Historija serbskeho naroda/Rjad žiwjenja

§1. Rodźiny, włodyki abo wótcy, zhromadna wobsydnosć

Na kajke wašnje a kak dołho su słowjanske sydlišća na łužiskich nižinach a na serbskich horach rozrostłe, to je nam potajne jako wšitkón skutk Boži, kotrehož počatk čłowječi rozym wuhódać njemóže. Ale hdyž bu naše wótčina swětaj znata w prěnim stotku po Khryšće, bydlachu naši prawótcy hižo w statych sydlišćach, mějachu łuki za skótnu pastwu a něšto wobdźěłaneje role za wusyw žita. Woni běchu potajkim hižo pastyŕskorólniski lud, žiwjachu so w towaŕšnym zwjazku, kotrehož podłožk bě rodźina abo swójba. Wšitcy do jedneje rodźiny słušacy přiwuzni hač do najdalšich stawow tworjachu jednu „čeledź“ a bydlachu zhromadnje při jednym wóhnišću. Rodźina měješe swojeho włodyku (wótca abo staršeho), kotryž bě sudnik a měšnik; wón wukładowaše wěšćenja bohow a dawaše zakonje, z nałožka wukchadźace. Jeho woli bě wšitka čeledź posłušna, tola tuta wola wobmjezowaše so z narodnym zwučenjom. Štow so z tutym njeznjese, njemóžeše włodyka ani žadać, ani wukonjeć. Wšitke stawy rodźiny dźěłachu zhromadnje: jeni pasechu skót, druzy připrawjachu pola na nowinje, zaso druzy wobstarachu wšelake potrěbnosće z wonka domu, mjez tym zo žónske předźechu, płat a sukno tkajachu, a hospodaŕstwo w domje nutřka wjedźechu. A hdyž nalětnje słónco wohrěwaše a dźěłaŕski čas nastawaše, wuńdźechu wšitcy w hromadźe łuki posyc, žita žnjeć a rolu za nazyḿski wusyw přihotować. Zhromadna próca w hospodaŕstwje, zhromadne wobźěłanje role, zhromadne žně wutworichu pomału towaŕšnosć, wšelake zwučenja, domkhowanki, wjesołe pěsnje a sobu tež wopřijeće wo zhromadnym wobsydstwje.

A dokelž bě próca wosebje na wobdźěłanje zemje wobroćena, bu tohodla zemja po wopořijeću našich prjedownikow najdróžše wobsedźenstwo. Kóždy česćowaše zemju jako khlěbadawaŕku, zbóžnjowaše ju jako maćeŕku, žadaše na swojej zemi žiwy być a wumrěć. Zhromadnje wobdźěłowana zemja bu zhromadna wobsydnosć, štož tak mócnje na zmyslenje našich prjedownikow skutkowaše, zo nan njemóžeše syna wot sobuknježenja nad zemju wotstorčić. A hdyž włodyka ze swěta woteńdźe, wuzwoli čeledź ze swojeje srjedźiny druheho na městno staršeho abo włodyki w rodźinje a knježeše zhromadnje dale nad cyłym herbstwom. Tutón nałožk traješe dołhe lětstotki, tež hač do křesćanskich časow.

Lětstotki so minychu a rodźiny sydlachu wobstajnje na wobsadźenych městnach, we přeco wjacorych sydlišćach so rozplahujcy. Pódla starodawnych khěžow nastawachu nowe, ale ni tak jako pola Němcow rozpjeršene na polach a lěsach, ale po towaŕšnym nałožku khěža při khěži koło wokoło nadewsy, na kotrejž so zhromadźizny rodźin wotbywachu k wukonjenju wobrjadow a k wuradźenju zhromadnych naležnosći, druhdy tež zabawy dla. Z rozmnoženjom khěži přiwza sydlišćo formu pódkowy z jedničkim wukhodom, jako zamknjene wobkoło. Zady khěži bě ležownosć za plahowanje zežiwjacych rostlinow, warinskich zelow a sadowych štomow, ze žerdźemi wobhrodźena a tohodla „zahroda“ mjenowana. Tajke ze zahrodami wobdate słowjanske sydlišćo wopokazowaše so jako małe wobhrodźene město, zamknjene a z tym wobrónjene před nadpadom kajkeježkuli přijěchawšeje na cuze kubło łakomeje črjódy. Kołowokoło sydlišća za zahrodami ležachu pola, na třoje so wotměnjace hona rozdźělene: wozymske, nalětnje a smahu, a nizke abo mokrojte městna trjebachu so za pastwišća a łuki.

