Errur e reconciliaziun

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Errur e reconciliaziun  (1887) 
by Alexander Balletta


I. Il di da nozzas
[edit]

Ina bella damaun da l’onn 17.. aveva il vitg da X. festa. Tar quella na sa tractavi dentant betg d’ina festa regulara, deditgada en spezial al servetsch divin – na, igl era in di da generala legria. Las stretgas vias dal vitget eran plainas da glieud che gieva vi e nà; vi da las fanestras vesevan ins mattauns en vestgì da gala che contemplavan riend quest cunfar e sa stuschar; ils uffants sbragivan e siglivan ed ils vegls avevan lur pipa en bucca, stevan en in rudè e discurrivan da quai e da tschai. Ils guaffens ch’il pur dovra tar sias lavurs avevan oz ruaus; rastè e fautsch pendevan sper l’isch, la sigir era cugnada en in brav lain ch’il famegl n’aveva betg gì peda da far or – oz, oz na dastga ni vul nagin lavurar, almain l’avantmezdi betg.

Tge duai quai pomai muntar? Èsi forsa cumin? Vul in magnat dal vitg vegnir mistral? Vegn installà in nov plevon? Na, quai n’è tut betg il cas – igl è nozzas en il vitg. Navaira, char lectur, sche ti ed jau duessan vegnir ina giada en ina tala posiziun, na vuless bain strusch insatgi dar vi in’entira schurnada per guardar co che nus e nossas bellas giain en baselgia. Ma nus dus n’essan er betg Gion, il pli bel e ritg mat da la vallada, e figl dal vegl mistral Murezi ch’aveva pli bler vatgas en uigl che nus dus chauras sin pastgira. E sche nossas futuras bellas na vegnissan betg admiradas uschè fitg, sche stuessan nus er avair pazienza, pertge che uschè charinas ed empernaivlas sco ch’ellas pon esser, stuessan ellas bitschar la manutta a la spusa da Gion, a la bella Barla, il tat da la quala era stà vicari en Vuclina ed aveva là, cun tutta activitad e prusadad, purtà ensemen ina rauba ch’al lubiva da viver uschè cumadaivel ed empernaivel sco ch’el be vuleva.

Il bun vegl era ultra da quai stà pliras giadas commember da la Dieta da la Lia Grischa e cura ch’el sa mussava la dumengia en ses bel vestgì da valì, sch’auzavan ils umens cun tut respect il chapè. Uss dumbrava el varga 70 onns, ma el gieva anc enturn sc’in utschè e lavurava legramain davent da la damaun fin la saira, schegea ch’el avess pudì seser en stiva ni ir a spass. Sia consorta aveva el pers avant paucs onns e ses sulet figl e la schendra avevan stuì succumber ad ina nauscha malsogna contagiusa, laschond enavos al tat ina mattetta da strusch trais onns, la quala el aveva tratg si cun tut quità e cun charezza particulara, e quella pitschnetta era la spusa dad oz, la bella Barla.

Chapeschas ti uss, char lectur, pertge ch’i faschevan quel di festa en il vitg da X...? Ils dus pli ritgs e pussants umens entravan oz en parentella, ed il pli bel giuven purscheva ses maun a la pli charina giuvna. Insatge uschia na vesan ins betg mintga di ed ultra da quai avevan quellas duas famiglias ina gronda parentella, senza dumbrar ils amis, ils cumpars e las cumars ch’eran oz envidads a nozzas.

En il fratemp avevi cumenzà a tutgar la segunda giada. Quels tuns mettan tut en moviment. Ischs e fanestras vegnan averts e serrads cun fracass, umens e dunnas van per las stgalas si e giu, las mattauns bittan anc in’egliada en il pitschen spievel per guardar, schebain la schlappa saja en urden, sch’ils chavels sajan spartids sco ch’i tutga; las mammas han da far en chasa, ils babs s’orneschan cun lur casaccas e tarments chapels ed ils uffants curan per las vias enturn.

Pauc a la giada chala la canera en las chasas, persuenter crescha il fracass giuadora en il liber. La fulla daventa mintga mument pli gronda e giuven e vegl festina da pudair sa fultschar en ina bella e spaziusa curt, circumdada d’ina saiv viva, ed en il mez ina gronda abitaziun, in stupent chasament, cun clavà ed uigls ed auters edifizis laterals. Questa possessiun tutgava al vicari Paul, il bab dal giuven spus da la Barla. Il bel edifizi era da lain, cun in brav mir da fundament suten; las fanestras traglischavan e l’isch-chasa era ornà cun ghirlandas ed autras flurs da primavaira.

Gea, tut quai fascheva ina stupenta parada, schegea che la ritgezza che regiva qua cuntrastava vivamain cun la paupradad da las pitschnas e tschuffas abitaziuns e las vias stretgas e mal mantegnidas che faschevan sin in viandant ina zunt trista impressiun. Ma oz na dumandava nagin suenter las miserias umanas ed i fiss pelvaira er stà donn e putgà da sa laschar surprender da la melanconia, entant ch’ins aveva in uschè bel spectacul davant ils egls.

Jau hai gia ditg a ti, char lectur, ch’igl era ina bella damaun da primavaira, ed uss stoss jau anc metter vitiers ch’igl era il matg, ed il matg è il pli empernaivel mais da l’onn. La chasa dal vicari Paul giascheva sin ina collina e da quella avevan ins ina zunt grondiusa vista sin ina gronda part da la Surselva, pertge che questa istorgia ha lieu en questa vallada, sco che ti has forsa gia remartgà, stimà lectur.

Jau na vi betg tegnair si tai cun ina lunga descripziun, pertge che lungas descripziuns ston esser fitg bellas per divertir, e ti vegns gia ad avair fatg l’experientscha che jau na sun betg en il cas da far sumegliar curt. Quai sai jau dentant dir a tai che muntognas e vals eran verdas, che las tschimas dals glatschers traglischavan sco argient e ch’il Rain sigliva sur la grippa sco in mattatsch che po bandunar la scola per intginas uras. Ils funs faschevan bella parita ed en las pradas udivan ins il sunim melodius da la muaglia, maschadà cun il chant primitiv da leghers pasturs.

La natira aveva il medem aspect sco ozendi, sulettamain ils guauds eran pli spess e giu en las valladas na vesev’ins anc betg tschertas lingias alvas, orizontalas ch’inditgeschan il moviment tranter ils pievels, las vias. Da quel temp devi er anc pauc ni nagin commerzi sisum la Surselva, e tgi che vuleva avair insatge, stueva ir a Glion, ni magari a Cuira; e tgi ch’avess gì quaida da passar las muntognas, quel stueva far sco ils berniers, prender in brav chaval ed in satg cun paun e chaschiel ed en num da Dieu sa laschar sin la buna sort.

Ma er autras empernaivladads giudevan ins quel di en la curt dal vicari Paul. Qua vesevan ins tras las fanestras da la cuschina co che las cuschinieras avevan da far tant sco ch’i pudevan per semtgar il gentar da nozzas, entant ch’il famegl grond sa deva tutta bregia da rabitschar siadora dal tschaler enormas quantitads da bun vin da Vuclina vegl. Il fim dals brassads, l’odur dals schambuns, la savur da tuttas sorts charns emplenivan iert e curt e faschevan tremblar il cor en il pèz a quels paupers schanis che vesevan ina giada ad onn ina buna schuppa, sch’i gieva bain. Dentant na pliravan quels oz betg, bain savend ch’il bun vegl Paul na laschass quel di ir nagin senza ina ritga almosna.

Entant sa fascheva la fulla pli e pli gronda ed igl era ina ramur sco sch’ina schauma avieuls bandunass si’abitaziun. Ils envidads a las nozzas avevan bregia da rumper via tras quest mir d’umans e bainduras vesev’ins ad arrivar entiras caravanas da chavaliers che vegnivan salidads plain respect dals umens, or dal qual ins sto concluder ch’igl era glieud da betg mediocra vaglia.

«Vesais là quest signur vegl cun il chau alv, vestgì tut en cotschen cun nufs dad aur, quai è il ‹banaher› dal cumin da la Cadi, quai è in cumpar dal Paul», scheva in um en ils megliers onns ad in auter che purtava ina tarmenta barba naira.

«Gea», respunda quel, «jau al enconusch; el ha servì en Frantscha dal temp che jau era là; el era in bun chapitani ed uss ha el ina pensiununa! Gea, gea, cumpar, quel ha ‹scheltras› dublas!»

«E tgi è pomai quest umet cun la barba grischa en unifurma grischa cun epaulettas dad aur che maina cun el quella bella giuvna cun ina tarmenta rassa da saida verda?», dumandava il fravi dal vitg, in schani sc’in gigant che tirava tubac sco in chamin, ses vischin, il muliner.

«Tge, n’enconuschas ti betg quel, ti che crais adina da savair tut?», respunda l’auter, «quai n’è nagin auter ch’il podestat regent en Vuclina, il pli ritg um si Sursaissa, e la giuvna è sia figlia che duai esser spusa cun il ‹landrehter› si Mustér.»

«Quai fiss nozzas!», clamava il vegl gerau Francestg, discurrind cun in da ses vischins che n’udiva betg fitg bain. «Suenter la maridaglia da mistral Rest giu Z... n’han ins mai vis da quellas chaussas. Ils envidads èn bunamain tuts glieud da consideraziun; guardai, qua vegn a chaval il canonic da Trun, in bun um vegl, là il signur ‹landshauptma›, tut en stgarlat.»

«Gea, gea, voss tat era in brav um», respundeva il pauper vischin ch’udiva tut davantdavos.

«Laschai mes bun tat en ses sontg ruaus», cuntinuava riend gerau Francestg, «ma sch’el fiss qua, sa legrass el da las midadas ch’igl ha dà da quaranta onns ennà. Vus n’essas er betg il pli giuven, cusrin», scheva el sa vulvend vers in coloss d’in um che tadlava ils raschienis «ed as regurdais anc dal temp, nua che vicari Paul e mistral Murezi n’eran betg uschè buns amis sco ch’els èn ozendi. Mes tat è adina stà ferm ed anc en ses davos dis ha el fatg atras inqual battaglia ch’il temp da las partidas aveva manà natiers. Lura na faschevan ins betg grond cas per smatgar inqual nas, e bottas devi er mintga dumengia. Dieu saja ludà che quai ha chalà; en vischnanca n’eran ins betg segir da la vita pli. Uss fan quellas duas famiglias pasch, eviva la pasch!»

«Sche mo quella pasch na vegn betg disturbada en chasa sezza», respunda il cusrin tut da bass.

«Co vegniss pomai sin quest patratg?»

«Guardai, cusrin, vus essas in um raschunaivel e savais taschair. La Barla è ina giuvna che merita il pli grond laud, ella è adina stada in exempel per nossas mattauns ed jau giavisch ad ella tutta ventira. Quai che reguarda Gion, ha el bleras e bunas qualitads, ma da l’autra vart...»

«Segner pertgiria», di il vegl gerau, «tge san ins pomai dir da Gion? Na va el betg mintga di en baselgia e...»

«Ma bain, cusrin, quai è la vardad, ma sulettamain l’ir en baselgia n’è betg avunda. Vesais, Gion è in bun schani, ma insatge na ma plascha betg vi dad el, quai èn las cumpagnias ch’el frequenta. Ses camarat, il Pieder, ch’ha servì en il Piemunt, è in valanagut, quai sa mintgin. Ins na po betg dir che Gion saja in bavader, ma i na varga strusch in di ch’ins n’al vesa betg en l’ustaria; in giugader n’è el er betg, ma el ha bain gugent las troccas – cusrin, quai na ma plascha betg.»

Il gerau vuleva respunder insatge, ma dal cadruvi nà udivan ins il tunar dals schumbers ed en il medem mument tutgavi d’ensemen, oz cun tutta pumpa e maiestad. Ils mats vegnan uss natiers. La fulla sto sa retrair, las dunnas sbragian, ils uffants tschivlan, igl è in chatschim general, pertge ch’ils guerriers improvisads ston avair plaz. En colonnas dublas marschan els si, ordavant il ‹fifer› cun ils dus tamburs, silsuenter il chapitani, accumpagnà dals bandierels, in tarment chapè sin il chau, sco in marschal da la Frantscha, cun plimas e bindels e cun in enorm matg, offert ad el da sia ‹signura›. Ses subdits eran vestgids sco el suenter la moda veglia: in chapè cun trais pizs, ina bella casacca lunga e largia, chautschas curtas da taila dad atscha, chaltschiels alvs, chalzers cun fivlas e – quai na dastg jau gea betg emblidar – ina brava tarschola davostiers che sigliva legramain vi e nà, uschespert ch’els faschevan in moviment. La cumpagnia da mats sa posta da maniera ch’i vegn laschà tranter las duas retschas in spazi liber per il tir da nozzas, ed il chapitani sa renda en chasa cun quatter dals principals mats per far onur als dus spus ed als nozzadurs. Il famegl grond derscheva entant ora vin als mats, per ‹dar curaschi›, sco ch’el scheva rient.

In’uschè gronda fulla n’aveva la curt da signur Gion bain anc mai vis e quella fulla purscheva in aspect uschè bel e plain colurs, sco ch’ins na vesa betg pli ozendi en nossa Surselva. Da quel temp purtavan noss buns vegls anc lur costum naziunal, e quest costum naziunal aveva, en spezial tar las dunnas, insatge da giuvenil e poetic, dal qual nus paupers schanis n’ans faschain nagin’idea pli. Nossas mattauns sa crain sappia Dieu quant bellas, cura ch’ellas han lur vestgì da festa, ina rassa stgira, in scussal stgir, in fazielet impertinent giagl ed ina terribla schlappa anc ina giada stgira cun in tarment piz nair enturn, sco sch’in utschè da rapina sesess ad ellas sin il chau. Dal temp, dal qual nus discurrin, vesev’ins vi da la vestgadira da las mattauns anc cotschen ed alv, ritgas, legras colurs, sco ch’i descha a la giuventetgna che duai rir e betg purtar malencurada.

