Fragments or da l'istorgia d'ina vita

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Fragments or da l’istorgia d’ina vita
by Gion Not Spegnas


Prolog
[edit]

Jau suppon che vus fetschias pli u main sco jau, cur che vus prendais enta maun ina lectura da saira sontga: jau dun in’egliada sin il titel e ma dumond, sche quai pudess interessar mai u m’esser nizzaivel en ina moda u l’autra, forsa per mia perfecziun professiunala, forsa per mia perfecziun spiertala u forsa perfin be per recreaziun u distracziun. Avant che decider, guard jau alura anc tgi ch’ha scrit quai, e sche l’autur m’è enconuschent, ma met jau vi da la lectura forsa dapli pervi da ses renum che pervi dal tema ch’el vul tractar.

Vus avais tuts udì a ludar ina giada u l’autra quest ‹Gion Not Spegnas› en recensiuns litteraras u quel ‹Otto Spinas› en cuntraversas da natira economica u politica, uschia che gia il num da quest autur as è famigliar sco il paun sin vossa maisa; e che ses renum è savens vegnì contestà savais vus er. Damai avessas vus tgunschamain mirveglias da savair tge che quel um as ha vulì dir avant che ir a dar giu quint da ses operar davant ses sulet derschader cumpetent, tant pli che vus essas oramai segirs ch’el na vul betg anc engrevgiar sia conscienza cun manzegnas, gist avant che sentir ses verdict inappellabel. Vus na stuais alura betg forsa avair tema da stuair leger in gross volum da ‹memorias›, sco ch’igl è usità ozendi tar gronds umens u perfin tar main gronds. Quai fiss da mia vart ina presumziun culpaivla, ina vanadad imperdunabla. E perfin sche jau avess quella, n’avess jau ni la peda ni a disposiziun las notizias basegnaivlas.

Forsa na vegn jau gnanc da scriver a fin quai che jau as vuless dir, pertge che en paucs onns vegnan ils zains da Surses ad annunziar a ses pievelet: «President Otto Spinas è mort» – ina gronda sensaziun na vegn er quai betg ad esser! En Surses vegn forsa inqual mattatsch che na m’ha betg enconuschì a dumandar ses bab, pertge ch’i vegnia tutgà zains per el er en sia vischnanca, e quel vegn a respunder che jau saja stà otg onns president e deputà dal circul da Surses, e per presidents vegnia tutgà zains da mort en tut la val. In ami vegn forsa a scriver in artitgel en ina gasetta u en il ‹Noss Sulom›, ed inqual enconuschent vegn forsa a dir: «A quel um è vegnì fatg bler entiert.» E suenter vegn be pli ina crusch sin santeri a dar perditga da mi’existenza, ed er quella vegn a svanir suenter 15 onns. Perfin mes opponents ed inimis vegnan a taschair uss bain gugent, per tema che l’in u l’auter pudess prender partida per quest um, stà malcumadaivel per inqual che sa carteva grond.

Gea, jau pudess scriver in roman sur da mia vita, in che purtass forsa il titel ‹La mascra da Surses›, ma quai ma tentass da malegiar mamez en cler e mes opponents en stgir, per basegn da furmaziun artistica, e pudess uschia daventar in act da vendetga. Jau hai perfin refusà l’idea da scriver in’apologia da mia vita, per motiv che er ina tala fiss suttaposta al medem privel e tar tut anc presumtiva. Sche jau sun er vegnì suspectà d’avair gì schlettas intenziuns, almain egoisticas, cur che jau hai vulì far dal bun al pievel da Surses, sulettamain per buna disposiziun e bun cor, ma privass jau be dal merit d’avair gì da suffrir ingiustias. E tge um da bun giudizi e sentiment vuless empitschnir las paucas activas en ses quint final? Damai sun jau ma resolvì da scriver objectiv, senza ornamentaziun stilistica u da fatg. Las ‹spinas› (spegnas) tranter las rosas poeticas eran er be ina reacziun cunter nauschadads, reacziun da malavita, per stgassar cuminadads ed ingiurias retschettas, uschia che jau na crai betg che quellas ma dettian bler da schemair en l’auter mund.


Derivanza
[edit]

Sang n’è betg aua. Ina lingia da sang curra en nossas avainas per tschientaners, e tschertas qualitads sa transmettan vinavant, forsa cun interrupziuns, exactamain sco sias mendas, tant en il sectur spiertal sco en il biologic. Anc oz datti en egl che la razza dals ‹Spegnas› è en general naira, savens tschurricla, robusta e da pel dira e ses temperament savens coleric. Sulet nossa lingia (quels da sut-baselgia) è pli maschadada cun blonds e brins. Las mammas da nossas trais davosas generaziuns eran blondas ed avevan in’autra derivanza, estra a l’atgna. Mes bab barmier era anc bel nair, mia sora Lena e sia figlialanza en maioritad er.

Tut inditgescha che nossa derivanza saja visigotica. Ils Celts e Visigots abitavan en l’Iberia, damai en Spagna. Quels èn alura penetrads per part en Frantscha e per part en l’Italia, fin ch’els èn sa maschadads cun ils Langobards ed Alemans (Ostrogots). I n’è betg lev da persequitar ils muments d’ina stirpa durant seculs, sche quella n’è betg da derivanza nobla. Mias perscrutaziuns han gì il suandant resultat: Or dal ‹Diziunario Storico per Famiglie Nobili Italiane di Crollalanza, Pisa, 1886›, oz en la biblioteca vaticana, sa resulta ch’in ‹Livio Santo Spina› tegneva l’arma per il retg Fernando I d’Aragon (Spagna) durant la conquista dal chastè da questa citad. Da là resulta in privilegi tras quel monarc, dals 13 da december 1460, sin il ducadi da Calabria ed en spezial en la Sila. In ‹Giovanni Spina› ha fundà e dotà baselgia e convent a Spezzano Piccola. Or d’ina bulla da papa Martin resulta che tut ils privilegis concedids ad el ed a ‹Giovanni Battista Spina›, Grandes da Spagna d’emprima classa, sajan vegnids confirmads ils 6 da mars 1630, ensemen cun l’urden da s. Giachen da la Spada. Quest Gion Battista Spina era ‹chapitani dals Svizzers› ed in oratur extraordinari tar la sedia papala. In ‹Tommaso Spina› era ‹chavalier d’Alcantara›, president a Catanzaro il 1642 e marschal da champ en la Guerra da la Flandra. Tenor l’‹Enciclopedia Storico Nobiliare Ital.›, tom 6, en la biblioteca vaticana, è la famiglia ‹Spina›, stabilida a Cosenza ed inscritta là en il patriziat, vegnida retschavida en l’urden Constantinian il 1777 e declerada admissibla a la guardia da corp roiala il 1843. Ella è cuntegnida en il ‹libro d’oro› da la ‹Nobilità Italiana›, sut il titel ‹di Cosenza›, ed è represchentada cun ils nums Pasquale, Luigi, Giovanni, Battista, Carlo, Marianna, Tommaso.

En l’‹Elenco telefonico di Roma› hai jau chattà betg main che 14 famiglias ‹Spina›. Quai èn però be quels da l’auta societad da Roma. La gronda part da quella schlattaina èn anc oz uffizials da marina ed occupeschan en quella posts dirigents, fin si tar il ministeri da la marina. Jau hai visità in da quels e chattà ina sumeglientscha remartgabla da statura e cumparsa cun mai. El m’ha ditg ch’el na dastgia far naginas retschertgas istoricas da famiglia, e gnanc exponer la vopna da famiglia, pertge che uschiglio vegnissan el e ses quatter figls per lur bunas plazzas, sut il reschim actual (1947), essend els tuts en servetschs publics. Cun agid e cussegl dal colonel Pfyffer d’Altishofen, cumandant actual da la guardia papala, hai jau alura pudì far retschertgas cun il sergent Robert Schiess ch’il colonel m’aveva mess a disposiziun.

*

Quella stirpa è arrivada a Firenza, en Lumbardia e fin a Cuira. Là han els acquistà il dretg da vischinadi l’onn 1553, damai 50 onns suenter la Battaglia da la Chalavaina. Lur vopna, la medema sco quella dals ‹Spina› da Roma, era anc avant paucs onns exponida tranter quellas da las famiglias da Cuira en la chasa municipala a Cuira. Oz saja quella, sco ch’i m’è vegnì ditg, deponida en ina stgaffa al lieu. La notizia stampada che quella famiglia saja vegnida prendida si en il vischinadi da Cuira, hai jau però ma laschà preschentar tras il president da la citad, Gian Rudolf Mohr.

Cur che professer Friedrich Pieth ha gì scrit si’istorgia grischuna, ha professer Oscar Vasella, Friburg, dalunga fatg attent, co ch’i steva dal temp da la refurmaziun cun ils catolics da Cuira. Per mussar co ch’i sto er esser ì en lez mument cun ils Spinas da Cuira, vi jau curtamain citar la perscrutaziun da quest istoricher erudit, publitgada en il ‹Bündner Tagblatt› dals 17 da zercladur 1948:


En ina brev dals 13 da mars 1526 relata J. Salzmann detagliadamain a Joachim Vadian (1484–1551), refurmatur ed istoricher a Son Gagl, davart il conclus da la Dieta federala da las Trais Lias, e che Cuira, Valragn, Tumleastga e las Otg Dretgiras, damai l’intschess d’orientaziun protestanta, hajan refusà da renconuscher quest conclus. Las notizias autenticas davart la refurmaziun en las vischnancas èn raras fin enturn il 1550; tuttina porscha gist Cuira in stupent exempel, co che quella paritad religiusa è vegnida exequida.

La suprastanza da Cuira ha scumandà il 1528 la messa en las claustras. Comander sa lamentava pitramain che quel scumond na saja betg vegnì extendì er sin la catedrala da Cuira, per motiv che la Curt na steva betg sut la giurisdicziun da la citad. Tut quai è enconuschent. Ma pli tard è vegnì scumandà als catolics tut exercizi da cult e mess sut severa censura l’ir a messa a la catedrala, da la citad anora, tenor ordinaziun dals 9 da matg 1540. Ils 16 da november 1567 èn vegnids citads davant la suprastanza da la citad Dietegen da Salis, ils dus calusters da l’uvestg e tut ils vischins da la citad che gievan a messa a la catedrala. Els èn vegnids admonids severamain da tegnair cun ils refurmads e dad ir là en baselgia, sut paina da perdita dal vischinadi ed expulsiun da la citad.


Questa situaziun, per betg dir persecuziun, ha cuzzà a Cuira fin la fin dal 18avel tschientaner, e la baselgia protestanta na tolerava naginas lètgs maschadadas. Tgi ch’agiva cunter questa prescripziun, perdeva ses vischinadi. La minoritad catolica na dastgava betg quintar cun toleranza. A Cuira na devi damai nagina paritad gia ditg avant la cuntrarefurma. Pir il svilup en il rest da la Svizra ha purtà midada.

Igl è damai da chapir che la schlattaina dals Spinas, ch’era catolica ed aveva ultra da quai acquistà pir dacurt il vischinadi, è svanida da Cuira senza fastizs – e ch’ella cumpara alura en Surses enturn quel temp cun Tona de Spignas e Gion Not de Spignas. A partir da là è la chadaina da descendenza cumpletta fin oz, sco ch’i resulta dals cudeschs da batten da Tinizong. Pussaivel èsi però bain er che l’in u l’auter Spinas saja arrivà en Surses gia in pau avant, sporadicamain ed independent dals Spinas da Cuira, essend ch’els arrivan si da l’Italia. Sin fundament da quests fatgs istorics crai jau senz’auter ch’ils Spinas pudessan revenditgar anc oz il vischinadi da Cuira, pertge che l’agir da Cuira era cuntrari al conclus da la Dieta federala da las Trais Lias, damai arbitrari ed illegal, ed in’expulsiun illegala na pudeva mai far ir a perder il vischinadi acquistà legalmain.

*

Il renumà poet Casper Muoth menziunescha en ses epos ‹Il cumin d’Ursera 1425› dus figls da Niclo de Spinas ch’eran en la suita da l’avat Pieder da Pultengia, ensemen cun auters nobels sursilvans. Essend el a medem temp istoricher, n’èsi betg da supponer ch’el haja inventà quests nums senza fastiz istoric, schend el gea sez en si’introducziun che tut ils nums da famiglia sajan istorics.

Ils onns 1738–40 è Gion Antona Spinas stà ‹landfoct› da Surses. Il 1708–10 era el stà scrivant da la Terra. Il 1740 ha el suttascrit ina mediaziun tranter Surses e Casti. La stad 1743 è el stà derschader, ensemen cun Gion Math. Dosch, Teodosi Scarpatett e Peder D’uall, en il process Cahenzli davant il tribunal da Beiva, sco che president Rudolf Lanz menziunescha en ses ‹Biviano›. (Quest Cahenzli è stà il davos sentenzià a mort e suenter grazià a las galeras, pervi da l’enguladitsch d’in chaval).

Enturn il 1800 era in Fluregn (da Gudintg) Spinas ustier da Set, damai betg dal temp dals laders da Set! Fluregn e Tona da Gudintg Spinas èn tras la sort vegnids tratgs or per far servetsch en ils regiments svizzers sut Napoleun l’onn 1809 (lingia dals Capoligns), ensemen cun in Jäger da Mulegns, in Malera da Tinizong ed in Cola da Cunter. D’in Rudolf Spinas savain nus ch’el era en servetsch tar il retg da Napoli sco clarinettist da num.

Sco che l’identitad dal num ‹Spinazzi› e ‹Spinasse› è chapibla tras midadas dal talian u dal franzos en il rumantsch ‹Spinatsch›, è ella gist uschè chapibla, sche betg anc dapli, dal num ‹Spina› cun il rumantsch ‹Spinas›, ‹Spignas› u ‹Spegnas›, sco ch’i vegniva scrit anc avant 50 onns en registers da confraternitads etc. En talian vegn ditg en singular ‹lo Spina› ed en plural ‹gli Spina›, entant che en rumantsch stueva vegnir ditg en singular ‹igl Spina›, ma en plural ‹igls Spinas›. La midada locala da ‹Spegnas› e ‹Spignas› en ‹Spinas› è pli gronda, ma tuts san che la parentella dals ‹Spegnas› è la medema sco quella dals ‹Spinas›. Documents e pergiaminas da la plaiv da Tinizong scrivan per exempel il 1515 ‹ab Spina›, il 1561 ‹d’Spynass›. Il rodel dals morts da Tinizong existent cumenza cun Gion Not de Spignas 1590–1651, sco figl da Tona de Spignas. Alura vegn la midada sin ‹Spegnas›, per finir cun ‹Spinas›.

Cura vegnan questas famiglias ad esser arrivadas en Surses? L’explicaziun la pli plausibla e probabla vegn bain ad esser la descripziun da las relaziuns a Cuira dapi la refurmaziun. Essend la Tumleastga gia fitg populada ed er refurmada, vegnan els ad avair stuì ir vinavant. Spinatschs èn però er restads enavos a Cazas e Spinas a Pasqual. Interessant è alura il detagl ch’ils Spinas da Pasqual portan en lur arma enstagl da la curuna in urs. Forsa è quella midada pir vegnida fatga suenter che Giatgen Plaz Spegnas da Tinizong ha gì mazzà il davos urs en noss Chantun, l’onn 1873. Arrivads si tar nus en pli grond dumber, èsi chapaivel ch’els èn sa mess vidlonder d’eriger lur chasas da lain; tschintg da quellas èn anc oz abitadas, ma per part liadas giu cun maulta.

Ins dastga natiralmain sa dumandar, schebain quest num da famiglia na derivia betg plitost da localitads en noss Chantun, sco per exempel Spinas dasper Bever e Spinas dasper Zuoz, Piz Spina dasper Puntraschigna u Monte Spina a Mesolcina, Spoina a Vaz, Spegnas a Tinizong e Rona, Spina-bogn, Spinaplangg a Mels, Domat e Razén etc. En documents vegls chattan ins 1318 Spinai en Val Müstair, 1394 Spineid, 1416 il medem a Tufer, 1358 Spina a Cuira, 1543 Spinas a S-chanf, 1527 Spines a Vrin, 1451 in der Spinen a Tavau, Spinin a Versomi etc. Ponderond però ch’ils umans dattan ils nums locals e strusch il cuntrari, cun excepziun dals bains purils en la Bassa, pari ch’ins stuess alura er gist chattar ils Spinas en tut quels lieus. Ma spinatschs e rosas selvadias sin rosers selvadis datti dapertut; la parita poetica dal roser selvadi po avair influenzà da numnar localitads e muntognas lasuenter, senza stuair supponer il cuntrari.

Ma pertge sa tegnair si uschè detagliadamain cun quella dumonda da derivanza? A Tinizong n’han betg gist mo ils Spinas in dretg d’arma. La pli nobla famiglia da Tinizong, ils uschenumnads ‹Niebels›, eran probabel proprietaris da Tinizong avant che tut las autras veglias famiglias acquistian qua chasa e sulom. Oz savain nus da quels mo ch’els avevan ina baselgia per sasezs, quella da s. Fluregn visavi l’odierna, e ch’els abitavan enten la tur da Curtinatsch, da la quala ins ha chattà avant intgins onns restanzas. Documentà para mo dad esser in ‹Marquart von Tintzen›. Noss rodel dals morts, da data pli recenta, na sa gia nagut pli da questa famiglia. Armas da famiglia portan er anc las suandantas famiglias: Dedual, Dosch, Dusch, Gianett e Gianiel. Quels che creschan si, ston savair che lur ierta da sang oblighescha. E la tradiziun da famiglia duess valair per els tant sco funs e muvel u titels da banca – per reflectar buntad e bainvulientscha envers lur conumans. Pertge che noblezza da sang na vala betg ina pipa tubac senza noblezza da cor e caracter.


Famiglia
[edit]

Sche jau lasch passar en mia memoria en revista tut ils Spinas che jau hai enconuschì, chat jau puspè confirmada mia supposiziun ch’i sa tractia d’ina razza meridiunala: Igl èn quai en general staturas quadras, setgas, per il pli grondas e da colur da chavels naira, betg in sulet blond tranter quests vegls! Mes buns tats medemamain. Quel da vart dal bab, il Not, era in um grond e quader. Mia mamma scheva savens ch’ella n’haja mai entupà in um uschè miaivel, buntadaivel e pacific. Sia pitschna agricultura n’era betg suffizienta per trair vi sia famiglia, ed uschia fascheva el tranteren il viturin, sco blers da lez temp. Giatgen Spinas, numnà ‹tom-tom›, ch’era stà bler sin via cun el, m’ha raquintà ch’el haja manà bler vin da Clavenna cun mes tat e ch’el al avevi fitg gugent, pervi da sia buntad. Cur ch’els entupavan auters viturins sin la stretga via d’enviern, scheva el regularmain: «Lascha far mai quai, ti pos anc auzar ord via chargias avunda.» Jau aveva be dus onns cur ch’el è mort, uschia che jau hai be ina sumbriva d’ina memoria da mes tat. Ma ils vischins ma raquintavan, co che mes tat ma purtava sin bratsch, cun plaschair e luschezza. El aveva anc tschintg frars e tuts sis mesiravan sis pes l’in.

Mes tat d’Alvaschagn, landamma Giatgen Peder Augustin, n’hai jau betg enconuschì. El era scolast e daspera in bun pur. Er el gieva qua e là sin via, per il pli per ses frar, numnà il ‹Tiroler›. Quel e mes tat da qua sa salidavan sin via cun auzar il pugn, pertge ch’i vegniva ditg che quels dua hajan respect in da l’auter per la forza. Il tat d’Alvaschagn era da statura pli magra. A ses nov uffants saja el stà in bab sever, ma betg nausch, cumbain che ses purtret laschass pensar ch’el saja stà sdegnus e losch. Sia chasa paterna, anc oz abitada, è ina chasa patriziana, cun frescos ed arvieuts. Chasa, clavà e curtin èn vasts ed isolads dal rest da la vischnanca, uschia ch’ins chapescha pli bain il caracter serius ed autoritar da quest um intelligent ed activ.

*

Mes bab, Gion Franzestg, numnà ‹igl Tetg›, mesirava er el sis pes, vul dir 1.80 m, ma dal rest era el da statura eleganta e betg uschè grev sco ses bab, il Not. El era in excellent scrinari e vaschler e fascheva fitg bellas lavurs d’entagl che vegnan admiradas anc oz en Sur- e Sutses. El aveva ina modesta agricultura e tirava vi sia famiglia da tschintg uffants, cun anc duas soras betg maridadas daspera, cun ses mastergn, er sch’ils mastergnants stuevan sa cuntentar da lez temp cun ina schurnada da 2.50 fin 3 fr. Tras diligenza e spargnusadad ha el pudì tegnair ils debits or da chasa, ma igl è vair ch’el na lavurava betg mo 8–10 uras a di, mabain d’in cler a l’auter.

Dad el hai jau emprendì che lavur renda cuntent e ventiraivel, pertge che jau ma regord fitg bain ch’el tschivlava uras a la lunga durant la lavur en ses lavuratori. El mussava externamain dapli attaschadadad a ses chaun ed a ses canari u fringhel che a ses uffants; ma si’entira vita n’era nagut auter che quità e premura per quels. Malgrà si’intelligenza, na s’occupava el mai da politica, gnanc da la locala, ed jau n’hai mai udì mes bab a dar giu sin vischnanca in auter parairi che quel: «Faschai sco che vus cartais il meglier.» – En vischnanca na gieva el mai en ustaria. Ses paucs amis vegnivan tar el a far plaz, sco ch’igl era usità da lez temp; ma er ensemen cun quels tadlava el mo, fimond sia pipa e laschond sa passiunar tgi che vuleva. En mintga cas n’hai jau betg ertà dad el l’avaina politica.

Ma per las chaussas da Dieu era el sco midà enturn. Ensemen cun ses cumpar ed ami Plasch Dosch è el stà bunamain si’entira vita avugà-baselgia. Per la baselgia lavurava el adina gratuitamain, tant stgaffas u candelabers, sco er tschupè per Nossadunna, tschuts da Pasca u autras sculpturas en lain. Suenter la renovaziun da la baselgia èn bunamain tut questas lavurs vegnidas messas davent, ed jau tegn varsaquantas da quellas en deposit en chasa, en ina stanza si sut il tetg, sco memorias da mes bun bab. El era stà blers onns priur e saveva tut ils uffizis ordadora. Durant ch’el fascheva la barba, chantava el alura anc ses ultims onns las antifonas dal di, pertge ch’el fascheva la barba mo mintga dumengia. Sch’el era insanua sin via, scheva el da bass ses rusari e fin ch’el n’era betg a fin, n’avess el mai respundì a mias cuntinuadas dumondas auter che cun in segn da testa. El è mort da la puntga, schend rusari, sco sch’el fiss anc adina insanua sin via e n’avess nagin auter quità che quel d’arrivar bain a chasa. Nagins necrologs pon dar ad uffants tanta satisfacziun sco quella da savair che lur geniturs sajan arrivads bain a chasa.

*

Mia mamma, Helena, nata Augustin, era il pli giuven uffant e la preferida da mes bun tat. Ella segava sco in um, e sco ch’i vegniva ditg, chatschava ella er gugent ses bab ord chanvà. Pura uschè robusta sco ch’ella era, aveva ella in temperament fitg miaivel e plitost melanconic. Consorta e mamma exemplarica, ha ella tras ses sa cuntegnair gì grond’influenza sin ses uffants. Ed il grond respect che jau purtava per mia mamma, m’ha preservà a l’ester da tut ils privels morals, malgrà mes temperament bler pli viv. Jau stoss anc uss rir, ma regurdond en tge temas che mia povra mamma era, ina giada ch’ina nobla dama spagnola era vegnida giu da Tavau per ma visitar. (Jau aveva gì servì en in hotel, nua che quella era stada sco giast in onn ni dus). Pir cur che jau hai gì ditg repetidamain a la mamma che jau saja gia daditg decidì da betg maridar quella ritga e bella vaiva, per motiv ch’ella saja memia largia e memia pauc seriusa per mes gust, hai jau pudì quietar sias anguschas.

Entant ch’il bab è gia mort l’onn 1914, avain nus gì la fortuna d’avair la mamma fin l’onn 1931. Ils ultims onns era ella parzialmain struptgada e si’occupaziun principala era alura l’uraziun. Suenter esser ans chasads a ‹Tga Curtinatsch›, laschava ella encrescher per la chasa veglia giu Sut-Baselgia, nua ch’ella aveva lavurà cun il bab 45 onns. Cur ch’ella ha gì dad ir a l’ospital pervi da cumplicaziuns d’ina ruttadira, ha ella presentì ch’ella na turnia betg pli. Cur che nus l’avain purtà or en l’automobil, ans ha ella supplitgà da vulair purtar or ella enavos, sinaquai ch’ella ans possia vesair pli bain ed ans dar la davosa benedicziun materna. Paucs dis suenter è la buna mamma turnada enavos sco bara. Avant che murir m’aveva ella fatg clamar a Cuira per discurrer cun mai. Vesend che jau n’arrivava betg pli a temp, ha ella incumbensà las soras preschentas da ma dir che jau duaja maridar: ella veglia procurar per mai – ina mamma moribunda... Cun la beada mort da la chara mamma è la famiglia crudada dapart. Da las quatter soras è ina restada libra, ed er quella è sa tratga davent temporarmain. Dus onns suenter era er jau maridà.


Uffanza
[edit]

Sut quest titel vegn jau a stuair cumenzar a discurrer da mamez – ina chaussa sensibla. Mintgin crai che sia pitschna persuna saja insatge tut aparti, spezialmain bain reussì – e quella buna cretta è oramai er arrivada en mia tgina. Però hai jau empermess d’esser critic er envers mamez e da ma preschentar en vestgì da lavurdis. Er sch’i n’è betg privel che jau vegnia sanctifitgà, hai jau da ma tegnair a la vardad e da dir quella senza metafrasas d’ornament.

Jau sun naschì ils 27 da mars 1888 en nossa veglia chasa da lain sut baselgia, nua che gia tats e basats eran naschids. Mias emprimas impressiuns eran natiralmain quellas dal conturn, e quel conturn era remartgabel. Direct sut il clutger-baselgia deva il zain d’Ave Maria l’alerta da mintga di. Ensemen cun ses tutgim levavan ils geniturs e cumenzavan lur pensum da lavur, il bab vi da ses mastergn, la mamma or en cuschina, l’onda giun uigl. Durant il fanar però bandunava il bab la chasa gia sin far di, enturn las trais, per arrivar cun il cler dal di a las Tors, nua che nus avain la gronda part dal funset. Pir sin far notg fimava el gugent ina pipa sin il banc davant chasa e nus pitschens enturn el.

E malgrà quest exempel da diligenza cuntinuada, pari che jau saja stà da pitschen in ‹chalender› che prendeva tut ses temp per sa volver enturn e che n’aveva nagins scrupels da star sut ina chaglia durant far la racolta. Pir cun ils onns sun jau daventà in um da lavur, perseverant ed iniziativ en tut mes operar, in solitari en patratg e lavur, senza basegn da societad e distracziuns. Igl è pussaivel che gist quell’isolaziun saja stada per gronda part la culpa da mia mancanza da popularitad e da blers giudizis temeraris e fauss tar quels che ma tegnevan per in um losch e nuncurregibel. Ma quels che m’han enconuschì pli bain, vegnan ad avair vesì en, quants entierts che jau hai subì e che la suffrientscha d’in cor sensibel era daventada in mir da separaziun.

La mamma filava e tesseva nossa vestgadira ed ils ponns da letg. Malgrà ses grev pensum, na laschava ella mai ir nus per las vias enturn cun vestgadira malnetta e rutta, e cur che nus na vulevan betg pli purtar vestgadira cuntschada, scheva ella savens: «Schuber e cuntschà è adina bain fittà.» Ella procurava adina per bels vaschs da flurs sin las fanestras. Nossa chasa era da lez temp la suletta en vischnanca cun quel ornament, pauc custaivel, ma empernaivel.

En ses revier aveva il bab bun urden sco la mamma. Avant che far saira sontga scuava el sez ses lavuratori ed jau gidava il bab a far urden, pertge ch’el repetiva savens: «Sche ti mantegnas urden, mantegna quel tai, e sche ti laschas dischurden, sepulescha quel tai.» Jau aveva mes agen banc da lavurar e mias atgnas splaunas e resgias, e cur ch’el tagliava or insatge sco ornament per ina mobiglia, per il pli motivs da rosas, sia lavur preferida, fascheva jau er insatge sumegliant. Er l’iert davant chasa stueva avair sia saiv ornada e natiralmain er in u dus rosers.

La dumengia era per l’entira famiglia in di da festa. Sche nagin en chasa n’era malsaun, na dastgava betg in manchentar ina funcziun en baselgia. Tge malavita aveva alura la mamma e tge indignaziun il bab, sch’il paster dals uffants aveva da dar ad in da nus ina reprimandaǃ Ina giada che quel ma vuleva metter or en schanuglias sin il palantschieu davant l’altar, m’era jau tegnì vi dal banc ed il pauper vegl ha stuì sa cuntentar cun ma dar ina enturn las ureglias. Ma persuenter hai jau alura survegnì la giaischla dal bab, e quai è stà tenor mes savair la suletta giada che jau hai survegnì fridas da quel durant ils onns da scola. Merità avess jau natiralmain pli savens, ma il bab na vegniva betg sisur tut. Per exempel n’ha el mai savì che jau era fugì dal vegl pader Calixt fin sisum clutger ed aveva tegnì serrà là il bural, fin ch’il pover pader ha stuì dar si. Probabel aveva jau puspè gì fatg ir suror il zain pitschen u insatge sumegliant. Suenter vespras legeva la mamma e nus tadlavan senza far mucs. La saira vegniva anc ditg rusari en famiglia e suenter avevi num ir a letg.


Onns da scola
[edit]

La scola primara hai jau percurrì per il pli sut la batgetta dals scolasts Sep e Christoffel Cotti da Sur. Anc blers onns suenter ma schevan quels che jau saja adina stà lur meglier scolar, ma in pau in chazzer. Per exempel hai jau gia in onn avant che ir a scola secundara barricadà in entir avantmezdi l’isch da la chasa da scola cun crappa, bel sulet, per serrar en l’inspectur da scola, Tona Sonder, che fascheva gist inspecziun.

La stad suenter, il davos onn primar, hai jau prendì uras da franzos tar il plevon da Cunter, sur Tona Simeon da buna memoria, pli tard daventà vicari episcopal. Entrond en scola secundara, hai jau fatg cun success l’examen per la davosa classa reala. Jau hai adina tegnì en buna memoria noss scolast Andera Ghisletti, pli tard proprietari d’in hotel a Paris, in scolast ed educatur fervent e capavel. L’attestat ma mussa che jau saja stà er là in bun scolar, plitost pli flaivel en quints a chau.

*

Ils onns 1903–1905 hai jau frequentà la scola mercantila dal collegi St. Michel a Friburg. Durant quests trais onns hai jau percurrì la preparanda, per emprender meglier franzos, e quatter classas mercantilas. La davosa giada che jau hai vulì sursiglir classa cun vulair metter giu examen per la suandanta, n’era il rectur, monsieur Jaccoud, zunt betg perencletg. Jau hai stuì ma volver per sustegn tar in patriot grischun, professer Derungs. La finala hai jau pudì far examen e tut è ì bain. Tuttina hai jau resentì in dischavantatg da quest sursiglir classas per spargnar raps a mes bab. Jau aveva da lavurar sever, e sche jau na saveva alura betg insatge, ma deprimiva quai uschè fitg che jau carteva dad esser il pli tup da tuts. Per vegnir a chantun aveva jau cumenzà a laschar patir in rom secundar u l’auter e quai ma manava a conflicts, principalmain cun il professer da religiun sever (ser Ducrest) che ma deva schlettas notas e sa lamentava tar ils auters professer che quests ‹commerziants› sajan be materialists.

Quai era ì uschè lunsch che nus avain survegnì in auter professer da religiun, il perdert sur Gobet. Enstagl da dar si massas d’emprender, tegneva quel in famus curs da cuntraversa religiusa moderna, purtond mintga giada or da las pli novas gasettas tesas socialisticas e refutond quellas a moda maisterila. E quai in entir trimester, senza dar si pensums. Suenter devi anc in examen en scrit, betg main interessant che ses entir curs. Quai era natiralmain sco fatg per mai. A la fin da l’onn da scola ha alura quest professer ditg a la classa che jau saja il meglier scolar da la classa; cun mias schlettas notas precedentas na dettia quai però betg ina buna media. Ma per tegnair quint da mias prestaziuns, dettia el in extra premi da progress. Sa chapescha che jau hai gì plaschair da quest bel cudesch, ma anc pli grond cur che jau hai la fin finala er anc survegnì la nota 8, vul dir excellent. Monsieur Jaccoud ha stuì renconuscher che jau haja lavurà fitg e fatg gronds progress en mes studis.

Anc in’autra anecdota merita menziun, pertge ch’ella mussa in’atgnadad da mes caracter ch’è darar vegnida chapida. A la fin d’in onn da scola ha in professer american da l’universitad prendì giu examen d’englais en nossa classa. Durant la pausa era jau ma retardà cun camarats dal gimnasi tudestg, numnadamain sur Hermann p.m., sur Pelican p.m. e sur Willi, pli tard prevost episcopal. Arrivà en classa, ma permalescha quest professer cun dir: «Quel ch’arriva pir uss, vegn er ad esser in scolar lasuenter!» Ma prendend dalunga vidlonder, n’hai jau dà nagina resposta sin sias interrogaziuns. Sin il pensum en scrit hai jau scrit mes num – e nagut auter... Rimnond ils fegls, triumfescha noss losch American. Mes professer, signur Rotzetter, stat mal e di be: «Quai è mes meglier scolar.» L’American fa in viers, sco sch’el avess gist stranglà in rustg, e plaunsieu ma dumonda el sche jau veglia forsa far in auter di examen. Mia resposta è mo stada: «Na, engraziel!» In’emna pli tard ma di il professer da classa curtaschaivlamain che uss duaja jau tuttina ir vi l’universitad a far l’examen. Jau n’hai ditg nagut, ma sun ì... e tut è ì bain, pertge che l’American era stà endretg. L’uffant da la muntogna è savens pli sensibel che quai che ses vestgì grop laschass supponer, cunzunt a l’ester nua ch’el patescha da la melanconia. Questa sensibladad malchapida serra ses cor, da bun’intenziun, tar la pli pitschna canera. L’observatur superfizial tegna quai alura per luschezza e stinadadad; ma sco che vus vesais, èsi tut auter.

In tschert mument ma turmentavan dubis religius... Enstagl d’ir tar il prefect per cussegl e scleriment, hai jau vulì rumper via sulet. Er quai era dapli timiditad da palesar mes intern che chaprizi. Jau hai cumprà plunas cudeschs adequats, legì, ponderà – e per in tempet tralaschà il studi regular. Il prefect ha scrit a chasa ch’ils professers cumenzian a dir che jau n’emprendia nagut pli, enstagl da ma clamar e dumandar. Pir avant che bandunar il collegi, hai jau confidà tut al prefect, e quest bun spiritual ha gì tanta malavita ch’el m’ha embratschà cun egls bletschs. Disà cun caracters franzos, aveva el fadia d’encleger in caracter reservà, zuppà, insaco er losch, ma plitost be schenà da la muntogna. Uschia na saveva el betg chapir ch’igl era grev per in mattatsch da dir ad in spiritual ordaifer la confessiun ch’el haja dubis da religiun... Jau steva mal d’avair tals, cun l’exempel che jau aveva gì en famiglia.

Ils exercizis spirituals, dads a nus d’in sontg plevon e professer a l’universitad, il prinzi Max von Sachsen, han alura sclerì tut quests nivels da patratgs e cuntradicziuns. Igl avess tgunsch pudì ir a bass cun mai: tras questas retegnientschas da ma confidar a superiurs cun vulair ma sfugar sulet, hai jau ristgà da vegnir sutterrà d’ina lavina d’errurs, er en in institut exemplaric.

*

Ils onns da Friburg m’èn restads en buna memoria ed han segiramain gì in’influenza permanenta sin caracter e moda da pensar ed agir. Senza l’influenza da questa scola avess mes temperament impulsiv forsa fatg naufragi moral en il morast a Londra u la pesta morala da tscherts gronds hotels, nua che jau hai lavurà silsuenter. Tant ils tips exigents tranter il corp professoral sco er la lingia da mentalitad retschavida han segiramain gì ina bun’influenza, ed jau ha er fin oz persequità gugent la carriera dals conscolars, tant en l’ierarchia ecclesiastica, sco er sin il cateder, en politica ed armada.

Il dischavantatg, forsa il sulet, da la scola a Friburg, è stà quel d’esser silsuenter in ester en noss Chantun. Nagliur hai jau entupà students da mes onns, e quai è, surtut en la vita publica, in grond dischavantatg, perfin en servetsch militar, sco che nus vegnin a vesair pli tard. Probabel fiss quel dischavantatg sa sminuì per bler, sche jau avess cuntinuà fin tar la maturitad. Ma spargnus, sco che jau sun adina stà, sco quai che jau aveva gea stuì esser, temeva jau da far far mes bab daivets per mes studi, pertge ch’el era gia sin ils onns (naschì il 1846) ed aveva in grev pensum cun sia numerusa famiglia. Ils stipendis d’in legat da famiglia vegnivan lez mument absorbads d’auters parents, sin gimnasis ch’avevan tenor regulativ la preferientscha. Cur che jau sun vegnì sisur che mes bab aveva adascus fatg emprestar ils raps per mes studi, sun jau spert ma decidì da cumenzar il cumbat cun la vita, cun 18 onns. Sch’in da mes professers avess savì a temp co ch’i steva, m’avess el gidà sur quest embrugl or, sco ch’i m’è vegnì ditg cur che jau sun ì davent. Puspè na poss jau dar la culpa a nagin auter che a mes natiral memia serrà – natiral grischun dal rest.


Vi sur mar
[edit]

La decisiun da chalar cun ils studis na m’è natiralmain betg stada leva. Quai che la rendeva greva n’era betg tant la tema da pudair star sur l’aua vi en il cumbat per l’existenza, mabain la malavita da bittar davent pussaivladads e vistas per il futur. Jau pensava cler avunda per savair ch’en paucs onns avess jau pudì pajar enavos a la famiglia il daner duvrà, ma jau realisava er ch’i pudess capitar insatge a chasa che ma sfurzass da gudagnar spert raps per sustegnair mez la famiglia, sch’il bab mancass in di – ed er cun in diplom stueva jau pensar da stuair lavurar onns en posiziun subalterna, avant che arrivar sin in post lucrativ e social. Oramai hai jau ristgà in sigl en il vid, senza guardar ditg enturn e giusut – tut tenor mes temperament dal rest.

Gia durant las vacanzas da scola aveva jau cumenzà ad ir en hotels en plazza, per restituir in pau ils custs da mia scola. Mi’emprima plazza è stada a Vulpera, en l’hotel Waldhaus, sco telefonist e bibliotecar, nua che jau era cun mia passiun da leger forsa dapli bibliotecar che telefonist. Ma en mintga cas era jau bainvis da patrun e d’esters. Quels eran surstads ch’in giuvenot da 17 onns era capavel da dominar in tal travagl en in hotel da 400 letgs cun clientella internaziunala.

Quest’emprima experientscha m’ha entusiasmà per la carriera d’hotel. Quella pretendeva da ma decider d’ir ad emprender meglier l’englais. La primavaira sun jau ma mess en viadi cun anc in camarat da Tinizong, Gion Antona Spinas-Durband. A Basilea avain nus prendì quartier datiers da la staziun, en il Grand Hôtel de l’Univers, ina da las emprimas adressas da la citad. Jau ma regord che jau aveva en in vestgì da ponn, filà e tessì da mia mamma – ed uschia essan nus dalunga vegnids taxads sco ‹pompalus›. Nus avain gì in gaudi stravagant da quai, ma avain er realisà che nus avevan tschernì in hotel sur nossas cundiziuns ed avain alura chattà per inditgà d’ir a tschaina en in restaurant pli modest ed adequat a nossa bursa.

Sin il viadi vers Ostende aveva in viagiatur dubius tschernì nus dus sco leva preda per ses intents, e quel è sa rentà vi da nus sco in raischen vi d’ina nursa betg tundida. – Sminond pauc dal bun, avain nus laschà nossas valischs en consegna a la staziun ed essan uschia vegnids da scurlattar giu da noss chaltgogns quest cumpogn mulestus. Ma l’autra damaun spetgava el gia a bun’ura sin nus al port maritim, e per puspè ans liberar dad el, avain nus stuì smanatschar cun la polizia. Dus tschuts èn vegnids da scurrentar il luf, ma nossa temerariadad è bainspert stada suflada davent, pertge che la mar era burascusa e nus avain tschiffà in ferm mal da mar, uschia che nus vesevan or a Dover sco duas olmas levadas si dals morts. A la staziun finala da Victoria a Londra ans spetgava in cumpatriot premurà, Rudolf Platz, ch’aveva procurà per quartier e dunsaina.

*

Jau aveva cumond d’ir en ina scola privata a Ramsgate tar la famiglia Mac Lean, da lez temp famigliara als emigrants grischuns. Per spargnar raps hai jau però decidì da tschertgar ina plazza. Uschia faschevan nus dus mintga di la runda tar ils biros da plazzament. Mes camarat, ch’aveva emprendì da servir a Friburg, ha bainspert survegnì ina plazza, ma cun mai stevi mender. Londra ma purscheva però tant da nov che jau na m’inquietava betg ferm giudlonder. Il temp liber visitava jau museums e bibliotecas, e la saira (igl era il mais da matg) gieva jau a tadlar in predicatur gesuit en la catedrala da Westminster. Là hai jau emprendì bainquant per mes avantatg, betg mo englais. Quest renumà oratur vegniva applaudì, sco tar nus en salas da teater. Mintga saira spetgavan davant baselgia var 20 charrotschas cun servitid en livrea, probabel prest tut refurmads che preferivan quests discurs ad auters divertiments.

Plaun a plaun hai jau alura chattà ina plazza tar in deputà dal parlament englais. Strusch otg dis en servetsch, hai jau gì da servir tar ina gronda tschaina. La patruna aveva preparà ils magiels per lavar il fritg, ma jau na saveva en num da Dieu betg tge pigliar a mauns cun quels. Per sbagliar nagut, als hai jau laschà nua ch’i eran, ma quai era in sproposit per l’etichetta englaisa. L’autra damaun ma di la buna patruna tut consternada: «Vus essas in bun e brav mattatsch, ma per nus na savais vus betg servir bain avunda.» Proximamain haja ella in grond retschaviment e tranter ils envidads sajan er prinzis roials, ed uschia stoppia ella avair in butler ch’enconuschia pli bain las isanzas englaisas. Ella ma veglia dar l’entira paja dal mais ed jau fetschia meglier d’emprender pli bain il mastergn en in hotel.

Jau sun però stà da l’avis che jau haja uss emprendì avunda per pudair ristgar d’acceptar ina plazza sumeglianta e sun alura entrà en ina gronda chasa da locaziun (boardinghouse). Durmir stueva jau en la cuschina da lavar giu (pantry). Suenter in mais han cuschiniera e matta da chombras vesì en che jau era memia serius per ellas. – Cun regalar lur biera (stout) èsi alura stà finì; persuenter han cumenzà da tuttas sorts nauschadads, fin che jau hai chattà per bun da bandunar quella plazza.

*

Uschia era jau daventà madir per Ramsgate. Là hai jau passentà varsaquants empernaivels mais, ensemen cun trais cumpogns engiadinais, ils quals eran medemamain là per emprender englais. L’urari da studi n’era insumma betg sever: suenter la lecziun da la damaun pudevan nus ir en la biblioteca publica ed avant la lecziun da la saira gievan nus a spass, per il pli giu tar il port da mar per guardar co ch’ils pestgaders sortivan a pestga ed entravan cun las navs chargiadas. Da mar bassa tschertgavan nus conchiglias e stailas da mar.

A Ramsgate vegn la riva furmada d’auts grips, dond access a la mar mo mintga varsaquants kilometers. In di avevan nus emblidà da prender cun nus il chalender da fluss e refluss da la mar ed eran uschè occupads cun nossa tschertga che nus n’avain betg observà a temp che la mar creschiva spert – ed andetgamain essan nus stads praschuniers da la mar... Tar mintga unda engurda stuevan nus ans tegnair vi da la grippa per betg vegnir lavads davent, e silsuenter fugir in toc, fin la proxima sburflada creschenta. Il criv vent d’atun fascheva schelar la vestgadira bletscha ed il strapatsch da la fugia anguschusa consumava nossas forzas... Suenter in dir e lung cumbat sin vita e mort essan nus finalmain arrivads tar ina guntgida ed avain pudì ans liberar da la bucca ravgentada da la mar. Arrivads a chasa, tremblond da la tema e dal fraid, avain nus er anc survegnì per dessert in brav lavachau da Miss Eve Mac Lean. Suenter stevi mender cun survegnir lubientscha d’ir en sortida.

*

Cur che jau hai alura savì in pau englais, vuleva jau gudagnar enavos ils raps spendids en pensiun ed hai puspè tschertgà ina plazza, gia ch’i ma restavan anc varsaquants mais fin che jau aveva d’entrar en plazza a San Murezzan, nua che jau era engaschà sco secretari en il Grand Hotel, gist avert da nov. Jau sun vegnì sco footman tar in barunet englais, Sir Lechmere, or sin la champagna englaisa, damanaivel da Londra. Jau aveva be da servir a maisa il patrun e sia lady, e cur che quella gieva or en charrotscha, aveva jau da far parada sin il buc ed accumpagnar la signura tar sias visitas.

Ma en quella famiglia mancavan la pasch e la cuntentientscha. Il patrun era stà uffizial en las colonias englaisas. Turnà enavos sco chapitani, aveva el vulì maridar ina dunna da teater, cunter la veglia da ses bab ch’al vuleva far maridar ina dunna da ses pèr. Il bab al aveva alura retratg sia ierta ed el stueva gudagnar si’existenza en ina fatschenta d’automobils a Londra. Ma sia bella dunna charezzava dapli il luxus che la simpla vita da champagna ed era zunt gnervusa e lunatica. D’in di a l’auter stueva l’um cumprar per ella in auter chaval, in’autra charrotscha, midar charrotschier u livrea, insumma cuntentar ils chars chaprizis da la dunna, er sche tut quai surpassava ils meds ch’entravan. Quel pover dischillusiunà, in vair gentleman, gieva alura sin chombra e bragiva da la malavita sco in uffant pers.

Quai fascheva mal er a mai, laschond crescher la malaveglia per questa dunna fraida ed egoistica. Ina bella saira ha il patrun pers ils mastrins da sia gnerva ed ha tratg sin la lady il plat da schuppa, fugind puspè en sia chombra. Jau suenter el, per al dir che jau na tegnia betg or pli quest enfiern e giaja en in mais per mes fatg; el duaja guardar per in auter servient.

Arrivà il di da partenza, m’ha il patrun dà in bun attestat, schend ch’el haja incumbensà sia dunna da ma dar la paja cunvegnida, n’avend el betg gist sez raps. Ma la dunna na ma vuleva betg pajar or ed er betg ma laschar prender la valisch. Jau hai stuì far vegnir la polizia per mia valisch e sun partì senza paja per Paris. Questa paja hai jau anc oz dabun, ma mes agir impulsiv ha gì grevas consequenzas per mi’entira vita.

*

Paris m’ha retegnì varsaquants dis, pudend betg admirar avunda las magnificas perditgas architectonicas da la grondezza dals retgs da la Frantscha. I ma pareva sco sche jau vesess en persuna Louis XIV a Versailles e Napoleun Bonaparte entrond triumfalmain a Paris, a la testa da sias armadas victoriusas, sco er la gloriusa guardia svizra, defendend en las Tuillerias ses patrun sventirà. – L’immens traffic da Paris ma pareva uschè pover envers las grondas ovras istoricas dal passà ch’aveva irradià en tut l’Europa. Suenter Roma na vegni a dar nagin’autra citad, nua ch’ins senta a rebatter uschè ferm d’ina miraglia a l’autra il resun da temps passads.

Avant che partir da Paris sun jau tuttina anc turnà en il preschent, pertge che jau ma regord fitg bain d’avair cumprà en il ‹Louvre› in vestgì per 28 fr. Arrivà a Turitg da mesanotg, vuleva jau spargnar ils custs da quartier cun durmir in pèr uras en la sala da viagiaturs, ma sun bainspert vegnì tramess davent. En tutta plievgia hai jau alura stuì ir per la citad enturn, fin che l’emprim tren m’ha spedì a Cuira. Mes vestgì nov era en nausch stadi, ma tuttina m’ha l’ensolver a Cuira gustà stupent. Ils onns giuvens n’han naginas giaglioffas per sa far patratgs e bittan dalunga davent quels senza s’accorscher.

Enavos a Tinizong, hai jau chattà geniturs e fragliuns plain legria da ma revair, ma en medem temp er duas brevs d’in grev cuntegn, las emprimas ch’aravan speranzas, sco in chanvà amez in prà en flur. La cuschiniera da mes patrun m’ha communitgà che la patruna haja la saira da mia partenza fatg ina scena al patrun, perquai ch’el m’aveva laschà ir – e n’haja betg chalà, fin che quel haja consentì da trametter in telegram a San Murezzan ch’haja custà 10 schillings! La segunda vegniva da San Murezzan, ella ma deva part che jau na dovria betg entrar en plazza – senza la minima motivaziun!

L’emprim’experientscha pli dira da mia vita – in act da vendetga d’ina dunna cumina, d’in donn irreparabel per mia carriera! Igl era il mais da zercladur – tut che gieva gia en plazza ed jau n’aveva naginas vistas da survegnir pir uss ina plazza adequata. Da star a chasa ma turpegiava jau; ed uschia hai jau acceptà l’emprima plazza che jau hai survegnì casualmain, e sun suenter paucs dis entrà en il hotel Kulm a San Murezzan – sco concierge da notg. Jau saveva bain avunda che cun in attestat d’ina tala plazza n’haja jau naginas vistas pli da survegnir suenter ina plazza da biro, per arrivar tar ina direcziun d’hotel, pertge che gist lez mument vegnivan mintg’onn or da scolas mercantilas giuvens avunda per talas plazzas libras. Ils gronds hotels avevan uschia la tscherna e senza stumpels da persunas influentas n’eri betg da pensar pli da pudair vegnir en favuraivlamain insanua.


Carriera d’hotel
[edit]

Vitiers vegniva la ponderaziun tentadra che la carriera gist cumenzada empermetteva dapli gudogn ch’ina plazza da biro, ed enfin che jau fiss vegnì directur fissan anc passads divers onns da pitschna racolta. Uschia hai jau bandunà la plattafurma da birolist e sun restà sin il stgalim pli bass, nua che jau hai dal rest fatg spert progress. Gia suenter dus onns era jau concierge en hotels d’emprima classa. Ma durant tut ils 20 onns da quell’occupaziun m’è restà enavos ina melanconia stenschenta, ma sentind capabel per in’impurtanta direcziun d’hotel, entant che jau stueva lavurar sut directurs qua e là pauc adattads sin lur post. Quell’inquietezza ma chatschava d’ina plazza a l’autra, en tschertga da dapli cuntentientscha e satisfacziun.

Sche jau repass oz la glista dals hotels, nua che jau sun stà concierge ils onns 1908–1928, sco per exempel il ‹Strahlbad› a San Murezzan, il ‹Pélerin Palace› sur Vevey, il ‹Victoria› a Beatenberg, il ‹Vereina› a Claustra, il ‹Grand Hotel› a Morgins, il ‹Kurhaus› a Lai, il ‹Chantarella› a San Murezzan, il ‹Waldhaus› a Segl ed il ‹Grand Hotel› a Bellagio, chat jau che perfin ils pli gronds hotels na ma devan nagina cuntentientscha, cumbain che jau hai gì divers buns patruns che ma respectavan e renconuschevan, sco per exempel directur Janssen dal Kulm, proprietari Hew da Claustra, directur Kienberger da Segl, directur Thomas Badrutt da San Murezzan, directur Cantieni da Lai, dir. en schef Neumann da Schatzalp etc. Directur da Micheli dal Naziunal a Lucerna, in um perdert ed hotelier renumà, ma vuleva prender cun el en l’Egipta tar las proximas vacanzas, e colonel Thomas Badrutt, en concepziun e mentalitad sin tut in’autra lingia, m’ha da sia vart scrit sco referenza che jau saja «sco concierge insuperabel, mo vegnir, vegnir!» Cun quai èsi er gist menziunà en passond, tar tge sort patruns che jau ma sentiva pli da chasa e tge che jau hai gì da star or da tals cun auters princips da religiun e morala. Remartgabel resti mo che malgrà quest antagonissem intern tegnevan quests umens er servients fidads e capabels ch’eran per els ina reproscha cuntinuada.

L’Emprima Guerra mundiala da 1914–18 ha alura tratg in segund gross stritg tras mias calculaziuns. Cun stuair far 600 dis servetsch militar, na m’è betg mo ì a perder in gudogn da var 30 000 fr., mabain er gist ils megliers onns per la carriera. En nauschs quartiers d’enviern en il Giura Bernais hai jau alura er anc pers mia buna sanadad. Tras quella sminuziun da resistenza corporala sun jau daventà main adattà per mes strentg mastergn e surtut cumenzava la gnervusitad a sa far sentir. Suenter duas operaziuns dal magun hai jau la finala stuì bandunar il servetsch d’hotel e quai è stà la cesura decisiva per mia carriera. Per quella n’hai jau mez nagina culpa.

*

En 20 onns servetsch en hotels da luxus, entaup’ins glieud da tut gener, da tuttas naziunalitads, da tuts stgalims socials, da tuttas occupaziuns civilas, da tuttas mentalitads e da tuttas qualitads persunalas. En il Kulm abitava per exempel il ‹liun da Creta›, Venizelos, pertgirà da dus detectivs, in um occupà adina cun intrigas e conspiraziuns politicas. Gia alura pensava jau: povra Grezia, sche ti has anc da survegnir varsaquants da quests spierts turbulents, chatschads di e notg d’in’ambiziun sfranada, enconuschend ni terms ni retegnientscha morala! Tge differenza da persunalitad cun in auter giast, en il medem hotel ed a medem temp, numnadamain cun il lord Lyttelton, in aristocrat englais perfetg, d’in cumportament da retg, inaccessibel, ma absolutamain correct, in diplomat da format che duvrava en ses mastergn spiert e precauziun enstagl manzegna e faussadad. Là hai jau emprendì da stimar l’Englais da buna societad e quel giudizi n’hai jau suenter mai gì da modifitgar.

En il Cresta Palace hai jau entupà dus medems antipods, er il medem mument, numnadamain il prinzi ereditar tudestg e l’archiduca Ferdinand da l’Austria. L’in senza caracter e senza morala, currind suenter sia miss Gray, en preschientscha da sia consorta legitima, pensond be a sport, whisky e dunnas – l’auter in bab da famiglia exemplaric, fidaivel, religius e serius, adina occupà cun affars dal stadi, tegnend mintga di cussegl cun ses schef da stab general, il renumà general Conrad da Hötzendorff. Regular sco in’ura, fascheva el sias spassegiadas mo en cumpagnia da consorta e d’uffants. Il Prussian schlaschà ignorava el cumplettamain, malgrà ch’igl era da prevair ch’i vegnian ad esser regents vischins il medem temp. Tgi avess sminà che quest um che fiss senza dubi daventà in grond imperatur, avess sis onns pli tard da vegnir assassinà a Sarajevo?

La pressa n’ha mai palesà las raschuns spezialas da l’impopularitad da quest um degn. Ses aug, l’imperatur Franz Josef I, da lez temp gia 60 onns vegl, aveva pers ses sulet fegl Rudolf e sia consorta Elisabeth tras morts betg natiralas e na veseva betg gugent, autoritar e stinà sco ch’el era, ses nev energic a prender ad el pass per pass or da maun las mastrinas da l’armada e suenter probabel er quellas da la politica. Quest’aversiun egoistica è ida vi sin la suita e principalmain sin ils magnats ungarais che vesevan en quest prinzi decidì la fin da lur influenza e splendur. Tras quest’adversitad stitga è quest ferm e losch caracter vegnì pli e pli serrà e decidì. Uschia èn las intrigas e la scuidanza s’accumuladas, fin ch’ellas èn creschidas ad in’aversiun populara. Quest moviment è er anc vegnì favurisà tras la sort tragica dal vegl monarc ch’ha rendì quel tant pli popular. En sia crudada ha questa pitga da la chasa da Habsburg fatg stremblir l’entir mund – e la guerra è stada qua. Pitschnas chaschuns – gronds effect, en il pitschen sco er en il grond.

Jau hai però er chattà en il medem hotel persunalitads tut differentas, tant areguard cultura sco er caracter, che sa cumportavan ina cun l’autra – ed hai vesì a nascher ordlonder gronds avantatgs per la generalitad. In tal cas stoss jau menziunar, er sche quel n’ha vairamain da far nagut cun mai. Insaco appartegna quai er tar mi’experientscha da la vita ed er tar quella da quels che legian quests fegls. Uschia èsi daventà che a Lai conversava il cusseglier federal dr. Felix Calonder amicablamain cun l’enconuschent commerziant Cadonau. Suenter avair fatg il paster en patria, ha quel fatg ina gronda facultad en las colonias englaisas cun exportar spezarias, spezialmain durant l’Emprima Guerra mundiala. Cadonau era in mat vegl, original, perfin grop, ma iniziativ ed energic. Ina nauscha fama vuleva perfin ch’el haja er fatg commerzi cun sclavs. Jau na sai betg, sche quai era ina calumnia u vardad, ma tant sai jau ch’el era in um senza scola, senza interess spiertals, perfin senza maniera e curtaschia. Calonder era lez mument in um surlavurà, scrudà, a l’ur da la disditga gnervusa e spiertala.

Insaco han las manieras groppas da quest vegl colonist gì in’influenza calmanta sin il stanchel magistrat cultivà, ed el è spert daventà il confident da l’umet cun la barba grischa che fascheva canera per diesch giasts. Il resultat da quest’amicizia remartgabla è alura stà il famus testament da Cadonau en favur dal rumantsch e da la giuventetgna grischuna e d’auters numerus benefiziads da quest rar milliunari grischun. Calonder aveva inspirà e tschentà si il testament, e suenter è el er daventà l’executur testamentar. Quest um che na saveva betg pli tegnair endament il numer da sia chombra u cumprar ina schlingia senza il cussegl da ses concierge, è, tras l’influenza favuraivla dal vegliet senza quitads, daventà en curt temp capavel da realisar ina bun’ovra da gronda muntada.

*

Ina classa tut atgna da giasts d’hotel furman alura ils artists e scripturs. Tscherts san furmar enturn sasezs in circul distinguì – ed auters daventan catastrofals a lur ambient. Uschia è la simpatica scriptura da paraulas engiadinaisas, Helena Sokolowska, er stada per mai d’influenza stimulanta durant ina stagiun da stad a Chantarella. Ella aveva chattà or che jau era occupà cun il gieu festiv da ‹Benedetg Fontana› (vegnì onurà cun in premi da la Fundaziun Schiller e manà si pli tard, en furma scursanida, a Tinizong). Mintga mument liber che jau aveva, vegniva nizzegià per ina discurrida davart litteratura.

Nus dus avevan alura il plaschair malizius da constatar co ch’il patrun vegniva mintga giada furius, vesend nus dus ensemen, pertge che quella bella dunna d’empernaivlas manieras e da bellas qualitads da spiert e caracter al plascheva ordvart bain. Per avair in motiv da sa chattinar, ma purtava el alura mia gasetta, il ‹Tagblatt› cun in sgrign: «Da tgi è quella infama gasetta da prers?» Mia resposta era uschè pronta sco regulara: «Quella è mia, signur colonel.» Alura cumenzava el cun sia veglia lira, cun ses spretsch per spirituals e religiun. Sulet a l’uvestg Georg Schmid da Grüneck renconuscheva el tuttina d’avair ina fina testa. Cur che la cuntraversa sa stgaudava, deva jau spert si ad el in pensum tactic da cumbat militar – e nus eran alura spert puspè perina. Sco catolic crudà stueva el dar aria a si’inquietezza tras morder nus, ma tut en tut è el tuttina stà in bun patrun, cun il qual jau aveva ina cumpassiun che ma lubiva d’esser bainvulent cun el, senza esser fauss.

In’autra scriptura, la contessa du Pouget, è percunter stada per mai ina sentupada ch’avess pudì daventar fatala. Sche jau sun ma decidì da raquintar cun dus pleds er quest’anecdota da mia vita, èsi per admonir blers da tralaschar il spretsch ch’els han per impiegads d’hotel, pertge che tranter quels hai umens e dunnas che mussan ina fermezza da caracter, da la quala els pudessan emprender insatge.

Quella nobla dama aveva a tschains sur onn l’entir emprim plaun dal Pélerin Palace per sia servitid privata e per giasts. Il cont du Pouget vegniva mo mintga mais a pajar il quint. El vegniva e gieva cun ses dus mattatschs da 8 e 10 onns, bels sco maletgs e miaivels sco tschuts. Gia quai ma deva da pensar; ma essend la contessa loscha sur mesira, da pauc contact cun ils auters giasts, plitost debla da sanadad, supponiva jau il meglier, vul dir che la contessa stettia qua per motivs da sanadad. Cun mai era ella adina curtaschaivla, ed er generusa – e dapli na dumandava jau betg.

In temp suenter che jau era là, ha ella giavischa che jau portia sia correspundenza persunalmain en sia stanza. En in chantun aveva ella pustà in spievel; cur che vegniva averta la porta dadora, pudeva ella dalunga vesair tgi ch’entrava en chombra. La damaun era ella regularmain en ses letg. Ella tschertgava da ma trategnair cun dumondas d’infurmaziun ed jau m’inquietava, essend ch’ella sa mussava adina pli scuverta. Ina bella damaun ma propona ella avertamain da far cun ella in viadi en l’Italia, sut il num da cont du Pouget.

Il sang ma bugliva, ma jau sun ì senza dir in sulet pled. – Quel di n’hai jau betg pli vis la signura contessa. L’autra damaun hai jau dà cumond al liftier da metter la posta da la contessa dadens la porta dubla, da spluntar e dir che la posta saja arrivada – ed ir davent immediat. Ina mes’ura suenter che jau aveva fatg purtar la posta en quella maniera, vegn la contessa en furia giu per la scala, passa sper mai or senza dir in pled – e va en biro tar il directur. Suenter ina discussiun agitada cun quel, va ella da porta or – ed il directur scalina per mai.

Agità sin il pli aut grad, ma di el che la contessa sa lamentia che jau saja memia losch da purtar si mez sia correspundenza. Sche la contessa giaja davent, sco ch’ella haja smanatschà, saja l’hotel ruinà – ed el pretendia che jau ma stgisia e porta si mez la posta, sco enfin qua. – Jau al hai respundì indignà: «La contessa è ina dunna da pauc ed jau na port betg si pli la correspundenza!» Il patrun s’alterescha anc pli fitg, ma bittond nà ils pleds: «Alura essas relaschà!» Daventà anc pli calm, al respund jau: «Damaun èsi gist in mez onn che jau sun qua: semtgai oramai mes attestat, jau vegn ad ir damaun marvegl.»

La patruna, ch’era er preschenta, bragiva ed empruvava da quietar ses um, ma jau n’era betg disponì da far concessiuns. L’autra damaun sun jau partì. Ses attestat declerava ch’el saja stà cuntent cun mes servetsch e che mia conduita saja stada irreproschabla... Ma la contessa n’ha betg tegnì ferm sidretg il Palace, pertge che pauc pli tard è quel ars giu fin funs – e n’è betg vegnì reconstruì pli. – A Tinizong schevani che jau na sappia star nagliur, ed jau tascheva; ma ses cudesch da poesias ch’ella m’aveva regalà, hai jau mess en pigna.

*

Ils gronds industrials, svizzers ed esters, èn alura regularmain empernaivels giasts e buns pajaders. Els dattan blera lavur, cun telefons e telegrams, brevs express e viadis andetgs, ma tegnan glieud per glieud. Da quella classa hai jau tranter auter enconuschì Iwan Bally, cuss. naziunal Sulser, directur Brotbeck da Basilea, Habis-Reutiger ed auters pli. In da quels, il fabricant E. Felber, è passà suenter 20 onns sin viadi en Val Müstair ed ha dumandà suenter mai e clamà. Remartgabel ch’el saveva anc num e lieu da vischinadi. Ils onns suenter sa fermava el gugent mintga giada ed il davos telefonava el perfin cur ch’el arrivia.

D’in banchier da Brüssel ma regord jau anc, co ch’el empruvava da ma far chapir che memia blers raps sajan in privel per in pievel, sco er memia paucs. Jau saveva da lez temp anc vaira pauc d’inflaziun, deflaziun, dumping etc. Essend ch’el n’aveva betg en egl donns morals u privels da degeneraziun, stoss jau dir che sias teorias na m’avevan betg persvadì memia bain. Alura devi discussiuns, faschond valair ch’i dess meds da repartiziun e ch’avant ch’in stadi haja memia blers raps, pudessi ir ditg... Er senza enconuscher las manipulaziuns da banca, pensava jau tuttina ch’in privel da guerra sajan memia blers raps tuttavia, pertge che raps rendan tgunsch prepotent e la prepotenza maina a conflicts.

Uschia devi interessants lioms che n’avevan da far nagut cun il servetsch, ma rendevan quel empernaivel e tar la partenza er fritgaivel. Uschia èsi da chapir che signur Giger da Segl m’ha ditg tar la partenza che mes antecessurs n’hajan mai gudagnà tant sco jau; ma ils megliers giasts eran er adina rentads vi da mai e na dumandavan nagut suenter la direcziun per chaussas che gievan tiers a lezza dapli che a mai... Er quellas relaziuns pon manar a conflicts cun la direcziun, uschia ch’igl è alura da manar la bartga tranter grips or.

Ils Americans stevan da lez temp plitost a Lucerna ed ad Interlaken ed arrivavan il pli da tut fin a Wengen, Mürren, Grindelwald etc. Per regla èn er quels communicativs e raschunan gugent er dad auter che d’uraris e da marcas, da l’aura, d’excursiuns e da pasts, sch’i entaupan in servient che discurra lur lingua senza schlet accent e lascha sentir d’avair gì ina buna instrucziun generala. Cun noss rumantsch avain nus gist en quel reguard in stgazi en noss portafegl che nagin lader na vegn d’engular, uschè ditg che nus na barattain betg nus sezs pedras per cullas da vaider.

Giasts main frequents èn tar nus ils auts dignitaris da la baselgia, pertge che quels van per regla en instituts spezials. Il preschent papa Pius XII gieva per exempel a Stella Maris dal temp ch’el era nunzi en Germania. Tuttina hai jau entupà er quella classa da giasts. Durant l’Emprima Guerra mundiala steva per exempel a Lai l’archuvestg Faulhaber da Minca ch’era uschè renumà che gnanc Hitler n’al dastgava tutgar sco cardinal militant.

Si’excellenza msgr. Georgius Schmid da Grüneck era medemamain in giast regular a Lai, dal temp ch’el era incumbensà dal papa d’organisar in’acziun d’agid sco er ils transports da blessads e praschuniers tras la Svizra. Conte Volpi, il currier papal, vegniva regularmain tar el. Noss uvestg cun si’imposanta cumparsa era in prinzi da la baselgia predestinà e represchentava quella cun ina dignitad pauc usitada, sfurzond a respect e stima er ils giasts refurmads en noss hotel ed en l’entir lieu da cura. El era insaco vegnì sisur che jau saja il nev da ses ami, sur Giatgen Ant. Augustin, mort avant pauc temp, e fascheva alura savens ina discurrida cun mai. El raquintava gugent da ses viadis en l’America, da sia missiun papala e da reminiscenzas or da sia vita u da quella da ses amis, vivs e defuncts. Uschè inaccessibel sco ch’el aveva il num dad esser, uschè affabel e cordial era el durant sias vacanzas, perfin popular.

*

I dat anc bleras categorias da giasts, sco per exempel ils sportists passiunads ed ils giugaders per raps, las giunfras veglias, ils chatschaders da tuttas sorts, ils spiuns (en temps da guerra) – ed ils ratuns d’hotel. Natiralmain sto il concierge pudair classifitgar en curt temp tut questas diversas spezialitads da giasts ed infurmar la direcziun. Il pli grev è bunamain da rumper il cros extern dals ratuns d’hotel ed igl è perfin pussaivel ch’el daventa sez l’unfrenda d’in tal. Sut pretexts plausibels empresta el raps ad in tal, ed in bel di è quel scumparì senza fastizs, laschond enavos valischs vidas. In tal hai jau gì da persequitar fin en l’Egipta. La Svizra n’aveva da lez temp nagin’ambassada en Egipta, ma il confident dal Departament federal d’economia publica m’ha rendì buns servetschs – ed er anc gratuitamain. Ils ratuns-dunna fan per il pli chatscha sin diamants e pedras e cumbineschan lur ‹acziuns› uschia ch’il suspect croda sin la servitid da l’hotel. I dat alura er giasts maladitschs, cleptomans, che fan svanir mintga di pitschnas chaussettas, mettend in entir hotel en agitaziun.

Er a mai è capità a Beatenberg in cas pauc empernaivel. Jau aveva dà si per in giast ina vaglia per la Spagna. Quella è arrivada sigillada al lieu da destinaziun, cun il pais declerà – ma cuntegnend be palpiri da gasettas enstagl da bancnotas... Mes directur ha cun energia scurlattà giu da mai quest terribel suspect e pretendì che l’inquisiziun cuntinueschia. Igl è alura sa resultà che la brev era vegnida averta en il tren, pir als cunfins da las Pireneas, e ch’igl era vegnì mess en là gasettas franzosas per egualisar il pais da la brev. Il directur ha alura gì bunamain dapli plaschair che jau, cur ch’el ha pudì communitgar al giast il resultat da l’inquisiziun uffiziala da la posta.

Er a Bellagio sun jau daventà l’unfrenda d’in tal ratun. – La damaun da Nossadunna d’avust 1926 sun jau ì en baselgia. Turnà enavos en chombra per trair en il vestgì da servetsch, m’è crudà si che quel era plitost lev. I ma mancava il portafegl che cuntegneva mes passaport e ca. 10 000 liras, vul dir da lez temp 2700 fr. svizzers. Jau aveva tralaschà da serrar la chombra cun la clav... ma forsa fiss il lader entrà er sche la chombra fiss stada serrada, pertge che questa sort da glieud lavura stupent er cun giatters. L’errur era plitost stada quella da betg avair prendì cun mai il portafegl. En mintga cas era jau lezza giada betg stà ‹malizius sco las serps›, mabain memia confident e bunatsch.

Mes emprim suspect è crudà sin ina partenza da lezza damaun cun auto. Ina famiglia da passants era partida per Vienna e lur manischunz aveva durmì sper mia chombra. – Jau hai telefonà al schef da polizia da Vienna ed anc la medema saira hai jau survegnì ina resposta negativa: l’um en dumonda aveva las meglras referenzas. Mias demarschas tras la polizia locala n’han medemamain gì nagin resultat. Il pli fitg ma punschevan las remartgas beffegiantas che quai saja il fritg da mes currer en baselgia. Ma mia persvasiun religiusa steva tuttina sin in fundament pli ferm: jau laschava pers per pers, e basta...

Ils servients schevan adascus che quai na saja franc tut nagut, pertge che jau haja bun appetit sco per il solit. Mo mes pitschen cumissiunari era in meglier observader, pertge che lez scheva a tuts: sche vus avessas vis, co ch’el struvegiava ses brissago lezza damaun, na schessas vus betg ch’i na saja betg vair. Jau hai alura survegnì dal consul svizzer a Milaun in passaport provisoric, ed in mais suenter che jau sun puspè stà a chasa – ma trametta il lader enavos mes portafegl cun il passaport, ma natiralmain senza raps; e quella brev vegniva da Bellagio! Pli tard m’è vegnì rapportà che mes liftier vivia sur las mesiras or, ma fin uss para ch’el n’haja betg gì ferm remors da conscienza.

Curt suenter m’èsi capità, er a Bellagio, in autra malempernaivladad, cun consequenzas anc pli grevas. Ina dama englaisa era vegnida si da la plazza da sbartgar cun la lamentaschun ch’en l’Italia saja spir ladramenta: in charrotschier haja dastgà dumandar 10 liras per manar ella sin la Villa Serbelloni. Jau hai stuì dir che quai saja la tariffa uffiziala, ma ch’ella possia ir cun l’omnibus da l’hotel per 2 liras. La dama turna engiu e va cun l’omnibus. – Sinaquai hai dà ina grond’agitaziun tranter ils charrotschiers.

Pauc pli tard sun jau ì giun banca per midar daners. Arrivond sin la plazza dal port, vegn jau circumdà da var 10 charrotschiers, cun blastemmas, smanatschas, gesticulaziuns e sbratgs. – Mes cunconductur steva sin la barriera sco in toc lain, senza empruvar da ma vegnir en agid... Per fortuna vegn jau calm tar mintga privel – e quietamain als hai jau ditg: «Jau hai dà in’infurmaziun vardaivla senza avair l’intenziun d’as far donn, e vi supponer che vus hajas chapientscha per mes motiv. Sche quai n’è betg il cas, sche sajas almain umens: Vegnì nà in ad in – ed jau as bit in ad in giu en il lai; ma sche vus essas be miserabels bandits, vegn jau er a vegnir a frida cun tuts ensemen!»

Sinaquai dun jau in ferm tschivel cun dus dets – spert curra nà d’ina via laterala il ‹maresciallo› (marschal) da polizia e noss eroxs fuin sco in fim. – Mes bun patriot grischun tremblava anc da la tema, cur che tut era passà... Il policist ma fa attent che uss haja jau però da ma pertgirar da la mafia. – Jau na duaja mai pli sortir sulet da l’hotel da notg. A las uras da saira sontga veglia el guardar d’esser damanaivel da l’entrada dal Grand Hotel ed alura possia jau ir cun el a far ina gita, e cur che jau veglia, vegnia el cun mai a chasa.

Il proverbi che duas disfortunas spetgan la terza, è alura sa verifitgà er tar mai. In firà aveva il ‹ballerino› (instructur da sautar) observà che jau era stà sin baselgia la damaun. Bunamain l’entir avantmezdi m’ha el tentà e beffegià pervi da quai. Cur che nus essan ids a gentar, al hai jau visà da chalar, pertge che uss haja jau avunda. Suenter mezdi ha el cuntinuà cun anc dapli plaschair. Senza dir in pled, lev jau si da la sutga, vom vi tar el, al dun ina vehementa testada ch’el dat per terra sco in toc lain, dond in plum cun il chau sin il palantschieu da marmel... Betg in moviment pli! «O Dieu!», clom jau mez desperà. Jau vom en schanuglias sur el en per guardar sch’el respiria anc – e survegn andetg ina pugnada en per il nas ch’il sang curra sco in fil. – «Grazia, bun Dieu: be che quest satan na saja betg mort tras mai – pervi dal nas è bain anc il pli pauc!» Jau stun si, ma lav – e constatesch che mes nas era rut e steva d’in maun vi...

Jau vom dalunga tar il medi e lasch metter il naset a lieu – e qua cumenza gia in’autra farsa. Finida l’operaziun, ma dumonda il medi, co che quai saja succedì. Ed jau, sincer fin tar la naivadad, al raquint tut vardaivlamain. – Il miserabel tascha in mument – e di en tun doctoral: «Sche las chaussas stattan uschia, As stoss jau denunziar tar la polizia... Vus avais maltractà in conuman senza esser vegnì attatgà directamain!» – Sche l’emprima schlaffada na m’avess betg gia instruì avunda, avess jau franc er dà ina a quest tamazi. Ma per fortuna m’ha questa nova infamia rendì pli perplex che ravgià – e prendend or dal portafegl ina bancnota da 100 liras al hai jau respundì: «Qua avais Vossa paja per il tractament. Dal rest faschai sco che Vus chattais per gist e loial. Sche Vus ma denunziais, di jau che jau saja dà da stgala giu – e Vus mussai si ch’i na saja betg ì uschia! Il ballerino vegn a taschair, ponderond che jau sappia dad el avunda per al metter en praschun. – Addio dottore!» Las 100 liras ston avair fatg effect, pertge che jau n’hai mai udì pli nagut da la schlaffada al ballerino. Ma quest galantum era da la mafia – ed jau cun quai sin la glista naira da quella. Curt suenter m’è vegnì dà da chapir che jau fetschia meglier da bandunar l’Italia...

Questas varsaquantas anecdotas na pon natiralmain betg dar in maletg d’in’activitad da 20 onns en servetsch d’hotel. Ellas èn sco paucas ivettas en ina tarschola; ed en mes cas, tge ivettas? Il servetsch d’hotel da lez temp, avant las leschas da protecziun per servients d’hotel, isava or pli spert che oz las forzas da resistenza. Lavur severa, pauc ruaus da la notg, agitaziuns che derivavan da giasts pretensius u arrogants ni da patruns che svidan l’atgna agitaziun sin lur suttamess, bain savens er anc in nutriment inadequat, stranglà en prescha e bainduras er anc fraid, pon s’unir e chaschunar malsognas da la gnerva u dal magun, pli spert che en autras professiuns. Jau hai gì plazzas, nua che jau pudeva durant la stagiun auta ir a letg pir enturn l’ina u las duas da la damaun – e stueva puspè esser en funcziun davent da las tschintg per survegliar las emprimas partenzas. Damai 20 uras servetsch sin quatter uras paus.

Las plazzas sur onn eran pli avanzadas en l’organisaziun da paus per la servitid, ma ils hotels da stagiun sa dustavan per motivs chapibels. La refurma dals bunamauns, realisada ils davos onns che jau gieva en plazza, la quala ha introducì il sistem da metter in supplement sin il quint dal giast per la servitid e reparter sin ils servients senza paja mensila, ha dà l’emprim’occasiun per defraudaziuns e dispitas tranter servitid e biro e n’era insumma betg bainvegnida, ni tar impiegads ni tar giasts. Ils buns servients n’arrivavan betg pli tar lur paja sco avant, ed ils schlets vegnivan premiads per lur groppadad e negligientscha.

*

Quests 20 onns d’activitad en hotels ma dattan forsa il dretg da defender cun dus pleds l’hotellaria en general e ses servients en spezial. Nossa vallada avess prendì in tut auter svilup economic, sche ses politichers avessan guardà sur lur interess privats or. Ma cur che la dumonda d’ina viafier tras il Surses era en discussiun, na vulevan gist ils politichers betg laschar far permez lur bels prads tras ina lingia da viafier, e sco vercla serviva l’argument ch’il quart milliun che las vischnancas avessan gì da contribuir, vegniss a ruinar quellas. Oz, suenter pauc dapli che 50 onns dapi lez mument, pudess Tinizong pajar sulet quels senza sa far mal.

Tuttina ha Beiva prendì in stupent svilup tras ses champs da sport favuraivels, e Savognin pudess cun in pau energia ed iniziativa er sa far valair pli bain. Il Surses vegn gia considerà da blers sco la vallada preferida en noss Chantun, pervi da ses clima miaivel senza urizis, ses caracter calmant sco reservat da traffic da viafier (per insatge vegn tut il mal bun) e ses schubers vitgets circumdads da bella prada e d’in culier da guauds ch’als orneschan sco medagliuns da spusas ed envidan tuts ad ina spassegiada a ses bogn d’aria aromatica, empermettend sanadad e plaschair sin vias e sendas cumadaivlas. En quel iert natiral mancava be anc la pedra d’in bel lai – per al render famus perfin en ina terra enconuschenta per sia bellezza sco la Svizra. Blers stiman quest lai mo per la rendita en tschains d’aua, ma tge ch’el vul dir er uschiglio, hai jau empruvà d’exprimer en varsaquants vers (‹Lai da Murmarera›), ils quals la Societad da traffic svizra ha remunerà cun in dun. Jau na ves betg en, pertge che nossa val na pudess betg, cun in pau iniziativa e capacitad, daventar ina renumada cuntrada da traffic d’esters.

Ils dischavantatgs d’in tal svilup na paisan betg tant sco quai ch’i vegn dà da crair. Ils impiegads d’hotel èn vegnids spretschads e calumniads sur mesira. Igl è vair che er en hotels datti privels morals per els, ma nua chattassas oz damain occasiuns da far il mal? Il servetsch sever è in bun med preventiv e la decisiun dat en tut ils cas l’educaziun morala e religiusa retschavida en famiglia e scola, la tradiziun da famiglia e la fermezza da caracter. Sche quella è vegnida plantada tras exempel e furmaziun en la giuvna planta, vegn ella a sa cumprovar. Il pign na daventa betg trembel, perquai ch’i dat in pau urizi, ma il trembel resta tal, er sch’i na dat nagin. – L’uraziun da chasa è l’aua che lascha prosperar er la planta or en l’orcan. Il vulair metter si egliers da lain a la giuventetgna, sforza be quella da sa struvegiar e guardar sperasvi. Mussai a quella da guardar a dretg or, cun caracter e senza tema! Mussai surtut il curaschi d’esser vardaivel – e quai vegn a sfurzar tuts da star a mesa via, da sa cuntegnair en tala moda ch’els dastgan guardar a tuts en fatscha senza tschegnar.


Vita publica
[edit]

Duas stagiuns ad onn empleneschan strusch in’existenza activa ed iniziativa. E mo cun far laina e ladar prads la primavaira e l’atun, na chattava jau nagina satisfacziun. En mes giuvens onns hai jau legì bler, gea notgs entiras, per m’instruir en litteratura sco er en dumondas da la vita publica. Jau translatava tranteren divers dramas per la societad da giuvens – e surpigliava magari mez gugent ina rolla. Uschia hai jau giugà las rollas da Pizzaro e da s. Placi en ils bels dramas dal bun pader Maurus Carnot. Anc blers onns suenter ma devan ils mattatschs per surnum ‹Pizzaro›, in mussament che questas bellas ovras dal bun conventual da Desertina avevan impressiunà duraivlamain l’imaginaziun giuvenila. Jau crai er che en mintga Grischun da tempra in pau viva saja zuppà in pitschen ‹Clau Maissen›.

*

Per leschas e tractats economics, ed insumma per ils affars publics hai jau adina gì in ferm interess. Jau hai bain d’engraziar a mes opponents ed inimis d’esser vegnì stuffientà cun ils onns, pertge che uschiglio avess jau probablamain tralaschà mes agens affars en favur dals publics ed avess donnegià l’existenza da la famiglia per passiun politica.

Malgrà mias absenzas regularas durant las stagiuns, era jau gia cun 24 onns commember da la suprastanza e cun 26 onns revisur da quint da la vischnanca, quai che jau sun restà per onns ed onns. Divers biennis sun jau stà en il cussegl da scola, manond en cun quella bun’occasiun ina scola reala communala ch’ha servì divers onns a noss mattatschs che fissan uschiglio strusch ids utrò a scola. Cun 31 onns era jau derschader cirquital e quest mandat hai jau gì senza interrupziun fin che jau sun vegnì president cirquital l’onn 1935. Cun 30 onns era jau actuar dal tribunal districtual, occupond quest mandat durant 30 onns. Sulettamain durant mi’absenza en l’Italia vegniva jau remplazzà ed era lura be suppleant.

Cun 37 onns sun jau stà per l’emprima giada mastral (president) da vischnanca. Ma mi’absenza sur onn (a Schatzalp) m’ha sfurzà da remetter quella carica. Il segund bienni sco mastral da vischnanca croda en ils onns 1931–33, il medem mument che jau era vicepresident cirquital. Dus onns suenter era jau president e deputà en il Cussegl grond, quai che jau sun stà durant 8 onns, fin il 1943. A medem temp era jau er commember dal cussegl da la scola secundara cirquitala e da la scola professiunala districtuala e substitut da l’uffizi da concurs.

La mort prematura da mia buna consorta (1940) m’ha sfurzà da ma retrair da la vita publica per ma deditgar exclusivamain a mia famiglia ed a mes pensum privat d’administratur dal ‹Consum Surgôt› che jau aveva stgaffì l’onn 1928. Cur che quel è ì en per mancanza da spiert cooperativ l’onn 1955, hai jau surpiglià mez l’affar. Cunter veglia sun jau vegnì elegì il prim da settember 1946 per trais onns president da l’Uniun rumantscha da Surmeir. Enten quel temp èn sa sviluppads ils embrugls pervi da l’ortografia uffiziala dal surmiran ch’han cuntanschì ina dimensiun e vehemenza nunusitada e m’han sfurzà da dar or ‹La Pagina da Surmeir› sco crap da retegn per il ‹Grischun Central› da Leza Uffer che propagava sia nova ortografia. L’emprim temp hai jau mez redigì quest fegl e cur ch’il cumbat era sin buna via, sun jau ma retratg er da quella missiun spinusa che ma purtava bleras malempernaivladads.

Jau hai collavurà anonim vi da quest fegl periodic fin che la gasetta d’opposiziun è svanida senza sun ni tun. Avant che ir hai jau anc procurà ch’i vegnia elegida la redacziun per noss vocabulari per impedir novas attatgas en quel cunter nossa ierta linguistica e francar quella. Cun mi’activitad litterara subsequenta hai jau surtut vulì mussar als auters Rumantschs che noss char surmiran saja il pli bel idiom rumantsch – e che sch’i vegnia insacura puspè empruvà d’unifitgar la famiglia linguistica rumantscha, stoppia quai daventar sin nossa lingia, prendend noss linguatg sco fundament d’eventualas midadas d’intent unifitgant.


Politica chantunala
[edit]

Politica è l’art da cuntanscher il bainstar dal pievel. Politica chantunala è entaifer quel l’art dal cuntanschibel, considerond la constellaziun da las partidas. Ma en Surses, e forsa er utrò, vegn chapì sut politica l’art da cumbatter opponents e concurrents! Questa defurmaziun dal pled enconuschevan nus avant ch’ils diplomats russ fetschian vegnir confus la politica mundiala cun lur metodas fatalas da sumeglianta natira.

Essend ch’il Surses furma in bloc serrà conservativ, fiss sia politica stada leva e simpla, sche quella sviaziun fatala n’avess betg impedì bler bun e chaschunà blera discordia. Il pli impurtant postulat politic è damai per nus da manar enavos la significaziun dal pled ‹politica› a sia vaira significaziun, d’esser nagut auter che politica economica, cun disqualifitgar tutta politica persunala, la quala n’è nagut auter che ambiziun egoistica. Jau n’hai vulì far nagut auter che politica economica, spretschond tutta politica persunala – e sun vegnì malencletg e crititgà sco forsa nagin avant, tant da l’atgna partida sco er dal Surses sez. Senza questas duas pitgas da sustegn n’avess er in um diesch giadas pli capavel betg pudì avair success. Nagin general na po gudagnar battaglias, sch’el n’ha nagin’armada per exequir sia strategia.

Jau hai represchentà il Surses sin il Cussegl grond ils onns 1935–1943. La gronda part da quel temp sun jau stà commember da la cumissiun da gestiun, en sia pli impurtanta secziun, quella da finanzas. Sut mes presidi ha la cumissiun preschentà al Cussegl grond in nov regulativ per las funcziuns da quella cumissiun, il qual jau hai tschentà si per incumbensa dal departament da finanzas. Sche jau repass la correspundenza da quels onns, poss jau bain dir d’esser stà in deputà activ. Diversas brevs retschavidas mussan er che quell’activitad saja vegnida renconuschida or en il pievel.

Cur che jau sun ma retratg da la politica, principalmain per motivs da famiglia, ma er da disgust e displaschair, ha per exempel mes opponent principal ditg ch’«el vuless pelvaira che tuts fissan sco Otto Spinas». En il parlament ha in deputà liberal ditg ch’i sa resultia uss che Otto Spinas haja gì be memia raschun sin l’entira lingia! Er il president da la partida conservativa che m’aveva uschiglio tut auter che sustegnì, ha renconuschì che jau aveva raschun en mes cumbat finanziar, manà surtut cunter ina contabilitad chantunala che vuleva mo zuppentar la vaira situaziun finanziala dal Chantun. Anc uss, suenter 20 onns, ma vegn rapportà che umens prominents en la politica discussiunian en l’ustaria il cumbat che Otto Spinas manava da lez temp avertamain, avrind ils egls a quels che durmivan e runcavan davos lur gasettas.


Acziuns per il Surses
[edit]

Curt temp suenter che jau era vegnì tschernì president dal circul, è il colonel L. Hirschbühl, turnond da Roma per prender domicil stabel a Burvagn, sa fermà tar mai per s’annunziar enavos en patria grischuna. – Jau era gia in temp avant decidì da restaurar il chastè da Riom, oravant tut per impedir ch’el crodia ensemen e suenter per bajegiar or el cun tetg e travs, sinaquai che las miraglias, malamain sfendidas, chattian in sustegn. Mes intent secundar era da duvrar il plaun-sala per il cumin grond da schlett’aura e magari per producziuns da teater ed autras occurrenzas publicas.

Mes intent final era alura sur quel or da stgaffir or da quellas ruinas in object da valur, pertge che sche il chastè survegniva puspè palantschieus e fanestras ed era cuvert cun in bun tetg, eri tgunsch pussaivel ch’in u l’auter milliunari daventass cumprader da quest monument istoric. Gia era in tal, sigr. Engi a Basilea, s’interessà per quel, ma era tschessà, vegnind a savair che la tur saja vegnida duvrada in temp sco praschun. In’organisaziun da champs da giuvenils aveva medemamain mussà interess per il chastè, ma il tribunal na vuleva savair nagut da ceder el per in tal intent. Tuttina vegnivi stgaffì in edifizi da gronda valur ch’avess in pau a la giada pudì furmar in bun fundament per las vischnancas e per il svilup economic insumma.

Oramai hai jau gugent profità da la bun’occasiun per exponer mes plan al colonel ch’è dalunga stà fieu e flomma per el. El chattava uschia in’occupaziun suenter ses gust, la quala al gidava ad emblidar si’activitad a Roma e procurava per nova satisfacziun. Cun sias relaziuns persunalas favuraivlas per tut la Svizra enturn, aveva el bler meglras pussaivladads che jau da rimnar il chapital basegnaivel. Jau hai alura exponì il plan al tribunal e proponì a quel da tscherner il colonel sco questor da l’ovra.

Nus dus essan immediat ans mess a l’execuziun, e las bunas relaziuns cun il colonel m’èn anc oz en empernaivla memoria. Per dar dapli impuls a la collecta, avain nus concludì da publitgar sin ina tavla da granit tuttas donaziuns sur 500 fr. Las vischnancas avevan paucs raps, uschia che la collecta stueva sa restrenscher sin ils privats – ma da quels avain nus er be survegnì en tut radund 500 fr. Persuenter han las vischnancas da Tinizong e Savognin purschì gratuitamain il lainom da pign, e Salouf, Parsonz e Murmarera il laresch basegnaivel. En in mez onn ha il questor collectà radund 12 000 fr.

Quai tanscheva gist per il pli urgent. Damai avain nus concludì da parter il pensum en duas etappas. L’emprima cumpigliava il far il tetgom ed il tetg sin la tur, segirar las curunas da la miraglia enturn enturn, rugalar las fanestras e cementar las sfendaglias dals mirs ed il francar la spunda sut e davos il chastè. Per pudair rinforzar il sulom, avain nus cumprà enavos in magher cunter la levada dal sulegl ed implantà lareschs, schembers ed autras plantas, faschond enturn ina saiv da protecziun. Suenter avain nus determinà uffizialmain l’entir territori e laschà purtar en la proprietad. Msgr. uvestg aveva desistì en scrit sin tut ils vegls dretgs vi dal chastè, uschia che quel daventava a moda indubitabla proprietad dal circul Surses.

Sin fundament dals plans da restauraziun, fatgs gratuitamain d’architect Eugen Probst da l’Associaziun svizra da chastels, ha il Cussegl federal concedì ina pulita subvenziun. Sigr. Probst aveva chattà tar in antiquari a Budapest in aquarel dal chastè, sco che quel era enturn il 1770–80, e nus avain laschà fotografar quel sco regal per il tribunal e memoria als donaturs e benefacturs. In rapport pli detaglià avain nus deponì en la culla dal spitg sin la tur. Per curunar degnamain quest’emprima etappa, avain nus laschà far ina tavla commemorativa da Benedetg Fontana ch’aveva abità en quest chastè avant la Battaglia da la Chalavaina – e che n’aveva en il Surses nagina fossa. Vesend ch’i restavan anc raps, hai jau laschà far projects per ina bandiera dal cirquit, pertge che la veglia era in sdratsch. Per il contact cun ils artists hai jau survegnì in agid bainvegnì tras sur archivar Giatgen Battaglia. Igl èn alura anc restads 2000 fr., e quels hai jau mess en in cudeschet da spargn per il mantegniment dal chastè u sco daner da tschep per ina segunda etappa, e surdà al tribunal.

Tar la collaudaziun èn stads preschents in represchentant dal Cussegl federal ed in da la regenza chantunala e natiralmain il tribunal en corpore ed ils mastergnants. Cun occasiun dal viadi per la ‹quarta lingua› tras nossa val, m’ha signur cusseglier federal Ph. Etter communitgà ch’i sajan anc disponibels per nus ca. 1200 fr. uschè spert che nus implantian vinatscha sin la spunda cunter mesanotg. Jau hai communitgà a mes successur ch’els possian far segirar la spunda cunter mesanotg dal chastè senza dar or in rap, essend che quai n’ans custia betg il subsidi anc dabun – ma i n’è silsuenter daventà nagut. Tuttina stuessi vegnir fatg insatge, pertge che uschiglio na chatta la miraglia nagin sustegn stabel e pudess crudar ensemen. – Da vart dadens n’èsi pli nagin privel per sbuvaditschs.

*

Ina survista economica per mintga vischnanca e mintga famiglia ma mussava che almain 50–60 cumpogns sortids da las scolas secundaras avevan fadia da chattar il gudogn basegnaivel utrò – saja quai sco mastergnants u sco impiegads d’hotel –, e stevan enturn, senza daventar propi in agid per lur famiglias e senza pudair metter fundament a l’edifizi d’ina nova famiglia. La mancanza da gudogn daventava la culpa d’ina depopulaziun inevitabla e purtava anc sco autra consequenza ins svalitaziun sensibla da tut ils giaschoms, ultra dals donns morals che derivavan da la tema da survegnir ina famiglia memia numerusa per il fundament avant maun.

Il problem dal cumbat d’existenza da la populaziun muntagnarda preoccupava noss pli auts magistrats. Uschia aveva cusseglier federal Rubatel tegnì l’avust 1953 a Hondrich (sper Spiez) in referat fundamental davart las relaziuns socialas ed economicas dal pievel da muntogna e fatg enconuschent las mesiras necessarias per purtar remedura, tschentond si in program d’acziun per promover il svilup economic en cuntradas main favuridas da gudogn industrial. Sin quai è vegnì stgaffì in secretariat sco centrala motorica e noss politichers en uffizi faschevan sin radunanzas publicas sco sch’els vulessan gidar – ma far na faschevani nagut! Igl era tut mo politica per sasez! Cur che jau hai cumenzà a lavurar, temevani per lur arbajas – e ma mettevan dapertut pals en las rodas cun lur spretsch e lur beffas da superiuradad.

Tant sco um d’affar ed er sco president aveva jau gì occasiun d’enconuscher en detagl fitg bleras famiglias dal Surses. I m’era dà en egl che blers mattatschs n’eran, en concurrenza cun lur cumpogns da la Bassa, betg preparads per ina carriera da gudogn, ma ch’els avevan buns talents pratics. En spezial mussavan bain blers in talent remartgabel per tagliar or schember e far sutgas, chaschas, roms da maletgs etc. per ornar lur stivas chaudas – sco sche Dieu avess vulì mussar ad els co nizzegiar la ritgezza dals guauds enturn lur abitaziuns e sa procurar uschia in’existenza. Avend mez ertà quel dun spezial, era jau pli disponì da vulair gidar auters ch’avevan il medem dun natiral; ed uschia è naschì da mes pensar il project per ina ‹scola d’art per il Surses›.

Igl era er tut natiral che jau vuleva plazzar quella en il chastè da Riom. Cun metter en travs e bajegiar or il plan-sala ed il tetgal era tut preparà per ils emprims basegns dal project. Las dimensiuns dal chastè lubivan cun il temp il svilup d’in’industria indigena impurtanta, eventualmain perfin da dus roms industrials sut il medem tetg. La cumbinaziun d’unir quest nov rom da gudogn cun la restauraziun simultana da l’abitaziun istorica da l’erox naziunal Benedetg Fontana ma facilitava grondamain il rimnar il daner basegnaivel per il project! Ella aveva perfin l’avantatg d’avair stgaffì tras la reconstrucziun dal chastè in object da valur per il cirquit, en cas ch’il project n’avess gì nagin success ed avess stuì vegnir bandunà. L’emprim’etappa aveva sclerì la dumonda da proprietad da las vischnancas da Surses vi da la ruina; e la segunda stgaffiva, perfin en cas da nunsuccess, in edifizi da gronda valur istorica e negoziabla! Gia a chaschun da l’emprim’etappa avevan las vischnancas decidì da dar gratuitamain il lainom ch’era necessari per las travs ed il tetgal. Er quai furmava in bun argument per la collecta da daners basegnaivla ordaifer.

L’uniun svizra per il mantegniment da chastels era favuraivla al project. Medemamain dr. E. Poeschel, incumbensà da dar giu in parairi per mauns da la cumissiun federala per monuments istorics. Sulettamain giavischava el in tetg da schlondas, sco sin la tur. Or d’in scriver da cusseglier federal dr. Ph. Etter resulta ch’er el era favuraivel al project. Colonel Schmid, directur da l’assicuranza chantunala d’edifizis, aveva empermess da na far naginas difficultads per metter si in tetg lom.

A Savognin era arrivà in sculptur da crucifix tudestg, Toni Dominic Schwab, ch’aveva pudì fugir dals Russ. El aveva drizzà en in agen affar da sculptura en Baviera ed era il davos stà directur d’in’academia per sculpturs en Pologna. Avend pers tut tras la guerra, era el fitg cuntent da surpigliar la direcziun proponida per ina scola da sculptura en lain e da star en Svizra. El planisava da furnir a gronds negozis zochels entagliads ed a fabricas da mobiglia products da la scola, ed era fitg optimistic areguard la rendita, pertge ch’el fascheva attent ch’en Svizra n’existia nagina firma che furniss decoraziuns inseridas en mobiglias. El vuleva er elavurar entiras stanzas decoradas a moda veglia, altars da baselgias etc.

Cun la surabundanza da daners en Svizra duvravi mo propaganda per survegnir lavur pli che detg avunda. Jau aveva mez vis a la fiera da campiuns a Basilea il grond interess che vegniva demussà per il stan da mobiglia entagliada da Zurbriggen da Saas Fee ed aveva mez gugent cumprà tala. Ina scola da sculptura en lain, renconuschida e subvenziunada dal Chantun, empermetteva success e cun quai lavur e gudogn per in dumber creschent da mastergnants qualifitgads, e da lur ravugl fiss cun ils onns franc er sortì in talent capavel da surpigliar sez la direcziun. Per furmar il gust e la moda eri da mussar insatge artistic.

La pli gronda difficultad ma pareva uschia la finanziaziun. Dal Surses saveva jau quant che jau avess da spetgar. Tirond giu il lainom, sa resultava per il basegn il pli urgent in cust da 100 000–150 000 fr. Avant maun eran radund 2000 fr., damai gist avunda per cuvrir ils custs basegnaivels per survegnir ensemen la summa da partenza surmenziunada. Cun subsidis n’eri per il mument betg da far quint; tals pudev’ins pir dumandar cur che l’ovra era reussida.

Jau sun damai ì a Turitg per discurrer cun ils organs da la Nova Societad Helvetica e cun il secretariat da la Cuminanza d’acziun per la reconstrucziun naziunala, enconuschenta pli bain sut ses emprim num ‹Club d’elefants›. Dal temp che jau fascheva politica, era jau mez stà commember da quel ed il secretari m’enconuscheva anc bain ed era entusiasmà da mes plan. El vuleva dalunga m’annunziar a la radunanza generala per in referat. Ma n’avend anc nagina procura, n’hai jau betg dastgà acceptar questa buna occasiun offerta. Per il mument m’ha el dà l’adressa da ses commembers, dals quals blers avessan pudì ma dar l’entira summa basegnaivla, senza donn per lur cassa.

Cun il sustegn dal secretari da quella societad na duvrava jau temair nagut pli per la finanziaziun. Quai tant main che tranter las adressas dadas sa chattavan er commembers da l’Uniun da scripturs svizzers, da la quala jau sun er commember, uschia che tut la difficultad era sulettamain en il Surses, uschè paradox sco che quai po parair! – La discussiun cun prof. Egli da la Societad Helvetica m’ha mussà cler e net tge simpatias ch’il project dasdava er en quel ravugl. Cun ina procura dal Cussegl da la Terra en giaglioffa ed in puntg plain forza da persvasiun, avess jau chattà dapertut portas avertas!

*

Preparà en questa moda, hai jau laschà clamar ensemen il Cussegl da la Terra, al qual jau hai exponì il plan. I duvrava zunt pauc sensori psicologic per vesair che bunamain tut las objecziuns fatgas eran mo meds d’opposiziun zuppads. Las principalas vi jau numnar, per che vus sajas sezs persvas ch’ins temeva che jau pudess avair success – e nagut auter!

Forsa il sulet opponent objectiv vuleva mantegnair quella venerabla perditga istorica en si’isolaziun aristocratica. Ma er quel na ponderava betg avunda che surlaschond il chastè a sasez, gieva quel en muschna – e che mo cun dar a quel ina nova missiun, vegniva el puspè vestgì cun forza da resistenza, cun auters pleds, mantegnì a la posteritad. Pli papista che la societad da mantegniment e da chastels na duvrain er nus betg esser – e quella era per il project.

Auters auzavan il spaventegl da deficits. Quai era il pli privlus argument per ils purs dal Surses. Ma sche la scola n’avess per in motiv u l’auter betg pudì resister, gieva ella en – senza pli gronds ristgs. Il deficit d’in onn u dus n’era betg in’uschè gronda disfortuna per in’emprova uschè empermettenta! Ed anc alura avess il project laschà enavos in chastè bajegià or... d’ina valur da forsa 500 000 fr. – ed jau suppon che betg ina vischnanca dal Surses n’avess refusà quest’ierta, il pli pauc quels che vulevan sa mussar en il cussegl sco umens ponderads e precauts!

Puspè auters manegiavan ch’il chastè saja situà memia giud via e na saja uschia betg adattà per ina tal’interpresa. Els realisavan probabel sezs che cun ils meds da transport dad oz era il chastè tuttavia situà bain avunda. L’industria proponida è talmain productiva che quella pitschna distanza da Riom a Cunter n’è nagin impediment. Or d’in’aissa da schember avess gì da vegnir furmà in’ovra d’art da 100 giadas dapli valur che la materia prima, ed in Jeep maina ina stgaffa davent da Riom u davent da Cunter senza gronda differenza da custs.

Surtut ils delegads da Savognin eran cunter surdar l’ovra ad in Tudestg. Probablamain era er quel resentiment naschì da la ponderaziun ch’in’ovra che na vegnia betg domiciliada a Savognin saja da cumbatter. A Savognin èsi a ses temp vegnì fatg il medem cun Segantini, e quai cun las medemas nauschas consequenzas. Il resentiment è adina stà in schlet cussegliader. Nus avain bain en Svizra auters buns artists, ma betg da quels che sa laschan naiver en a Riom per pauc. Occasiuns èn da prender il dretg mument – suenter resta sulettamain il s’enriclar. Quella scola avess pudì far nascher en varsaquants onns or da ses scolars in bun artist, capavel da manar vinavant l’interpresa. Cun da quests arguments èsi pli lev da far ir en nagut in grond project che da reparar il donn chaschunà.

Ins è alura stà da l’avis ch’il meglier saja da surdar la responsabladad a las vischnancas, pensond forsa che quai porschia gist la chaschun da propagar l’opposiziun. Cunter quest argument na sa laschava betg dir bler, pertge ch’ils statuts na devan betg expressivamain al cussegl la cumpetenza da decisiun. La votaziun sin las vischnancas dals 4 da schaner 1953 è alura er stada in maletg fidaivel da la discussiun sin il cussegl. L’iniziativa è vegnida rebattida cun magra participaziun da 7 vischnancas cun 143 vuschs ed acceptada da 4 vischnancas cun 77 vuschs. Il pover pievel da Surses aveva votà cunter sasez, senza chapir il gieu politic ch’era vegnì fatg sin ses quint! Mia malavita ha mess en penna la poesia ‹Resistenzas›.

*

La dumonda da sminuir la dischoccupaziun da nossa giuventetgna m’aveva occupà intensivamain gia ditg avant che jau saja president cirquital. Uschia aveva jau organisà en nossa vischnanca ina scola secundara, la quala è però ida en suenter varsaquants onns per mancanza da frequenza suffizienta. Sco commember dal cussegl da la scola secundara dal cirquit, hai jau fatg il mes per dar anim als scolars d’emprender mintgin in mastergn. Pli tard hai jau, ensemen cun mia dunna, organisà l’emprima scola pitschna en Surses, per promover il bun spiert cun ils avantatgs che questa scolina purscheva a las mammas pli che occupadas cun auter. Ina da mias emprimas acziuns sco president dal Surses è alura stada quella da stgaffir ina scola professiunala districtuala. Per pudair proponer quel plan al Sotses, hai jau convocà il Cussegl da la Terra, il qual è sa mussà favuraivel a l’idea.

Bunamain il medem mument, vul dir l’atun 1937, aveva ina delegaziun da mastergnants supplitgà l’inspectur da scola, president Franz Battaglia, da s’intermetter per la fundaziun d’ina scola per emprendists. Igl è alura vegnì ditg ad el che jau haja gia mess en moviment la medema dumonda en il Surses, ed uschia essan nus ans unids lavurond ensemen. Ils mastergnants dal district han tegnì a Casti ina radunanza cun in referat da dr. Piaget, secretari chantunal da mastergnanza, ed han fundà ina secziun locala. Sut l’egida da quella è vegnì decidì d’avrir sut ses num ina scola professiunala, contribuent a quella per l’emprim onn 300 fr. Ses president, W. Liesch, pli tard cusseglier guvernativ, è ex officio er vegnì president dal cussegl da la scola professiunala, la quala è vegnida averta ils 3 d’october 1938 cun 14 scolars; 4 emprendists vulevan vegnir miradurs, 2 scrinaris, 2 pasterners, 2 lainaris, 1 electricist, 1 ferrer, 1 montader ed 1 spazzachamin. Il cussegl da scola ha alura tschentà si ils statuts ed organisà la finanziaziun. Uschè ditg che jau era president dal Surses, hai jau fatg part da quest cussegl da scola ex officio.

Uschia era tschentà il fundament per il progress professiunal da noss giuvens mastergnants che facilitava natiralmain er mes plan per la scola d’entagl. Lez era per uschè dir la segund’etappa d’ina medema concepziun economica.

La vischnanca da Casti ha facilità questa realisaziun cun dar gratuitamain il local da scola e la laina d’arder. Cun ils subsidis da las vischnancas e las contribuziuns per scolars daventava la finanziaziun pli leva. In pau pli stretg èsi vegnì per la scola ils onns che Casti duvrava sez tut ses locals da scola e che quella ha stuì vegnir messa en ina chasa privata, fin che la renovaziun da la chasa da scola a Casti ha puspè pussibilità da recepir er la scola professiunala. Natiralmain èsi cun il temp daventà necessari da procurar curs spezials utrò, essend questa schliaziun main custaivla ch’il pledar in scolast per mintga rom da professiun.


Implant electric
[edit]

Davent da l’onn 1900 han las concessiuns d’aua per ovras electricas occupà pli u main cuntinuadamain er nossa vischnanca. Ils contracts da concessiun per las auas da la Gelgia, serrads giu oriundamain cun las Ovras electricas grischunas e suenter cun las Ovras reticas, han purtà a la vischnanca ca. 40 000 fr., vul dir 2000 fr. ad onn. Ma quels avevan adina pli pitschnas perspectivas da pudair vegnir realisads, e quai pervi dal parairi geologic da professer Tarnutzer che considerava sco impussibla ina fermada enten quest terren sbuvaditsch. Cur che quest contract è la finala vegnì ditg giu, pensava jau da nizzegiar il Rain d’Err ch’era ritg e constant avunda per spisgentar tut la val cun forza electrica. Returnà en congedi da militar l’onn 1914, hai jau empruvà da persvader la suprastanza che quest project fiss ina miniera d’aur per nossa vischnanca. Ma tut è stà adumbatten. I n’è gnanc stà pussaivel da far purtar la dumonda sin vischnanca...

Uschia èsi daventà che Tinizong ha stuì sa volver a las Ovras reticas e retrair ensemen cun las autras vischnancas la forza electrica d’ordaifer. Quai è alura daventà l’onn 1922. Jau fascheva part da quella cumissiun ed hai manà las differenzas cun Kiener – che dumandava 10 000 fr. indemnisaziun per ils plans ch’el aveva gia fatg per il project dals idrants – ad ina fin cuntentaivla e spendrà quests 10 000 fr. cun surdar ad el las lavurs dal conduct da vischnanca e dal transfurmatur. La vischnanca n’aveva numnadamain betg acceptà il plan da prender glisch giu dal conduct d’idrants, per tema che quai pudess reducir memia fitg la pressiun dals idrants.

Durant ils proxims 20 onns ha Tinizong cumprà sia forza electrica da las Ovras electricas grischunas. Nus survegnivan quella bain directamain da las centralas da Turitg, ma faschevan giu quint cun noss contrahent, surlaschond a quel da barattar forza cun Turitg. Il pretsch da cumpra era 27 raps per kWh per forza tecnica e 33 raps per glisch, e la vischnanca vendeva quella per 33 e 55 raps per kWh. Cun quest profit pudeva la vischnanca finanziar il mantegniment dal conduct public, ma per ils privats era il pretsch memia aut. Perquai hai jau adina considerà questa schliaziun sco provisorica e tegnì avert ils egls per arrivar ad ina soluziun pli stabla.

*

Davent dal mument ch’il sindicat ha disditg il contract da concessiun da la Gelgia, hai jau, en contact cun mintga suprastanza communala, empruvà da tegnair en moviment la discussiun areguard nossas forzas d’aua, pertge che quel ch’ha venal insatge, sto far reclama per pudair vender. Uschia èsi daventà che Tinizong ha serrà giu l’onn 1939 cun P. Bergamin in contract da concessiun per il Rain d’Err, cun la ponderaziun che quest pass saja adattà da tegnair en discussiun e d’activar l’interess per las autras forzas d’aua venalas. Questa calculaziun n’era betg uschè sbagliada sco quai che mes opponents politics vulevan far esser – pertge che quel concessiunari è sa mess en relaziuns cun inschigner Th. Rofler, e quel ha da sia vart empruvà d’interessar la direcziun da la Viafier retica per il project. – Uschia era il crap mess en moviment – e quai è savens decisiv. Avant aveva la vischnanca offert la Gelgia a Turitg – e survegnì la resposta ch’els na sajan betg interessads, essend engaschads utrò per lur basegns preschents e futurs.

Vargada la Segunda Guerra mundiala, ha l’industria svizra survegnì onns da conjunctura, mussond sco consequenza ina fom creschenta suenter forza electrica... Er Turitg cumenzava a sentir mancanza da forza d’enviern e s’interessava per la concessiun d’inschigner O. Höhn a Lai per la forza da la Gelgia a Casti. – Höhn aveva ultra da quai in egl speculativ sin il proxim stgalim, Rona-Tinizong, e proponiva ina concessiun er a Tinizong. In’offerta a las Ovras reticas a Claustra ha manà ad ina correspundenza da quella firma cun Turitg. Quai deva da pensar a la citad da Turitg, pertge ch’il medem mument aveva er inschigner A. Haltmeyer a Cuira (tuttina sco S. Dutler a Mulegns) dumandà las vischnancas interessads ina concessiun per explotar la crudada Murmarera-Mulegns.

Suenter lungas tractativas, entardadas da nus sapientivamain, ha Tinizong concludì il prim d’october 1945 cun Th. Rofler ed Alf. Pianta in contract per il Rain d’Err. Udind dal moviment parallel per la Gelgia, han els gia dumandà il favrer 1946 nossa vischnanca la concessiun da la Gelgia per la crudada Rona-Tinizong. Tinizong ha aderì ‹da princip›. La spierta fatga represchentava ca. la quarta part da la valur commerziala da lez mument. Vesend che Tinizong fascheva be precautamain pass per pass, tegnend guardà enturn enturn, è sia speculaziun cun il Rain d’Err daventada ristganta, ed els han gì in mument d’esitaziun, il qual Tinizong n’ha betg laschà passar en inactivitad. Turitg planisava da cumprar las forzas d’aua da la Val Nandro e da la Val Faller, cun centrala a Savognin, guntgind – e tagliond giu – Rona-Tinizong. Vesend il privel, ha Tinizong fatg attent Turitg che nus na sajan betg disponids da laschar manar l’aua da Faller, la quala serva a la crudada Rona-Tinizong, tras il Piz Arblatsch a Savognin – e che nus hajan er da dir in pled en quest chapitel!

Quai ha alura manà a la conferenza memorabla dals 26 da mars 1947 a Tinizong, nua che capoinschignier Bertschi da Turitg ha sviluppà in nov project cumbinà, atgnamain il vegl project da Rona-Tinizong, cumpigliond pli tard er las auas dal Rain d’Err e da la Val Nandro! Tras la mancanza d’aua da l’enviern 1946/47 fascheva Turitg uss prescha e pigliava er en vista l’ovra en Bregaglia (Albigna) ed ina participaziun creschentada vi da las ovras d’Oberhasli e dal Vallais. Els bajegian nua ch’i sa mussia il meglier aspect da survegnir il pli spert pussaivel la forza che vegniva duvrada urgentamain! Cumbain che jau aveva sco negoziant mo dischavantatgs da laschar svanir vitgs sin mes terren d’activitad commerziala – hai jau dà giu per Tinizong la decleraziun che nus lubeschian da far dalunga las sondaziuns basegnaivlas e che nus sajan er intenziunads da dar ina concessiun, sche l’offerta saja acceptabla! La concessiun dal Rain d’Err na saja er betg anc approvada tras il Cussegl pitschen e ses mussament da finanziaziun basegnaivel betg garantì, uschia ch’els possian tegnair en egl er quell’aua – e plazzar la centrala lasuenter!

Malgrà il bel resultat da quest’entschatta, smanatschava l’entir project d’ir en stgaglias tras las posiziun da las instanzas politicas da Rona... Ina conferenza da la cumissiun da Tinizong cun la cumissiun da Rona, tegnida il matg 1947, ha spert mussà che Rona n’enconuscheva nagins terms en sias pretensiuns envers Turitg e betg main envers Tinizong, e tar tut duvrava Rona in tun inacceptabel. Ses mainaparola dumandava da Turitg 6 fr. per m², e da Tinizong ⅕ part da noss funs per furmar la nova vischnanca politica si Rona Sura!

Jau hai stuì declerar dalunga al mastral da Rona ch’el sa mussia oramai sco adversari dal project e che sia speculaziun da metter Tinizong sut pressiun saja sbagliada – pertge che sch’el insistia sin talas pretaisas, sappia jau dir be dalunga che quellas na sajan betg acceptablas, e sche sia stinadadad persistia, vegnia jau a far a Turitg in’autra preposiziun. Ma Rona è restà fitgà en sias pretaisas exorbitantas e na vuleva betg tractar pli, ni cun la cumissiun da Tinizong ni cun sia suprastanza! Per arrivar sur questa difficultad or, essan nus ans unids da dumandar in parairi. Quel n’era a noss manegiar er betg acceptabel. Suenter essan nus stads perencletg da dumandar in parairi il guv. dr. Lardelli, l’advocat da Rona! Pli lunsch na pudevan nus betg ir. – Il rapport da quel fiss jau stà perencletg d’acceptar sco basa da discussiun, ma Rona betg!

*

Gia suenter paucs mais ha Turitg stuì vesair en ch’i n’era da far nagut cun Rona en temp basegnaivel. Ils 7 d’october 1947 arriva sigr. J. Baumann, cusseglier da la citad e mandatari da quella, cun ses capo-inschigner e ses secretari senza preavis en mia stiva, sblatg d’alteraziun – e ma communitgescha directamain ch’els na sappian far nagut pli cun Rona – e sajan decidids da bandunar il Surses... Jau hai empruvà da far auzar Turitg lur offerta da 3 fr. per m² sin 4 fr., per survegnir la resposta che quai saja sia davosa offerta. Fin il prim da mars 1948 stoppia el savair, sche quella vegnia acceptada u betg. Senza acceptaziun fin lez termin, bajegian els immediat en Bregaglia – e betg en Surses, per decennis or betg.

Turitg enconuscheva lez mument ils parairis disfavuraivels da dr. Tarnutzer e da prof. Cadisch, ma inschigner Bertschi ma scheva ch’i saja pussaivel da bajegiar, perfin sch’i fiss da far ina platta da cement cunter il rempar... Il parairi da prof. Staub n’era anc ditg betg avant maun. I n’è damai betg vair ch’il plan saja ì en nagut tras quel parairi. Quel parairi è stà la buna vercla per tschessar senza turpetg! Turitg saveva tras sias emprovas gia lez di che l’aua colurada penetrava tras la muntogna – tuttina vuleva la citad tractar cun Rona anc fin il prim da mars 1948! Ma nossa cumissiun saveva er che cun Rona n’eri da spetgar nagut auter che discussiuns e cumplicaziuns e ch’il resultat final saja dubius! Nus savevan medemamain che l’opposiziun da Mulegns creschiva di per di e che quels na vulevan betg dar nà lur megliers prads per amur da Tinizong e Rona! – Dapertut tschiel cuvert!

Jau hai alura mess ina charta da Dufour sin maisa – e ditg ch’els na dovrian betg s’agitar, e betg bandunar il Surses! Jau fetschia da mamez anor ina nova preposiziun, pli favuraivla – e che jau supponia che mes collegas da la cumissiun sajan er cuntents cun quella! Jau proponia da far in rempar sin la serrada sut Castiet, metter Murmarera sut aua, e da manar l’aua tras in tunnel dretg da la Gelgia, cun sortida a Plaz Beischen e centrala giu sut Vardaval! Il plaun da Murmarera custia bler main che quel da Rona e cun quel respargn possian els furar la muntogna fin Tinizong. La pendenza saja plitost meglra.

Ils signurs da Turitg eran stupefatgs e mits e guardavan mo l’in sin l’auter! Suenter avair consultà la charta ina curta mes’ura, cloma il capo-inschigner Bertschi tut cuntent: «Signur Spinas, jau crai che vus survegnias Voss’ovra Murmarera-Tinizong!» Jau hai orientà la cumissiun e quella è stada perencletga. Cun prest il dubel da la pendenza Rona-Tinizong, era il project Murmarera-Tinizong gist uschè favuraivel per nus! Paucs dis suenter sun jau vegnì clamà a Casti e signur Baumann vuleva savair, pertge che jau saja stà uschè spert decidì da midar project. Quai n’era nagin misteri. La planira da Murmarera valeva per puraglia bler pli pauc che quella che fiss ida a perder a Rona. La vischnanca creschenta da Sur aveva dapli avantatg da cumprar funs enten la vischnanca moribunda da Rona che en quella da Murmarera. Nus n’avevan nagin dischavantatg, e Turitg er betg. Jau aveva er gia discurrì cun Fadri Luzio da Cresta ed incumbensà el da discurrer cun ses frars e parents en vischnanca – e saveva che las vistas per ina resposta favuraivla sajan bunas!

Paucs dis suenter è vegnì en dad isch il directur da las interpresas electricas da Turitg, signur cusseglier naziunal Trueb, schend ch’el haja sez vulì vegnir a Tinizong per emprender d’enconuscher l’um che pari da vesair en dapli che ses inschigners. Jau al hai quietà cun replitgar che ses tecnichers sajan buns matematichers, ma che jau n’enconuschia natiralmain mia patria betg mo sin la charta. Ina bun’idea il dretg mument servia tant a nus sco ad els ed uss saja pli inditgà da rir che da far reproschas! El è bainspert stà entusiasmà per il nov project, ma ha er dalunga remartgà che probablamain prendian els en vista in tunnel da vart sanestra da la Gelgia, per pudair includer er las auas da Faller e da Val Nandro. Pli tard possia er il Rain d’Err vegnir manà en la medema centrala, sin noss territori, cun pumpar l’aua en il reservuar d’egualisaziun.

Puspè paucs dis pli tard faschevan geometers da Turitg gia las emprimas constataziuns a Castiet, e la medema saira m’èsi vegnì rapportà per telefon che quels umens sajan intgantads dal terren. Sur pudeva er esser encletg, udind che l’aua da Flex vegnia manada en il Lai da Murmarera – e l’offerta Haltmeyer-Dutler è stada sutterrada cun messa bassa. Er las sondaziuns da Murmarera han cumenzà avant ch’i saja avant maun il parairi Staub per Rona, pertge che las tractativas cun Murmarera eran uschè avanzadas che lezza vischnanca ha gia ils 9 da november 1947 elegì ina cumissiun per tractar l’offerta da Turitg! – Il parairi Staub è silsuenter be stà bainvis per facilitar a Rona la retratga! Il cataster existent da Murmarera ha bain furmà in bun agid, ma el n’è betg stà decisiv tar questa vieuta da plans.

*

Ils 14 da settember 1955 ha gì lieu l’inauguraziun uffiziala, cun ca. 250 giasts, visita al lai ed en la centrala e banchet a Lai. Dir. Thomann deva cun quell’occasiun er da crair ch’il parairi da prof. dr. R. Staub haja impedì l’ovra da Rona. Quai m’ha necessità da dir giu dal pult dals oraturs co che la chaussa stettia per propi... senza però dir avertamain che quai che ses portaparola haja ditg, saja ina manzegna cumadaivla – ma blers han encletg e surtut quels ch’avevan tschertgà ils rampigns.

Ils avantatgs per las vischnancas concessiunarias èn uschè evidents e gronds ch’i na dovra nagin advocat per als cumprovar. Gia trais onns suenter ch’il tschains d’aua ha cumenzà a currer, èsi vegnì bajegià novas chasas da scola a Tinizong, Savognin e Rona e pli tard quella da Murmarera. Tut ils pensums da las vischnancas daventan levamain realisabels. Da quai profiteschan tut ils purs pitschens che ston lavurar per augmentar las entradas da lur affars purils e natiralmain lavurants, mastergnants ed affars. La glisch electrica ch’ans custava avant 55 raps per kWh, è sbassada dapertut sin 3 e 5 raps. Tut las famiglias da Murmarera stattan pli bain ed èn cuntentas cun la midada, surtut quellas ch’èn sa collocadas pli a bass.

Ma tuttina n’avevan las vischnancas betg pudì obtegnair en lur contracts da Turitg la clausula da return a tschep. Els avevan mo pudì far metter en in artitgel che Turitg renconuschia tut las midadas da lescha, tant federalas sco chantunalas. Ina tala midada è vegnida postulada tras la moziun Fümm, suttascritta da dapli che la mesadad dal Cussegl grond, la quala dumandava ina cifra 3, en la quala i vegnia stipulà en general per las vischnancas la clausula da return a tschep. Noss deputads avevan er suttascrit quella. Tge chaschun oramai da far metter en quella revisiun da lescha d’auas in artitgel ch’avess scumandà da renovar contracts senza la clausula da return!

Ma l’entir Cussegl grond ha la finala suttamess a la votaziun dal pievel ina lescha senza questa cundiziun! Il directur da las interpresas electricas da Turitg ha dalunga realisà tge buc ch’il Cussegl grond aveva fatg – ed è spertamain vegnì a Landquart a tegnair in referat davant ils socialists grischuns, recumandond d’acceptar questa lescha... Jau hai dalunga fatg canera en las gasettas conservativas, ma la lescha è tuttina, cun il sustegn dals socialists, vegnida acceptada cun 11 705 cunter 7231 vuschs. Il Surses l’ha rebattì cun 224 na e mo 89 gea.


La chasa da scola
[edit]

La chasa da scola veglia da Tinizong era da quel temp senza dubi la pli miserabla en il Surses. Cur che la cumissiun sanitara, tramessa da la Regenza a Tinizong pervi d’ina chaussa pendenta, è vegnida a prender invista da las relaziuns existentas, aveva il mastral stuì enguttar l’isch dal surchombras, per betg laschar vesair quels experts sco ch’i vesia or si là suren. Jau era il recurrent ed hai sfratgà en l’isch – uschia che quels delegads han vesì ch’ils uffants avevan fatg lur commoditad sur la stiva da scola, essend che la tualetta per propi n’era betg pli duvrabla... Tuttina ha quest’emprima scola nova dal Surses gì ina pagliola vaira dolurusa, e quest uffant na fiss anc oz betg naschì, sche jau m’avess laschà starmentar d’in’opposiziun uschè ridicula e nauscha che jau stueva pensar a la fabla dal ‹Rustg e dal bov› da La Fontaine.

Per betg stuair entrar en tut ils detagls penibels, vi jau laschar discurrer mes rapport final. L’ovra ha isà trais cumissiuns. Per betg laschar ir tut en nagut, hai jau stuì far part da tuttas trais. Il rapport da rendaquint a la vischnanca dals 20 da favrer 1949 di il suandant:


La chasa da scola veglia, bajegiada l’onn 1865 sin il sulom da la chasa dal chaplon, era decadenta sin il pli aut grad, uschia che la vischnanca aveva gia repetidamain fatg projects per in bajetg nov, senza arrivar ad in resultat positiv. Ils 27 da december 1942 ha el concludì bunamain unanim da laschar sbuvar la chasa existenta e da bajegiar sin il medem sulom ina nova. Essend ch’ins sperava bainbaud sin ina fin da la guerra mundiala e cun quella sin ina sbassada dals pretschs da bajegiar, èsi a medem temp vegnì concludì da bajegiar pir l’onn 1946. Entant dueva ina cumissiun, elegida il medem di, preparar tut il basegnaivel. Durant quests 6 onns han trais cumissiuns repartì tranter sai la lavur, e sulettamain il suttascrit è stà commember da tuttas trais – ed ha er survegnì la crappa per tuts – uschia ch’el senta oz in vair surlevtg da pudair render quint a la vischnanca.

Il matg 1945 ha la cumissiun dà rapport a la suprastanza ch’i saja preparà da bajegiar l’onn 1946, sch’ella chattia il mument per favuraivel pervi dals subsidis. Ella craja d’esser cumpetenta da bajegiar senz’auters conclus da la vischnanca, però n’haja ella nagut encunter, sch’ella veglia dar vinavant quest rapport a la vischnanca. En nagin cas na possia ella però admetter che la suprastanza piglia conclus sur da la chasa da scola senza il consentiment da la cumissiun.

Sco enconuschent, è la guerra mundiala ida a fin il zercladur 1945. Enstagl da la crisa economica temida, è sa sviluppada ina perioda da conjunctura industriala sco mai avant, uschia che la Confederaziun ha pudì reducir ses subsidis federals sin bajetgs – malgrà l’auzada cuntinuanta dals custs da bajegiar. En vista a questa nova difficultad, ha la cumissiun concludì da laschar en il guaud il lainom terrà fin che la situaziun sa sclereschia puspè. Avant che proponer a la vischnanca da laschar crudar il project, ha ella decidì da dumandar las 16 vischnancas ch’avevan lez mument en il senn da bajegiar chasas da scola, sch’i sajan perencletgas da far ina petiziun al Cussegl federal da vulair conceder a las vischnancas in credit a tschains sbassà per tals intents, sco ch’igl era vegnì fatg avant per bajetgs purils.

Per remplazzar il subsidi federal ch’era crudà davent, stuevan nus avair in emprest bunmartgà da 200 000 fr. Vesend cusseglier guvernativ Gadient, il schef da finanzas, che nus faschevan quai ch’el avess gì da far, ha el sustegnì nossa petiziun senza tractar quella en il Cussegl pitschen – sco che nus avevan dumandà sco emprim pass. Per evitar ina reproscha da nossa vart, è el er anc sa mess en per survegnir in subsidi federal sin l’abitaziun dal chanzlist. La cumissiun ha motivà er quella dumonda e laschà trametter a Berna tras il schef da finanzas. Il resultat è stà ch’il credit da rescripziun da 6 milliuns è vegnì concedì al Chantun – e ch’igl è vegnì mess en vista in subsidi da 10 % per l’abitaziun, vul dir da 3000 fr.

Uschia stevan las chaussas sin la conferenza cun il schef d’educaziun dals 21 da mars 1946. Quatter dis pli tard ha la cumissiun puspè dà rapport a la suprastanza davart la finanziaziun ch’era uss daventada pussaivla. La calculaziun dals custs muntava lez mument a 290 000–300 000 fr. Deducind ils subsidis e las reducziun projectadas, restavi a la vischnanca in’expensa netta da 240 000 fr. La suprastanza n’ans ha ditg nagut – ma ha prendì silsuenter en noss’absenza il conclus da s’opponer al project... Ella ha clamà vischnanca sin ils 31 da mars 1946 e declerà ch’ella saja unanimamain cunter quest project, schend ch’il plan da finanziaziun saja fallà totalmain etc. etc. Suenter ina debatta chalirada ha la vischnanca concludì cun ina pluralitad da ⅔ sin ca. 80 votants – da betg exequir il project, malgrà che l’architect aveva gia fatg lavur per 9700 fr., ils quals eran natiralmain da pajar! Sin quai ha la cumissiun demissiunà in corpore sin la medema radunanza da vischnanca. Avend survegnì in votum da disfidanza uschè cler, ha la medema cumissiun, ch’era er incumbensada da tractar las dumondas pendentas per la vendita da las forzas d’aua da la Gelgia cun Roffler e Pianta, gist remess a la vischnanca er quest mandat.

Cunter quest conclus ha il suttascrit recurrì, ensemen cun anc dus vischins. Quest recurs ha manà ad in’expertisa davart il stan da la chasa da scola veglia, ed ils 13 da december 1946 ha il Cussegl pitschen decidì che la vischnanca stoppia bajegiar il pli tard la primavaira 1948! – La suprastanza proponiva da lez temp da bajegiar sin Valira e da renovar la chasa da scola veglia sco chasa communala – ma la vischnanca ha puspè concludì da bajegiar al medem lieu... Ella ha danovamain elegì ina cumissiun, dond a quella la recumandaziun da sminuir in pau ils custs...

En vista als custs creschents ed a la recumandaziun da la vischnanca, ha la cumissiun laschà lavurar or in project senza l’abitaziun dal chanzlist e dà a la vischnanca ils 16 da mars 1947 in rapport. Cun gronda maioritad ha la vischnanca concludì da bajegiar or er l’abitaziun, per motiv che quell’expensa saja la suletta che rendia insatge a la vischnanca. Il subsidi chantunal era dentant, tras il program da crisa da 10 milliuns, vegnì auzà sin 20 %, e quest auzament valeva er per las scolas.

In onn pli tard, ils 22 da mars 1948, è vegnì tratg en las offertas definitivas. La summa totala muntava a radund 374 000 fr.; la finala è il cust presumptiv sa reducì sin 360 000 fr. En vista a quella surdada da las lavurs favuraivla – e surtut a las bunas vistas da pudair dar vi las auas, sur las qualas tractativas la cumissiun vegniva adina tegnida al current tras ses president ch’era commember da lezza cumissiun – ha la cumissiun successivamain puspè pudì meglierar in tant dal project, malgrà ils custs supplementars da ca. 4000 fr. per siglientar in granit da fundament.

Tant la cumissiun tecnica da collaudaziun sco er il schef d’educaziun han dà grond laud a l’ovra bain reussida ed han renconuschì ch’els hajan chattà dapli che quai ch’els avevan spetgà. La scola s’accorda architectonicamain cun la baselgia e porscha avantatgs che nagin’autra plazza n’avess pudì dar.


Cumbat per la lingua
[edit]

Igl è stà sco striunà sut mes presidi da l’Uniun rumantscha da Surmeir: La lingua surmirana vegniva attatgada da duas varts e quai bunamain a medem temp. En il curs da l’onn 1945 ha l’ordinariat episcopal decretà ch’ils spirituals da Sur- e Sutses hajan da dar ductrina e discurrer giud chanzla en lingua sursilvana. Mes ami, dr. Carli Fry, sustegneva tar mai persunalmain il medem postulat, pensond senza dubi ch’el possia uschia dublegiar mi’opposiziun. Il redactur dal Noss Sulom, sur Giatgen Battaglia, è s’opponì tar si’Excellenza msgr. uvestg Christianus Caminada, ma senza success. In’acziun sumeglianta dal fegl spiritual da l’uvestg ha gì il medem resultat negativ, exact sco quella da la conferenza dal chapitel cun vicari episcopal Constantin Theus a la testa. La suprastanza da l’URS ha alura prendì posiziun en quella dumonda e surdà a mai il pensum d’exequir nossa petiziun. Quai è daventà senza retard cun il suandant memorandum dals 15 da december 1945:


A si’Excellenza msgr. Dr. Christianus Caminada, Cuira


Sia Grazia reverendissima!

La suprastanza da l’Uniun rumantscha da Surmeir ha sut data dals 9 d’october prendì enconuschientscha da las recumandaziun da l’auta Curia episcopala a plirs plevons dal Surmeir da duvrar la lingua da Surselva en scola e sin chanzla. –

Essend che talas recumandaziuns da vart da Sia Excellenza han in caracter bunamain liant per il Surses suttamess, surtut per giuvens spirituals, vegnan quels a considerar in tal giavisch sco in cumond. – Nossa suprastanza è stada talmain stupefatga d’ina tala innovaziun ch’ella ha l’emprim stuì s’infurmar pli exact da quest fatg, il qual è sa verifitgà.

Tenor artitgel 3 dals statuts da noss’uniun, ha quella tranter auter (sut litt. a) da procurar che noss rumantsch vegnia resguardà duidamain en baselgia e scola. Essend la recumandaziun episcopala directamain cuntraria a quest intent da noss’organisaziun, ha sia suprastanza decidì unanimamain e sco emprim pass – avant che divulgar la differenza cun provocar ina votaziun en tut las vischnancas, tant en Sur- sco en Sutses –, da suttametter a Si’Excellenza in memorandum cuntegnend nossa posiziun motivada, e da transmetter quel tras rev. sur Giatgen Battaglia, ed a medem temp designà il suttascrit per rediger nossa supplica d’abstrahar da tals projects, ils quals stuessan senza dubi avair consequenzas nungiavischablas. Jau ma suttamet a quest mandat cun la ferma persvasiun che nossa differenza possia vegnir rugalada en tutta pasch, senza laschar enavos la minima pitradad d’ina vart u l’autra.

La natira da la questiun na lubescha nagina mesa soluziun e sia motivaziun nagins dubis areguard noss dretgs exclusivs ed indiscutabels. La lingua surmirana è renconuschida uffizialmain da la Lia rumantscha. Sias producziun vegnan subsidiadas da quella en medema moda sco il sursilvan ed il ladin. Tut las regenzas grischunas, adina stadas furmadas en maioritad da protestants, han da tut temp tractà nossa lingua sco ils auters idioms rumantschs e dà a quella il medem sustegn. Ella na po damai a priori betg vegnir tractada sco ina lingua vulgara locala, in dialect.

Las ovras stampadas en lingua surmirana van enavos uschè lunsch sco quellas en lingua sursilvana. Davent da l’onn 1673 posseda il Surmeir in tozzel differentas ediziuns da la ductrina, sco quella da Bellarmin, quella da Brescia ed il Mussamaint da Calvenzano. Ses cudeschs da scola èn vegnids admess regularmain da la Regenza davent da l’onn 1857. Ultimamain han quels survegnì ina nova ediziun. Da quai resulta che da nossa vart è vegnì prendì tut las mesiras per unifurmar nossa lingua; las ‹Normas› èn da quai il pli recent mussament ed il proxim vegn ad esser il dicziunari ch’è en lavur. – Igl è bain chapaivel a mintgin che tut questa preparaziun n’è betg adattada a disponer il Surmeir da bandunar nossa lingua a favur dal sursilvan.

La ductrina en nossa lingua chapescha mintga primcommunicant, ma betg quella da la Surselva. Nus na pudain betg entardar l’emprima s. communiun per culpa d’ina lingua estra che sa metta enta pes a noss uffants gia l’emprim onn da scola... E tgi garantescha che noss scolasts fissan perencletgs cun ina tala confusiun davent da l’emprim onn da scola? Adina hai gia dà tals ch’han furmà l’axiom: Pli gugent tudestg che sursilvan. – Da pedagogs chapin nus quai, pertge che sche la lingua vegn spartida en sursilvan e surmiran gia davent da l’emprima classa, tschertga mintga scolast d’evitar quella confusiun cun cumenzar dalunga cun il tudestg – e pers èn surmiran e sursilvan!

La dumonda, schebain nossa lingua possia resister a la lunga, sulettamain cun nossa magra litteratura e noss cudeschs da scola, senz’autra pressa che ‹Igl noss Sulom›, avain nus da respunder. Ina litteratura na mantegna betg suletta ina lingua: l’amur ch’in pievel demussa per sia lingua vala dapli ch’ina ritga litteratura, ed en quel grà na dastga nagin sutvalitar nossa forza da resistenza. Ils poets sursilvans dattan occasiun a noss cumpatriots sursilvans da survalitar lur forzas: in sulet talent surmiran dal futur pudess tgunsch dar ina vieuta en noss avantatg, er en quel resguard. – Igl è e resta damai noss’obligaziun da star fidaivel sin il rempar – en tut ils privels dal preschent – e nus vulain far quai cun premura e charezza, enconuschent il pensar da noss pievel en quel reguard.

Il pur surmiran na dovra naginas antologias per tegnair aut sia lingua, el è simplamain fidaivel e conservativ da natira, e tut ils sforzs cunter la poppa da ses egl provocheschan en ses cor reacziuns nunspetgadamain vivas! Or da quell’atgnadad populara nascha la deducziun pratica che mintga innovatur sto considerar avant che prender decisiuns definitivas. Il pievel offendì tras quell’attatga pudess tgunschamain surpassar ils terms da la ponderaziun calma e tschertgar contact cun l’Engiadina plitost che da renovar ils lioms sdrappads dapart tras l’ambiziun sursilvana ni tras premura sursilvana malchapida. Nus vegnin attatgads ed avain almain il dretg d’ans defender, sche betg schizunt l’obligaziun; ma l’innovatur ha l’obligaziun da respectar noss sentiments e nus na vulain betg sperar ch’el applitgeschia la tactica moderna estra, vul dir da provocar, per suenter bittar tutta culpa sin il violà.

La Surselva ha tut ils avantatgs, tant il linguistic sco er il politic, gea perfin l’avantatg religius, da tractar il Surmeir cun spezial resguard e tact. Sco district isolà, tranter vischins refurmads, è el adina sa mussà engraziaivel tant per la ‹Gasetta romontscha› sco er per ils periodics litterars, en spezial il ‹Pelegrin› sco il meglier med educativ per noss uffants, uschè spert ch’els vegnan in pau pli gronds. – El chanta gugent chanzuns sursilvanas e cloma er gugent referents sursilvans, tant per temas politics sco er litterars, e s’interessescha insumma per la vita publica sursilvana. Sto quai vegnir respundì cun la metoda: «Na vuls betg esser frar, stoss jau tai stranglar?» Il caracter surmiran na supporta betg questa metoda, perfin sche l’applicaziun è cuverta cun saida e vali.

Na fissi betg pli avantagius da serrar l’amicizia cun laschar a mintgin il ses, reparter sabiamain favurs, respectar atgnadads localas e surtut betg tutgar ils trais stgazis communabels: religiun, lingua e libertad? Quel che attatga nossa lingua sa maschaida en tuts trais, pertge ch’el snega a nus la libertad da discurrer sco nossa mamma e fa tras quai a la fin perfin tort a la concepziun religiusa, pertge ch’el allontanescha nus automaticamain da noss frars da medema religiun.

En quel connex ha la suprastanza er ventilà la dumonda dals spirituals da l’atgna terra e constatà che noss paucs spirituals vegnan plazzads ordaifer noss terms, ed ella giavischa che er quai sa midia, pertge che en quai sa mussa la medema tendenza, il medem plan. E quella tendenza è gist il cuntrari dal resguard giavischabel per il bun sa cumportar tranter la Surselva ed il Surmeir. Sco ch’il plevon sursilvan enconuscha meglier l’olma da l’agen pievel, enconuschan er noss spirituals pli bain l’olma da noss uffants, e pon uschia influenzar quel pli levamain tar clamadas sacerdotalas. Tar in plevon da nossa lingua ha l’uffant tut natiralmain dapli confidenza ed intimitad. Cun medema premura ed activitad porscha il bab spiritual da la terra dapli garanzia da success. Si’Excellenza ha segiramain observà sin Ses viadis tras nossa terra che noss uffants na chapeschan betg suffizientamain la lingua sursilvana.

Essend ch’il pastur sursilvan survegn natiralmain la medema consegna areguard la lingua, tant sin chanzlia sco er en scola, èn tut las mesiras identicas e sa cumplettescha ad in’infiltraziun che nus na savain betg acceptar! Dal grond uvestg da pia memoria, Georgius, vegn anc oz relatà cun satisfacziun ch’el, cun resguard, buntad e sabientscha, scheva als spirituals che duvravan il surmiran: «Hm, hm, dummodo predicetur Cristus.» Ed el ha pudì sa render popular en Surses perfin en vischnancas, nua ch’el aveva per autras dumondas gì in maun pli grev...

Cristus ha dà als apostels il dun da las linguas, sinaquai ch’els possian, tenor s. Paul, «daventar tut per tuts». E la s. Baselgia ha adina tegnì aut quest princip. Pius XI era commovì a larmas da legria cur ch’el ha pudì trametter or en sias atgnas terras sco apostels ils emprims sis uvestgs. Ils missiunaris svizzers lavuran onns or per emprender tut las pussaivlas linguas e dialects dals pajauns, ils quals els vulan manar tar la muntanera da Cristus – ed ils Surmirans duessan vegnir tractads main delicat? E Sia Excellenza è gea er da medem’idea en il cudesch ‹Seelsorge heute›, en Sia contribuziun ‹Zeitseelsorge und Volkstum!›. – Gist quai dat a mai ed a nus tuts la legraivla segirezza che Sia Grazia na veglia betg stgaffir ina cuntradicziun cun sasez – per passar vi en in paltaun.

E surtut en in mument uschè privlus, nua che noss antagonists ans denunzian sco catolics politics, na vegn bain betg anc lur pli aut exponent e pastur a vulair furnir ad els las armas per ans batter. Gist uschè evident sco ch’igl è che noss pievel patiss in donn moral tras l’execuziun da quest plan da suppressiun da sia lingua, èsi er che la partida conservativa, gea l’entir pievel catolic grischun, patiss in donn egual en si’unitad politica e forza da resistenza. Jau hai l’impressiun da vesair gia oz la stampa grossa da la pressa inimia, chatschond il cugn pli profund il mument ch’il conflict rumpess or – e rumper or stuess el senza dubi, sche quest curs cuntinuescha.

L’istorgia mussa che tut sforz producescha resistenza e che la suppressiun da minoritads (per il fantom d’unitad), ha adina fatg nascher discordia e guerra e dividì ils pievels che vivevan avant en pasch. Quai che vala en il grond, n’è betg main vair en il pitschen. Il violà sa resenta adina, e tgi vuless pretender ch’el verteschia l’usurpaziun?

In conflict da lingua en nossa Svizra democratica fiss insatge tut nov. Sche quest’innovaziun vegn instradada da vart ecclesiastica, daventa ella qua tras betg main indigeribla, surtut per la pressa refurmada, anzi ella vegn dalunga a leventar la motivaziun fossila da l’intoleranza papista, e nus essan amez ina debatta culturala, fitg bainvisa a tscherts sco introducziun d’ina campagna cunter la sanctificaziun dal beà Clau da Flia, e la finala sco introducziun a la persecuziun religiusa er tar nus. – E quants dals noss vegnissan stgandelisads e donnegiads vi da l’olma tras quest spaventegl da supremazia linguistica sursilvana? Engraziain a Dieu ch’igl è anc temp da preservar la gloriusa bandiera catolica da vegnir sanganada e stratga en la lozza per culpa d’ina faussa concepziun logica. Anc pudain nus preservar la muntanera dal luf urlant che curra enturn il stavel cun gniffa fomentada.

Per amur da la pasch politica e religiusa vegn Sia Grazia a decider senza dilucidaziuns pli manidlas tenor noss giavisch devot e respectus, ma determinà: ils spirituals da Surmeir en Surmeir – e la lingua surmirana en scola e sin chanzla, sco avant!

Per pudair metter la questiun giud tractanda avant ch’ella occupia pli ferm la publicitad, supplitgainsa Sia Excellenza per ina curta resposta uffiziala en curt termin, ubain a nus direct, ubain tras il deputà.

Sa recumandond a Sia bainvulientscha inalterada e dumandond per chapientscha per il disturbi discunvegnint sco er per nossas sinceras dilucidaziuns, admettain nus a Si’Excellenza noss pli respectus salids.

En incumbensa da la suprastanza da l’URS


In temp suenter sun jau alura ì a discurrer cun msgr. uvestg ed el m’ha retschet cordialmain. Jau na crai betg che nus hajan discurrì tschintg minutas davart questa dumonda, ma davart bler auter, constatond concordanza d’opiniun e plitost be divergenza da tactica... Da questa sentupada avain nus omadus gì plaschair ed jau hai prendì cun mai ina gronda stima da l’umilitanza e condescenza da quest prelat degn e perdert, in dals pli capabels ch’èn stads sin la sedia da s. Leci, in da quels vegls che vul chapir er ils giuvens, in um en ils settanta cun la vivacitad e penetraziun d’ina persuna en plaina forza da corp e spiert.

Circa duas emnas suenter ha el alura communitgà uffizialmain a l’URS ch’el concedia cumplaina libertad als spirituals dal Surmeir da far sco ch’els veglian! Or da ses scriver resulta che ses quità era e resta da mantegnair l’unitad religiusa e culturala dals Rumantschs catolics e da proceder da maniera che noss scolars enclegian sursilvan avunda per pudair profitar da la pressa sursilvana, sias chanzuns ed uraziuns, per impedir ch’i currian en la bratscha al tudestg. Ils spirituals plazzeschia el tenor raschuns pastoralas, senza emblidar ch’ils profets en patria sajan rars er tar nus. E per nossa lingua surmirana e sia forza da direcziun chatta el ina bella renconuschientscha ed admetta er ad ella d’esser degna da servir d’enferla al sursilvan. Suenter quai eran las undas calmadas e nagin n’ha udì pli insatge en quel reguard.

Per far tatsch èsi da rumper ovs – ma quels che nus dus avain rut per metter en la pasta, han dà ina bun’omletta – per tuts dus – e ni el ni jau n’avain gì da discussiunar nua metter davent la crosa. – Quel cas hai jau descrit in pau pli extendì, sco resposta a mes opponents ch’èn adina stads buns da far crair che jau saja in nar incurabel che sappia mo rumper vaschella. – Insatge stuevan els er chattar or, per giustifitgar lur opposiziun e pussibilitar lur avanzament, pertge che uschiglio n’arrivavan els strusch sin ina frastga verda per chantar lur chanzun da la damaun.


Epilog
[edit]

Tribulaziuns ed embrugls – da quai porta la vita a mintg’uman sia buna part. Ma sin tscherts croda questa granella stemprada cun ina vehemenza furiusa che para da vulair mazzar tut ses plans e schizunt si’existenza. La providientscha divina, ch’enconuscha meglier che nus las schlettas inclinaziuns natiralas, para da svidar sin nus ina tribulaziun sin l’autra per ans preservar cun si’armadira da crudar en foss morals, cuverts cun dascha engianusa. Ina giada ans smanatschava il fieu da la sensualitad, in’autra giada il chametg da la ravgia andetga, ina giada la frizza da la scuidanza e la bova da l’odi, u il rempar da la superbia cun sia figlia, la stinadadad, la quaida dal possess cun ses egoissem speculativ, tant per renum sco er per pussanza, l’allontananza da religiusadad tievia e mancanza da concentraziun sin il sulet impurtant e basegnaivel – ed uschia vinavant senza fin. Sche nus sortin da tut quests latschs e nufs anc pli stinads, anc pli loschs, anc pli sensuals, anc pli egoistics, anc pli fraids u brutals – vegni ad esser nossa culpa, sche nus sfratgain a la fin tuts paracars e giain surengiu sco condemnads...

Las tribulaziuns m’han mussà da mai desperar e gidà da surventscher l’emprima malavita e pitradad natirala, per silsuenter engraziar ed unfrir ellas sco flurs davant l’altar da la grazia. – La calma che suandava l’emprima gnervusitad ed agitaziun ma rendeva la forza da cumbatter vinavant. N’avend mai gì la pretensiun d’esser in sontg che suffrescha e tascha – ed er mai la persvasiun d’esser in tgutg che n’è betg bun da sa defender, hai jau fatg il mes per victorisar vardad e giustia. E cur che jau n’hai gì nagin success en quai, na stueva jau almain betg ma far la reproscha d’esser in chajachautschas, senza curaschi e senz’energia e vitalitad. Ma a quels che na san betg zappar sut ils pes l’odi, na cussegl jau betg da ma prender sco exempel, pertge che odi mazza corp ed olma!

Senza la prontadad da perdunar da cor suenter il cumbat e da mai giavischar dal mal durant il cumbat, sco er da mai duvrar armas tissientadas e betg lubidas, daventa il cumbat levamain ina falla mortala. Pli gugent sbagliar tras esser memia nobel che tras esser cumin sco forsa l’opponent. I m’è propi capità d’esser stà en quai memia nobel e bun e d’avair suenter survegnì la paja persuenter. Tgi vul encleger tut quai che capita? Avair rendì bain per mal e survegnì enavos mal per bain, lascha enavos plajas che na vulan betg guarir, in gust da pitradad persistent sco il pli ferm té d’assens. Ma tgi sa, schebain quests torts retschets na furman betg noss sulet merit sin la ballantscha, e la saiv ch’ans protegia d’ir suror e surengiu – senza remischun!


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun surmirana cumparida sut il titel Fragmaints ord l’istorgia d’ena veta en: Rosas e spegnas IV, Riom 1989, p. 1–68.