W tajkich sydlišćach přez lětstotki sedźicy rozrosćechu so rodźiny na wjele swójbow, w kotrychž běchu bližši a dalši přiwuzni, haj mjez nimi tež tajcy, kotřiž stopjeń přiwuznistwa mjez sobu wjacy njeznajachu. Po času zhubi so dopomnjeće na přiwuznosć hišće bóle; rodźina bu hromada ludźi wězo jednoho pokhoda, rozdźělena na wosebite swójby, zhubi prěnjotnu formu, sydlišćo přesta rodźinske być a bu wjes, w kotrejž měješe kóžda swójba swoje wobsedźenstwo, t. r. jeničcy jej přisłušace zamóženje. Tajke wobsedźenstwo bě naprjedy jenož khěža z cyłym hibitym dobytkom, do kotrehož skót a wšelake domjaca nadoba słušeše, ale pola, pastwišća, lěsy a wody zwostawachu w zhromadnym wobsedźenstwje cyłeje wsy. A dołho hišće buchu pola zhromadnje wobdźěłowane, na łukach pasechu so stadła cyłeje wsy, a njeprašachu so, čeji by tón a bo wony skót był; těž w lěsach móžeše kóždy činić, štož so jemu spodobaše. Štóž potajkim kołče na štomje powisny, kosydła polakny na zwěrinu a ptaki, abo sak zastawi na wodźe, tón měješe so za wobsedźerja; přetož to bě wunošk jeho wosebiteje prócy a nichtó njemóžeše jemu zadźěwać we wužiwanju lěsow a wodow, kotrež běchu po słowjanskim zwučenju Boži dar, wšitkim jenak přistupny. Tak wutwori so ze zhromadneje wobsydnosće pomału wosobine wobsedźenstwo.

§2. Wosobina wobsydnosć, lěchowje a knjezowje

W rodźinskich sydlišćach namakachu so ludźo, kotrychž zhromadne dźěło a zhromadna wobsydnosć njespokojištaj. Tajcy wotdźělichu so wot rodźiny a dźěchu lěpši wosud po swěće pytać. A dokelž bě we wonych časach rólne hospodaŕstwo najprěniša potrjeba, zaja kóždy, kiž chcyše sebi zamóženje dobyć, kruch kraja, natwari na nim swój dwór a poča hospodaŕstwo na samsnu ruku. Z tym wujewi so wotrjad ludźi, kiž njeběchu z rodźinskej přisłušnosću zwjazani, za to pak tež zakit njewužiwachu, z kotrymž rodźinski porjad swoje sobustawy wobdawaše. Tući ludźo dyrbjachu ze swojimi mocami dźěłać, njemóžachu wobšěrne pola wobdźěłać, jako to w rodźinskich sydlišćach běše, ale spokojichu so z wobdźěłanjom njewulkich zahonow, kotrež lěchi mjenowachu^[1]. Z toho je mjeno „lěchow“ nastało.

Wopřijeće wo wosobinej wobsydnosći, starosć wo powjetšenje zamóženja ze samsnej dźěławosću zbudźowaše lěchow k pilnemu, starosćiwemu, hibitemu žiwjenju, k wobmyslenju srědkow za rozšěrjenje hospodaŕstwa a za rozmnoženje swojeje čeledźe, přetož k dźěłu bě wjele rukow trěbnych. Wobaranje wótcneho kraja a wjećenje na njepřećelach wotwěrachu lěcham šěroke polo za samsne wobohaćenje přez wurubki, kotrychž najdrohotniši dźěl běchu wójnscy jeći. A hdyž w rodźinskich sydlišćach jeničcy na wobdźěłanje role a spokojne žiwjenje myslachu, wućahowachu lěchowje ze swojej čeledźu na wójnu a zakitachu njewotwisnosć kraja, ale za to so tež wobohaćichu. Wójna rozwiješe wopřijeće wo njewólnistwje, z kotrehož mějachu lěchowje wužitk. Tak rozmnožowachu so lěchowske dwory a při nich čeledź z njewólniskich ludźi: wójnskich jatych, haj těž kupjencow, přetož předaće jatych njewólnikow wotbywaše so w starodawnosći šěroko a daloko, wosebje na hranicy němskich krajow, w kotrychž njewólnistwo stajnje kćěješe.

Zamóžitosć a rozhlad po swěće, kaž tež wosobina a wobsedćenska njewotwisnosć napjelnjowachu lěchow z wopřijećom wosebiteje dostojnosće, wutworichu w nich wjele wažacy, zmužite, za přijeće zdźěłanosće khmany charakter, mjez tym zo lud přez lětstotki w rodźinskich sydlišćach a při starodawnym zwučenju so žiwjacy w jednorosći zawosta w wyššosć lěchow nad sobu připóznawaše a zamóžnišich mjez nimi „knjezow“ mjenowaše.

Kódža wokolina měješe swojich knjezow, kotřiž hač runje po powołanju rólnicy, we wójnskim času na prědku swojeje čeledźe stojicy, so do wobrónjenych stowaŕšenjow zjednoćowachu, stajnje hotowych do bitwy z njepřećelemi. Wójnske žiwjenje, bitwowe podawki a sławne skutki přez podawizny na potomnikow překhadźace, wobdachu někotre knjezowske rodźiny z wysokim počesćowanjom. Zasłužba prjedownikow a počesćowanje pola časarunikow skutkowaše na rozwiće pócćiwosće, najwažnišeje drohotnosće starodawnych knjezowskich rodźinow.

Štožkuli běše w tamnym času wyššeho ducha, zhromadźowaše so na knjezowskich dworach, hdźež zamóženje z dźěła čeledźe a z wójnskich wurubkow přebywanje spodobniše činješe nježli wosrjedź rodźinskich sydlišćow, kotrež so po jednorym zwučenju žiwjachu.

Saksowje spóznachu nahladnosć a wliw durinskich lěchow, hdyž po dobyću Durinskeje w lěće 531 wšitkich lěchow zamordowachu. Pozdźišo zhubi so pola Serbow mjeno lěchow, w Pólskej a w Čechach sławne, a jenož jich wopomnjeće hišće wobswědčeju ležownosće pod mjenom lěchi a lěški, najskerje tež někotre wsy z mjenom Lěska abo Lěskej t.r. Lěšska, Lěchowska wjes.

Kak a hdy je pomjenowanje lěchow we Łužicy do zapomnjenja přišło, njeje ze stawiznow widźeć; tola je wěrje podobne, zo su lěchowje, hdyž so do wójnskich ludźi přeměnichu, powšitkownje mjeno wićazow dostali.

§3. Njewólnicy, poddani, khłopy a bydlenjo

W rodźinskich sydlišćach njeznajachu njewólnistwo, ale hdyž so jim někajki wójnski jaty dosta, móžeše wón jenož zhromadnje cyłemu sydlišću słušeć. Tajcy njewólnicy dobychu skoro swobodu a zastupichu do zhromadźenstwa bydlisća. Hinak běše na lěchowskich dworach. Tam bywaše njewólny čłowjek, njech bě wójnski jaty abo kupjeny abo za njepłaćenje dołha do poddanstwa wotsudźeny, při dworje zasydleny, zo by posłužował a dźěłał. Wón bě woprawdźe njewólnik, tola ani we putach ani surowje dźeržany, ale słušeše z druhimi domjacymi sobu do čeledźe, kotraž měješe w dawnych časach swoje ze zwučenja wukhadźace prawa. Njewólnik móžeše sebi z dźěławosću a pócćiwosću lěpši wosud a dospołnu swobodu zasłužić.

Njewólnistwo množeše so pola Serbow w běhu wójnow z Němcami, a hdyž tući Serbsko sebi podćisnychu, namakamy we wšelakich duchownych a swětskich dworach wjele poddanow, kiž so khłopy a smordy (bydlenjo) mjenowachu.

§4. Župy

Zhromadnowobsydne rólniske sydlišća zjednoćowachu so do wosebitych wokolinow abo krajinow, wot Serbow župa mjenowanych. Wobšěŕ župy wotwisowaše najbóle wot geografiskeho połoženja. Bahna, lěsy a mězne hórki tworjachu naturske mjezy župow; ale hdyž potrěbnosć nasta, wotdźělichu župy z kopcami abo ze zarězkami na štomach, najbóle na bukach a dubach. Po času zesypachu so kopcy, štomy ze zarězkami spadachu, bahna wuskhnychu, ale mjena měznych hórkow zdźeržachu hranicy župow přez podawizny wot splaha k splahej w pomjatku luda.

Druhdy tworjachu někotre zjednoćene župy wosebity kraj, mjez tym zo so druhe njewotwisnje rjadowachu, doniž wójna přemóc njepřećelow njepřinući, zo so do hromady zjednoćichu. W běhu časa wot 6.—10. stotka namakamy tute ludy, župy a kraje.

W Serbskom mjez Łobjom a Solawu su: Głomače k wječoru wot Mišna, wot nich połdnju Nišany a horni Skudiče hač k čěskej hranicy; wot Głomačow dele při Łobju Nižany, dale Žitiče, při tych Serbišči na prawej stronje Łobja (hdźež je nětko Zerbst), Žirmunty w kuće mjez Solawu a Łobjom; Susły k połdnju wot Žitičow při Muldźe, a wot nich přez lěs wotdźělene Plisny (wokoło Lipska); při Solawje k połdnju wot Žirmuntow su Nudiče a Njelětiče a wot nich k ranju Kolediče a delni Skudiče. Při hornjej Solawje je krajina Orla a wot njeje k połnocy a k ranju župy: Zwikowa, Gora (Gera nětko), Wěta, Tucherin, Strupjenica, Dobinowa a Brězow; tute rěkachu Serbsko we wužšim zmysłu.

Serbam přisłušeše na prawej stronje Łobja Milčanska, pozdźišo Budyšinski kraj mjenowana.

We Łužicach (delnich) zasydlena ludnosć běše jenož dźěl wulkeho luda Łučanow, kotřiž so w starodawnym času při Warće, Wódrje a delnjej Sprewi rozwiješe. Tuta ludnosć přiwzawši zhromadnje mjeno Łužičanow t. j. wobydlerjo při łuhach a łužach (abo jězorach), dźěleše so na wšelake wokoliny, kotrychž so dla rozeznaća wot swojich susodow po městnosćach pomjenowachu. Jich župy su: Trěbowlany (wokoło Trěbulow) mjez rěkomaj Kwisu a Nisu, wot nich k połnocy Žarowjany; Łupjany při rěčcy Łupje, do Nisy padaceje; Slubjany při rěcy Slubje; Nižowcy na nižinach wokoło Lubina a Luboraza, Golešincy při rěcy Golešinje a Dubi na hranicy Lutycow. K połdnju trjebaše so zhromadne mjeno Łužičany za wjetši dźěl kraja wot Čorneho Halštrowa hač do Nisy. W połnócnym kuće mjez Sprewju a Wódru bydlachu Lubušenjo, kotrychž móžemy tak derje k Łužičanam jako Polakam ličić; přetož po rěči a nałožkach běchu sebi podobni.

§5. Hrody a hródki

Wot najdawnišich časow běchu Słowjenjo z tym sławjeni, zo mějachu mnohosć hrodow abo městow, z čimž so wuraznje rozeznawachu wot Němcow, kotřiž hrodow z cyła njemějachu, města pak w tych stronach wjele pozdźišo (w 12. lětstotku) twarić počachu.

Hdyž chcychu wobydlerjo wěsteje wokoliny abo župy sebi hród (město) natwarić, wuběrachu w hromadźe městno, kiž bě z přirody njepřistupne, najčasćišo při bahnach a rěkach abo na stromych^[2] t. r. nahłych horach. Wubrane město wobdachu z hrjebju, wobhrodźichu je z tołstymi dubowymi zdónkami a starachu so, zo by tuto městno po móžnosći zaškitowane było. W tajkich hrodach a hrodźiskach namaka wokolny lud wěsty wućek w času njepřećelskich nadpadow, zhromadźowaše so tam k wukonanju nabožnych wobrjadow a na zjawne wuradźenja. Zjawne twaŕby w hrodach běchu: swjatnica, sudnica, přebytk župana abo druheho staršeho, ale privatne domy tam w zastarsku najprjedy njeběchu. Tola hdyž něhdźe potrěbnosć k wikowanju a k rjemjesłam pohnuwaše, tam nastawachu pódla hrodow předměšća. K najstaršim serbskim hrodam dyrbi so Budyšin ličić; přetož hižo w 1. lětstotku po Khryšće běchu Budyšenjo (Budyšany) jako sylny lud znaći, a dyrbjachu tohodla tež swój hród měć. Tež hłowny hród Durinkow, Jarobród, z přeněmčenjom Erphesfurt a Erfurt pomjenowany, je dosć stary; přetož wo nim pisaše s. Bonifacij w lěće 741, zo bě to hižo w dawnym času město pohanow rólnikow.

Pódla hrodow, do župy słušacych, běchu hišće hrody jednotliwych knjezow. Kóždy zamóžniši wobdawaše swój dwór z nasypom a wobhrodźi jón ze sylnymi dubowymi kołami, zo by wěsty był před njepřećelemi. Knjezowje mějachu wjetše a lěpje zaškitane dwory, přetož wrota buchu derje zamkane a mosty spušćowane. Tajkich hrodow a hródkow bě wšudźe połno; někotre z nich su tu hišće jako města a wsy, druhe su so minyłe, tak zo jenož městna po nich „hrodźišća“ mjenowane na něhdy tam stojace hrody dopominaju.

Nadpady Frankow a druhich Němcow a 9. stotku wotkrychu wjele hrodow při Solawje a Łobju.

§6. Starosty, župani, wjeŕchowje

Hdyž so rodźinske sydlišća tak rozrosćechu, zo so něhduše zwjazki přiwuznistwa pozabychu a město jednoho włodyki abo wótca někotři so namakachu, bu dla rjadowanja zjawnych přisłušnosći starosta wuzwoleny, kotryž běše wo porjad w swojim sydlišću so starajo tež jeho srědnik w naležnosćach druhe sydlišća nastupowacych, jako tež w jednanjach ze županom a wjeŕchom. Pola wšěch Słowjanow běše starosta najdawniši krajny zastojnik a pola zněmčenych Drjewjanow w Lüneburgskej zdźerža so jeho mjeno hač do nětčišeho lětstotka.

Kaž wuzwolenje starosty wot sydlišća wotwisowaše, tak słušeše wuzwolenje župana předstojnikam župy na „wěcu“. Jako bě starosta słužownik swojeho sydlišća a postajenja hromady wuwjedowaše, tak bě župan słužownik župy a wukonješe wobzamknjenja wěcow. Z krótka starosta a župan njeměještaj prawa druhim rozkazować, ale wukonještaj jenož to, štož bě ludowa wola na mjenowanych zhromadźiznach wobzamkła. Za swoje słužby dostawaštaj starosta a župan zapłaćenje z naturskeho dawka, z domjaceho skotu, a w pozdźišich časach z pjenjez, kotrež so z cła při přewozach a na torhojšćach a t. d. nahromadźichu.

Starostu wuzwolachu najbóle ze zamóžnišich wobydlerjow sydlišća, kotřiž běchu do rady kmjećow (burow) powołani, ale županow najčasćišo z dostojnišich knjezow, kotřiž běchu dla mudrośce a sprawnosće znaći.

Zastojnstwo župana spokoji potrěbnosć Słowjanow, kotřiž radźi w njewulkich župach žiwjenje wjedźechu, a jenož w času nuzy z bojosće před njepřećelom abo při mocowanju so do wjetšich ludowych zwjazkow zjednoćichu. Na prědku tajkich zwjazkow wjacorych župow stojachu wjeŕchowje, na wěcach luda wuzwoleni; a najskerje su so druhdy tež z mocu k wjeŕchowskemu knježenju dobywali.

Najdawniši wjeŕch w stawiznach spominany běše Derwan, kotryž so ze swojim ludom mjez Łobjom a Solawu w lěće 636 sławnemu kralej Čechow přizamkny, kotryž Samo rěkaše. Wěste je, zo su pola Serbow a Łužičanow wjele prjedy wjeŕchowje byli, a hdyž so pola Čechow w 1. stotku p. Khr. spominaju Mirobud, Chatowłod, a pola přidunajskich Słowjanow w 5. stotku Turbomir, Radogosć, dyrbjachu tež pola Serbow wjeŕchowje być a móžachu podobne mjena měć na -włod, -mir, -gosć.

Mjeno wjeŕch wukchadźa z toho, zo wón najwyše abo na wjeŕše luda stoješe a jón we wójnje nawjedowaše, w čimž bě prěnjotnje jeho móc wobjata. Podzdźišo měšachu so wjeŕchowje tež do krajnych naležnosći, ale serbske wěca njedopušćichu žanoho z nich k docpěću kralowskeje mocy.

Wjeŕch bě na čas žiwjenja; zwučene prawo njezawěsćeše jeho dźěćom nastupnistwo. Najčasćišo přeńdźe knježenje po nanje na staršeho syna, ale to njewukhadźeše z prawa, ale jenož z přizwolenja ludu. Njespodobaše-li so wjeŕch ludej, wuhnachu jeho a wuzwolichu druheho na jeho město. W času wot 6. do 10. stotka běše pola Serbow mnohosć mjeńšich wjeŕchow, tak zo měješe kóžda župa abo z najmjeńša kóždy lud swojeho wjeŕcha. Běše to wulke njezbože dla susodstwa při Solawje mjezowacych Němcow, kotřiž móžachu jako zjednoćeni pod wjedźenjom jednoho krala lohko kóždeho serbskeho wjeŕcha wosebje zbić, mjez tym zo serbscy wjeŕchowje, swoje samsne knježenje lubujcy, so jeho wotrjec a z tym narodnu jednotu wobkrućić nochcychu.

Hakle w 11. stotku po wuhnaću Němcow z Łužicy a z dźěla Serbskoho zjewichu so w tych stronach słowjanscy kralowje we wosobje Bólesława Khrobłeho a jeho syna Mječisława II.

§7. Ludowe zhromadźizny

Jako dla wuradźowanja wo potrěbnosćach sydlišćow wšitcy w nim bydlacy hospodarjo so do hromady skhadźowachu, tak wotbywachu so dla wuradźenja wo naležnosćach cyłeje župy abo kraja ludowe zhromadźizny, tehdy wěca mjenowane.

Wot najdawnišich časow zhromadźowachu so Słowjenjo radźi wěste dny na torhojšćach, hdźež ludźo ze wšelakich stronow wo zjawnych naležnosćach jednachu. Podobnje sta so na skhadźowankach při pohanskich swjatnicach, hdźež nic jeno nabožne wobrjady wukonjachu, ale tež wo krajnych naležnosćach so wuradźowachu. Druhdy wustupowachu tam rěčnicy z ludu a předpołožichu radu k wotpomhanju wěstych potrěbnosći. Přitomni zwólniwje k tomu přihłosowachu a bórzy přeměni so tajka skhadźowanka do ludoweje zhromadźizny. Ale hdyžkuli běchu wažniše naležnosće, jako wuzwolenje župana abo wjeŕcha, přihot na wójnu, pokoj z njepřećelom, postawjenje dawkow na powšitkowne potrjeby, zaškitowanje před morom a druhe, štož cyłu župu nastupowaše, tehdy rozesćelechu so poručnosće po cyłej župje abo kraju a powała so wěco t. j. ludowa zhromadźizna k zhromadnemu wuradźenju.

Prawo powołanja tajkich zhromadźiznow přisłušeše županej abo wjeŕchej; tola zwučenje njezadźěwaše tež druhim nahladnym mužam, zo bychu lud k poradźe na wěstym městnje přeprosyli.

Wěca wotbywachu so najbóle pod hołym njebjom wokoło swjatnicow, w hajach boham poswjećenych, na torhojšćach abo w hrodach, za tym hač bě zwučenje we wokolinje přijate. Hora Hromadnik běše Serbam městno zhromadźenja k wójnje a zawěsće su so tež na druhich horach zhromadźowali nic jeno na pobožnosće, ale tež na trěbnu poradu; přetož w starodawnosći zjednoćowachu z česćowanjom bohow tež krajow naležnosće.

Na wěcu móžeše so kóždy swobodny čłowjek wobdźělić, kiž k serbskemu ludej přisłušeše, a dokelž běštaj w tym jenož dwaj stawaj, zhromadnowobdsydni ludźo a lěchowje, tuž wučinjachu kmjeće, prědniši hospodarjo zhromadnowobsydnych sydlišćow, a lěchiscy włodykowje, tajke wěco a přikhadźowachu na nje wšitcy z hlebiju wobrónjeni, jako k znamjenju runoprawnosće.

Kóždy smědźeše na wěcu swobodnje swoje měnjenje wuprajić a srědki za wotpomhanje potrěbnosći předpołožić; ze zhromadźizny ludu wustupowachu rěčnicy. Kóždy wukładowaše po swojej móžnosći, radźeše a napřećiwješe; ale hdyž bě so z wjetšinu hłosow wobzamknjenje stało, dyrbjachu je wšitcy přiwzać a dopjelnić, dokelž to bě wobzamknjeje naroda. Štóž pak by so zhromadnemu wobzamknjenju přećiwjał, bu z kijemi wotbity, a stawješe-li so z wonka zhromadźizny napřećiwo, zhubi swój dom a swoje zamóženje abo dyrbješe w přitomnosći ludu wěste pjenjezy płaćić, jako bě po zamóženju kóždeho předpisane.

Hač su pohanscy měšnicy na serbskich wěcach so wobdźěleli, stawizny njepowědaju, ale jich wliw na wobzamknjenja wěcow bě wěsty, dokelž před rozrěsnjenjom wažnych prašeni žadachu so rozsudy bohow, a wotmołwjenja na date prašenja běchu w jich mocy, kotřiž běchu sami wukładowarjo wole bohow.

Z běhom časa wotbywachu so khwatne ludowe zhromadźizny na torhojšćach abo při swjatnicach a wuradźichu sebi wěste zarjadowanje, kotrež so potom za dobre spózna. Wěca pak buchu najwyšša móc w kraju, wobknježowachu wjeŕchow, njepřihódnych wotstorčichu wot knježenja abo wuhnachu jich kraja. Wěcowe wobzamknjenja roznjesechu po cyłym kraju wopřijeća wo prawje, lud w najdalšich kónčinach zezna potrěbnosće a naležnosće kraja a z tym dowjedźe so k rozwiću ducha — k civilisaciji abo zdźěłanosći.

§8. Nabožne nahlady

Naši prjedownicy běchu wot najstaršich časow jako pobočny lud znaći a wěrjachu do Boha Wjeŕšneho, kotryž w njebju bydli. Ale při nim wutworichu webi w swojej mysli hišće wšelakich „přibohow“ a duchow jako na zemi skutkowacych. Po jich zrozymjenju bě, kaž stawizny wo našim kraju powědaju, Běły bóh wodźićeŕ wšoho, štož so na swěće stawa; tohodla prošachu jeho wo zakit a woprowachu jemu za wšitke dobroty. Wšitke njezboža a złe skutki pak přicpěwachu złemu duchej, Čornemu bohu. Tajke wopřijeće wo dwojej w swěće knježacej mocy namakamy tež pola druhich ludow.^[3] Tola su sebi hižo pohani jako dwoje wopokazanja mocy jednoho najvyššeho boha wukładowali. Tutón jdyn bóh, z kotrehož druhe bóžstwa wukhadźachu, bě drje tež pola nas bóh słónca abo swětła. Słónco bě Słowjanam skutk Swaroha (boha njebjeskeho „swora“, zodiaka) a rěkaše Swarožic, syn njebja. Hrimanja a błyski wukładowachu so jako jeho hněw. Štož na zmysły čłowjeka skutkowaše a štož wón wobdźiwaše, to šesćeše jako boha abo jako skutk wěsteho boha.

Hory, skały, lěsy, žórła a mězne hórki słužachu Słowjanam jako městna modlitwow, woprowanjow a wšelakich wobrjadow. Tohodla česćowachu woni haje boham poswjećene a njedowolichu nikomu je zaničić. Z teje sameje přičiny zbóžnjowachu bahno, z kotrehož so žórło Głomač nawječornje wot Łobja žórleše, hišće w 11. stotku po zawjedźenju křesćanstwa. Na městnach boham poswjećenych natwarichu wulke wołtarje z kamjeni, kiž běchu jedyn na druhi połožene a z druhimi kamjenjemi we wěstej zdalenosći wobdate, štož wobhrodu swjateho městna woznamjenješe. Hdźež kamjeni njeběše, tam wobdawachu swjate městna z drjewjanym płotom. Po času počachu nad wołtarjemi krywy twarić dla wukhowanja před dešćom a słóncom, a tak nastawachu twarjenja, swjatnicy abo temple mjenowane. Na Prašicy a Čornobohu w našej Łužicy zawostachu slědy wołtarjow a powyšene městna na skale, žiwje dopominace, zo su tam něhdy Słowjenjo wopory boham woprowali, so modlili, na rozwučenja swojich měšnikow posłuchali a spokojowani byli z wusudami bohow, přez měšnikow jim zjewjenymi. W Slezskej bě hora Čubata abo Sobotka jako tajke swjate město znate, wo čimž so hišće pozawjedźenju křesćanstwa powědaše.

K česći bohow woprowachu wosebje palne wopory, zabijachu k tomu najbóle ćelca, jara z rědka we wójnskim času tež čłowjeka, hdźež z druhimi ludami mjezowachu.

Jedyn a tón samy hłowny bóh měješe we wšelakich stronach hinaše mjena po wšelakosći mocy, kotruž jemu připisowachu. Tak rěkaše Swarožic, bóh słónca, kotrehož sławna swjatnica w Retrje w kraju Lutycow hišće w 11. stotku so jasnješe, tež Radohósć. Na kupje Rujanje abo Ranje, hdźež bě jemu swjatnica w Arkonje poswjećena, dawachu jemu jako hłownemu bohu mjeno Swjantowit. Na Ranje bě Swjantowit bóh wójny a dobrobyća, jasnješe so jako dobyćeŕ, mjez tym zo bě wón w Retrje bóle bóh pokoja a prócy, a tohodla rěkachu jemu Radohósć t.r. dobry hósć, bóh dobreje rady. Tón samy bóh měješe druhdźe: w Šćěćinje, Wolinje a Braniborje mjeno Trigław (Třihłow), dokelž bě jeho podobizna třihłowata, štož po wukładźe pohanskich měšnikow woznamjenješe, zo tuto bóžstwo w njebjeskim, zeḿskim a podzeḿskim kralestwje knježi. Tym Słowjanam pak, kotřiž dyrbjachu nadpady Němcow a Skandinavow wotbijeć, běše bóh wójny trěbny, a tohodla česćowachu jeho w poměznych krajinach jako Jarowita; w Havelbergu wotbywachu syły ludu po hrodźe wobkhady z khorhowjemi na wěstych dnjach, a w Bólegosću wisaše tarč, ze złotom wobsadźana, na sćěnje swjatnicy. W času wójny nošachu Bólegosćenjo tule tarč před wójskom, dobyća so nadźějcy. Pod kajkim mjenom je wyšši bóh Swarožic (Běły bóh) pola Serbow česćowany był, njejsu nam stawizny zakhowale (snadź Lubohósć?); ale zo su při Sprjewi, Łobju a Solawje Słowjenjo te same zwučenja měli, jako jich bratřa při Haboli w Pomóŕskej, móžemy sebi myslić.

Pódla hłowneho bóžstwa běchu po wěrje Słowjanow tež mjeńše bohi, kotrymž so móc we wjedźenju tych abo wonych naležnosći připisowaše. Kóžda župa měješ swojich přibohow a swoje swjatnicy, ale tutych dobrych abo złych bohow předstawješe sebi lud jako stworjenja, kiž jědź a napoj potrjebachu, nic jako samych duchow. Tute duchi měšachu so po ludowej mysli we wšelakich podobach do naležnosći jednotliweho čłowjeka a cyłeho kraja, zjewjachu so na horach a polach, w lěsach a rěkach, z cyła wšudźe. Přijimna słowjanska natura běše stajnje nakłonjena, wšelake připadnosće žiwjenja sebi ze skutkowanjom duchow wujasnić a zjewjenja w přirodźe jako připowědźenja zboža abo njezboža spóznawać. W kraju Głomačow we wokolinje Mišna tworješe mócne žórło daloko znate bahno abo jězor Głomač, wo kotrymž wokolni wobydlerjo w spočatku 11. stotka biskopej Thietmarej Merseburgskemu dźiwne wěcy powědachu. Hdyž měješe mjenujcy zbožowny měr mjez wobydlerjemi nastać abo zemja płódne lěto lubić, napjelnjowaše bahno, jako by z pšenicu, wowsom a žołdźemi pokryte było, syły k brjoham přikhwatace z wjeselom; nawopak hdyž surowy wójnski njeměr hrožeše, wodźěwaše so bahno, kaž prajachu, z poćehnjenjom krwje a popjoła. Tak běchu pohanam wěste městna z hoženjom a swjatosću wobdate. Tež pola nas je so tohodla wjele powěsći wo duchach, djasach, božej włosći, připołdnicy, kuzłarjach a khodojtych a t. d. dotal zdźeržało.

Naši prjedownicy, kaž prajachmy, wšelakim boham a ducham „swoje pola a lěsy, zrudoby a radosće poswjećejcy wuznawachu tola, zo je jedyn Bóh, kotryž w njebju nad druhimi bohami knježi a tam jeničcy z njebjeskim rjadowanjom so zajima, zo druzy bohowje jenož jim dowěrjene přisłušnosće činja, zo wšitcy wot njeho wukhadźeju a zo je kóždy z nich tym bližši, čimž je bliže tutomu Bohu bohow.“ Tajka bě wěra Słowjanow, křesćanstwu so přibližowaca we zapřijeću jednoho Boha, stworićela swěta. Woni česćowachu Boha tak, zo z ćežkosću k přisazy zwolichu; přetož „přisahać rěkaše pola nich runje to same, štož wopak přisahać a hněw boži na so sćahnyć.“

Hišće bóle bližachu so Słowjenjo křesćanstwu z wěru do njesmjertnosće duše. Zemrěty bě jim jenož zhubjeny za žiwych, ale wužiwaše lěpše žiwjenje tam, hdźež bě jenož wšitko dobre a ničo złe. Duše pozběhny so w powětře a wotemrěty njebohi abo wobžarowany bu wobydleŕ njebjes. Samo palenje wotemrětych ćěłow sta so dla wolóženja, zo by mortwy z dymom spěšnišo do wěšnosće přešoł; na zemi zwosta za nim wopomnjenje. Přiwučeny na towaŕšnosć njemóžeše Słowjan sam jenički do njebja přińć; tuž palachu z jeho ćěłom tež konja, sokoła abo druhu jemu słušacu wěc. Wo smjerći hospodarja powědachu nic jeno cyłemu sydlišću, ale tež jeho skotej, konjom a pčołam. Jedyn z čeledźe kłapaše do kołčow wołajo: „pčołki wstawajće, waš hospodaŕ je wumrěł“. Pohrjeb wotbywaše so w zrudobje, tola dla počesćenja wopomnjeća zemrěteho přihotowachu hosćinu a wužichu jědź (strawa mjenowanu), při čimž běchu wěste hry, palachu wulke wohnje z łučwa a słomy, skakachu přez płomjo abo wokoło wohnja.

Popjoł spalenych ćěłow zakopachu w hlinjanych abo kamjenitych sudowjach a popjelnicach a přistawichu tež mejńše karančki, wo kotrychž so hóda, zo su takrjec sylzy zawostawjenych khować měłe. Druhdy składźechu popjelnicy při křižnych pućach, zo bychu přikhadnicy so na čłowječu zachodnosć dopomnili abo za zemrěteho k Bohu wzdychowali. Na rowy połožichu často tež kamjenje abo wobdawachu je z wobhrodźenjom. Počesćowanje zemrětych je Słowjanjow w kóždym času wuznamjenjało. Na wěstych dnjach bywachu kóždolětnje modlitwy za zemrětych, kotrež w pohanskim času „Radonicy“ rěkachu. Lud modleše so na rowach přiwuznych a přećelow, potom jědźeše a piješe. W Łužicy, w Čechach a Slezskej běchu „Radonicy“ na 1. dnju měrca.

Nóžki

1. W starosłowjanšćinje woznamjenja „lěcha“ hrjadki w zahrodźe, w pólšćinje zahon abo kruch role, w hornjej a wosebje delnjej serbšćinje je zahrodnikam „lěcha“ abo lěška znate słowo.
2. Přirunaj: Stroma hora, Stromberg, pozdźišo z přemjenom Wusmužowa.
3. Pola nas dopominataj na to znatej horje — Běłobóh a Čornobóh.