Andetgamain chala la ramur e tut che drizza l’egliada sin l’isch-chasa, nua che cumpara il chapitani dals mats e fa in segn. Ils giuvens guerriers sa mettan en posiziun militara, ils fisis s’auzan e las bandieras sgolan. Uss sa mussan sin il balcun dus uffants, vestgids en alv cun simplas ghirlandas da flurs sin il chau, e vegnan plaunet da la scala giu, precedids dal capitani e da ses cumpogns; a quellas duas bellas creatiras suonda ina pitschna musica, tut en vestgì da festa, ed alura vegn il spus sez tut en gala, manond – suenter la moda da la terra – ina sia giuvna parenta, ina frestga matta cun gronds egls nairs, ed uss, uss cumpara sin la sava da l’isch la spusa sezza, salidada d’ina famusa salva or da trenta e varga fisis.

Pelvaira, la Barla era bella ed il vestgì da nozzas steva ad ella sco sch’in bun anghel protectur l’avess regalà ad ella. La giuvna purtava, sco ses spus, il costum naziunal e na sa turpegiava betg da quel, schegea ch’ella avess pudì avair in vestgì suenter la moda da Paris, e quai almain uschè bain sco ozendi inqual ‹dunschella›. Patratga, char lectur, vi d’ina rosa en sia splendur e ti has in’idea da la giuvna spusa. Plitost gronda da persuna era ella proporziunada perfetgamain, e la curta rassa cotschna, cun il bist da valì da la medema colur, sin quest bist in simpel matg da flurs da la champagna, las mongias alvas e bels pitschens chalzers cun lavurs da pizs la vestgivan meglier che la pli fina saida da Lyon.

Ma il pli bel era il chau da la Barla. Ses egls brins eran uss mez serrads, ma ins pudeva percorscher quant bels che quels stuevan esser, cura ch’els s’avrivan e guardavan enturn graziusamain; ina pitschna schlappa sco ch’ins vesa savens sin vegls purtrets, ritgamain surcusida cun aur, cuvriva mo per part ils chavels brins da la giuvna che circumdavan, sco ina curuna, in frunt aut e spazius; il nas era pitschen e regular e la bucca aveva insatge uschè frestg ed innocent ed aveva prendì uschè daditg l’isanza da rir innocentamain che mintgin stueva sentir legrament giu da quell’expressiun. Sias vistas cuvriva ina colur cotschna da rosas e la pel era da la finezza da las gilgias. Cun in pled: l’entira persuna mussava tanta sanadad e forza, buntad e miaivladad ch’i n’era betg da smirvegliar, sche l’entira radunanza aveva egls mo per quest bel uffant.

II til da nozzas procediva entant, a la testa ils mats e la musica, per la via giu encunter la baselgia. Ma i pudeva ir sperasvi tgi che vuleva, mistrals e mastralessas, chapitanis, ‹banahers› ed auters signurs e signuras, l’attenziun dal pievel era fatschentada cun la Barla. Ins veseva fitg paucas fatschas scuidusas tranter la fulla, e quellas paucas sa sfurzavan da far bucca da rir.

«Quant bella che Barla è oz!», excloma l’onda Tina.

«Gea, e buna e miaivla, sco in anghel», di la cumar Tonia.

«E betg loscha, schegea ch’ella è uschè ritga», di la veglia Vrena.

«Per ils paupers dess ella ses davos bluztger», cuntinuescha la vaiva d’in pauper chatschader da chamutschs. «Cura che mes Plasch p. m. – Dieu haja salvà si’olma! – è turnà a chasa da sia davosa chatscha, uschè malamain plajà, è ella stada notgs ora sper ses letg, sinaquai che jau, paupra veglia, possia ruassar in pèr uras; ella ha pajà il medi e las medischinas, ella ha purtà bunas schuppas e charn per il pauper malsaun. E cura che Dieu ha prendì l’olma da Plasch, ha el benedì ella, sco ses uffant, ed jau, jau na manchent mai da dir in rusari per ella en la chaplutta da sontg Antoni.»

E la paupra veglia bragiva da la consolaziun.

«Gea», di la Baba, «ed ella mussa a nossas pitschnas da cuser, e lura, e lura, as regurdais, onda Tina, cura che las figlias da l’assistent Gieri avevan ditg uschè zunt dal mal dad ella, perquai ch’ellas avessan gì gugent il Gion, tge ch’ella ha fatg? Cura che lur chasa è brischada giu, è ella stada quella ch’ha gì quità per la famiglia cun dar ad ella albiert e vivonda.»

Las trais mattauns da l’assistent Gieri n’eran betg dalunsch, ma ellas n’han betg ditg in pled. Bun per ellas, sch’ellas èn sa turpegiadas!

Ils umens en la vischinanza devan dal chau, sco sch’i vulessan confirmar quai che las dunnas avevan ditg. Uss, char lectur, pos ti esser persvadì che la Barla era ina giuvna da rara pasta, pertge che sche tantas cumars ensemen na chattan betg la pli pitschna macla vi dad ella, sche sa mintgin ch’ina tala persuna sto esser insatge extraordinari.

Il Gion aveva er ses laudaturs, particularmain tranter las mattauns, pertge ch’el era bain fatg, adina legher ed uschiglio er da buna pasta; ma in’uschè generala admiraziun sco la Barla n’aveva el betg chattà. Mintgin laschava valair ch’el saja fitg ritg, vaira scolà ed in bun giuven – quai era dentant tut.

Ma, char lectur, cun tadlar ils raschienis da las cumars avain nus negligì il til da nozzas ch’è entant entrà en baselgia. Il sajettar cuntinuà dals mats ans mussa che la sontga ceremonia haja cumenzà, e sche nus vulain ans participar vi da quella, sche stuain nus festinar per chattar in post en baselgia. Ve, char lectur, ti es in ferm cumpogn, nus stuain avair pazienza e duvrar in pau la bratscha – finalmain essan nus en – quai è stà in sforz!

Ils bancs da maun dretg èn emplenids cun umens, vestgids a moda zunt differenta, davent dal pli fin stgarlat da Paris, surcusì en argient, fin al simpel tschop da la terra. Gion fa ina stupenta parada e cumpara tranter sir e bab, sco l’ischi en sia cumplaina vigur tranter plantas ch’in uradi ha privà da ses roms principals.

Almain pon ins applitgar quella sumeglia tar mistral Murezi, in vegliet cun chavels alvs che sa posa tremblond sin ses fist; oz dentant na patratga el betg vi da la flaivlezza dal corp, oz è ses egl bletsch da consolaziun e legrament. Vicari Paul fa tut autra tschera; el stat sidretg sco in chonv e sch’el è oz uschè losch sin sia Barla, sch’al pon ins perdunar quai.

Da vart da las dunnas è tut che bragia, numnadamain la mamma da Gion, la dunna Ursla, ina buna matrona, da quarantatschintg onns ennà la fidaivla consorta da mistral Murezi. La fatscha da Barla na vesan ins betg, ella ha zuppà quella tranter ses mauns. Tge patratgs gievan en quel mument tras ses chau?

L’orgla lascha sentir ses bels tuns ed il plevon cumpara sin l’altar. El e ses altar avevan gronda sumeglientscha: Quest ultim era anc ina veglia ovra en stil gotic, construì a moda simpla, ma cun tutta maiestad. La medema armonia, simpladad e bellezza mussava il vegl sacerdot. Quai era in um suenter l’Evangeli, miaivel, pietus, tolerant, il bab da la giuventetgna e l’ami dals creschids ch’el aveva anc instruì sco uffants en la ductrina cristiana. Da cor cuiva el in plaschair onest als giuvens, e savens impundeva el in tant da ses prezius temp per diriger ils divertiments giuvenils. Ad el aveva il vitg d’engraziar che las partidas avevan tschessà, ad el era d’engraziar ina scola. Sin scantschala mussava el il pled da Dieu cun quel ruaus e cun quella buntad che descha al servient dal Salvader sin terra. Lunsch enturn era el il pli respectà e charezzà spiritual, ed in pled dad el purtava pli bler fritg ch’in entir predi da blers auters.

Il servetsch divin cuntinuescha entant e nus na vulain betg tegnair si noss lecturs cun insatge che mintgin ha vis ed experimentà. Nus vulain mo dir, che, cura che Gion e Barla èn turnads enavos en lur bancs sco consorts, els ni vesevan, ni udivan. Els sa tegnevan per il maun sco dus uffants, la Barla cotschna sco ina rosa, ils egls a bass e quest bel rir innocent enturn la bucca; Gion gieva cun pass franc sper sia spusa e tegneva avert ses egls, per demonstrar curaschi, ma ses cor fascheva tic e tac, sco in’ura dal Guaud Nair. Ed ils mats dador baselgia laschavan suandar salva sin salva ch’ils aspectaturs pensavan che l’arvieut dettia en. Ina giada ch’ils spus eran puspè en lur lieu e che quest fracass aveva tschessà, sa volva il vegl plevon enturn e tegna cun vusch miaivla e commovida pressapauc il sequent discurs:

«La pasch dal Segner saja cun Vus, pertge che la pasch è il pli nobel dun da l’Autissim. Mes mauns tremblants han en il num dal Tutpussant ensinà ina lètg ch’allegrescha ils cors. Jau hai gì la ventira da prender si ils dus giuvens spus en la cuminanza dals cristians, ed uss unesch jau els per adina. La pasch saja voss pled, la perinadad vossa mira, la charezza voss confiert.

Oz è in di da festa, in di da sontga legria en il Segner; ma la vita ha er sias spinas. Il matrimoni è in institut divin ed ha purtà ventira al mund, essend ch’el ha contribuì bler a la civilisaziun dals pievels. Ma tuts stans han lur uras da tristezza. Vus essas qua per porscher il maun in a l’auter. Igl um è la pitga da la chasa, il chau da la famiglia, il represchentant da quella visavi l’exteriur; si’obligaziun èsi pia da mantegnair sidretg quai ch’el ha ertà da ses babuns; si’obligaziun èsi da vegliar che la virtid, la morala e las vardads divinas flureschian en sia chasa; si’obligaziun èsi la finala da defender l’onur da sia chasa adina e semper; betg garmaschia, betg luschezza, betg ritgezza èn las armas da l’um, mabain umilitad, forza e charitad. El saja in bun patriot, tolerant encunter tuts.

La dunna è l’anghel protectur da la famiglia, la mamma dals uffants, l’amia dals povers; betg per cumandar è ella naschida, ma obedind al chau, ademplind sias obligaziuns regia ella, regia entras dultschezza e buntad.

Anc ina giada pia la pasch cun Vus, la consolaziun divina, la perinadad e charezza cristiana. Uschia vegn ina famiglia fundada, uschia crescha ella, uschia porta ella fritgs, ils vairs fritgs da l’Evangeli e da l’instrucziun.»

Quests simpels pleds han fatg ina vesaivla impressiun sin l’entira radunanza e las dunnas tegnevan natiralmain lur fazielets davant ils egls.

Jau na vi betg tegnair si tai pli ditg, char lectur, cun ulteriuras descripziuns, vi mo manar tai en la gronda e bella stiva en chasa da vicari Paul. Il gentar da nozzas gieva legramain vinavant, sisum seseva il brav plevon dal lieu – el era ditg sa dustà, sa perstgisond ch’i saja qua tants ed auts signurs, ma ils spus n’avevan betg laschà suenter – ed enturn l’enorma maisa sesevan forsa quaranta envidads, senza dumbrar ina rotscha uffants cun insaquantas ondas e cumars che banchettavan legramain en la chombra daspera. Ils envidads purtavan in viva suenter l’auter als dus spus che rievan e sa turpegiavan tut en ina, al signur mistral Murezi, al signur vicari Paul ed a sia massera e tut era legher e da buna luna.

Vers la fin dal stupent gentar porta il famegl grond in chanaster cun in viertgel e tschenta quel entamez la maisa. Tut surstat e tgi ligna quai, tgi tschai, mo il ‹banaher› da la Cadi, il vegl chapitani da la garda, fa bucca da rir e dat in’ensaina a signur Paul. Quel stat si, scuvra il chanaster, avra ina brev e legia cun ina vusch tremblanta d’emoziun: «In pitschen regal dal vegl aug marschal a Paris als dus spus ed a l’entira societad da nozzas.» Il vegl aug marschal – il signur aug, sco ch’ins scheva en chasa – era in aug da la consorta da Paul, aveva servì en Spagna ed en Frantscha e viveva uss a Paris, il pèz ornà cun decoraziuns e cruschs, sco cumandant d’in bel regiment da la garda. En quest chanaster sa chattavan – dudesch buttiglias da vin da la Champagne, in magnific vestgì da la pli fina saida per la spusa ed in’ura dad aur cun chadaina per il spus... Il vegl ‹banaher› aveva spert vis a traglischar il palpiri d’argient da las buttiglias e perquai aveva el ris. Legher, co ch’ils stapuns sgulavan ad aut, co che quest nobel vin sigliva e fascheva pedras en ils buccals!

