Historija serbskeho naroda/Předsłowo
Rozwučeni ludźo mjenuja jako přisłušnosć kóždeho, zo historiju swojeho naroda znaje. To płaći tež wo Serbach, kotřiž su a budźa přez swoju rěč wot druhich rozdźělny narod, hač runje su dawno swoju politisku samostatnosć zhubili abo poprawom tajku njejsu dotworić móhli, zahe zadźěwani přez romsko-němske kejžorstwo, kotrež wot starych Romjanow ideju wo knježenju nad wšěmi ludami a prawidło „Divide et impera!“ sebi přiswojiwši je na susodnych Słowjanow nałožowaše. Serbja, wot swojich wosebnišich stawow přez jich přeněmčenje wopušćeni njemějachu žaneje jednotneje wobory přećiwo němskemu napěranju.
Tak so tež stawa, zo nas Serbow, powostatych ze zapadnych Słowjanow, historiju nas z wjetša zrudźacu w nižšich a wyššich šulach njewuča abo zo nam ju ze stroniskeho stojnišća wopowěduja. Při zawjedźenju křesćanstwa mjez Słowjanami zarěčuje so wopačne zakhadźenje z mječom přećiwo nim, jich potłóčenje mjenuje so „zasodobyće kraja“, mjeztymzo bychu Němcy swój tež tu a tam n. př. Keltam přisudźić dyrbjeli, a z cyła hani so wšitko słowjanske abo serbske.
Tohodla su serbscy wótčincy z dźakom powitali, štož je so za rozwučenje wo historiji Serbow hdy napisało, n. př. krótki nastawk J. E. Smolerja w „Serbskich Hornich Łužicach“, „Stawizny serbskeje rěče a narodnosće“ K. A. Jenča a druhe sem słušace nastawki w Časopisu Maćicy Serbskeje. Ale nichtó njeje přehladnu historiju Serbow serbscy podał, ani historiju wobeju Łužicow, hdźež nětčiši Serbja sydla.[1]
Prěnja historija Serbow wot najstaršeho časa hač do lěta 1861 bu wot Polaka Wilhelma Bogusławskeho w Pětrohrodźe wudata pod titulom „Rys Dziejów Serbo-łužyckich“. Tutón česćeny spisowaŕ přepytowaše wot dlějšeho časa historiju zapadnych Słowjanow nadrobnišo a nětko ćišći so w Poznanju prěni zwjazk wobšěrneho dźěła „Dzieje Słowiańszczyzny Północno-zachodniéj“, kotrež bu wot tamnišeho „Towaŕstwa přećelow wědomosći“ z čestnym mytom wuznamjenjene. Spisaćel podawa w tutym spisu wažne resultaty a mjez druhim dopokazuje, zo běchu Durinkowje, nawječorni susodźa Serbow w Šafaříkowym zrozymjenju, tež Słowjenjo. Při tutym wjetšim dźěle spisa wón nowe wobdźěłanje swojich serbsko-łužiskich stawiznow, ze žadanjom, zo bych je za swój lud z jeho rukopisa serbscy wudał. To z radosću dopjelnich, jenož tu a tam něšto přidawajo, wosebje w VII. a VIII. wotdźělku, a poswjećam z česćenym spisaćelom tutu knihu wosebje studowacym młodym Serbam.
Njech nětko młodźi Serbja „historiju serbskeho naroda“ privatnje swěru čitaju a ju w pomjatku wobkhowaju. Woni wuknu na srjedźnych šulach něštožkuli, štož je mjenje wažne za žiwjenje a powołanje. W nastupanju serbskeje rěče a historije pak so jim často powěda, zo je čas na to nałoženy jako zhubjeny! To pak je njeprawda, wot germanisatorow z lesću wužiwana, zo bychu młodych studowacych přeněmčili a potom prajić móhli: Serbja žanych duchownych, wučerjow a wučenych ludźi nimaju! Wězo hólc ze serbskeje swójby abo ze wsy, kiž w swojim powědanju hišće mało słowow trjeba, na šulach lohcy serbšćinu zapomni a so přeněmči, hdyž ničo serbskeho njesłyši a nječita. Tohodla praju: Njech młodźi Serbja mjez druhimi serbskimi knihami „historiju“, kotraž je z cyła „magistra vitae“, za nas pak wosebje wubudźeŕka kedźbnosće a dźěławosće, pilnje čitaju ! Njech znaja skutki prjedownikow a njech jich dźěło za serbski narod dale wjedu!
Ale tež naš lud dyrbi swoje stawizny lěpje zeznać! Historija dyrbi so jemu w maćeŕskej rěči podać, jako wšitko druhe, štož je wědźenja a ponmjeća hódne. To posylni jeho lubosć k narodnosći, wubudźi začuće za narodnu česć a pohnuje jón k dobrym abo wužitnym skutkam. Tohodla njech naši spisowarjo historiju Serbow hišće bó1e wobdźěłaju, njech ju rozjasnja přez historiske powědańčka abo poetiske wudźěłki. Tež serbske towaŕstwa njech přednošuja časćišo wo serbskich a łužiskich stawiznach. K tomu podawa jim tuta „historija“ prawy nastork a rozpokazanje, što do našeje historije słuša.
W staršim času je historija serbskeho naroda na podawkach bohata a zajimawa, dokelž je polo narodnosće hišće šěroke. Tuž přidawa so dla rozjasnjenja najstaršich časow tudy wosebity wotdźělk „rjad žiwjenja“. W dalšim běhu časow zwuzčuje so potom wobjim „serbskeho kraja“ bóle a bóle, čohoždla so potom „byće abo žiwjenje Serbow“ we wosebitych paragrafach jednotliwych wotdźělkow poskićuje. Ale w datych wobstojenjach dyrbi nas tež zajimać tuta zrudna historija wo přesćěhanju a padźe našeje narodnosće, hdyž tola na kóncu so tež powěda wo znowarodźenju Serbowstwa !
Dokelź so w „historiji“ wšelake wěcy prěni króć serbscy powědaju, sym wězo dyrbjał něšto „nowych“ słowow trjebać, kotrež pak su zdźěla stare a zdźěla hižo w słowniku a druhich spisach wužiwane. Tak je : wěco = ludowa zhromadźizna, hišće J. Chojnanej znate; dźědźic = herba je w serbskej přisahanskej formuli; někotre druhe słowa su w Delnjej Łužicy žiwe. Někotre słowa mějachu w starym času hinaši wobjim abo su trěbne za poznamjenjenje prjedyšich wuznamow: hród = wobhrodźene abo wobtwjerdźene wjetše sydlišćo; torhojšćo = wikowaŕske městno w tajkich zastarskich hrodach a tež z wonka nich; rodźinske sydlišćo = prěnjotna abo zastarska wjes; khłop = w zastarsku swobodny bur abo rólnik w sydlišću ; kmjeć (jako swójbne mjeno hišće žiwy) = nahladniši hospodaŕ zhromadnowobsydneho sydlišća; smord = połswobodny a mjeńši bur abo žiwnosćeŕ, pozdźišo drje bydlan; włodyka = wótc rodźiny abo wobšěrneje swójby w zastarskim wobjimje. Druhe słowa su hišće njewěste we wotwodźowanju: widnik, „Kukes“burger,abo wědnik? strohow, „Strohhof“, straža abo stróža při městach; boža włósć, móc? atd.
Maličkosć wopominajo sym někotre słowa, při kotrychž so tón abo druhi pismik wuwostawja, tudy dospołnišo pisał, zo by tutu knihu tež druhi Słowjan čitać móhł. Hewak sym na čistosć rěče hladał, a tohodla wosebje rozdźěl činił mjez transgressivom singularis a pluralis atd. Dla zbliženja z Delnimi Serbami sym po woli někotrych wukónc -oho, -omu pisał při 8 słowach: tón, štó, što, jedyn, žadyn, wšón, wšitkón, samón; při pronom. possessivach pak njech -eho wostanje. Wězo bychmy tež lokal dyrbjeli pisać: tom, kom, čom atd., runje jako: w Serbskom, w Slepom atd. Njech pak nětko tež Delni Serbja w rěči a skutkach so k nam přibližuja!
Khartu je W. Bogusławski wustojnje zestawił a w Lipsku ćišćeć dał. Ja sym jenož serbski text wobstarał, při wšej kedźbnosći pak sym někotre małke khartografiske zmylki stojace wostawił.
Ćišćeŕskich zmylkow je w knizy mało, kotrež z wuwzaćom naspomnjenych přećelny čitaŕ sebi sam lohcy porjedźi.
Tak njech zjednoćena próca a woporniwosć Polaka a Serba dobre płody njesetej! Njech serbscy a druzy słowjanscy čitarjo tuteje knihi so zahorja za pomoc małemu serbskemu ludej při dawno wotmyslenym tak trěbnym twarjenju widźomeho centra — maćičneho domu w Budyšinje.
W Budyšinje, jutrownu srjedu 1884.
M. Hórnik.
Noty[edit]
- ↑ W němskej rěči móžeš jenož najstaršu historiju Serbow zhonić z přełoženych P. J. Šafaříkowych „Alterthümer“ (Starožitnosći), a něšto nadeńdźeš w Ł. Giesebrecbtowych „Wendische Geschichten aus den Jahren 780 — 1182“. Historiju wobeju Łužicow je spisał Tb. Scheltz; jeje prěni zwjazk je 1847 w Halli wušoł a saha hač do l. 1373. Pokračowanje tuteje je w „Łausitzer Magazinje“ a powěda stawizny jenož do -1526. Stawizny Hornjeje Łužicy wot dr. Köhlera wo Serbach mało wědźa a pisaju wězo z němskeho stojnišća. — W čěskej rěči je přehlad serbskeje a łužiskeje historije w Naučnym Slovníku.