirveglias, ha dunna Mengia alura cumenzà a manar il tegnairchasa da ses um. Ella ha uss gì d’emprender bleras chaussas novas, pertge che la moda da viver era qua tut in’autra che a Sent, ed er il nutriment era in auter; ma Mengia era ina dunna adestra; cun agid da la cuschiniera che Gian aveva gì gia avant ch’els han salvà er da qua d’envi, ha Mengia prest emprendì las particularitads da la cuschina taliana ed igl eran passads paucs mais ch’ella saveva ir enturn cun capuns e pulasters, cun pulenta e salata ed autras chaussas, sco sch’ella fiss ina nativa Taliana.

Dapi che Gian aveva dà a ses affar in’uschè gronda extensiun ed aveva stuì prender tants lavurers en ses servetsch, n’al eri betg stà pussaivel da salvar tut quella glieud tar el en quartier. El pajava perquai a mintgin ina schurnada e laschava alura avair mintgin sez quità per ses quartier. Mo ils dus capolavurers ed ils giarsuns tegneva el anc en chasa sia, en tut circa diesch persunas senza el, la dunna, la fantschella e la cuschiniera. Qua tras aveva el simplifitgà per da bler ses tegnairchasa ed aveva damain quitads e pli pitschna responsabladad. Ses negozi e traffic fluriva da qua d’envi sco avant ed el fascheva onn per onn grondissimas fatschentas. Ses negozi cun la Leventina ha cumenzà a vegnir grondius, da maniera ch’el na pudeva betg furnir chalzers avunda or da sia botega; el ha uschia anc stuì cumprar tala rauba d’auters lieus ed ha fatg cun quest negozi in grondius profit.

Trais ventiraivels onns eran puspè vargads dapi che Gian era maridà. El e sia chara dunna vivevan ensemen sco sch’els fissan in corp ed in’olma. Dieu als aveva gia regalà dus uffants, in mat ed ina matta, ils quals omadus geniturs amavan cun ina tenerezza infinita. Ils dus uffants eran zunt charins e prosperavan excellent. Ma in pau mender stevi cun la buna dunna da Gian. Il clima talian na serviva betg il meglier a Mengia ed ella era il davos mez onn savens maldisposta, schegea ch’ins na pudeva betg gist dir ch’ella saja malsauna. Gian aveva gronda tema per sia consorta; pli gugent che da perder quella, avess el pers tut sia bainstanza. Perquai ha el er consultà ils medis tge ch’i saja da far per preservar sia chara consorta da quella decadenza. Ils medis al han recumandà ina midada da l’aria ed uss ha Gian prendì la resoluziun da repatriar cun sia famiglia la primavaira proxima e da laschar quella la stad en Engiadina. Ma avant che pudair realisar quest plan, ha el anc stuì spetgar almain dus mais, pertge ch’igl era uss il mars ed avant mez da matg na dastgava el betg ristgar da sa metter sin viadi cun sia famiglia. Durant quels dus mais hai alura anc dà ina midada en il traffic da maister Gian.

Quatter da ses giarsuns engiadinais, ch’el aveva prendì cun el a Vaniescha, avevan emprendì excellent lur mastergn da chalger ed eran uss fitg buns famegls che Gian tegneva er bain; ma il tschintgavel, in dals dus giuvens da Sent, n’aveva betg pudì star or d’emprender quest mastergn perquai ch’il seser cuntinuà n’al cunvegniva betg. Sin cussegl dals medis ha il maister Gian stuì desister d’al vulair instruir vinavant en quest mastergn. L’emprim mument na saveva el betg tge pigliar a mauns cun quest giuven ch’era uschiglio fitg adester e spiertus. El è finalmain vegnì sin il patratg da laschar emprender il giuven in auter mastergn ed al ha plazzà tar in pastizier ch’era in vischin da Gian. Il giuven è sa mussà fitg abel tar quellas lavurs ed en pauc pli che dus onns aveva el emprendì da far las meglras turtas, pastetas, bonbons e da quellas finezzas da la cuschina taliana. Ses maister, in bun vegl, al tegneva zunt aut ed al tractava er fitg bain. Ma avant paucas emnas era il pastizier vegl mort, sia botega dueva vegnir serrada e la chasa vendida, essend che sia dunna, ina veglia senza uffants, n’era betg abla da manar vinavant quest affar. Uss è vegnì a Gian il patratg: Tgi sa co che quai giess, sche ti cumprassas questa chasa che cunfinescha cun la tia? Suenter lungs studis ed avend prendì cussegl cun sia dunna è Gian sa resolvì da cumprar la chasa cun l’intenziun da manar vinavant il traffic da pastizier. E pelvaira, Gian ha alura cumprà la chasa e manà da qua d’envi la botega ad agen quint. Sco maister da botega ha el salvà in vegl e fidaivel pastizier ch’aveva gia servì blers onns a ses vischin, e sco segund maister ha el emploià il giuven da Sent ch’aveva emprendì en questa chasa il mastergn. Er ils auters quatter lavurers ch’eran stads gia intgin temp en questa chasa ha el salvà ad interim en ses servetsch. Daners per metter en moviment quest nov affar na mancavan betg al maister Gian Runell ed igl al è uschia reussì da mantegnair la clientella da ses antecessur. Gian è s’accurschì gia suenter paucas emnas che quest affar da pastizier al cunvegnia fitg bain e che quel al possia purtar grondissims avantatgs, sch’el impundia in chapital adequat per si’extensiun, quai ch’el era intenziunà da far dalunga suenter esser returnà da ses viadi en Engiadina.

Avant che questas lavurs sajan finidas, è arrivà il matg e Gian ha puspè prendì las disposiziuns necessarias per pudair s’absentar senza quità per circa in mais. Ma quella giada era ses viadi bler pli difficultus. El aveva da viagiar cun dus uffants pitschens e cun sia dunna ch’era zunt flaivla. El ha prendì cun el in da ses giarsuns engiadinais e la fantschella, ha cumprà in char adequat ed è viagià plaun, ma segir cun ses agen vehichel. Fin a Trient n’era il viadi betg passà tant mal; ma da qua davent eran las vias fitg nauschas e Gian aveva da batter cun milli adversitads ed incunvegnentschas. Suenter in viadi da circa 12 dis è la caravana però arrivada ventiraivlamain a Sent ed è vegnida retschavida là cun grond’allegria betg sulet dals geniturs da Mengia, mabain da l’entira populaziun. Gia il segund di suenter lur arriv han els prendì possess da la chasa nova che Gian aveva laschà fabritgar sut il commando dal nuder. Quella chasa era cumpareglià cun las autras chasas dal vitg in vair chastè, in palaz. Ella cuntegneva corridors cun arvieut e bleras stanzas spaziusas. Gian e sia consorta han gì in grond plaschair da quest edifizi ch’il nuder aveva laschà construir exactamain suenter il plan che ses schender al aveva dà, ed els han engrazià al bab per la gronda premura demussada per lur fatg. Ils paucs dis che Gian ha pudì star quella giada a Sent aveva el zunt bler da far, u cun visitas ni cun dar audienzas als purs che vegnivan tar el per al supplitgar da prender cun el in figl per mussar il mastergn. Il giarsun da Sent e la fantschella avevan laschà sentir en il vitg nativ, tge immensas fatschentas che lur patrun fetschia, ch’el haja uss duas chasas a Vaniescha e co che ses affars prospereschian da di en di. Chapaivel che blers paupers purs giavischavan dad er laschar ir lur figls en terras estras, sperond che quels fetschian medemamain lur ventira sco il maister Gian Runell. Gian ha er acceptà in’entira scossa da giuvens. Trais da quels ha el empermess da laschar emprender il mastergn da pastiziers ed a tschintg auters vuleva el mussar il mastergn da chalger.

Gia otg dis suenter ses arriv ha el puspè bandunà Sent cun ses transport da giuvens Engiadinais per als manar a Vaniescha. Il cumià da sia dunna e da ses charins uffants al è stà zunt dolurus ed er sia consorta era contristada da sia partenza; ma Gian ha empermess ad ella da puspè turnar il settember proxim a Sent, ubain sin visita ni per puspè prender ella a Vaniescha, sche sia sanadad saja returnada. Quella giada è el arrivà pli spert a Vaniescha, pertge ch’ils giarsuns engiadinais eran giuvens frestgs e buns peduns da far strapazs. Er èn tuts sa mussads abels e diligents en lur lavurs ed han emprendì lur mastergns ch’igl era in plaschair. Sia pli grond’attenziun ha Gian mess uss sin sia pastizaria. El ha laschà renovar l’endrizzament ed embellir la botega, en la quala vegniva tegnida venal il confect e sumeglianta martganzia, da maniera che sia stizun era la pli bella da tuttas da quest gener. La clientella è creschida e Gian ha cumenzà a far grondiusas fatschentas cun sia martganzia da pasta.

L’atun è el puspè returnà en Engiadina per manar enavos sia consorta a Vaniescha, essend quella uss sa revegnida da sia deblezza. Ils onns sequents è sia famiglia s’engrondida considerablamain. Cun l’Engiadina è Gian uss adina stà en contact. E mintga giada vegnivan giuvens Engiadinais tar el, ed el als prendeva tar el sez ni ch’el als tschertgava plazzas adequatas. Plirs da ses emprims famegls engiadinais al avevan bandunà ed eran sa stabilids en autras citads da Vaniescha e da la Lumbardia e Gian als sustegneva tuts cun buns cussegls ed er cun daners, sinaquai ch’er els possian far lur ventira. Quels novs maisters han alura adina tratg novas forzas or da l’Engiadina ed uschia è sa furmada plaun a plaun en questa cuntrada in’entira emigraziun da chalgers. Betg tut quels han chattà en l’Italia lur ventira, però lur paun quotidian pudevan tuts gudagnar ed er spargnar in pau daners per lur famiglias a chasa. Blers da quests chalgers avevan cumenzà a far uschia: La stad lavuravan els a chasa lur funs e cur che quellas lavurs eran regladas, prendevan els lur utensils da chalger e gievan cun lur figls en l’Italia. Blers chattavan lavur tar ils cumpatriots ch’eran maisters en las citads; auters gievan d’in lieu a l’auter, lavurond oz qua, damaun là per ina schurnada modesta. La primavaira turnavan els alura puspè cun las randulinas e purtavan a lur famiglias ils daners ch’els avevan spargnà durant l’enviern. Cun quest agid sa mantegnevan bleras famiglias e restavan conservadas da la miseria. Inqualin da quels chalgers ha fatg bunas fatschentas ed è vegnì tar bainstanza; tuts però preferivan da returnar a la fin da lur dis en lur patria e giudair qua ils fritgs da lur stentas e fadias.

In’extensiun anc bler pli gronda han prendì cun il temp las pastizarias dals Engiadinais. La pastizaria dal maestro Giovanni Runello era daventada zunt renumada ed ils giuvens Engiadinais ch’avevan emprendì lur mastergn en questa botega eran tschertgads lunsch enturn en las citads da l’Italia, cur che els possedevan in bun certificat dal maestro Runello. A blers da quels èsi reussì cun il temp d’eriger agens affars e da far bunissimas fatschentas. Las pastizarias dals Engiadinais èn sa derasadas cun il temp sur tut l’Italia. Il senn speculativ dals pastiziers adesters als ha plaun a plaun laschà ristgar sumegliantas interpresas er en Frantscha ed en Spagna, nua ch’els han medemamain chattà in bun terren per lur activitad. Lur lingua rumantscha als ha facilità l’emigraziun en quellas terras, pertge ch’ils giuvens rumantschs adesters han immediat emprendì quellas linguas e lur natiral svelt e spiert rumantsch als èn stads utils da s’adattar svelt a las isanzas da quests pajais. Cun la speculaziun e bainstanza creschenta han blers extendì lur affars sin auters secturs da gudogn. Uschia èn blers daventads ustiers ed han erigì ustarias, hotels ed oravant tut pli tard ils cafés. Tras quellas speculaziuns èn blers daners vegnids en noss pajais; las tridas e paupras vischnancas èn sa midadas cun il temp ed han survegnì ina fisionomia da bainstanza. Qua e là vesev’ins a s’auzar en l’Engiadina chasas sco palazs, in ornament da la cuntrada ed in certificat d’intelligenza ed activitad. La miseria e la pupira è svanida pli a pli ed ina bainstanza generala ha curunà la gronda diligenza dals speculants. Quests stabiliments engiadinais existan anc ozendi en tuttas parts da l’Europa e portan anc uss grond avantatg a noss pajais en general ed a l’Engiadina en spezial. L’exempel dals Engiadinais ha animà cun il temp anc blers auters Grischuns rumantschs da tschertgar lur fortuna en terras estras, ed igl è er reussì ad in u l’auter d’arrivar tar bainstanza.

Remartgabel era da tut temp ed è anc ozendi, co ch’ils Engiadinais ed auters Grischuns ch’han fatg lur fortuna a l’exteriur prefereschan da bandunar en la vegliadetgna las citads pompusas da l’exteriur per serrar ils dis da lur vita en la patria ch’els aman sur tut. Er quels che faschevan ils pli splendids affars e che vivevan a l’exteriur en las pli empernaivlas relaziuns na pudevan betg resister al ferm desideri da giudair a la fin da lur dis ils fritgs da lur diligenza ed activitad en lur valladas natalas tranter lur parents ed amis da lur giuventetgna. Ina sumeglianta encreschadetgna ha er sentì cun il temp il maister Gian Runell ed el n’ha betg pudì resister pli ditg a l’amur per la patria ch’era vegnida alerta en ses intern cun tutta forza. Essend ses figls uss creschids, ha el surdà tut ses affars a quels ed è returnà cun sia dunna e cun sias trais figlias a chasa sia per ruassar qua da sia vita activa. La facultad che maister Gian Runell possedeva cur ch’el è sa retratg da ses affars era colossala. Durant ina gronda retscha dad onns era quella creschida cuntinuadamain da maniera ch’el possedeva uss circa 80 000 ducatas (circa in mez milliun rentschs) senza quintar ses dus gronds edifizis a Vaniescha, sias duas chasas a Sent, numnadamain sia chasa nova e la chasa da ses sir, ed il funs considerabel ch’el aveva per part ertà dals geniturs da sia consorta e per part cumprà durant quests onns da si’absenza.

Malgrà questa gronda ritgezza ch’al avess lubì da viver da signur cun tut sia famiglia, aveva maister Gian Runell fatg emprender scadin da ses quatter figls in mastergn, bain savend che la bainstanza saja mo da mantegnair en questa moda en famiglia e che l’activitad saja la meglra prevenziun cunter las tentaziuns che smanatschian a la giuventetgna. El na vuleva betg che ses figls daventian chavaliers e pultruns che consumeschian ils fritgs da sias stentas e fadias tras ina vita laschenta. Ses figl vegl era in excellent chalger e quel ha surprendì la botega dal bab e lavurà da qua d’envi cun la medema intelligenza ed activitad sco ses bab, ed er cun bun success. Dus auters figls eran daventads pastiziers ed han engrondì pli tard l’interpresa da lur bab. Al quart figl ch’era medemamain stà pastizier ha il bab cumprà pli tard ina da las meglras ustarias da la citad da Vaniescha ed il giuven adester e lavurus ha extendì cun il temp considerablamain ses affars. A tuts quatter figls è la fortuna stada sinaquai fitg favuraivla e scadin dals quatter frars è vegnì tras atgna activitad a gronda bainstanza. Sias trais figlias ch’il maister aveva educà fitg bain e tratg tar la simplicitad ed activitad, ha el pli tard dà per consortas a trais diligents giuvens da Sent ch’avevan tras lur activitad e diligenza fundà en l’Italia lur agens affars, ed ellas avevan tuttas trais fatg ventiraivlas partidas.

Gia l’emprim onn suenter ses arriv en Engiadina ha il cumin onurà il signur Gian Runell – uschia al numnav’ins uss generalmain en Engiadina – cun la mastralia, e maister Gian Runell l’ha er acceptà, ma betg per ambiziun, mabain per operar cun tut sias forzas per la prosperitad da las communitads. Circa diesch onns è el restà en quest uffizi e durant quels onns ha la dretgira gì permanenta vacanza, pertge ch’il mistral nov era in um da la pasch e concordia ed empruvava adina da metter perina las parts litigiantas avant ch’i vegnia tar in process. E grazia a la gronda influenza ch’el possedeva en tuttas communitads, reussivi quasi adina da far il mediatur tranter las parts, da maniera ch’in process era daventà ina gronda raritad en ses circul.

En sia vita privata ha Gian exercità gronda beneficenza en tuttas occurrenzas; el assistiva gugent a scadin convischin cun cussegl ed er cun daners, nua che quai fascheva da basegn e ch’el veseva ch’in agid saja bain applitgà. Oravant tut era el in grond benefactur da la giuventetgna, procurond a quella tras sias enconuschientschas e relaziuns extendidas plazzas attractivas en l’Italia. Blers giuvens da Sent e d’autras vischnancas engiadinaisas han survegnì bunas plazzas en ils stabiliments da ses figls a Vaniescha, nua ch’els avevan la meglra chaschun d’emprender perfetgamain lur mastergns. Mintga tant temp fascheva el alura in viadi en l’Italia per visitar ses chars uffants, ils quals visitavan er da lur vart bainduras lur chars e premurads geniturs a Sent.

Omadus conjugals han cuntanschì in’auta vegliadetgna. Dunna Mengia Runell, nata Pitschen, è morta en ina vegliadetgna da varga otgant’onns, e dus onns pli tard l’è suandà ses consort en fossa en la vegliadetgna dad otgantatrais onns, deplorà da sia famiglia e da tut ses convischins, enconuschents ed amis.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1868, nrs. 4–6, p. 49–61, 65–78, 81–93.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse