Fekê Çewligi

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search


Problemê kategorîzekerdişê fekan[edit]

Benatê fekanê Kirdkî de ferqî zaf gird nîyî. Esas merdim nêşkeno fekan rehat kategorîze bikero. Çike fekî zaf kotî têmiyan. Ge ge taye çîyan de di mintiqayî seypîye yî, la eynî di mintiqayî yewna çi de cîya yî. Na ray her mintiqa yewna yew mintiqa de seycê yî. Lakîn hancî zî merdim eşkeno taye hususîyetanî fekê Çewlîgî ra behs bikero.

Zemîrê Kesî (Zemîrê Şexsî)[edit]

Kirdkî de di grûbê zemîrê kesî estê

Halê Normatîfî[edit]

Fekê Çewlîgî Grûba Vate
maykî
nêrkî
Ez Ez
maykî
nêrkî
Ti Ti
maykî
nêrkî
Ya
Wi
A
O
zafamar Ma Ma
zafamar Şima Şima
zafamar Yi Ê

Halê Oblîkî[edit]

Fekê Çewlîgî Grûba Vate
maykî
nêrkî
Mi Mi
maykî
nêrkî
Tu To
maykî
nêrkî
Yê, Yay
Yi
Aye
Ey
zafamar Ma Ma
zafamar Şima Şima
zafamar Yin Înan

Kar[edit]

Mesderê karan[edit]

Her fîil yew halê xo yo infinitif yanî bi mesder esto. Mesder yew hereket û yew hal îfade kenî. Kirdkî suffîksî mesderî karan mintiqa ra mintiqa cîya cîya yî. Fekê Çewlîgî de sey suffîksê mesderanê karan "-iş" û "îş" yenî şoxilnayiş.

Template:Pad Nimûneyî:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
wendiş wendene
werdiş werdene
şîyayîş şîyene
bîyayîş bîyene
zanayîş zanayene
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Karî ra nameviraştiş[edit]

Fekê Çewlîgî de sufîksî "-iş" û "îş" hem sey suffîksî mesderî hem zi sey nameyî vacîyênî.

Template:Pad Nimûneyî:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
wendiş wendiş
werdiş werdiş
şîyayîş şîyayîş
bîyayîş bîyayîş
zanayîş zanayîş
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Karo pîyabeste[edit]

Preverb yew çeku ya ke yena vernîya karî ya zî preverb karî ra pey yeno. Ge-ge yew preverb û yew kar pîya yewna karê neweyî virazenê. Yanî preverb + kar benê karo pêrabeste. Fekê Çewlîgî de çend tewir karo pîyabeste estê. Preverbê a-, de-, ra-, ro-, we-, pa-, pê-, po-, tê-, to- çend preverbê yewheceyinê. Preverbê bider-/bere-/bede-, pede-, pêra-, pêro-, pira-, piro-/pero-, tede-/tedi-, têra-, têro-, tiro- çend preverbê yewheceyinê. Fekê Çewlîgî de kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno.

Template:Pad Nimûneyî:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
kerd a kerd a, akerd
kerd de kerd de, dekerd
kerd pa kerd pa, pakerd
kerd we kerd we, wekerd
na rue na ro, rona
da piri da pêro, pêro da
gina piri gina piro, piro gina
girewt pira girewt pira, pira girewt
kerd pede kerd pede, pede kerd
kerd tira kerd têra, têra kerd
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Antişê karan[edit]

Karo nêmcet[edit]

No kar tena demo nikayin de ancîyeno. No kar nameyan, sifatan ya zî zamîran dima yeno û maneyo newe dano înan. Îngîlizkî de no kar ra "to be" û Tirkî de zi "olmak" vacîyeno.

Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî
nêrkî
Ez wendekar a. Ez wendekar a.
maykî
nêrkî
Ti wendekar a.
Ti wendekar î.
Ti wendekar a.
Ti wendekar î.
maykî
nêrkî
Ya wendekar a.
Wi wendekar o.
A wendekar a.
O wendekar o.
zafamar Ma wendekar î. Ma wendekar ê.
zafamar Şima wendekar î. Şima wendekar ê.
zafamar Yi wendekar î. Ê wendekar ê.
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut p. 81

Demo Hîra, Demo Nikayin û Demo Ameyox[edit]

Template:Pad Demo Hîra Template:Pad Template:Pad Demo Nikayin1 Template:Pad Template:Pad Demo Ameyox Template:Pad
maykî
nêrkî
Ez wazena. Ez ha wazena. Ez go biwazî.
maykî
nêrkî
Ti wazena.
Ti wazenî.
Ti ha wazena.
Ti hê wazenî.
Ti go biwazî.
maykî
nêrkî
A (ya) wazena.
O (wi) wazeno.
A (ya) ha wazena.
O (wi) ho wazeno.
A (ya) go biwazî.
O (wi) go biwazî.
zafamar Ma wazenî. Ma hê wazenî. Ma go biwazî.
zafamar Şima wazenî. Şima hê wazenî. Şima go biwazî.
zafamar Ê (yi) wazenî. Ê (yi) hê wazenî. Ê (yi) go biwazî.
  • 1 Formê demo hîra, manayê ameyox zî ifade keno. Pratîk de no manayê demo ameyox, pê zarfanê wextan pîya yeno şoxilnayiş.
Nimûne: "Ez siba şîna Çewlîg." (Tomorrow I will go to Çewlîg.)
  • Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çewlîgî de yenî şoxilnayiş.
  • Çimeyî: Kurij

Demo Vîyertin[edit]

Demo Vîyerteyo Dîyar Demo Vîyerteyo Nedîyar1   Demo Vîyerteyo Verin   Demo Vîyerteyo Nikayin Demo Vîyerteyo Ameyox
maykî
nêrkî
Mi waşt. Mi waştî. Mi waştibî. Mi waştînî. Mi go biwaştenî.
maykî
nêrkî
To (tu) waşt. To (tu) waştî. To (tu) waştibî. To (tu) waştînî. To (tu) go biwaştenî.
maykî
nêrkî
Aye (yay) waşt.
Ey (yi) waşt.
Aye (yay) waştî.
Ey (yi) waştî.
Aye (yay) waştibî
Ey (yi) waştibî.
Aye (yay) waştînî.
Ey (yi) waştînî.
Aye (yay) go biwaştenî.
Ey (yi) go biwaştenî.
zafamar Ma waşt. Ma waştî. Ma waştibî. Ma waştînî. Ma go biwaştenî.
zafamar Şima waşt. Şima waştî. Şima waştibî. Şima waştînî. Şima go biwaştenî.
zafamar Înan (yin) waşt. Înan (yin) waştî. Înan (yin) waştibî. Înan (yin) waştînî. Înan (yin) go biwaştenî.
  • 1 Obje yo Zafamar
  • Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çewlîgî de yenî şoxilnayiş.
  • Çimeyî: Kurij

Raweyî[edit]

Fekê Çewlîgî de çar tewir raweyî estê. Nê raweyê fermanî, raweyê waştişî, raweyê ganîyîye û raweyê şertî yê.

    Raweyê Fermanî           Raweyê Waştişî               Raweyê Ganîyîye               Raweyê Şertî        
maykî
nêrkî
Ø Ez biwazî. Ez ganî biwazî. Mi biwaşteni.
maykî
nêrkî
Ti biwaz! Ti biwazî. Ti ganî biwazî. To (tu) biwaşteni.
maykî
nêrkî
Wa a (ya) biwaz!
Wa o (wi) biwaz!
A (ya) biwazo.
O (wi) biwazo.
A (ya) ganî biwazo.
O (wi) ganî biwazo.
Aye (yay) biwaşteni.
Ey (yi) biwaşteni.
zafamar Ø Ma biwazi. Ma ganî biwazi. Ma biwaşteni.
zafamar Şima biwazîn! Şima biwazî. Şima ganî biwazî. Şima biwaşteni.
zafamar Wa ê (yi) biwazî! Ê (yi) biwazî. Ê (yi) ganî biwazî. Înan (yin) biwaşteni.
  • Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çewlîgî de yenî şoxilnayiş.
  • Çimeyî: Kurij

Name[edit]

Maykî û nêrkî[edit]

Fekê Çewlîgî de name û sifetê maykî bê “-e” û bê “-i” vacîyênî. Çekuyî peybendê cînsîyetî nîgenê.

Template:Pad Nimûneyê Nameyî:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
dew dewe
aw, awk awe
kard karde
xebat xebate
vil vile
gûl gûle
vor vewre
aşm aşme
meng menge
lawik lawike
qin qine
zitik zutike
sar, ser sere
pirnik pirnike
ling linge
kourtik kortike
munker mankere
borun borane
mîyes mêse
vizik vizike
biz bize
del dele
werdeg ordege
kerge kerge
zerqet zerqete
cîger cîgere
dewlet dewlete
ders derse
mektub mektube
qelem qeleme
herf herfe
şîîr şîîre
sinif sinife
zerf zerfe
Elîf Elîfe
Berfin Berfine
mexlema cînî malime
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut
Template:Pad Nimûneyê Sifetî:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
zerd zerde
pîl pîle
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Yewamar û Zafamar[edit]

Kirdkî de suffîksanê zafamarîye ra yew zî "-î" ya. Nameyê ke bi herfa bêvenge (sessiz harf) qedîyênê, pê “-î” benê zafamar. Na, fekê Çewlîg de esta. Labela çekuyî fekê Çewlîgî de pê peybendê "-î" nîbenê zafamar. Çekuyî de yew herfa bêvenge transforme bena.

Template:Pad Zafamarê Normatifî:
Yewamar Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
çila çilê çila
keyna keynê kêne
masa masê masa
ga gê ga
dar dâr darî
wesar wesâr wesarî
aşm âşm aşmî
hak hâk hakî
aspic aspîc aspijî
mil mîl milî
alişk alîşk alişkî
astare astarê estere
pel pêl pelî
dest dêst destî
fek fêk fekî
her hêr herî
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut
Template:Pad Zafamarê Oblîkî:
Yewamar Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
çila çilayûn, çilûn çilayan
keyna keynayûn keynûn kêneyan
masa masayûn, masûn masayan
ga gayûn gûn gayan
dar darûn daran
wesar wesarûn wesaran
aşm aşmûn aşman
hak hakûn hakan
aspic aspicûn aspijan
mil milûn milan
alişk alişkûn alişkan
astare astarûn esteran
pel pelûn pelan
dest destûn destan
fek fekûn fekan
her herûn heran
  • Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî her → Her vaş wena. here → Here vaş wena.
nêrkî her → Her vaş weno. her → Her vaş weno.
zafamar
(normatîf)
hêr → Hêr vaş wenî. herî → Herî vaş wenê.
zafamar
(oblîk)
heran → Heran vaş werd. heran → Heran vaş werd.

Amarnameyî[edit]

Template:Pad Amarnameyî:
Amar Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
1 ju, yo, yew yew
2 di di
3 hîryê, hîri hîrê
4 çeher, çahar, çar çar
5 pûnc panc
6 şeş şeş
7 hot, hewt hewt
8 heşt heşt
9 no, new new
10 des des
  • Çimeyî: Kurij, Turgut, Grûba Xebate ya Vateyî
Amar Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
11 yondes, yewndes yewendes
12 dûyes, diyes duwês
13 hîryes hîrês
14 çaryes çarês
15 pancyes pancês
16 şîyes şîyês
17 hotyes, hewtyes hewtês
18 heştyes heştês
19 nebyes newês
20 vîst vîst
Amar Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
30 hîris hîris
40 çoras çewres
50 pûncas pancas
60 şeşt şeştî
70 hewtay hewtay
80 heştay heştay
90 neway neway
100 se se
500 panc sey pênc sey
1000 henzar hezar

Zemîrê nîşanî (Zemîrê îşaretî)[edit]

Zemîrê nîşanî, ê zemîrî yê ke gama ke mêrdim çîyêk ya zî çîyan îşaret keno.

Semedê nêzdî[edit]

  • Halê xoserî de (normatîf):
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî ena → Ena vûna. na → Na vana.
nêrkî en → En vûno. no → No vano.
zafamar enî → Enî vûnî. nê → Nê vanê.

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de "ena" sey "ina", "en" sey "in" û "enî" sey "inî" vacîyenê.

  • Halê oblîkî de:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî enê → Enê vat. naye → Naye vat.
nêrkî enî → Enî vat. ney → Ney vat.
zafamar enûn → Enûn vat. nînan → Nînan vat.

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de "enê" sey "inê", "enî" sey "inî" û "enûn" sey "inûn" vacîyenê.

Semedê durî[edit]

  • Halê xoserî de (normatîf):
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî eya → Eya vûna. a → A vana.
nêrkî ewi → Ewi vûno. o → O vano.
zafamar eyî → Eyî vûnî. ê → Ê vanê.

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de "eya" sey "aya", "ewi" sey "owi" û "eyî" sey "ayî" vacîyenê.

  • Halê oblîkî de:
Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî eyê → Eyê vat. aye → Aye vat.
nêrkî eyî → Eyî vat. ey → Ey vat.
zafamar eyun → Eyun vat. înan → Înan vat.

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de "eyê" sey "ayê", "eyî" sey "ayî" û "eyun" sey "ayin" vacîyenê.

Îzafe[edit]

Îzafetê namey[edit]

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeya nameyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "lacê Hesenî" de tayê mintiqayan de vanê "lac Hesen". Fekê Çewlîgî de vengî ke îzafeya nameyî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.

Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî herê cîranî herê cîranî, hera cîranî
nêrkî herî cîranî herî cîranî, herê cîranî
zafamar
(normatîf)
hêrî cîranî herî cîranî, herê cîranî
zafamar
(oblîk)
heranî cîranî heranî cîranî, heranê cîranî

Îzafetê zemîrî[edit]

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeya zemîrî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "herî mi" de tayê mintiqayan de vanê "her mi". Fekê Çewlîgî de vengî ke îzafeya zemîrî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.

Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî herê mi herê mi, hera mi
nêrkî herî mi herî mi, herê mi
zafamar
(normatîf)
hêrî mi herî mi, herê mi
zafamar
(oblîk)
heranî mi heranî mi, heranê mi

Îzafetê sifetî[edit]

Fekê Çewlîgî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê nêrkîyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "gayo sûr" de tayê mintiqayan de vanê "gay sûr".

Template:Pad Fekê Çewlîgî Template:Pad Template:Pad Grûba Vate Template:Pad
maykî hera sîya hera sîyaye
nêrkî hero sîya hero sîya
zafamar
(normatîf)
hêrî sîyêyî herî sîyayî, herê sîyayî
zafamar
(oblîk)
heranî sîyayan heranî sîyayan, heranê sîyayan

Vurîyayişê (Bedilîyayişê) vengan[edit]

Venga "iwa" û "ew"[edit]

Template:Pad "iwa" → "u"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
zun ziwan
şune şiwane
cun ciwan
cumerd ciwamêrd*
zu, zua ziwa
bu biwa
bu biwe
cuyayiş ciwîyayiş

→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

Template:Pad "ew" → "o"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
yo, yew yew
do, dew dewe
şo, şew şew
lo, lew lew
no, new new
to tew
co cew
ro rew
ko kew
ço çew
xox xewx
zot zewt
hor hewr
sot sewt
çot çewt
vor vewre
hot hewt
hon hewn
hol hewl
tor tewr
sol sewl
rona rewna
çoras çewres
vistori vistewre
girotiş girewtiş
oniyayiş ewniyayiş
kotiş kewtiş
Toret, Towret Tewrat
Çolîg, Çowlîg, Çewlîg
dolet, dowlet dewlet
molid, mowlid mewlid

Vengê "o"[edit]

Template:Pad "o" → "we"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
wertax ortax
werte orte
werdeg ordege
wade oda
welçî olçî
wecax ocax
wecaxkor ocaxkor
weyîn oyn
weyniker oyniker
westa osta*
wexir oxir
Wasmun Osman

→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

Template:Pad "o" → "ue"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
kue ko
rue ro
bueç boç
buey boy
guel gol
xuez xoz
puer por
kuep kop
ruec, ruej roc*
xuert xort
kueşk koşk
kueşi koşi
guelik golik
ruetiş rotiş
rueşun roşan
kueçik koçik
kuertik kortike
xueşaw xoşaw
guevend govend
muercela morcela
pueşmûn poşman
buestûn bostan
luecin locine*
sarquet sarqot

→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

Template:Pad "o" → "ûe"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
dûe do
dr dor
tûer tor
tûern torn
tûez toz
satûer sator
dûermale dormale
dûeşnayiş doşnayiş
Template:Pad "o" → "ua"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
cuar cor
kuar kor
sual sol
zuar zor
tûez toz
guaz goz
tuale tole
rueşn roşn
kuayiş koyiş
astuar estor

Vengê "am" û "an"[edit]

Template:Pad "am" → "ûm"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
kûm, kom kam
gûm, gom gam
xûm, xom xam
cûm, com cam
vûm, vom vam
tûm, tom tam
şûm, şom şam
nûme, nome name
zûma, zoma zama
îmûm, îmom îmam
silûm, silom silam
Îslûm, Îslom Îslam
temûm, temom temam
herûm, herom heram
dewûm, dewom dewam
dûmar, domar damar
çûmur, çomur çamur
dûmêrrî, domêrrî damêrrî
ûmnûn, omnon amnan*
ûmartiş, omartiş amartiş*
ûmeyiş, omeyiş ameyiş
rûmitiş, romitiş ramitiş
nûmitiş, nomitiş namitiş

→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

Template:Pad "an" → "ûn"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
bûn, bon ban
nûn, non nan
xûn, xon xan
pûnc, ponc panc
zûnî, zonî zanî
şûne, şone şane
asûn, ason asan
îmûn, îmon îman
însûn, înson însan
kihûn, kihon kehan
borûn, boron borane
ercûn, ercon ercan*
mîyûn, mîyon mîyan
dumûn, dumon duman
ûmnûn, omnon amnan*
Sîwûn, Sîwon Sîwan
Pîrûn, Pîron Pîran
veyşûn, veyşon veyşan
teyşûn, veyşon teyşan
nengûn, nengon nengan
dindûn, dindon dindan
heywûn, heywon heywan
buestûn, bueston bostan
pueşmûn, pueşmon poşman
rueşûn, rueşon roşan
zimistûn, zimiston zimistan
mûnga, monga manga
mûnker, monker mankere
xûnim, xonim xanim
çûngal, çûngal çangal
zûnayiş, zonayiş zanayiş
ûntiş, ontiş antiş
wûnena, wonena wanena
vûna, vona vana
dûna, dona dana
ûna, ona ana

→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

Vengê "ê"[edit]

Template:Pad "ê" → "ye"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
bye bê
pye pê
nye nê
dyes, dîyes dês
myes, mîyes mêse
dyew dêw
ryex rêx
ryez rêz
zyen zên
nyem, nîm nêm
syem, sîm sêm
gyec, gyej gêc*
dyeza dêza
syene sêne
myerde mêrde
ryezil rêzil
hyega hêga, yêga hêga
hyenî, hênî, yênî hêni
hyers hêrs, yêrs hêrs
Xarpiyet Xarpêt
Kariyer Karêr
dergyer dergêr
pîlyer pîlêr
sûryer sûrêr
tengyer tengêr
mazyer mazêr
gozyer gozêr
alincyer alincêr
mişmişyer mişmişêr
hîryes hîrês
çaryes çarês
pancyes pancês
şîyes şîyês
hewtyes hewtês
heştyes heştês
newyes newês

→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

Vengê "c"[edit]

Template:Pad "c" → "j"
    Fekê Çewlîgî         Grûba Vate    
cuyayiş ciwîyayiş
cinayîş cenayîş
cînî cinî
cor cor
cêr cêr
ruec, ruej roc*
oca, uja, oca
poc, poj poc*
vac, vaj vac*
dec, dej dec*
zewac, zewaj zewac*
→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê. Gruba Vate roj, poj, vaj, dej û zewaj tercîh kerdê. Labela na mesela hama safî nibîya. Yew perr zî vanê venga "c" hama tewr orjînal a.
  1. oca → Na çekuye di parçe ya. "o" (zemîrê nîşanî) + ca. Na tayê mintiqayan de bîya uja, oja, uza...
  2. zewac → Na çekuye Erebkî زوج (zewac) ra yena. Labela tayê mintiqayan de bîya zewaj, zewaz...
  3. roc → Na çekuye Proto Arîkî de "*rauč" a.