Fin vers saira èn ils envidads sesids enturn maisa. Els vulevan star si, cura che l’isch s’avra ed ina deputaziun dals mats sa preschenta. Il chapitani fa in stupent enclin, tussa in per giadas tut schenà e tegna finalmain in lung e lad pled, il cuntegn dal qual era il ‹vin da chavals› suenter las veglias isanzas da nossa terra. Mistral Murezi s’auza, fa ina replica e porscha al chapitani ina rolla da daners che quel prenda cun anc pli gronds enclins. Ina giada giuadora, avra quel la rolla e sbragia sco desperà: «Dieus pertgiria, tschient ‹rihsguldis›!»

Quella saira regiva legrament nua ch’ins gieva; en l’ustaria sesevan ils mats e bavevan en bella perinadad lur ‹vin da chavals›, chantond e purtond vivas als spus; en chasa da vicari Paul udivan ins musica ed i vegniva sautà, entant ch’il plevon ed anc insaquants vegls signurs devan lur partida troccas en la chombra laterala – il brav um na s’opponiva betg, sch’ins fascheva dus sigls en tutt’onur, – gea, perfin en las abitaziuns dals paupers vesev’ins fatschas allegras; in bun bitger vin e charn na mancava nagliur. Giond il plevon a chasa, auza el ils egls vers tschiel, nua che traglischavan nundumbraivlas stailas, e di cun vusch tremblanta: «Bun Bab si là, jau engraziel a Tai, che Ti has laschà vesair tes servient il di da la reconciliaziun e da la pasch – uss poss jau ir a ruaus!»

Quai è stà il di da nozzas da Gion e da Barla.


II. L’aura mida
[edit]

In onn è passà dapi che Barla e Gion èn daventads um e dunna. Els abitavan en l’auzada sura en chasa da vicari Paul, ma els n’eran betg pli persuls. In pitschen musicant chantava, betg fitg melodiusamain, baud sin la bratscha da la mamma, baud en quella dal bab e bain savens pelegrinava el en quels dals tats. Igl era in bufatg mattatsch da strusch dus mais cun ils egls da Barla e cun il frunt dal bab. El rieva savens, ma saveva er bragir senza fin e misericordia. Quella musica dal pitschen Gieri, – uschia sa cloma il pitschen suenter l’aug marschal ch’era ses padrin – sunava dentant en las ureglias dals geniturs gist uschè empernaivel sco il meglier concert.

Barla e Gion vivevan sco enta parvis. Ella fascheva tut en chasa, cuschinava, cusiva, chantava, encuraschava famegls e fantschellas, steva si sco emprima e gieva a ruaus sco davosa, tut quai che ses um giavischava era per ella in cumond – cun in pled, ina meglra massera, ina pli bella ed empernaivla dunna na devi lunsch enturn betg.

Gion fascheva dal rest er tge ch’el saveva, dirigiva las lavurs, steva la saira a chasa ed aveva perfin bandunà las troccas, schegea che sia raschunaivla consorta n’avess gì nagut encunter, sch’el avess giugà ina giada ina partida en buna societad. El tegneva aut ses sir e quel el.

I para pia ch’il cusrin da quest vegl gerau n’aveva betg profetisà bain il di da nozzas. Er en il vitg creschiva la stima envers el da di en di, ed avend il mistral Murezi giavischà da pudair deponer sia scharscha sco gerau grond – in uffizi ch’el aveva exequì prusamain durant ventg onns – sche han ils vischins elegì unanimamain il giuven Gion sco emprim gerau da la vischnanca. El na vuleva betg acceptar, sa perstgisond cun sia giuventetgna e sia pitschna experientscha, ma el aveva stuì ceder, damai ch’el era in um scolà, sco ch’ils umens schevan. Ed en vardad, el aveva emprendì insatge, essend el stà plirs onns a S. Pieder en la scola tudestga – ina chaussa extraordinaria da quel temp – ed in onn a Sondrio en Vuclina tar in parent, per emprender là la bella lingua taliana.

Las dumengias ed ils firads saira sa radunavan tuts parents, amis e cumars ed in bun bitger vin vuclina e chanzuns na mancavan mai.

In di – igl era la stad – vegn noss Gion a chasa da la lavur per gentar, ma el era, cunter sia disa, betg fitg da buna luna. Sia dunna percorscha quai e dumonda el, tge che manchia. El dat resposta per mez ora, guarda stgir e na sagia strusch il da mangiar. La buna Barla vegn tut trista, arriva cun il pitschen Gieri e mussa quel al bab cun ses pli bel rir. Quai commova Gion, el charsina il pitschen e di finalmain tut da bass: «Guarda, Barla, jau sun pli ch’in onn strusch stà in di or dal vitg; ils parents vi S... m’han gia envidà pliras giadas dad ir tar els per dus dis, jau giess gugent, ma las lavurs senza fin e l’entir travasch na ma laschan mai temp e peda. Jau sun lià sco in praschunier e n’hai mai in di da libertad, entant ch’ils daners stattan en trucca, senza ch’insatgi giaudia quels...»

Barla steva là e na saveva strusch tge respunder. Ils patratgs gievan vi e nà, sco ils fils d’in tessì. Quest linguatg fascheva mal ad ella. Cura aveva ella ditg a ses Gion, ch’ella aveva uschè gugent, ch’el na dastgia betg avair in undraivel ed onest divertiment? Dapi cura era el in praschunier? El vuleva viagiar, ma senz’ella, senza ses uffant, negliger sia lavur, per ir suenter als plaschairs!

I gieva vi e nà en quest pitschen e grazius chau e penetrava fin giu en il profund dal cor. Ina larma sa fultschava en ils egls da Barla, cunter sia veglia; adumbatten tschertgava ella da zuppentar quella – ella cura da la vista giu e croda sin l’uffant. Cun ina vusch in pau tremblanta, ma charina, respunda ella finalmain: «Ma, mes bun Gion, sch’i ta fa plaschair, sche fa quest pitschen viadi, jau n’hai segir nagut encunter; jau carteva mo che ti pudessas forsa spetgar fin ch’il graun è sut tetg...»

E qua singluttava ella puspè, ma ella vuleva sa far curaschi per betg chaschunar a Gion in displaschair e fascheva bucca da rir, purschend ad el il maun.

Avess Gion guardà sin sia consorta, sche fiss tut stà bun, ma quella larma pasava ad el sin il cor sco in crap; el na dastgava betg auzar ils egls e per sa dar curaschi, sbragia el tut dad aut, siglind ord stiva e sbattend l’isch: «Vus dunnas na savais far nagut auter che bragir ed avais adina raschun e nus umens pudain lavurar sco tants martirs ed il davos esser semper sut la pantofla...»

Sinaquai prenda el in rastè e va per ses fatg, senza tadlar sin la vusch da la consorta ch’al clamava enavos.

A Barla batteva il cor, sco sch’el vuless siglir or dal pèz. Ella metta il pitschen che bragiva en sia tgina e sesa dasperas, ils egls plain larmas. Il linguatg ch’ella aveva udì da ses um era insatge nov. Tge vuleva quai dir? In trist presentiment era sa patrunà da ses cor, in mument aveva ella pers il curaschi. Ella na tremblava betg per ella, ma per ses um. Ma in’egliada sin il divin Salvader che pendeva vi da la crusch l’ha puspè laschà chattar ruaus. II pitschen Gieri rieva e la mamma rieva. Els eran ventiraivels.

Auter stevi cun Gion. Il sulegl traglischava, ma ses intern era trist. Pertge? El na saveva sez strusch tge che mancava. Cun il rastè sin il givè gieva el cun egliada apatica tras il vitg e marmugnava insatge che nagin na chapiva, forsa er el betg. Sin in mut sa ferma el, guarda enturn e suspira. El aveva vis sia chasa paterna e davant l’isch sia dunna e ses uffant.

La glatscha enturn il cor cumenzava a rumper, cura ch’el auda davos el insatgi a rir dad aut ora. El fa in moviment e davant el stat ses vegl camarat, il Pieder, dal qual – sco che noss lecturs sa regordan forsa – gia il gerau Francestg aveva discurrì il di da nozzas. Igl era in grond e ferm cumpogn, bain fatg, ma ses egl grisch aveva insatge fauss ed enturn la bucca sa mussava savens in tschert rir da spretsch e d’ironia che prendeva tutta confidenza. El era pauper, ma viveva bain; lavurava pauc e seseva bler en las ustarias. Nagin n’aveva gugent el, ma el era temì da blers e la dumengia, cura ch’el cumpareva en sia unifurma piemuntaisa, fascheva el bella cumparsa e baininqual matta vegniva cotschna sco in burnì cura ch’el guardava sin ella.

Vi da Gion era el s’attatgà sco ina sanguetta. Quel al aveva pajà da baiver suenter plaschair, uschè ditg sco ch’el era stà mat; ma suenter maridar eri stà a fin cun la cucagna. Al ‹Piemuntais›, – uschia vegniva Pieder clamà en il vitg – aveva quai plaschì zunt pauc ed el tschertgava da puspè recuperar la bainvulientscha ni plitost la bursa da Gion. Oz aveva el chattà ina buna chaschun.

«Bun di, signur gerau», di Pieder en tun malign. «Mettain ch’ins stoppia uss dir Els, he?»

Gion è vegnì cotschen dal fel, ma el respunda quietamain: «E pertge, sch’ins dastga dumandar?»

«Pertge?», cuntinuescha il camarat, «perquai che ti es uss in grond signur e vas mo en cumpagnia cun gronds signurs. Sa chapescha, uss es ti l’emprim en il vitg, sesas sco gerau grond en quels e tschels uffizis da cumin, vegns prest mistral e na guardas betg pli sin nus paupers schanis. Jau giavisch la buna saira al signur mistral!»

E Pieder fa in stupent enclin, accumpagnond quel cun ses rir il pli tissientà. Gion al vuleva gist volver il dies ed ir per ses fatg, ma in fauss turpetg al ha retegnì.

«Oh, oh», di el, «ti fas sco sche jau fiss in barun, e per mussar a tai che jau n’hai betg emblidà mes vegls amis, vulain nus ir tar il padrin e baiver in ensemen.»

«Bravo, uss es ti in galantum, in um da vaglia, ed i duai vegnir insatgi e pretender che tia dunna portia las chautschas, a quel rump jau il chau e las chommas!...»

«Tge, tge dis ti qua?», sbragia Gion.

«Bah», cuntinuescha l’auter, «tuppadads che las cumars raquintan cura ch’ellas filan; jau na di nagut.»

«Discurra, Pieder, uschiglio...»

«Mo plaun, mes tschut, jau na sai nagut e na crai nagut... Guarda, qua è l’ustaria, lain ir en.»

Gion suonda a moda mecanica. Sia luna n’era betg sa meglierada. Els entran en stiva. L’ustier, che cupidava sin il banc-pigna, s’auza andetgamain, prenda giu sia chapitscha e dumonda tge ch’els giavischian.

«Ina mesira dal meglier!», cumonda Gion ed ils dus camarats sesan enturn maisa. –

Ina mesira sin dus dad els? Ta smirveglias, char lectur? Gea, noss buns vegls avevan in auter magun che nus e senza sia brava mesa na seseva nagin en in’ustaria. Ils quintins eran termagls per uffants.

L’ustier vegn cun bun vin vuclina vegl, derscha en ed ils dus, ma surtut Gion, fan onur al vin.

«Ti has said, mes pitschen, la massera spargna a chasa, tge?», di il Piemuntais.

«Taidla, Pieder, jau sai bain, che ti es adina da buna luna, ma oz n’è betg il di persuenter. Uss, ora cun il marmugn, tge han questas cumars dà la bucca?»

«Sco ditg – tuppadads; ti sajas sut la pantofla da tia dunna, ma...»

«Tge, jau, il figl da mistral Murezi, jau sut la pantofla, dà adatg tge che ti dis!» Ed el dat cun il pugn giu per la maisa ch’ella ballucca sco in’aissa nauscha.

Ses camarat fa bucca da rir e considerescha en il zuppà il giuven che mussava in’uschè flaivla forza morala.

«Pieder, discurra», di Gion tut andetgamain. «Padrin, anc ina mesira!»

«Baiva, mes pitschen, igl è meglier per tai...»

«Pieder...»

«Uss taidla, jau sun tes bun ami e ta vi dir la vardad», cumenza Pieder, derschend en vin en il bitger da ses camarat che quel aveva svidà en in amen, «ma m’empermetta che ti na dis nagut a nagin e surtut betg a tia dunna.»

Gion porscha ad el il maun.

«Bun. Sas tge ch’i vegn ditg? Ti sajas il famegl grond da tia massera ed il servitur da tes sir. Bab e mamma tractian tai sco ch’ins tracta in mattatsch da scola. Ti sajas nagut en chasa, hajas nagina vusch en chapitel e sajas il nar da tuts.»

L’um da la Barla aveva pers sia colur; ses egls traglischavan ed il bitger ch’el tegneva en ses mauns tremblava. Cun vusch rauca di el: «Igl è in’infama manzegna!...»

«Po esser», di Pieder, «ma ti stos sez conceder che ti mainas ina vita ch’è imperdunabla per in schani sco ti. Pertge na vegns ti mai pli nà qua? In um en tia posiziun sto ir en l’ustaria, sto dar in scart troccas, sto esser cordial cun la glieud. Ma ti na vas nagliur; fugias l’ustaria sco l’enfiern, na discurras strusch cun insatgi e t’imagineschas da vegnir mistral...»

«Tgi di quai?», sbragia Gion.

«Tuts», cuntinuescha ses camarat ruassaivlamain, «e ti fissas forsa vegnì tar quella scharscha, sche ti ta fissas cuntegnì sco in um. Ma uss rian ils mats, cura ch’ins tschantscha da tai. Tge, dian els, nus n’essan betg per in che na paja mai ina mesira vin. Ed ils umens na vulan savair nagut da tai, pertge che ti na ta das mai giu cun els, ed uschia pos ti star tia vita in toc pur.»

«Smaledì...»

«Betg blastemma», di il tentader cun ironia, «fa quai che jau di. Mussa che ti sajas in um, va cun la glieud, dà in scart troccas, baiva ina mesira vin en legra cumpagnia e dà trumf a chasa, cura ch’i vulan cumandar. Na lavura betg sco in martir, ti ch’has ‹scheltras dublas› sco il retg da Frantscha, fa er in pau il signur e na stà betg l’entir di sper la rassa da tes chau mellen d’ina Barla che tut las cumars mussan cun il det sin tai!»

Fiss Gion stà en ses stadi natiral, sch’avessan quests pleds probablamain fatg disgust, ma uss era tut quai ch’el udiva da la bucca tissientada dal Piemuntais ieli en il fieu.

La nauscha luna dad oz, la gritta, il vin, tut quai al prendeva la sauna raschun. Sia luschezza era blessada, si’ambiziun betg main. El udiva il rir dals mats, il marmugnim dals umens ed il bagliaffim da las dunnas...

«Jau vi mussar a quels miserabels, tge ch’il figl da mistral Murezi po e sa. Pieder, ti has raschun, jau hai gia daditg sentì che la vita che jau hai manà fin uss n’è betg vengianta da mai! Ma, camarat, la Barla lascha en ruaus...»

«Tgi di dal mal da Barla? Ella è brava, charina, ma las pantoflas...»

«Tascha, Piemuntais, i duai vegnir auter!»

Gion aveva sbragì che quels che vargavan surstevan, cartend ch’i dettia bottas. I avevan bain vis Pieder, ma quel era mintga di en l’ustaria e fascheva savens bravas caneras e nagin na fascheva stim; ma cura ch’i han udì a sbragind e gesticulond Gion, ha la glieud cumenzà a sa fermar. Las pitschnas fanestras eran avertas ed ins udiva inqual pled dal discurs sin cadruvi. Pleds sco ‹Barla›, ‹sut la pantofla› ed auters pli vegnivan udids e traguttids. Quai era ina schuppa per las cumars! Ina fascheva sco sch’ella avess dad ir per aua, in’autra sco sch’ella stuess cumprar tubac en stizun ed ellas sesevan suenter sin in banc sper ina da las chasas dal cadruvi e la bucca gieva sco in mulin...

Tgi che gartegia sut ils dents da questas baterlieras, quel stat bain per insaquantas emnas. I n’è er betg ì ditg che la paupra Barla era pli ch’instruida da quai che ses um fascheva. Nus schain ‹pli ch’instruida›, pertge che la fama crescha cun mintga pass, alimentada da la calumnia, da la nauschadad e da la tuppadad. I na dat nagut ch’umiliescha pli la dignitad umana che quest infam baterlim che na schanegia nagut e sesa sco derschader sur mintga causa, sco sch’el fiss il sulet gist sin quest mund.

I avevan ditg a Barla che Gion saja cumplainamain aiver, ch’el haja ditg dal mal dad ella, gea fatg smanatschas encunter ella etc. Vus pudais as figurar la dolur da la paupra consorta! Fiss ella stada ina dunna ordinaria, sche avess ella cumenzà a far caneras, ad ir en svaniment, a currer en l’ustaria ed apostrofar ses consort – na, da tut quai n’ha ella fatg nagut, ma ina larma greva ed ardenta è crudada sin il pitschen uffant che durmiva ruassaivlamain en sia tgina. Per sventira eran tat e sir ids pli lunsch ed ella era sco bandunada da tuts, pertge che la mamma da Gion, la dunna Ursla, pudeva be dar pitschen confiert, ella giascheva gia dapi pliras emnas malsauna enta letg e spetgava cun pazienza il suprem cumià da la vita – la mort.

Ma Barla aveva energia e giudizi. Suenter avair recumandà al bun Dieu ses um, ha ella cumenzà a pensar als dis vargads. Gion era adina stà bun cun ella, diligent e spargnus, schegea ch’el aveva baininqual giada tschertas lunas che n’eran betg zunt empernaivlas; ma tgi è senza errur sin quest mund? In giuven uschè solid duess sa midar en in di? Quai n’è betg probabel, e pli ch’ella pensava e pli ch’ella carteva che las cumars hajan exagerà ed il davos era ella sa quietada. Entant vargavan las uras e la notg vegniva, ma nagin Gion na cumpareva. Ina giada aveva Barla tramess la veglia e fidada fantschella da chasa, la Margreta, vi tar il padrin, per dir al patrun che la tschaina saja semtgada, ma la buna dunna era turnada a chasa ed aveva rapportà che la stiva saja plain umens che chantian e baivian ed il Gion saja il pli legher da tuts.

Vers mesanotg ha ella tramess a letg la fantschella che vuleva er ella vegliar, ed è sa messa giu sin in canapé, ma il sien na vuleva betg vegnir. L’uffant sa dasdava magari en la chombra vischina e pronunziava tuns inarticulads, sco sch’el siemiass – la mamma sigliva si e quietava il pitschen che fascheva in mument bucca da rir e durmiva puspè. Ma la giuvna mamma n’aveva betg ruaus. Ses patratgs eran trasor occupads cun Gion; udiva ella a sa muventond insatge, sche carteva ella che ses um vegnia; devi las uras, sche pensava ella ch’el stoppia avrir l’isch e cumparair – ma igl era las duas e nagin na vegniva.

Ina tema mai sentida era sa patrunada da Barla; bainduras vuleva ella clamar Margreta, ma ella sa nuspiva da disturbar il ruaus da la veglia servienta ed en pli na vuleva ella betg laschar savair insatgi che Gion saja vegnì a chasa uschè tard. In’idea fascheva pli mal ad ella che tut l’auter, quella che ses consort haja discurrì a moda disfavuraivla dad ella en in’ustaria; quai n’aveva ella betg merità! Ma suenter avair ponderà ditg, ha ella ris e scurlattà il chau – ella na carteva betg talas chaussas.

Finalmain ha la stancladad serrà ad ella ils egls, ma i n’era betg il ruaus pacific d’autras notgs, igl era insatge tranter vegliar e siemiar. Curius! Ella pensava d’avair Gion davant ella cun egls da fieu, i chamegiava e tunava e Gion pendeva tranter tschiel e terra ed aveva nagin tegn e rieva e sgrigniva...

Qua datti in sfratg, sco sche la chasa vuless sfundrar, Barla avra ils egls e davant ella stat Gion, il bel Gion, ma en tge deplorabel stadi! Il corp balluccava, ils egls avevan pers lur splendur e n’avevan pli nagina direcziun fixa; il chau pendeva, las chommas na tegnevan betg pli e la bratscha parevan d’avair pers lur forza natirala. L’emprima glisch da la damaun scleriva mo flaivlamain la stiva e la chazzola sin maisa steva per stizzar e fascheva ina tscherta sumbriva stgira e naira che cuntrastava tristamain cun l’emprim salid da l’aurora. Barla è sa sentida sco sch’insatgi avess chatschà in stilet en ses cor cura ch’ella ha vis ses Gion en quella posiziun; ella vuleva dir insatge, ma la lieunga n’obediva betg ed ella stueva sa tegnair vi da la maisa per betg crudar.

Gion aveva sco pers la schientscha; il vin e la vanagloria avevan prendì ad el la sauna raschun – il pupratsch era aiver. Il turpetg natiral da mintga undraivel uman da sa mussar l’alva dal di ad ina persuna ch’ins charezza en ina tala posiziun è l’emprim mument sa patrunà dal giuven consort. Malgrà il vin che regiva en ses tscharvè, al ha la profunda dolur da sia dunna tutgà il cor; el fa in pass per salidar l’amia da ses giuvens onns, ma il pass è malsegir ed el stat per perder l’equiliber e sa tegna mo cun bregia vi da la pigna.

Barla na po betg supprimer in lev sbratg, e quest sbratg ha leventà l’entira gritta da Gion. Tras ses chau gievi sco sche la tempesta urlass en in guaud; i tschivlava e sgrigniva sco sch’ils nauschs sperts sesessan sin ils nivels l’emprim di da matg! La vusch da Pieder al tunava trasor en las ureglias, ma quella vusch n’aveva betg pli insatge uman; ella repetiva cun in tschert accent infernal: «Tia dunna cumonda, ti es nagut, ti restas in toc pur – pfui!» Ed ils umens purtavan vivas ad el, ma i rievan; las cumars chatschavan ensemen ils chaus e baterlavan tut da bass e bittavan egliadas tissientadas sin Gion; ed ils uffants mettevan in det sin l’auter e faschevan he! he! he!... Tut quai al è ì tras il chau, sco in chametg, ma igl è stà avunda per far endament tut quai ch’al aveva commovì e grittentà il suentermezdi.

Cun vusch rauca e lieunga greva, ma cun in tun che dueva mussar sia superiuradad – e che demussava en vardad mo sia trista posiziun –, di el a sia dunna: «Tge fas ti anc qua da quellas uras?»

«Jau – jau spetgava sin tai e sun ma durmentada...»

«Tgi ta di da spetgar sin tes um? Na sun jau betg il patrun-chasa, quel che cumonda e regia?»

«Ma tschertamain, mes Gion», respunda ella cun larmas en ils egls, ma cun il rir sin la bucca.

«Quai dis ti uss, pertge che ti temas il Gion, ma quai na pensas ti betg. Cun il det mussani sin mai; ti ta fas gronda, che ti sajas quella che porta las chautschas, che jau stoppia sentir la torta...»

«Gion, quai n’è betg la vardad», di Barla energicamain.

«Manzegnas, infamas manzegnas», sbragia il consort, «oh, ti baterliera, ti dastgas anc dementir? Confessa almain la vardad, miserabel uman!...»

«Gion, per l’amur da Dieu, betg tals pleds, jau na dastg, jau na sai betg vertir in tal tractament...»

«Tge», urla Gion, «qua has tia pajaglia!», ed el auza il bratsch per in moviment fatal. Ma en quest mument auda el la vusch da ses uffant en la stiva dasperas. Sco sch’il chametg avess tutgà el, lascha el crudar il bratsch e passa cun ils mauns sur ils egls vi. Sco en siemi vesa el Barla, alva sco in spiert, a far in pass enavos e bittar in’egliada da chasti sin el e lura a sa render en chombra per quietar quest pauper anghelet e per – bragir.

Il bab è stà là tut consternà. Quest terribel mument nua ch’el aveva auzà il bratsch cunter sia dunna al aveva puspè dà la raschun. Il spiert dal vin era fugì, ma ina terribla dolur era restada enavos. El s’accurscheva sia culpa, sa uss ch’el era stà datiers da maltractar sia dunna e sto sa dir che tgi ch’auza il maun encunter sia consorta è in pultrun, in miserabel. El vul avrir l’isch da la chombra, ma quel è serrà ed el na dastga betg insister. L’alva aveva entant stuì ceder a la damaun, ma il sulegl era oz senza chalur e senza glisch; ina greva brentina cuvriva muntognas e vals ed in zain tutgava maiestusamain da messa marveglia. Igl era oz la festa da son Gion. II giuven consort è sa regurdà da quai e cuvra suspirond la fatscha cun omadus mauns!


III. Il brischament
[edit]

La stad era vargada e l’enviern regiva senza misericordia. Naiv sin ils auts, naiv en ils bass, il Rain schelà, ils mulins airis, ils muvels en uigl e la glieud en la chauda stiva sper la pigna. Tut era quiet e mo cura ch’ils uffants bandunavan la scola devi in pau moviment. Sin lur scarsolas sgulavan ils pitschens legramain e nagina polizia n’impediva ad els quest plaschair, schegea che la glieud veglia plirava che las vias sajan uschè malsegiras.

En la chasa nua che Gion e sia dunna abitavan, eri entant pli mit ch’insanua auter. En stiva seseva Barla e sin sias schanuglias il pitschen Gieri che rieva e sigliva, ma la mamma na pareva betg uschè legra, pertge ch’ella contemplava quest anghelet cun ina zunt trista expressiun. Sin il banc-pigna giascheva mistral Murezi ch’aveva sia brava pipa en bucca, ma la pipa n’ardeva betg. I cumenzava a far stgir ed ils nivels sa chatschavan in l’auter, furmond figuras fantasticas vi dal tschiel che mussavan in blau stgir, bunamain nair, la segira ensaina d’ina malaura. I cuflava sin ils auts ed il suffel tschivlava sco sch’el n’avess anc mai fatg quest nobel mastergn.

«Ti», di andetgamain mistral Murezi a sia biadia, «quai na va betg vinavant uschia. Gion ha vieut casacca. El era in brav, ma uss n’ha el nagin ruaus sch’el na sesa betg en l’ustaria a baiver e dar chartas. Suenter che ses geniturs n’èn betg pli (ils buns vegls eran morts in suenter l’auter en sontga pasch paucs mais avant), ed el ha sia facultad en ses mauns, na sa el betg co sa cumportar per far vesair la glieud quants daners ch’el haja... quai è ina blaga che n’ha betg fin!»

«Tat, Vus prendais la chaussa memia serius...»

«Na, na, mia pitschna, jau stoss far attenziun e vegn er a far attenziun. Las cumpagnias ch’el frequenta n’èn betg per el. Il Piemuntais è in valanagut... Quest atun ha Gion cumenzà a negoziar cun biestga; ses famegl è ì cun in grond muvel sur il Cuolm da Sontga Maria a Ligiaun, ma jau sai novas ch’i n’è betg ì bain; el sto avair pers vaira bler.»

E lura questa stoda idea ch’el ha en il chau da vulair vegnir mistral il matg che vegn – el è anc memia giuven, el ha memia pauc experientscha, e lura e lura...

«E lura, tat?»

«Cun in pled, quai na va betg uschia, jau met patg. Tgi ha sveglià en el questas ideas? Sappia Dieu, probablamain puspè quest Piemuntais dal dianter...»

«Betg smaladi...»

«Dieu ma veglia perdunar, ma jau na sai betg dir auter. El è la ruina da noss vitg e da noss – Gion!»

E l’um gieva cun gronds pass per la stiva si e giu. Andetgamain sa ferma el davant Barla ch’aveva zuppà il chau en la tgina, auza dultschamain ad ella quel e vesend ses egls bletschs, cuntinuescha el cun in tun resolut: «Quai sto midar, jau garantesch. Gion sto ceder...»

«Tat!»

«El sto ceder, di jau. Crais ti che jau temia el? Jau sun in um vegl, igl è vair, ma jau hai anc forza ed energia ed jau vi che ti sajas ventiraivla... Barla, taidla tge che jau di. Ti es memia buna, memia condescenta. Mia massera da buna memoria, tia tatta, era in’excellenta dunna, ma sche jau avess vivì sco Gion viva uss, sch’avessi dà tun e chametg.»

«Ma Gion», cuntinuescha la giuvna dunna, «n’è betg uschia, sco che Vus e la glieud schais...»

Ella vuleva cuntinuar, ma quella notg da s. Gion, nua che ses consort era vegnì a chasa en in stadi uschè miserabel, nua ch’el aveva auzà il bratsch encunter ella – quella notg è puspè sa preschentada davant ses egls... Dis, emnas e mais eran vargads dapi quel mument. Ella aveva fatg naginas reproschas a Gion ed in temp era tut ì bain. Sco sch’el sa turpegiass da quai ch’el aveva fatg, aveva el lavurà prusamain e gidà sia dunna nua ch’el aveva pudì.

Ma cura che la stad era ida a fin, era el puspè sa midà. Adumbatten aveva mistral Murezi avertì, adumbatten sia bella e giuvna spusa supplitgà, l’ustaria, il negozi cun biestga e las troccas eran daventads ses idols. Betg ch’el fiss stà nausch cun sia dunna, tuttavia betg, ma el aveva tractà ella cun ina tscherta indifferenza ch’aveva fatg mal ad ella pli che tut auter. Vers la fin da l’atun eran ses buns vegls morts en in interval da paucas emnas, ed alura aveva el bragì e bragì chaudamain cun Barla sin la fossa da bab e mamma. Il cor era anc bun, ma il levsenn al aveva laschà nagin ruaus – l’ambiziun e speculaziuns nunreussidas cun biestga a Ligiaun e giu fin Lecco e Bergamo avevan bainprest puspè stenschentà il bun sem en ses pèz.

El era darar a chasa e cura ch’el era a chasa, sche aveva el lungurella e marmugnava e blastemmava adina pli savens. Las sairas passava el vi tar il padrin e savens vegniva el tard, fitg tard a chasa! Stueva el seser sco gerau grond en dretgira, sche vargavi savens plirs dis avant ch’el turnia en ses vitg; ins udiva lura da spectaculs ch’el haja gì cun quel e tschel...

Quai eran ils patratgs ch’avevan interrut Barla en ses discurs e quels eran trists avunda. Sco sch’il tat avess lignà quellas ideas, cuntinuava el: «Lascha far mai, mia pitschna, e ta consolescha. Ti n’es betg la culpa, sch’i va uschia; tut lauda tai, ti na dis mai in dir pled e quai è endretg. Mo dapli energia, mia pitschna! Ans lain unir e guardar, sch’i na sto betg ir meglier.»

«I sto ir meglier», repeta Barla. «Il bun Dieu na banduna betg nus. Vesais, tat, Gion è meglier cha quai ch’i din; el è adina stà bun uschiglio e Gieri bitscha el da cor, quai è ina buna ensaina!»

Ed ella rieva miaivlamain.

Il tat aveva entant puspè envidà la pipa, mess il chapè sin il chau e fatg in pass encunter l’isch per ir giuadora.

«Vus giais, tat?», dumonda Barla.

«Gea, i tutga da rusari ed jau vom in mument en baselgia. Suenter fatsch jau forsa anc in sigl vi tar il padrin ed a las otg sun jau puspè enavos. Paina buns maluns, pitschna, ed in brav toc chaschiel, ed uss Dieu pertgiria!»

«Sta bain, tat», salida la giuvna dunna ed il pitschen Gieri en sia tgina stendeva la bratscha, sco sch’el vuless era purtar ses salid al bun vegl. Quel ha er chapì l’intenziun dal pitschen ed al ha bitschà da cor. Gieri rieva dad aut, ils egls dal tat traglischavan ed er Barla fiss stada ventiraivla, sch’il patratg che Gion era uschè darar a chasa n’avess betg disturbà la pasch da ses cor.

Il tat è ì per ses fatg da la via giu encunter il cadruvi. Il suffel aveva stgatschà ils nivels e la glina traglischava gia, schegea mo flaivlamain. La glatscha vi da la funtauna sumegliava l’argient e la muntogna ed ils glatschers eran alvs, sco sch’i n’avess mai dà ni crappa ni erva. Il cadruvi era vid e mo qua e là udivan ins il stgadanim d’inqual vatga en ils uigls vischinants. En baselgia chantavani l’uffizi da morts e las vuschs avevan in tun profund e trist. Las glischs a l’intern dal tempel bittavan flaivels radis sin il santeri e las cruschs da lain e da crappa resplendevan mirvegliusamain.

Il vegl mistral steva là ed aveva emblidà ch’el vuleva prender part dal servetsch divin. Millis reminiscenzas sa faschevan vivas en sia memoria, sia buna dunna, ses uffants ch’eran tuts morts, ils nauschs temps da las partidas, il matrimoni da sia pitschna – sco ch’el numnava Barla –, ed il dubius sa cuntegnair da Gion. Quell’idea ha dà ad el si’energia. «I sto vegnir auter» – quai repetiva el trasora.

Il zain aveva entant annunzià l’Ave Maria ed ils prus bandunavan la baselgia. Tgi sa fermava anc davant ina modesta crusch e fascheva ina curta oraziun, tgi gieva en tutta furia a chasa, tgi era da buna luna, tgi trist. Las mattauns fugivan sco sch’ellas n’avessan mai vis glieud e las maridadas baterlavan anc in’urella avant che sa render en cuschina a far ina brava buglia ni tartuffels brassads cun broda, sco ch’i fiss stà lur duair (da quests miserabels cafés sco ch’ins baiva ozendi, na savev’ins anc pauc da quel temp). Il pli bler da far avevan ils mats ed ils umens giuvens. Quels furmavan in rudè e ueila! nauadora cun las pipas. Quai è in pitgim cun fier e crap (zulprins era medemamain insatge nunenconuschent) ed in rir ed in dar la bucca. Arda la pipa, alura cumenzan ins a discurrer: co che la biestga da l’aug dettia bler latg, co ch’il fain saja stgars, co che la Maria ni la Tina duaja maridar il Toni ni il Semproni, co ch’ins haja puspè chattà duas vatgas en ina chadaina ed uschia vinavant, gist sco sch’ins sa chattass tranter ina massa dunnas maridadas e nunmaridadas.

Gion cun ses famus camarat, il Piemuntais, ed insaquants cumpogns da mediocra conduita sa tegnevan d’ina vart e discurrivan sut vusch.

«Lain pinar l’aura?», dumonda in giuvenaster cun chavels cotschens ed egls grischs.

«Pervi da mai», di il Piemuntais.

«D’accord», respundan ils auters.

«Gion, ti vegns er», di in auter, in grond e bel giuven, ma cun egls che tradivan grevas passiuns.

«Na, jau sun stanchel; nus essan stads si las notgs vargadas ed jau vi ruassar...»

«Ha, ha, ha!», ri la cumpagnia.

«Tge datti da rir? Jau na vegn betg.»

«Ve, mes tschut, ti has fortuna quels dis», di il Piemuntais. «E dal rest», cuntinuescha el tut da bass, «è l’Ollandais qua ed ha tratg sia pensiun. Il negozi cun biestga e cun laina ha levgià tia bursa, ina partida trischac pudess remetter tai in pau. Ve.» Gion di ni gea ni na e suonda ils auters.

Tge vul quai dir, ‹pinar l’aura›, dumondas ti, char lectur? Pinar l’aura vuleva dir dar chartas ed il trischac era in gieu da hasard che vegniva giugà savens e plain passiun.

En stiva da l’ustaria che nus avain gia visità pliras giadas ardevan in pèr chazzolas da fier d’antica construcziun, sco ch’ins vesa anc ozendi baininquala. La chombra sezza na variava betg zunt bler da quellas che nus vesain actualmain en ina chasa d’in pur bainstant, sulettamain las fanestras eran anc pli pitschnas e stretgas e la pigna pli gronda e massiva.

Enturn ina maisa sesevan insaquants mats e devan troccas; davant els paradava in brav quantum vin, dretg vin vuclina, pertge che las triaccas ch’ins sto baiver en noss benedì temp eran anc nunenconuschentas.

La stiva sa populescha in pau a la giada. Mats ed umens sa fan natiers; tgi sesa qua, tgi là. L’ustier e sia fantschella van e turnan, mesas e mesiras cuvran las maisas. Il discurs manà sin cadruvi cuntinuescha, ma er las troccas èn occupadas, ni plitost ellas occupan ina gronda part da la societad. «Bagat» e «nar», quests pleds sa repetan savens avunda. Qua dat in cun il pugn giu per la maisa e zundra, in auter fa zacras che ses camarat haja dà uschè mal, entant ch’il camarat baiva cun il pli grond ruaus, sco sch’i na dess naginas troccas en las Trais Lias. Tgi tira tubac, tgi fima, tgi dat la bucca, tgi tascha, – las fisionomias èn fitg diversas, ma in aspectatur attent avess tgunschamain pudì vesair che l’attenziun da blers era dirigida vers l’isch, sco sch’ins spetgass insatgi.

Finalmain s’avra l’isch ed ina societad da pliras persunas cumpara en stiva. Igl era Gion, ses cumpogn, il Pieder, dus ni trais auters e finalmain l’Ollandais, dal qual ils auters avevan discurrì sin cadruvi. Quest um era bain vestgì, aveva sia tarschola, in chapè a trais pizs, chautschas curtas da pon ed in bel tschop da colur brina; ins avess tegnì el per ina persuna d’onur, sch’el n’avess betg gì insatge vi dad el, insatge ch’ins na savess betg descriver, ma che tradiva che quest Ollandais stueva esser ina persuna cumina, fitg cumina. Gion era medemamain sa midà dapi il di che nus al avain vis a far nozzas, ma la midada n’era betg stada en sia favur; l’egl aveva pers l’anteriura vivacitad ed igl era sco sche sias forzas moralas e fisicas fissan flaivlentadas, sche betg ruttas.

Entrond en stiva, dattan ils novarrivads la buna saira e Gion va da maisa a maisa e salida. Ils blers porschan ad el il bitger, ma betg tuts. Baininqual sa volva da l’autra vart. Quai n’era betg ina buna ensaina. Ma Gion na fa betg cas, el n’ha remartgà nagut, ni vul avair remartgà nagut. La societad cun la quala el era vegnì aveva entant bandunà la stiva ed era sa retratga en la chombra vischina. Gion suonda e serra l’isch. Strusch che quai era daventà, sche cumenza la glieud a scurlattar il chau ed a tschantschar tut da bass.

Tge schevani? Pauc dal bun, char lectur. Tgi pretendeva che Gion saja daventà in giugader che n’haja nagin quità per dunna ed uffant, tgi vuleva savair ch’el haja sfarlattà ina gronda part da sia facultad cun il gieu, cun negozis e cun auter; auters na cartevan betg quai, puspè auters supponivan e profetisavan la ruina da sia chasa, ma tuts eran d’accord ch’il giuven saja sin ina via privlusa e storta.

Questas expectoraziuns e lamentaschuns èn dentant vegnidas interruttas entras l’arriv dal sir da Gion. Quest brav um aveva in aspect trist e serius ed ha salidà tut tgeuamain, ma ses salid è vegnì replitgà cun general respect. Ils chavels alvs dal vegl signur e ses nobel caracter avevan gudagnà ad el la stima da tuts. Ils purs fan plazza ed el sto seser tranter quels e discurrer da temps passads, schegea che ses patratgs eran occupads cun autras chaussas, forsa cun Gion che sa chattava en la stiva dasperas.

Il bun um tschertgava insatgi cun ils egls e na chattava betg. L’ustier al aveva dentant chapì ed ha fatg in segn, sin il qual il sir ha dà cun il chau, faschond in grev suspir. I dat las otg ed el s’auza dond la buna notg. La societad auza il chapè ed il bun vegl banduna la stiva, schend a l’ustier: «Padrin, schai che jau giaja; nus spetgain el a tschaina!» L’ustier conferma cun il chau e fa chazzola.

En la chombra sper la stiva seseva entant la societad, da la quala nus avain discurrì. Il trischac regiva. L’argient e baininqual ‹dubla› sigliva legramain, considerablas summas eran impegnadas en il gieu. Pliras buttiglias da vins fins cuvrivan la maisa. I giugavan ed il Gion gudagnava. L’ustier repeta ad el en l’ureglia ils pleds dal sir, ma il giuven tschorventà na dat nagina resposta, schegea ch’il cor al vuleva admonir.

In pèr bandunan per in mument la stiva ed el, il Pieder e l’Ollandais pledan sut vusch. Pieder emprova da surpledar si’unfrenda: ch’el haja puspè fatg in viadi per las vischnancas enturn, ch’ils umens da plirs vitgs al sajan favuraivels, ch’el stoppia victorisar tar las proximas elecziuns, ma ch’el, Pieder, stoppia anc avair daners per cumplenir l’ovra. Gion rieva tut cuntent e siemiava gia dad esser mistral. L’Ollandais sustegneva Pieder tge ch’el pudeva e quels dus stgamiavan da temp en temp tschertas egliadas che vulevan dir: «Nus avain l’utschè!»

Tgi però era quest Ollandais? Quai na saveva nagin; in indigen n’eri betg; el discurriva in rumantsch corrupt ed aveva ina pronunzia franzosa. El era vegnì en las Trais Lias schend ch’el saja incumbensà da pliras grondas chasas a Paris ch’hajan l’intenziun da tschertgar metals prezius en nossas valladas, spezialmain a Favugn, nua ch’i duaja dar aur senza fin. Spendend el blers daners ch’el aveva chattà sappia Dieu nua, ha el bainspert piglià plirs utschels ed in da quels era Gion.

Senza experientscha e senza enconuschientschas da quai ch’il mund è e porscha, da buna fai e da grond levsenn, aveva Gion emprestà fermas summas a l’engianader ch’aveva adina stgisas cura ch’i sa tractava da mussar tge fritgs che quels daners avevan purtà. L’Ollandais – che pretendeva d’esser in uffizial ollandais en pensiun ch’abiteschia en nossas cuntradas per l’amur da la libertad – aveva sco gidanter il Pieder, ed els dus faschevan bunas fatschentas, numnadamain cun Gion ch’aveva gia fatg daivets per vegnir tar ritgezzas siemiadas. Il gieu aveva gidà ils schanis en lur projects, els avevan laschà gudagnar in temp lur unfrenda e lura perder e las sperditas surpassavan per lunschor il gudogn.

Oz aveva Gion per in mument fortuna, ma quella al ha prest bandunà ed ils rentschs gievan e na vegnivan betg pli. Ses maun tremblava, ses egls traglischavan malruassaivlamain ed ils daners sgulavan. El zundra e sghigna e tschels rian diabolicamain – qua tuni tras las vias, il zain tutga da sturn ed in sbratg da sgarschur sa fa sentir, sul sulet en il ruaus da la notg: Fieu!

Sco tun e chametg or d’in tschiel serain e senza nivels, uschia ha quest clom mess la tema e la sgarschur en la stiva, nua che sa chattavan ils giugaders. Els èn s’auzads en tutta furia, han contemplà in l’auter e la fatscha da Gion era alva sco quella d’in spiert. Curt suenter avevan ils blers bandunà la stiva, sulettamain l’Ollandais e Pieder èn restads enavos in pitschen mument ed han profità da quel – prendend ils daners che Gion aveva emblidà, sco utschels da rapina che sa bittan il davos mument sin lur unfrendas...

Sin via creschiva la canera da pli en pli. Dunnauns ed uffants, vegls e giuvens – tut curriva, tut sbragiva, tut cumandava e nagin n’obediva. Il zain repetiva il clom d’agid cun sia lieunga da bronz e gia udivan ins da lunsch la resposta dals vitgs cunfinants; per fortuna na gieva il suffel betg, ma tuttina era la sgarschur gronda al lieu, pertge ch’il fieu è adina stà in terribel element cura ch’el ha surpassà ils cunfins ch’al ha dà il maun dominatur da l’uman.

Gion è prest stà sin via. Il medem mument sa senta el tschiffà per in bratsch; el guarda enturn, igl era ses sir.

«Sir, nua brischi?»

«Tia chasa paterna è en flommas», respunda il vegl cun vusch bassa e seriusa, «ve!»

Ils dus umens festinan ed arrivan finalmain sin ina collina ch’era sclerida sco sche la pli bella glina avess resplendì. Igl era ina scena indescrivibla. Il tschiel era nair, ma il fieu ch’aveva gia traguttì il tetg da la bella e gronda chasa illuminava la stgiradetgna e resplendeva mirvegliusamain la grippa da la muntogna ch’i fascheva in effect sco sche las muntognas enturn fissan stadas d’argient. La chasa da Gion sa chattava bunamain isolada sin in pitschen mut e dominava uschia il plaun lunsch enturn, il qual era surtratg cun ina cuverta da naiv, dira sco glatscha. Il reflex da las flommas crudava sin il plaun en nundumbraivels radis e l’aspectatur carteva d’avair davant sasez in lai schelà, sclerì da fieus artifizials. La glieud che gieva e vegniva sumegliava puncts nairs che bittavan lungas sumbrivas fantasticas. Igl era in spectacul magnific, ma in spectacul che fascheva il medem mument sgarschur.

Gion e ses sir n’han betg fatg lungas; els èn cun ina giada sa chattads en il mez da la fulla. Ils indrizs cunter il fieu eran da quel temp anc pli imperfetgs che ozendi. Ina polizia na devi er betg; mintgin fascheva tge ch’el chattava per bun da far; er las squittas mancavan, ni eran zunt mediocras e d’ina construcziun patriarcala. Il medem dischurden regiva oz davant e davos la chasa incendiada. Il fieu stueva esser sa sviluppà cun ina forza e sveltezza extraordinaria, pertge ch’ina mes’ura avant n’aveva anc nagin remartgà la minima chaussa. Il fieu era gia s’impatrunà dal tetg e dals edifizis laterals; clavà ed uigl cumenzan a brischar. Ils umens avevan liberà il muvel da lur chadainas, ma quel era stinà e na vuleva betg bandunar l’uigl. Mo qua e là vesev’ins a siglind in biestg che curriva sco sch’el avess il sturnizi. Quai era in sbragir, in urlar, sco sch’i fiss stà il giuvenessendi. Generala confusiun, obedientscha nagina, commando dapertut; buna veglia da tuttas varts, energia nagliur. Entant fascheva il fieu adina pli gronds progress. La segunda auzada steva en flommas, mintga mument pudeva il tetg precipitar...

Gion aveva pers cumplainamain il chau; el sa regorda d’avair ina ferma summa daners en ina da las chombras che stuevan uss brischar, ultra da quai ses cudeschs da quint, sias scrittiras... Il vin ch’el aveva gia consumà, il gieu ed uss quest eveniment nunspetgà e terribel avevan prendì ad el tutta energia. El vuleva sa precipitar en la chasa che brischava, qua sa posa in maun levamain sin ses givè, el sa volva e vesa Barla, quella buna e nobla creatira ch’el aveva negligì tantas giadas e che steva uss sper el en quest grev mument sco ses bun anghel protectur...

La preschientscha da sia consorta ha fatg star stut Gion, ma be per in mument. Ses spiert, tschorventà da la passiun, ma betg predominà cumplainamain, ha spert chattà il curaschi ch’el aveva pers. El strenscha a Barla il maun e sa metta a disposiziun a vicari Paul ch’aveva remess l’urden e la disciplina. Quest um vegl sviluppava in’energia singulara en il mument dal privel; il respect general ch’ins demussava envers el aveva fatg miraculs; ils umens obedivan ad el, sco sch’el fiss stà lur chau suprem; in pèr uras da lavur e sforzs han bastà per surventscher il furius element; las flommas han stuì ceder, al tumult è suandà il ruaus, la fulla è s’allontanada e mo insaquants umens èn restads enavos per vegliar ed impedir ch’il fieu prendia novas forzas.

I chatschava dis cura che vicari Paul, Barla e Gion èn turnads a chasa. Il giuven aveva anc ina giada contemplà quella loscha e bella abitaziun che ses bab da buna memoria aveva laschà construir cura ch’el era sa maridà. En la glisch intscherta dal nov di aveva el vis las ruinas da quest edifizi ch’era ina giada sia legria e ch’era uss mo ina muschna naira e senza furma. In tristissim sentiment, ina dolur senza terms aveva prendì possess da ses cor, ma la stancladad n’al concediva pli nagin patratg cler – paucas minutas suenter aveva la sien serrà ad el ils egls...

Il di suenter è stà in di da profunda tristezza per Gion. I dat muments en la vita umana, nua che tut s’accumulescha sin in chau per smatgar quel, sch’i fiss pussaivel. E Gion na dastgava betg dir ch’el suffriss tut quai innocentamain. Ti sas, char lectur, co ch’el aveva vivì ils davos mais; ti sas che las bavrondas ed ils strapazs avevan attatgà vivamain las forzas dal corp; ti sas che speculaziuns e gieus avevan ruinà sias finanzas ed uss era il davos e pli fatal culp vegnì ed el stueva sa dir ch’el haja sfarlattà ina considerabla part da sia gronda fortuna, ertada da ses buns vegls. Assicuranzas na devi er betg da quel temp e quai ch’era pers, restava pers – sulettamain il bun Dieu e buns umans pudevan gidar.

Quel di ha Gion pledà uras ora strusch in pled, ma el prendeva savens en bratsch il pitschen Gieri e contemplava el cun in’egliada dolurusa. Er sia consorta fixava el zuppadamain e tschients patratgs gievan tras quest chau turbulent ed inquiet. El sa fascheva da tuttas sorts reproschas, meritadas e nunmeritadas, vuleva sa meglierar, ma il patratg che sia fortuna giaja da rendì al empleniva cun desperaziun. L’egliada da ses sir evitava el; el temeva l’expressiun energica da quest um cun ils chavels alvs e cun il cor giuvenil...

I n’è er betg ì ditg che vicari Paul ha pretendì dal schender pled e fatg dals eveniments dal davos temp. Ses pleds n’èn betg stads dirs, ma serius. Cun tut ruaus, ma er cun tutta energia ha il vegl admonì quest giuven ch’aveva empermess tant e tegnì uschè pauc. Nus avain gia vis che Gion n’era betg ina natira energica, e natiras a las qualas manca l’energia sbassan gugent il chau sut il maun ferm e vigurus d’in auter, numnadamain sche quest auter è ina persuna d’autoritad e d’in caracter stimabel.

Vicari Paul ha mess davant ils egls al giuven consort tut las consequenzas da ses depurtaments pauc onurifics, el al ha admonì, gea rugà da reprender la via da la lavur, da la charezza per la chasa e da la pasch. La ruina smanatschia el e forsa er sia famiglia sch’el cuntinueschia quella vita; el duaja prender curaschi, sa deliberar da las chadainas che lian el moralmain e cumbatter sco in um... Gion aveva ils egls bletschs ed ha empermess meglierament, ma el n’ha betg gì il curaschi da confessar a ses sir cumplainamain e tenor vardad la situaziun da sia facultad...

Avess el be suandà questa buna inspiraziun!

Vers saira è Gion vegnì fitg malruassaivel. Baud prendeva el ses uffant, baud gieva el or en cuschina per envidar la pipa, ma quella na vuleva betg arder. Sia consorta contemplava el zuppadamain cun egls che tradivan tema e speranza, ma tema e speranza han stuì ceder a la dira realitad. Ina fevra ardenta e vehementa è sa patrunada da Gion ed ha bittà el sin il letg. La proxima notg han millis fantasias cumenzà a turmentar il malsaun; el veseva quai e tschai, e visiblamain gieva ina sgarschur tras ses cor, cura ch’el pronunziava ils nums da Pieder e da l’Ollandais... Ma sper ses letg vegliava il bun anghel pertgirader da sia chasa, la Barla, levgiond las grevas uras da sia malsogna e purtond al pauper malsaun insaquants muments da pasch...


IV. Il di da cumin
[edit]

Dis, emnas e mais eran puspè vargads. La primavaira cumenzava, ma ella era anc flaivla. Oz sulegl, damaun plievgia ed en curt puspè naiv; inqual giada cuffla, inqual giada in suffel miaivel e frestg. Gion è puspè restabilì, la forza giuvenila aveva surventschì las sgarschurs da la mort ch’aveva spluntà vi da ses cor. In bun medi, vegnì aposta da Cuira – insatge extraordinari da quel temp –, l’attenziun admirabla da sia consorta, dal bun tat e da la veglia Margreta e la finala sia buna constituziun al avevan puspè dà la sanadad.

In di sulegliv da mars aveva Gion bandunà per l’emprima giada la chasa e fatg ina spassegiada; la colur e las forzas eran svanidas, ma la primavaira ha fatg miraculs. L’avrigl pudeva el gia far sias lavurs ordinarias ed el lavurava prusamain e diligentamain. Vicari Paul aveva mess en urden ses quints, uschè lunsch sco ch’igl era pussaivel, pertge che daivets zuppads na sa laschan betg annullar. La chasa brischada dueva vegnir reconstruida e las lavurs preparatoricas eran gia fatgas. La reconvalescenza, ch’è ina mamma da buns propiests, la vischinanza da sia consorta e da ses uffant, ils discurs raschunaivels dal sir e la lontananza da ses trists cumpogns al avevan megliurà e disà a la vita tgeua e quieta da la chasa.

Sulettamain in patratg n’al vuleva betg bandunar, ni plitost Gion na vuleva betg sa deliberar da quel – in patratg d’ambiziun, ina tentaziun illimitada da s’auzar, da purtar in titel – e quai patratg aveva in’attracziun extraordinaria, sco sch’i dess uschiglio pauc auter sin quest mund – vegnir mistral, esser l’emprim en ses cumin, vesair ils purs ad auzar lur chapels davant el, quai era ses siemi preferì.

El stueva bain dir a sasez che quest siemi haja gia custà tants daners e bain er in tant da sia sanadad, ma el fascheva il propiest da spargnar en auters reguards, da spargnar conscienziusamain. Ma quell’idea stueva vegnir realisada! Da tut quai n’aveva el dentant mai discurrì ina silba, ni cun sia consorta raschunaivla, ni cun ses sir experimentà, bain savend che quels avessan scusseglià d’in tal pass...

Ina gutta en il chau al aveva chatschà in schani ch’aveva evità d’al visitar avertamain en sia chasa, ma ch’al persequitava sin vias e trutgs deserts, e quest schani era Pieder. Mez avrigl aveva la primavaira triumfà cumplainamain e las lavurs marschavan senza interrupziun. Gion, restabilì dal tuttafatg, stueva vargar in pitschen guaud per arrivar tar in prà, nua ch’el laschava schuar. Quest pitschen guaud serviva als dus umens sco lieu da conferenza.

Sch’ins vul dir la vardad, sche sentiva Gion in spretsch per ses vegl camarat che sa manifestava savens en pleds ed expressiuns; il Piemuntais era stà quel ch’aveva leventà ed educà en ses cor innocent e bun da natira tschient passiuns ch’el aveva uschiglio mai enconuschì; il Piemuntais aveva mussà ad el il gieu, il baiver, mess ad el en chau quella sventirada ambiziun – chaussa chapaivla pia che Gion na nutriva betg ina gronda stima per l’anteriur schuldà dal Piemunt. Da l’autra vart stueva el confessar che sche Pieder purtava en blers reguards ina part da la culpa, el sez portia l’autra, pertge che la finala è mintgin ses agen signur e patrun. A l’entschatta aveva el evità cumplainamain quest trist cumpogn, ma ses flaivel caracter n’ha betg pudì resister a las tentaziuns che l’auter picturava cun colurs vivas ed ardentas.

Pieder aveva midà sia moda da conversar ed apparentamain er ses depurtaments. El discurriva pauc d’ustaria e chartas, ma tant pli dal proxim cumin e d’‹onur a tgi che merita onur›. Envers Gion fascheva el cumpliments, e stueva el s’exprimer davart Barla ni il tat, aveva el ina bucca dultscha sco mel. Quai era ipocrisia – fatg da glisner, sco ch’i vegn ditg tar nus, la pli infama e detestabla chaussa ch’i dat sin quest mund – e Gion sentiva quai bain pli u main cleramain, ma l’intschains dal cumpogn al surprendeva ed el sa laschava liar sco in uffant.

Tadlava el sin Pieder, sche na pudevi betg mancar sin la proxima tschentada. Nair sin alv mussava lez quai. En quest vitg tantas vuschs, en tschel anc pliras; qua millis empermischuns, là la meglra veglia da gidar e sustegnair. El na carteva betg tut al giuvenaster, ma in pau carteva el tuttina. E lura datti adina glieud che vulan sa far bainvis, e quels vegnivan tar Gion ed al encuraschavan cun buns pleds e bunas inspiraziuns.

Ins sa che dal temp che noss’istorgia gioga, vegnivan las plazzas publicas ed ils posts d’autoritad – ins dastga bain dir – cumpradas. Las vuschs dals umens eran vendiblas e tgi che pajava il pli, aveva er la gronda partida. I deva bain er excepziuns, ma betg zunt numerusas e baininqual che paradava sco quai ni sco tschai, saja en Vuclina, saja en cumin, aveva d’engraziar quellas onurs main a ses chau che a sia bursa. Quai eran tristas relaziuns e betg degnas da la veglia e libra Rezia, ma ellas existivan ed eran da grond’impurtanza. Imitaziuns en il pitschen existan para anc uss, pretendan nauschas lieungas. Èsi vair?

Chapeschas uss, char lectur, pertge ch’il ‹mistral› aveva fin lura custà tant a Gion. Ti vegns dentant er ad avair lignà che las fermas summas n’eran betg stadas impundidas cumplainamain da Pieder per talas fatschentas e ch’ina considerabla part da quels bels rentschs eran marschads en sia giaglioffa. Gion aveva bain gì in tschert presentiment da tut quai, ma ses camarat ed insaquants giuvenasters avevan manevrà uschè bain che la paupra mieur era tschiffada...

Igl era otg dis avant la tschentada e l’ustaria dal padrin era cumplainamain plaina. Mats ed umens sesevan enturn las maisas e bavevan e chantavan, purtond in viva suenter l’auter al futur mistral. Quel seseva entant en la stiva cunfinanta, circumdà da sia veglia, a nus bain enconuschenta societad ch’al fascheva cumpliments senza med e mesira.

Ma Gion n’era betg zunt da buna luna. Vicari Paul aveva udì da ses bels projects ed al admonì energicamain da betg ir cun il chau en il satg. Il brav um enconuscheva ils utschels vi da lur plimas ed aveva ditg a ses schender senza resguard si’opiniun; ch’el saja anc memia giuven per s’occupar da talas chaussas e forsa er betg abel avunda. Quest davos pled aveva tutgà il giuven en sia part pli sensibla, l’ambiziun. El aveva gia auzà la vusch, ma in’egliada supplitganta da sia consorta al ha discharmà. Il tat aveva declerà cun paucs pleds ch’el na sa maschaidia betg en fatschentas d’uschè delicata natira, ma ch’il proverbi sa clomia che tgi che na veglia betg udir, stoppia sentir, ed aveva bandunà la stiva. Barla aveva medemamain fatg ses pussaivel, ma Gion aveva inqual giada in chau dir, dir sco in mogn, ed era ì per ses fatg – en l’ustaria, la quala el turnava a visitar pli e pli savens.

Là aveva el chattà sia bella societad e là han ils cumpogns fatg lur quints, repassà lur plans, bavì e giugà fin ch’il tschiel ha dà il bun di... Pajà aveva natiralmain Gion e sa spartend da Pieder e da trais auters pressapauc dal medem caliber ha el dà enta maun a quels ina greva bursa emplenida cun argient – ina summa ch’el aveva prendì ad emprest il di avant d’in u l’auter gidieu da cardientscha cristiana, pajond grevs tschains. Ma tge empurtava quai!

Uss era Gion da bun umor e discurriva tut dad aut, entant ch’el gieva a chasa: «Gea, gea», scheva el, «i va, i sto ir; tut è per mai: hai brevs da T... e da C... e mistral Toni e l’assistent Ludivic cun lur partida fan quai ch’i san per mai. Nagin na sa far in’opposiziun da vaglia... Juhè! Victoria!»

Ils otg dis avant la tschentada èn vargads per Gion tranter speranza e tema. Dus ni trais vitgs aveva el visità persunalmain e sa recumandà als mats, sco che quai era disa da quels temps. Las ensainas fissan stadas, per in egl pli exercità che ses, betg fitg favuraivlas. Ma Gion enconuscheva pauc il mund ed ils cumpliments che vegnan fatgs per il pli a mintgin che paja ed empermetta da pajar anc dapli prendeva el per vardad. Cuntent da sasez era el turnà il venderdi en ses vitg natal ed aveva gì novas conferenzas cun ses curriers. Tenor quels era tut pinà – i na pudeva betg mancar.

Il vegl vicari Paul n’aveva betg discurrì pli da quella fatschenta, be la sonda vers saira aveva el repetì sias admoniziuns e scusseglià pli che mai. El aveva udì a tunar tschertas vuschs che na plaschevan betg ad el; i deva anc auters candidats ch’aspiravan, «da derivanza nobla», sco che amis al avevan relatà, e la chaussa gieva zoppegiond. Il bun vegl era in mument indecis sch’el duaja porscher il maun a ses schender, ni laschar ir ils eveniments sco ch’i vulevan.

Fiss Gion sa confidà ad el, fiss el sa distanzià da ses cumpogns ed avess el surtut spetgà anc dus onns – tgi sa, forsa avess el fatg insatge per el; cun si’influenza e ses numerus amis avess il fitg stimà vicari pudì obtegnair resultats segirs per il schender. Ma quel tascheva e sa zuppava ed il vegl ha finalmain fatg il propiest da sa maschadar en nagut e da mo dar buns cussegls; na vulevan quels betg vegnir tadlads, bun – habeat sibi! aveva el ditg en in mument da betg fitg buna luna.

Quella sonda saira ha Barla bragì chaudas larmas – da dascus: cun ses um aveva ella discurrì energicamain; quel era, ins dastga dir, fugì en l’ustaria. Là era el retg quella notg, mats ed umens na mancavan betg ed il vin curriva legramain...

La dumengia da la tschentada era arrivada. La chapitala dal cumin era emplenida cun glieud giuvna e veglia, mats ed umens en il vegl costum original dal Grischun. Il tschiel era senza nivels, muntognas e vals vestgiva in verd frestg, ils glatschers traglischavan sco argient – cun in pled: la natira celebrava sia festa da la primavaira. Er il cor dals umans era emplenì cun legrament, schegea che quest legrament aveva in caracter zunt mundan.

En las ustarias e davant quellas udivan ins a chantar e tschivlar ed umens e mats bavevan cun chazs or da buts avertas. Tgi aveva pajà tut quai? – En mintga cas insatgi ch’aveva in interess. Il vin aveva gia stgaudà il chau a plirs ed il chant n’era betg adina fitg correct. In aspectatur attent avess ultra da quai percurschì ch’ils umens da las diversas vischnancas avevan lur agen lieu da reuniun, nua ch’i vegniva discurrì dal di da oz; baininqual num udivan ins a pronunziar e betg adina cun gronda curtaschia...

Il tun dals schumbers interrumpa il discurs general. La fulla emplenescha las vias ed ils prads enturn il vitg. Il mistral cas en mantè cotschen, precedì dal salter cun las colurs da cumin e circumdà dals commembers da las autoritads, marscha vers la plazza nua ch’il pievel suveran duai eleger libramain ses chaus. In til da mats armads cun vegls fisis ed accumpagnads da las diversas bandieras proceda en urden militar e fa las onurs als ‹signurs›. II ‹fifer› ed ils schumbraders avanzan, accumpagnads dals mattatschs ch’han grondissima festa.

«Faschai ‹rin›» – cumonda il salter.

La massa obedescha, ma betg gugent; i dat in pau dischurdens, ma per il mument tascha tut, avend il mistral avert l’engirament. Ils umens èn sa scuverts e pronunzian solennamain ils pleds fixads dal tschentament. Igl era in spectacul imposant da vesair quels umens da la veglia Rezia en lur vestgids grischs a s’enclinar davant il Segner. Finì l’engirament datti nov moviment, las retschas s’avran e qua e là vesan ins magnificas unifurmas, surcusidas en aur ed argient – igl era uffiziers da la garda svizra en servetsch dal retg cristianissim Ludivic XV. Quels signurs spassegiavan e faschevan lur remartgas inqual giada ironicas, ma per il pli bainvulentas...

Uss cumenzan las elecziuns e quel e tschel vegn proponì. I dat canera e disputs, las vischnancas rivaliseschan. Ina pitschna pausa ed ils chaus stgaudads dal vin han pers lur flegma natiral. Bratscha s’auza e sa sbassa, qua datti in pitgim, là risadas, las fridas n’èn oz betg charas ed ina rusna en il chau na prendevan noss babuns betg memia grev... Vai gea anc ozendi la tschantscha dals umens d’ina tscherta vischnanca che cumparevan sin cumin cun festa enferrada...

Il tumult chala entant ed il mistral vegn en elecziun. Il ‹cass› n’ha betg acceptà, in auter sto suandar. Il num da Gion vegn numnà, d’ina vart dal ‹rin› audan ins in hurra!, ma quel n’è betg zunt viv. Là sa chatta er Gion sez, circumdà da ses ‹état-major› cun Pieder a la testa...

«Quindesch ‹bazs› per um», cloma ina vusch.

«Sedesch», sbragia in’autra.

«Deschdotg bazs», repeta l’emprima.

Il tumult daventa puspè pli grond, per sa quietar danovamain. Gion aveva pers la colur e tremblava d’emoziun.

Il mument da l’elecziun è vegnì. Gion e sia garda han vulì far in davos sforz. La vusch da Pieder sa fa anc udir ina giada: «Deschnov ‹bazs› per um!»

In ruaus marventà è suandà quels pleds. La partida adversaria n’aveva betg spetgà ina tala purschida. Blers stevan per bandunar il champ e currer en l’auter. Igl era in mument critic.

«Ventg ‹bazs› per um e sin la buora cun chapitani Christ; tgi vul concurrer cun quels da la curuna?!»

Quels pleds, pronunziads cun energia e forza, n’han betg mancà da far generala impressiun. Il moviment sa fa danovamain sentir – in sbragir, in tschivlar tuna da tuttas varts. Bleras tschient vuschs sbragian: «Sin la buora cun chapitani Christ!»

«Nus vulain Gion», repetan autras vuschs, ma il tun da quellas era bler pli flaivel.

«Tge», audan ins andetgamain, «quest giuvenaster vul vegnir mistral? Gea, sch’i fiss ses sir, ma el, el duaja pajar l’emprim ses daivets!»

Ina risada generala è stada la resposta.

Pensai, char lectur e stimada lectura (pertge che nus avain er speranza d’avair inquala da quellas), la posiziun spinusa e penibla dal pauper giuven. In presentiment dals ‹buns servetschs› da Pieder era sa patrunà dad el.

L’elecziun è natiralmain crudada ora a favur dal candidat adversari. Sco sche tut avess fatg congiuraziun cunter Gion, han fitg paucs votà per el – er tar autras scharschas ha el gì be in pitschen dumber da vuschs. Il pled ‹daivets› n’aveva betg mancà ses effect. El aveva tralaschà da profitar dal mument, dond ina buna resposta ensalada, e quai era stà sia ruina...

La tschentada aveva prendì sia fin, e Gion era anc là sin la plazza da sia disfatga e steva sco in general suenter avair pers ina battaglia decisiva. Ses camarats al han finalmain persvadì d’als suandar en l’ustaria cunfinanta.

Gion, Gion, il mantè cotschen è pers, ils utschels dad aur èn sgulads davent e sper tai va a sghignond il spiert fatal da tia vita – il Pieder!


V. La catastrofa
[edit]

Gion e ses ‹état-major› eran turnads a chasa la medema saira. Tuttas emprovas da puspè dar in pau anim e far ad el buna luna eran stadas adumbatten; tenor sia maniera da sentir e da vesair era si’onur maclada, ses num cuvert cun vargugna, el sez ina creatira spretschada e calumniada.

In pau entiert aveva el, ma er in pau raschun – el era ì en èr, quai sentiva el vivamain e quest patratg n’al laschava nagina pasch. El avess duì sa dominar, ma el era anc giuven e senza experientscha. Turnond en ses vitg, aveva el evità da sa render en chasa sia – el carteva da betg avair il curaschi da vesair ils ses, sia Barla e ses pitschen – ed era ì cun Pieder ed auters mats en l’ustaria.

La stiva era vaira emplenida e las egliadas ch’han retschet Gion n’eran betg zunt favuraivlas; ils umens dal vitg cartevan che la malura dal Gion portia er vargugna ad els ed il pur ha in’affecziun particulara per il vitg natal.

Gion ed ils ses èn sesids sper ina maisa ed il vin ha cumenzà a circular. In pèr uras èn passadas. I gieva vers mesanotg. Ina part dals giasts aveva bandunà la stiva e l’autra part era sa postada enturn la maisa, nua che Gion sa chattava. Malgrà il vin ch’el laschava currer, avevi dà ad el pli ch’ina ‹stritgada› senza dentant surpassar ils terms, in art che noss vegls chapivan da fund ensi. Tar quels pleds velads gieva a Gion ina furada tras il cor, ma el na scheva nagut e baveva, derschend suenter als auters.

Il vin al aveva dentant stgaudà il chau e mess ses sang en in moviment da passiun. Ils eveniments dad oz n’avevan betg gist gidà a quietar el. Pli ditg ch’el ponderava e pli cler eri ad el che Pieder e l’Ollandais al avevan abusà per agens interess. In sentiment da vendetga, da gritta è sa patrunà dad el, e mai carteva el d’avair vis tanta malignitad e bestialitad vi da ses camarat sco oz. Quel era sa lubì in pèr giadas remartgas murdentas encunter Gion e quellas remartgas avevan inflammà anc pli fitg il sang dal giuven.

Uss cumenzan els a giugar. L’argient rodla da tuttas varts sin maisa. Ils umens ch’eran restads enavos sa fultschan per observar quests termagls ch’èn la ruina da tantas chasas. Las cartas vegnan maschadadas e Gion gudogna a l’entschetta, ma perda puspè; Pieder ha il profit.

«Padrin», sbragia Gion – sia vusch era rauca e senza tun – «m’emprestai 50 rentschs e purtai megliers vins!»

«Chalai, Gion, chalai», admonescha in dals pli raschunaivels.

«Tge emporta quai a Vus, ma laschai en ruaus», replitgescha Gion cun tutta impertinenza.

«Be laschai far», al sustegna Pieder en tun ironic. In’egliada pauc amicabla da Gion respunda, ma el sa retegna.

Puspè cumenza il gieu e puspè perda Gion. Qua auza el casualmain ils egls e vesa en in spievel vi da l’autra paraid in spectacul ch’el n’avess en siemi betg spetgà. Davos els steva in auter schani, in uman al qual Gion aveva adina fatg dal bun, e fascheva ensainas cun la detta; quellas vegnivan chapidas ed applitgadas da Pieder. Schegea ch’il vin e la passiun avevan paralisà sias forzas mentalas, ha il pauper giuven chapì mecanicamain l’infamadad da quels trists cumpogns. In sentiment d’orrur maschedà cun in odi senza terms ha prendì suramaun en ses cor. Andetgamain s’auza Gion e sbragia cun ina vusch tremblanta, ma terribla: «Pieder, ti es in miserabel cugliun, in lader, in infam valanagut!»

Quests pleds han fatg in effect sin tuts. Pieder ha pers per in mument la colur, è s’auza ed ha contemplà il passiunà cun in’egliada plain ironia e nauschadad.

«Tascha, pitschnet, uschiglio ta vi jau mussar, nua ch’il mastergnant ha fatg la fora!...»

«Ti, ti, in Gidieu vendì, in schani senza tetg, in fomentà senz’in bluztger, ma vuls mussar nua che la fora è! Dà adatg, miserabel, tge che ti dis...»

«Bah», di l’auter, «a mai n’ha nagin anc ditg sin la tschentada davant tuts, signurs e purs, prers e paders, che jau duaja ir a pajar mes daivets avant che vulair vegnir mistral. Has chapì, mia mieur?»

Quels pleds han fatg perder Gion la colur. El baiva in bitger vin sur chau ora e fixescha cun in’expressiun d’infinit spretsch ses vegl ami ed adversari actual. La gritta al aveva bunamain prendì la vusch: «Ti vul far reproschas a mai?», dumonda el la finala cun in sun che n’aveva nagut d’uman, «ti ch’es la chaschun da mia ruina, ti che m’has prendì mia pasch, ti che m’has manà a la vargugna, a la sperdita da mi’onur, a quai che dunna ed uffant spretschan uss forsa consort e bab – quai has ti fatg, cugliun, ed uss rias ti e rias puspè, smaladicziun sin tai!...»

«Per l’amur da Dieu, taschai signur Gion», admonescha il padrin. «Tadlai co che la vusch dal Segner va tras il tschiel, la vendetga n’è betg nossa...»

In cler andetg trembla en stiva, in tun suonda sco sche l’arvieut dal tschiel s’avriss. La granella batteva encunter las fanestras ed il suffel urlava sco sch’ils spierts dals condemnads circumdassan la chasa. Ils umens e Gion fan la crusch.

«Uss ha el tema, sco ina femna veglia e sa zuppass gugent davos Barla, la signura mastralessa, navair tschut?»

«Lascha en ruaus Barla, ti spiert diabolic!», cloma Gion ch’aveva sco pers la schientscha. «Ve nà, sche ti has il curaschi, ti pultrun!»

«Pultrun a mai», sbragia Pieder, «qua has ti tia pajaglia!»

Ed el auza ses fist enferrà per rumper a Gion il chau. Ma quel ha evità il culp, fatg in sigl, prendì in grev martè da fier che giascheva sin il buffet, ed avant ch’insatgi avess pudì impedir – aveva el cun in sbratg da ravgia bittà il privlus instrument sin il chau da ses adversari che quel è crudà per terra senza pronunziar in pled; il sang curriva sco in dutg...

La chazzola era stizzada e mo il chametg scleriva quella scena terribla; per insaquantas secundas ha regì in ruaus sepulcral...


VI. Meglierament e fin
[edit]

Mais ed onns èn passads dapi quest mument fatal. Da Gion n’aveva nagin udì e vis pli nagut; el era sa precipità or da la stiva suenter avair bittà per terra ses vegl camarat, aveva bandunà il vitg patern ed era sparì malgrà tuttas bregias da sia buna dunna e da ses sir: Tgi scheva ch’el saja daventà schuldà, tgi ch’el haja pers sia vita en in principadi ed uschia vinavant. E s’enclegia che las tschantschas na mancavan betg (femnas veglias en chautschas ed en rassa datti dapertut).

Ma tgi che na carteva betg a quellas famas calumniantas, quai era Barla. Ella aveva ditg bragì per ses um, dal qual ella na saveva nagut pli, ma en sia dolur consolavan ella la speranza, ses bun tat ch’aveva puspè mess urden en las relaziuns economicas dal schender, e finalmain il pitschen Gieri ch’aveva gronda sumeglientscha cun il bab allontanà e ch’era in bufatg giuvenot, giagliard e plain vita.

Nundumbraivlas giadas avevani scrit qua e là, nua ch’in fastiz sa purscheva, schend a Gion ch’el duaja turnar, che la blessura da Pieder saja stada main nauscha che supponì, ch’i n’era nagin privel per el – ma tut adumbatten; e la buna Barla bragiva e rugava il bun Dieu ch’el na veglia betg bandunar il consort ch’aveva errà, ma ch’era bun en ses cor. Vi da sia mort na carteva ella betg...

Ina bella saira da primavaira seseva Barla davant sia chasa – ella era anc ina bella dunna – sper ella ses Gieri, mez creschì uss, che fascheva termagls cun il vegl Fido, il fidaivel chaun da la chasa; sper il clavà fascheva il tat ora laina – anc frestg e da buna luna.

Qua urla il Fido e siglia manond la cua, sco sch’insatgi arrivass ch’el enconuschess dad onns ennà. Barla auza ils egls e vesa in signur en traglischanta unifurma cotschna, cun epaulettas dad aur, e la crusch d’onur sin il pèz. Quest um contemplava la chasa ed ina larma pendeva vi da l’egl. In presentiment da ventira è ì a Barla tras il cor. Ella s’auza e vul clamar il tat.

Ma avant ch’ella avess pudì far in pass, stat l’uffizier davant ella. Ella crai d’enconuscher quella fisionomia, schegea che la barba cuvriva la fatscha e che la colur era brina... In sbratg da consolaziun ed ils dus spus, ch’eran stads separads uschè ditg, sa giaschan en la bratscha...

Tge duai jau anc dir a ti, stimà lectur e bella lectura? I va vers la fin e ti es impazient sco in viturin che vul ir a chasa e che chatscha ses chavals per arrivar en il lieu da sia destinaziun anc avant saira. – Duai jau descriver la legria da quest di, raquintar co che tut las cumars èn quella saira sa rimnadas en stiva dal vegl sir che sa sentiva per diesch onns pli giuven, da las cumars ch’avevan dà uschè savens la bucca da Gion cura ch’el aveva errà e che faschevan uss enclins e cumpliments davant il chapitani da la garda franzosa, pertge che quai era Gion uss...

Las cumars n’eran entant betg persulas en stiva, er amis – e vairs amis – da Gion èn cumparids ed al han tutgà maun. El seseva sper sia consorta, davant el steva ses bel mattet, il Gieri, e sper ses pes il Fido che deva la cua senza fin e misericordia. Il tat seseva cumadaivlamain e fimava tut loschamain – la ritga unifurma da l’um da sia ‹pitschna› era ina perditga che quel turnava a chasa sco in galantum. In mancava en quest circul, ma suenter quel na dumandava nagin, e quai era Pieder. Quel era sparì suenter che sia blessura era stada megliurada e nagin n’ha mai pli udì in pled dad el.

Quella saira ha Gion er raquintà sia vita passada, co ch’el saja fugì dal vitg, co ch’el haja prendì servetsch en in regiment franzos, co ch’el haja fatg la campagna da l’independenza americana sut Lafayette encunter ils Englais, co ch’el haja gì da cumbatter cun enorms strapazs cun sia conscienza e cun sia charezza per ils ses, ma ch’el n’haja mai scrit, vulend vegnir in di a chasa sco galantum. La ventira (e sche nus vulain esser sincers, sias bunas qualitads) al haja favurisà ed uss haja el ina posiziun onurifica e saja ventiraivel en il mez da dunna, uffant e sir e ventiraivel er, perquai ch’el sappia ch’el n’haja betg blessà grevamain ses anteriur camarat e surmanader, il Pieder...

«Ed uschia, buna notg, chara glieud», ha Gion concludì si’istorgia, «e durmi bain; surtut n’emblidai betg ch’il bun Dieu gida adina e ch’el perduna las errurs dals paupers mortals cura ch’i vulan sa reconciliar!»


* * *


E nus schain medemamain buna notg a noss lecturs, als sincerond che noss amis da l’istorgia èn stads ventiraivels lur vita; che Gion è avanzà sco maior e lura sa retratg dal servetsch: el avess pudì daventar mistral, ma el n’ha betg vulì; cura ch’el è mort, blers onns suenter, sgulavan dentant las bandieras dal cumin sin sia fossa – fin ses vegls onns è el stà ‹banaher›.

Barla è stada sia fidaivla consorta fin la fin ed ha serrà ils egls a ses Gion ed è sa messa a ruaus paucs dis suenter. Ina giada era ella ida cun ses um a Paris, ma la vita briglianta da la chapitala franzosa na plascheva betg ad ella; ella è turnada gugent en la patria da las muntognas...

Il tat ha vivì anc dis ed onns, in frestg vegl, viv e viscal, e Gieri è daventà in brav um – dapli na dumandai betg.

Sche nus avain chaschunà lungurella, stimatissims (e nus avain in pau suspect) sche perdunai, da gugent n’èsi betg daventà.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun sursilvana cumparida en: Annalas da la Societad Retorumantscha nr. 2, 1886, p. 195–236.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse