En pelegrinadi a Roma. Memoria da l'onn sontg 1925

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
En pelegrinadi a Roma. Memoria da l’onn sontg 1925
by Gion Not Spegnas


Partenza e viadi
[edit]

Ils 24 da december 1924 a las 11 l’avantmezdi, ha il papa avert solennamain la ‹Porta Santa› da la basilica da s. Peder en il Vatican. La medem’ura da quella medema vigilgia da Nadal han trais cardinals delegads avert las autras trais portas sontgas, numnadamain quella da S. Gion dal Lateran, da S. Paul dador la Miraglia e da Sta. Maria Maggiore. L’‹anno santo› ha uschia prendì si’entschatta.

Nus numnain quest perdun universal da Roma: l’‹onn dal giubileum›. Il pled giubileum è da derivanza ebraica e signifitgescha remischun. Il giubileum catolic è in’indulgenza plenara extraordinaria. Las indulgenzas n’èn betg invenziuns papistas, sco ch’ils nuncartents din cun spretsch. Ellas prendan lur raschun d’existenza or da la s. Scrittira e cumenzan gia dal temp dals apostels. Jesus ha dà a s. Peder la pussanza da schliar, da perdunar, da laschar suenter. S. Gion Chrisost e s. Ambrosi dian che s. Paul haja concedì in’indulgenza ad in Corinter per in putgà grev, scursanind il chasti impunì ad el. Ils successurs dals apostels han adina suandà quest exempel ed ils concils da Nicea, Ancira, Cartago e Trient han documentà lur fundament legitim. Papa Bonifaz VIII ha ordinà l’onn 1300 in giubileum universal centenar, e ses successurs han scursanì quest interval en divers pass sin 25 onns.

*

Ils 7 da mars 1925 è sa radunà in pelegrinadi grischun, specificamain rumantsch, per ir a Roma a gudagnar quest perdun cumplain. Mes diari pleda pressapauc uschia: In di grisch. Forsa sa sclereschi, forsa vegni a naiver. Vers mezdi arriva in char suenter l’auter giu da Ses e giu da la vart da Lantsch. Pelegrins a pe arrivan stanchels e spetgan sin il tren. Ils blers èn taciturns e serius. Èsi la tema d’in uschè lung viadi? Jau na crai betg. Els èn dirigids d’in profund sentiment religius. Tar pli giuvens predominescha qua e là il plaschair da bainspert vesair il pajais, dal qual els han udì a discurrer tant, da vesair la pli renumada citad dal mund. Tgi als vuless far reproschas? Els èn almain sincers. Ils sincers davant il mund èn franc er davant Dieu. –

Cun la viafier arrivan ils pelegrins dal Plaun e da la Surselva. Ils enconuschents sa salidan cordialmain, e suenter curt temp sa mova la locomotiva vers l’Engiadina. L’aura tira si; cur che nus arrivain tar las gallarias da naiv dal maiestus Bernina, chattain nus quellas splenduradas dal pli bel e chaud sulegl.

A las tschintg arrivain nus entusiasmads a Tirano, retirain noss quartiers sut direcziun dals paders chaputschins amabels. Silsuenter visitain nus il sanctuari da la miraculusa Madonna di Tirano, in bel edifizi en stil roman, cun clutger aut e gracil da medem’architectura; dadens ornamentaziun ritga, ma in pau surchargiada – gust e caracter talian. Tuts èn stupefatgs e surprendids da la bella cuntrada, ma ils umens laudan anc dapli il vin vuclina. Sin ils bancs da scola n’han els crai jau betg sentì dolur per la perdita da la Vuclina, ma oz deploreschani grondamain la schletta politica da noss buns vegls. Gnanc tant per la terra sezza sco per il vin, il qual els ston uss pajar memia char a chasa. –

*

Ils 8 da mars cumenza per nus a las 5½. Tut che sa renda tras la citad quieta a l’emprima s. messa da noss pelegrinadi. – A las 8½ partenza. Nus admirain sin via la bella cuntrada, salidain il Lai da Como ed entrain en Lumbardia. Tgi vuless descriver cun in pled quest pajais desiderà ardentamain da tants artists, poets, gronds umens? I n’è franc betg sulettamain il grond passà istoric da l’Italia, cun ses Caesars che dictavan al mund entir cundiziuns da pasch, che tira tants cun desideri en quest pajais dal sulegl, nua che la pumaranza madira per far parair pli supportabla la sentenzia dada per il putgà dad Eva. La residenza dal represchentant da Cristus è la clav da questa brama.

In quart avant las duas sortin nus da la staziun centrala da Milaun – ensemen cun la secziun dals Puschlavins ca. 200 persunas –, passain en tram tras la citad per arrivar tar l’institut dal cardinal Ferrari, nua ch’ans spetga in gentar abundant al qual nus faschain tutt’onur. Qua faschain nus er enconuschientscha pli manaivla cun ils ‹fascists›, ils quals ans han accumpagnà en la viafier davent dals cunfins. Nus avevan entras las gasettas tut in’autra idea da quest’organisaziun politica da l’Italia da Mussolini. Per nus èn els stads guardians ordvart curtaschaivels, ils quals han segirà in viadi fitg empernaivel e dà dapertut in sentiment da segirezza, quai che fiss segiramain stà deplazzà senza lur surveglianza reservada.

Milaun è ina citad che dumbra ½ milliun abitants; quella furma il center commerzial ed industrial da l’Italia. Ils edifizis èn clers ed empernaivels, las vias èn vivas, senza avair la fevra da Paris e Londra. Il temp è memia curt per pudair sa far in’idea da ses abitants; ma els paran leghers e cuntents.

*

Milaun engrazia la gronda part da ses renum a ses Dom. Quest edifizi maiestus è situà amez la citad, ed ils auters edifizis sa gruppeschan enturn el sco per admirar sia bellezza. L’entir edifizi è construì cun marmel alv dal Lago Maggiore, perfin las plattas dal tetg. Per sa far in’idea da la ritgezza architectonica da questa pli bella baselgia gotica da l’Italia, basti da menziunar che sias numerusas turs portan var 2000 statuettas decorativas. Ses clutger, accessibel tras ina stgala exteriura, è 108 meters aut. Da l’aut da quel salidain nus per la davosa giada nossas bellas muntognas reticas. L’interiur è in degn tempel da Dieu, imposant tras si’immensitad e seriusadad. Ins stat amez in guaud da colonnas octogonalas giganticas. La glisch penetrescha tras las fanestras picturadas, sco tras la feglia melna e cotschna d’atun, e ceda la bellezza da questas colurs al palantschieu. Quest stil, che prenda ses motivs or da la natira e furma cun quella in’unitad armonica, è il pli bel per in tempel cristian. Davant in’ovra sco quella sto la critica taschair, er sche sia nauscha lieunga vuless dir insatge. L’edifizi è vegnì cumenzà l’onn 1386 e terminà l’onn 1813 e porta necessariamain il gust da diversas periodas. La chombra da stgazis cuntegna custaivladads da cult per milliuns. Sortind admirain nus il portal en bronz, in’ovra maisterila dal stil baroc.

*

Davent dal Dom sa spartan ils pelegrins en gruppas per ir a guardar la citad. Tgi va tras las magnificas galarias da Vittorio Emanuele tar la plazza da la Scala, prenda la Via Manzoni, arriva a la plazza Cavour e va a spassegiond tras ils ierts publics; e tgi prenda la Via Dante per arrivar tar il Castello Sforcesco, quest’eloquenta perditga da la pussanza dals Sforzas durant il 14avel e 15avel tschientaner. Là nua che quests loschs ducas faschevan lur plans da guerra e d’embrugls, è oz endrizzà in museum archeologic. A l’entrada stattan gronds chanuns austriacs, trofeas da l’ultima guerra. Passond tras il parc nov, arriv’ins tar la Porta Sempione u Arco della Pace, la pli bella da las 14 portas da la citad. Davent da là vai tar il Monumentale, in dals pli famus santeris dal mund, nua ch’ins vegn impressiunà tant da la maiestad da la mort, sco er da las grondiusas ovras sculpturalas che paradeschan en disposiziun armoniusa sin las fossas da l’aristocrazia industriala milanaisa. Betg lunsch davent da là sa chatta l’Arena populara, construida per 30 000 aspectaturs.

Puspè autras gruppas visitan il Palazzo Brera, nua ch’els chattan a l’entrada ina statua en bronz da Napoleun I, tenor il model da Canova, in dals pli gronds sculpturs talians. Passond tras l’exposiziun da quest museum d’art, admiran els il renumà chau da Cristus da Leonardo da Vinci, in dals pli fins picturs talians, ed il ‹Spusalizi› da Raffael, il qual el ha malegià cun 21 onns. Auters visitan la baselgia dal patrun da Milaun, s. Carlo, quella da s. Ambrosi, en la quala nov imperaturs han survegnì la curuna da fier, e quella da s. Lurentg ch’è la pli veglia e datescha dal quart tschientaner. Dasper la baselgia da Sta. Maria delle Grazie chattan els il ‹Cenacolo› cun il renumà maletg da la s. Tschaina da Leonardo, uss restaurà e tschavattà.

*

Suenter tschaina, partenza. – La glina leva e tuttina na fai betg anc notg. Sur las alps maritimas flammegia ina mar da glisch. Ina cleritad pli debla lubescha anc da distinguer las muntognas blauas dal Friul. Ma visiblamain perda il di sias forzas en il cumbat cun la stgiradetgna. Ils conturns da l’orizont vegnan main visibels, sa cuvran cun colurs adina pli stgiras, fin ch’il di expira dal tuttafatg.

Nà d’in char vischin penetreschan ils tuns monotons dal rusari, ma clamond en memoria l’intent da noss viadi. Las uras d’ina notg en in char da terza classa stanclentan cun ses zaccudim e sia lungurella. Ellas paran anc pli lungas, perquai ch’il tschiel sa cuvra e zuppa a la vista glina e stailas. La damaun pluviusa chatta nus a Firenza. Qua avain nus la fortuna ed il plaschair da pudair salidar in char patriot grischun, il qual n’ha betg sa laschà starmentar da la fraida plievgia, per vegnir a dar il bun di a ses cumpatriots en terra estra.

Anc in toc giainsa a pèr cun l’Arno, tras l’Umbria. A sanestra las Apenninas romanas e pli tard las muntognas Sabinas e las Abruzzas. Da vart dretga la champagna romana, cun sias culturas extendidas da granezza, da vin e d’ulivas. Sin las pastgiras magras ils chavalluts samolics, ils bovs alvs cun immensas cornas struvegiadas elegantamain. Qua e là miserablas chasettas e sin ils munts povers vitgets cun chasas betg liadas giu. Uss giain nus, ensemen cun il Tevere, vers Roma. –

*

L’aura sa tira si, sinaquai che la citad eterna possia sa mussar favuraivlamain a ses giasts. Vers las duas il suentermezdi cloman tuts: «Roma!» Propi Roma? A curta distanza dal tren ves’ins grossas turs e miraglias grischas, ina mar da chasas e palazs pli u main alvs, nundumbraivels clutgers e cuplas da tuttas furmas. Tut quai s’auza or da la planira verd clera sco in diamant sbrinzlant or d’in anè. Pauc pli lunsch glischa ina strivla grisch melna, levamain combla – la mar.

Nagin dubi, quai è la citad da las set collinas, la mamma bandunada da reginavels crudads. – Co pos ti anc esser uschè loscha, Roma, suenter tantas disfortunas, invasiuns ed incendis, dals quals tias imposantas ruinas dattan perditga a moda uschè eloquenta? La vusch da tes Cicero na strasuna gea betg pli giu da la rostra dal Forum Romanum; ils vers da tes Virgil na vegnan gea betg pli declamads en ils peristils dal Palatin; sin la Via Sacra na traglischa betg pli en il sulegl la spada da tes Cesar; tes Capitol na vesa betg pli ils chars triumfals cun ils stgazis da pievels suttamess; tes artgs triumfals na cuvran betg pli tias legiuns victoriusas, retschavidas cun applaus sfranà! La luffa romana ha chalà da dar a tes eroxs il latg da la forza e dal curaschi!

Ah, ti has autras raschuns d’esser loscha sco antruras! Il praschunier dal Carcer Mamertinus porta sur sia fossa il pli maiestus tempel dal mund. Entant che la famusa Domus Aurea da ses persequitader ravgentà è svanida senza fastizs. Ils successurs da s. Peder han barattà las Catacumbas cun il Vatican. Tes 400 tempels da Dieu, cun lur reliquias preziusas e lur immensas custaivladads d’art, èn qua sco mussament irrefutabel da la resistenza victoriusa da nossa religiun en il cumbat secular cun ils idols pajauns. Ti has damai mo barattà in reginavel cun in auter, e pos esser loscha dal barat! Roma victoriusa, dapli ch’ins glorifitgescha tia pussanza passada – dapli onur ch’ins fa a tia grondezza preschenta!


A Roma
[edit]

Suenter avair retratg noss quartiers per ina dimora dad otg dis a Roma, s’organiseschan las gruppas individualmain e tschentan si il plan d’exploraziun. Tgi sa volva tar patriots enconuschents, ils quals avevan gì la buntad d’ans spetgar vegnind sin la staziun e sa mettan gugent a nossa disposiziun, e tgi sa volva als gardists svizzers, ils quals èn guids capavels ed amis cordials. Blers pelegrins n’han però betg pudì sa chattar da chasa en il battibugl d’ina uschè gronda citad e n’han uschia betg pudì profitar avantagiusamain dal temp disponibel. L’intent da questa descripziun da viadi è da sminuir questa mancanza, da porscher als pelegrins ina memoria da lur pelegrinadi e da servir sco mussavia als Rumantschs che visitan Roma in’autra giada.

Las uras da l’avantmezdi èn deditgadas a las visitas obligatoricas da las tschintg basilicas. Quellas daventan en processiun, sut direcziun d’in interpret affabel, mess a nossa disposiziun dal Vatican. Il suentermezdi è noss, e mintgin sa nizzegia dad el uschè bain sco ch’el sa.


Istorgia

Ils inimis da tutta tradiziun fan derivar il pled Roma da ‹Ruman› che vul dir flum. Ma tenor quest’explicaziun pudessan bunamain tut las citads sa numnar Roma, pertge che prest tuttas sa gruppeschan tant per motivs igienics sco er per motivs da traffic e commerzi enturn in flum. La legenda da la fundaziun da Roma raquinta il sequent:

Retg Numitor d’Albalonga era vegnì stgatschà da ses frar Amulius. La figlia dal retg era vegnida serrada en in tempel sco Vestala per impedir ella da sa maridar. Tuttina retschaiva ella da Mars schumellins. Amulius ha fatg bittar quels en il Tevere. In’aua gronda, la quala ha fatg ir l’aua sur las rivas or, ha impedì ch’ils uffants arrivian en il current dal flum. Cur che l’aua è stada tschessada, aveva ella laschà enavos ils uffants sper in figher al pè dal Palatin. Là èn els vegnids tezzads d’ina luffa, fin ch’in pastur als ha chattà e tratg si, sut il num Romulus e Remus. Els èn daventads giuvens ferms e curaschus, e sa distinguevan tras expediziuns ristgusas en il conturn. Sin ina da questas expediziuns han els suttamess e mazzà Amulius. Cun quest’occasiun èn els vegnids enconuschids dal servient ch’als aveva bittà en l’aua. Intervegnind lur derivanza, han els tschentà lur tat en ses vegls dretgs. Cun agid dad umens da quest reginavel han els erigì, enturn l’onn 753 a.C., ina citad sin il Palatin e fortifitgà quella. Quai è stà l’entschatta da la ‹Roma Quadrata›.

Remus è crudà en il cumbat tranter ils dus frars pervi da la regenza. Romulus ha numnà la citad suenter sai ed è stà l’emprim retg da quella. Suenter sia mort è el vegnì auzà a la dignitad d’in dieu pajaun, sut il num Quirinus. El ha survegnì in tempel sin la collina che porta oz ses num. En quel medem lieu è vegnida bajegiada il 1574 la residenza da stad per ils papas, il Palazzo del Quirinale. Dapi l’onn 1870 furma quest palaz la residenza dals retgs d’Italia.

*

L’istorgia dals emprims temps da Roma è pli u main legendara, sco sia fundaziun. Franc pari sulettamain che la monarchia era si’emprima furma da regenza. Quest reginavel è bainspert vegnì remplazzà tras la republica cun ses tribuns e consuls. La midada è daventada enturn 510 a.C. Ils Celts han occupà la citad l’onn 390 a.C. e mess quella en tschendra. Sulettamain la collina capitolina ha pudì resister. Ils dis da Roma parevan d’esser dumbrads cur ch’ils Etruscs ed auters pievels vischins han gì il curaschi da morder il liun blessà.

Ma il spiert guerril e l’energia dals Romans han resistì als empruvaments. Els reconstruivan tut en prescha e sa dustavan cunter las fridas. Tras concessiuns als plebeians han els augmentà la forza dal stadi. Suenter las trais Guerras punicas, las qualas èn idas a fin cun la destrucziun da la pussanza rivala da Cartago, è la ritgezza da Roma creschida e cun quella er il luxus. Sin las veglias ruinas èn s’auzads palazs, tempels e monuments senza fin. Il reflex da gloria da las legiuns victoriusas è passà sin ses manaders, e quels èn vegnids pli e pli dominants en la vita publica e politica. Julius Caesar, tant in grond guerrier sco er in administratur capavel, ha obtegnì l’onn 46 a.C. dal Senat il dretg da dictatura per vita duranta, cun il titel d’imperatur.

*

Ma vairamain cumenzà ha l’Imperi roman pir l’onn 31 a.C. – Octavian, figl adoptiv da Caesar, è stà l’emprim ‹Augustus›. Las sabias leschas da Caesar cunter il luxus, l’usura e la corrupziun morala han lubì a la nova furma constituziunala in grond temp da fluriziun. La perioda dals imperaturs giulians è stada in temp da svilup per art e litteratura; per la religiun catolica però il temp da las grondas persecuziuns sut Tiberius, Caligula, Claudius e Nero. L’onn 64 ha quest ultim laschà dar fieu a Roma, dond da crair ch’ils cristians hajan sin la conscienza quest malfatg, per avair ina buna vercla da cuntentar sia crudaivladad tras laschar marterisar els en massa. Cun quest uman degenerà è questa dinastia ida a fin indegnamain.

Da l’onn 70 fin l’onn 180 han regì ils imperaturs flavians ed antonins. Vespasian e ses figl Titus sco er Trajan e Marc Aurel èn stads regents gronds e degns. Sut Domitian (81–96) han ils cristifidaivels però stuì suffrir fitg grevas persecuziuns. Cun la mort da Marc Aurel ha cumenzà la decadenza da l’Imperi. Cun paucas excepziuns (Septimus Severus) èn sa suandads regents incapabels, tirans ed usurpaturs. Las invasiuns dals Francs, Alemans, Gots e Persians ed ina pesta da 15 onns (251–265) han fatg il rest. Adumbatten ha Diocletian (285–305) empruvà da retegnair la bova tras in’autra furma da regenza.

*

Ses successur Constantin il Grond (305–337) ha finalmain fatg fin cun las persecuziuns dals cristians tras l’Edict da Milaun (313) e declerà la religiun da Cristus sco religiun dal stadi. Battegià è el sez vegnì pir sin puntg da mort, ma el era gia ditg avant in protectur da nossa religiun ed ha presidià il concil ecumenic da Nicea. Quest imperatur ha engrondì la citad da Bizanz, numnond quella Constantinopel, ed ha prendì là sia residenza stabla. Quai è stà la davosa frida per la Roma pajauna.

L’onn 364 ha la dinastia dals Constantins fatg plazza a quella dals Valentinians. Teodosi il Grond ha partì l’onn 395 l’Imperi roman tranter ses dus figls. Arcadius ha survegnì l’imperi oriental e Honorius quel da l’occident. L’onn 410 han ils Visigots sut Alaric sblundregià Roma, e la regenza ha stuì prender refugi a Ravenna. Sut Valentinian III, il qual era vegnì imperatur cun 6 onns, han ils Vandals occupà la gronda part dal reginavel ed in pau pli tard er Roma. Romulus, numnà per spretsch ‹Augustulus›, è stà il davos imperatur. Ils Germans avevan surventschì Roma. Sulettamain il num da l’imperi ha vivì vinavant, pertge che Carl il Grond ed Otto I han sa laschà curunar a Roma sco imperaturs dal Sontg Imperi roman da naziun tudestga.

*

La providientscha divina ha fatg vinavant via per la religiun da Cristus. La populaziun da Roma, che dumbrava in temp in milliun abitants, è sa sminuida rapidamain suenter l’invasiun dad Alarich. Ils tempels dals idols èn restads abandunads ed èn vegnids remplazzads tras baselgias cristianas. Tranter il 536 ed il 552 è Roma vegnì occupà tschintg giadas dals Ostrogots en guerra cun Bizanz. Suenter quellas invasiuns dumbrava Roma mo pli 30 000 abitants. L’aristocrazia era decimada e ruinada. Il clerus, cun il papa a la testa, è passà en ses lieu.

Suenter ch’ils Langobards han gì cuntanschì il domini sur l’imperi occidental e che Roma era uschia isolà, è l’influenza papala s’augmentada er en l’administraziun civila. Pippin, il figl da Carl Martell, dal 715 fin il 768 retg dals Francs, ha surpiglià il patriziat sur Roma e regalà Ravenna e conturn al papa (Donatio Pipini). Carl il Grond (742–814) ha dà l’onn 774 Roma e conturn al papa sco Patrimonium Petri. Uschia èn ils papas daventads proprietaris legitims e perpetens dal stadi papal.

*

Cun la decadenza dal Reginavel francon èn ils papas crudads pli e pli en dependenza da la nova aristocrazia. Otto I als ha deliberà da quella. Suenter la mort dad Otto III ha la noblezza danovamain fitgà pe en l’administraziun; ma Heinrich III ha puspè mess quai en urden. Protegì uschia da la pussanza imperiala tudestga, ha il papa pudì retrair l’onn 1059 l’elecziun papala da l’influenza feudala e metter ella en il maun dal conclave. Ma sut Heinrich IV han las tribulaziuns puspè cumenzà. Per sa vinditgar dal viadi tar il papa a Canossa, ch’el aveva stuì far sez per sa liberar da la scommunicaziun, ha quest regent laschà serrar en l’onn 1083 papa Gregor VII sin il Castel St. Angelo. En questa greva situaziun ha il papa clamà en agid ils Normans. Quels al han liberà, ma sblundregià a medem temp la citad.

Suenter quai è Roma stà perditga da cumbats per la sedia papala. Bain ha papa Urban II pudì calmar l’onn 1118 per il mument las partidas; ma paucs onns suenter èn las medemas irregularitads sa repetidas cun la nomina da dus papas, Innocenz II ed Anacletus II. Questas rivalitads han la finala stimulà l’onn 1143 il pievel tar l’emprova d’introducir la republica. Alexander III ha l’onn 1178 puspè pudì returnar a Roma sco regent civil. Il grond papa Innocent III (1198–1216) ha reorganisà la regenza papala. Bonifaz VIII ha bain pudì festivar il 1300 en pasch l’onn sontg, ma gia Clemens V ha stuì prender nov onns pli tard sia residenza ad Avignon. L’emprova aventurusa da Cola di Rienzo d’organisar ina regenza senza ils papas è ida en nagut; il delegà cardinal Albornoz ha stenschentà la revolta cun truppas mercenaris, ed Urban V è entrà a Roma l’onn 1367. Il schisma dal 1378 ha puspè chaschunà cumbats da papa cunter papa. Sin il concil da Constanza è Martin V daventà papa e la pasch è stada segirada.

*

Tras la premura paterna ed il spiert artistic dals papas subsequents, ha cumenzà la perioda da la renaschientscha. Papa Nicolaus V ha surdà ad architects renumads da metter en urden vias e miraglias, punts e funtaunas sco er da bajegiar baselgias e palazs, ed el ha laschà cumenzar a bajegiar enturn il Vatican. Ses successurs, spezialmain Sixtus IV, han fatg il medem. Ils cristifidaivels tramettevan enormas summas a Roma ed ils papas duvravan quellas per embellir la citad. Ils ‹Quattrocentists› Ghirlandajo e Perugino avevan scolà Michelangelo e Raffael, ils quals han cuvert las stanzas dal Vatican cun ovras da valur incalculabla. Bramante ha erigì ses palazs magnifics. Ils papas da la famiglia Medici Leo X e Clemens VII èn medemamain stads gronds protecturs d’art e scienza. Deplorablamain ha il ‹Sacco di Roma› tras armadas tudestgas e spagnolas (1527) fermà per in tempet quest svilup grondius. Sixtus V ha reprendì l’ovra ed er ses successurs han occupà artists sco Caracci, Caravaggio, Reno, Domenichino, Maderna e Bernini.

*

Sut Clemens V (1700–1721) han cumenzà ils emprims stgavaments sin il Palatin. Durant l’occupaziun da Roma entras ils Franzos (1798–1808) han quels manà a Paris gronds tresors d’art. Els han annexa Roma a l’Imperi franzos ed il duca da Reichstadt, figl da Napoleun Bonaparte, era gia en tgina retg da Roma. Il 1814 è Pius VII turnà enavos da Savona, nua che Napoleun al aveva tegnì en praschunia, ed ha stabilì las veglias relaziuns politicas. L’activitad refurmatorica energica da Pius IX (1846–1878) ha sveglià il spiert da libertad dals abitants da Roma; l’onn 1848 han els proclamà la republica. Ma tschintg mais suenter han ils Franzos puspè mess il papa en ses dretgs, sco ch’els han diesch onns pli tard protegì il papat, cur che la partida naziunala taliana vuleva danovamain sa patrunar da Roma. L’onn 1867 ha Garibaldi empruvà il medem, ma è vegnì battì a Mentana dals Franzos.

*

Ils Talians lajegiavan dentant da là davent sin ina bun’occasiun per pudair sa bittar sin Roma senza avair da temair ils Franzos. Uschè spert che las armadas franzosas èn stadas occupadas cumplainamain entras la Guerra tudestg-franzosa dal 1870, han els sfratgà tras il mir sper la Porta Pia ed èn entrads a Roma. La citad vegniva defendida sulettamain da la pitschna guardia svizra ed ha stuì sa surdar. Ils 26 da schaner 1871 ha Vittore Emanuele declerà Roma sco chapitala da l’Italia e prendì sia residenza sin il Quirinal. Per metter sut tetg ils organs administrativs, ha el exproprià baininqual claustra.

Pius IX ha refusà d’acceptar la ‹Lescha da garanzia› dal 1871, tenor la quala el (e ses successurs) avessan survegnì ina renta annuala da 3¼ milliuns liras, il regal da posta per lur administraziun e l’extraterritorialitad per il Vatican ed il Lateran sco er per il conclave. (Questa renta vegn messa annualmain a quint al stadi talian, senza obligaziun da taglia, e munta oz a ca. 175 milliuns liras). Sin intervenziuns da vart dal papa ha Umberto I refusà da restituir Roma, cun la frasa da l’«intangibile conquista di Roma». Ma Pio Nono era l’um ch’ha anc pudì augmentar l’impurtanza ed influenza dal papat il medem mument ch’el ha pers sia posiziun sco regent civil.

Quai è cun paucs pleds il pli impurtant or da l’istorgia romana, per render pussaivla l’enclegientscha da las ruinas e dals monuments da questa citad unica.


La citad moderna

Roma è il pli grond museum dal mund, en il qual mintga tschientaner ha deponì sias remartgabladads. Tge fracziun da tut quai vegni ad esser pussaivel da vesair en in’emna? Da las varsaquantas chaussas che nus avain vis, vi jau empruvar da retegnair in pèr memorias sin palpiri, cumenzond questa giada nua che l’istorgia finescha, per ir enavos sin ses fastizs.

Roma, quest pumer istoric da 25 seculs, porta anc adina spessa feglia e tranter quella or tanscha la roma setga da ses passà, rendend la planta pli venerabla, il maletg pli interessant ed attractiv. Sut sia vasta sumbriva vivan in milliun abitants, Talians u esters, e tranter quels var 1000 spirituals u conventuals. Dalunga vul ins savair: Nua è il Vatican, nua stat il papa? Ina marveglia chapaivla, pertge ch’il papa è l’emprima autoritad sin terra per ½ milliarda catolics, e da quels che n’èn betg catolics vegn el adina dapli renconuschì sco il pli grond um sin il mund, e ses reginavel spiritual e surnatiral sco l’emprima pussanza sin il mund. Ma Roma è ina citad cun blers chantuns ed ins n’arriva betg uschè spert sin il Vatican. Nossa malpazienza vegn calmada tras la segirezza da pudair vesair il Vatican ed il papa en varsaquants dis, da pudair udir el e perfin bitschar l’anè da s. Peder. Quai è uschiglio ina favur dals gronds, ma pelegrins furman in’excepziun.

*

Passond da la staziun suenter las ruinas termalas da Diocletian or, giu per la Via Nazionale, arrivain nus bainspert sin la Piazza Venezia. Giudim a sanestra s’auza l’immens Monumento a Vittorio Emanuele II. Quest triumf da l’art sculptural talian è vegnì erigì tranter il 1891 ed il 1911 e mesira 130 meters en lunghezza, 135 meters en largezza ed ha 80 meters autezza. Construider da quest’epopea architectonica, la quala ha custà al stadi 35 milliuns liras, è stà il conte Giuseppe Sacconi. La curuna dal monument, duas bellas quadrigas (chars triumfals manads da quatter chavals a pèr), n’è betg anc postà. Il monument sa numna er ‹Altare della Patria›, perquai ch’ins ha sepulì qua las restanzas d’in schuldà betg enconuschent, crudà durant la guerra mundiala. Il simpel sarcofag è vegnì consecrà en memoria dals schuldads crudads en guerra e porta l’epigraf laconic ‹Ignoti Militi›.

En fatscha al monument sburflan las cleras auas da duas funtaunas artifizialas, ornadas da duas statuas simbolicas, la Mar Adriatica e la Mar Tirrena. Tranter questas s’avra la stgala principala, 33 meters largia, flancada da duas gruppas en bronz, represchentond il Patratg e l’Acziun. Sin l’emprima plaun-stgala èn pustads dus liuns en crap e plinensi duas Victorias. Da l’emprima plattafurma s’avran duas stgalas cun plattafurmas lateralas, cun las statuas che represchentan la Forza, la Concordia, il Sacrifizi ed il Dretg (en gruppas da 3–4 persunas simbolicas). Cuntinuond si per stgala, arriv’ins a l’entrada dal ‹Museo del Resorgimento› che cuntegna memorias istoricas dals ultims 60 onns. Sur ils portals magnifics stattan las statuas: Guerra, Revoluziun, Politica e Filosofia.

Turnond anora prendan ins la stgala che maina tar il center dal monument, nua che s’auza la statua en bronz dal retg Vittore Emanuele a chaval; il piedestal è ornà cun stupents relievs. Chaval e chavalier mesiran 12 meters per lung e tants ad aut e paisan 80 tonnas. Il bronz renda la statua in pau teatrala. Las bellas statuas da las provinzas talianas, cun la ‹Dea Roma› amez, serran giu davosvart il maletg. Puspè van ins per mez si, sa vulvend d’ina vart, ed arriva finalmain sisum, tar il ‹Museo delle Bandiere›. Sur ils portals sa chattan las statuas da la Musica, da l’Architectura, da la Sculptura e da la Pictura. Ins entra en in’aula da 72 meters lunghezza, decorada cun frescos e stuccaturas. Il palantschieu mussa stupents dissegns artistics en marmels rars. Tranter las bellas colonnas or han ins ina stupenta vista sur la citad.

*

En fatscha al monument sbucca il Corso Umberto, ina da las vias las pli bellas e pli frequentadas da Roma. Ella va in kilometer a dretg or sco tratg la corda. La via sa numnava dal temp dals Romans ‹Via Lata› ed in toc plinengiu ‹Via Flaminia›. Giu amez s’avra la Piazza Colonna, cun la colonna da Marc Aurel, la quala porta uss s. Paul. Quest quartier sa numnava avant ‹Campus Martius›. Enturn la plazza sa gruppeschan bels edifizis sco per exempel il palaz da las colonnas cun sia galaria eleganta da pitgas anticas, bels magasins ed in restaurant nobel, manà d’in Svizzer. Dasper sa chatta il palaz nov reschent da la banca da credit. Da l’autra vart è situà il palaz dal Monte Citorio, bajegià da papa Innocenz VII sco palaz da giustia, uss duvrà sco chombra dals deputads. Sin la plazza davant l’entrada stat in obelisc egipzian da 30 meters autezza, il qual serviva sut Augustus sco maun d’in’ura da sulegl gigantica. Betg dalunsch da la plazza stat la renumada Fontana di Trevi da Nicola Salvi, cun in Neptun amez e cun las allegorias da la Sanadad e da l’Abundanza en las nischas lateralas.

*

Il Corso sa deliberescha da las fulla sin la Piazza del Popolo, ornada cun in obelisc da 36 meters. La bella baselgia Sta. Maria del Popolo tira l’ester pelegrin anc in toc plinengiu, e là vesa el la bella Porta del Popolo cun fatschadas bain decoradas. Turnond enavos si per la Via Babuino, arriv’ins sin la Piazza di Spagna. Davant il palaz da la legaziun spagnola ha papa Pius IX laschà eriger ina statua en onur da Nossadunna, cun occasiun da la proclamaziun dal dogma da l’immaculata concepziun l’onn 1857.

Giond a sanestra si per la Stgala spagnola, arriv’ins tar la baselgia Sta. Trinità dei Monti; sa vulvend a sanestra e passond la Villa Medici, nua che Galilei è stà serrà en il 1633, sa mussan ils ierts magnifics dal Monte Pincio ch’èn vegnids refatgs avant in tschientaner sco ierts publics. Qua chatt’ins sco ornament l’obelisc ch’era pli baud sin la fossa d’Antinoos, il grond ami da l’imperatur roman Hadrianus. Quest imperatur ha dà il num da ses ami ad ina citad en Egipta e laschà far per el divers monuments ch’èn sa mantegnids fin oz. Il pli bel da quels sa chatta en il Vatican. Las vias principalas dal Pincio èn flancadas da bustas da renumads Talians. Per nus muntagnards grischuns ha la bella vegetaziun tropica da quest iert in aspect mirveglius e dal tuttafatg ester.

Giu da la terrassa han ins ina vista grondiusa sin la citad, principalmain sin il Vatican, il qual para da qua anor da dominar Roma. Gist en fatscha stat la lunga collina dal Janiculum, cun sia gronda statua da Garibaldi e cun il tempel Montoria, nua che s. Peder è vegnì crucifitgà. Ins auda che Garibaldi s’auzia sin questa collina dasper s. Peder sco provocaziun envers il Vatican; ma l’idea sa vinditgescha da sez, pertge che guardond sin quests dus opponents, ston ins rir giud la disproporziun. La maiestad dal sulegl che va da rendì davos la cupla da s. Pieder lascha emblidar questa pitschna dissonanza.

*

Giond tras il parc da la Villa Umberto I (Villa Borghese), suenter il monument da Goethe or, arriv’ins tar il Museo Borghese. Questa possessiun appartegneva fin il 1903 a la famiglia Borghese. Il cardinal Scipio Borghese, nev da papa Paul V, aveva a ses temp rimnà en quel stgazis sculpturals renumads en tut il mund. Blers da quels n’èn betg pli qua; ma persuenter giuvels da la sculptura moderna, sco la Venus da Canova e las grondas ovras ch’il genial Bernini ha stgaffì tranter 17 e 25 onns, per exempel Apollo e Dafne, David, Pluto e Proserpina etc. En questas salas magnificas d’art classic sa chatta er la collecziun da picturas dal Palazzo Borghese. Raffael è represchentà cun sia Sepultura, Tizian cun Cristus vi da la crusch ed Amur celestiala e terrestra, Correggio cun Danae, Domenichino cun la Chatscha sin Diana etc.

*

Per laschar repussar in pau ils egls, giain nus en l’Iert zoologic, tgirà fitg bain, ornà cun flora tropica e populà cun fauna or da tuttas parts dal mund. Blers tranter nus n’avevan anc mai vis insatge uschia e pudessan per quest motiv raquintar surlonder dapli che jau.

Turnond per la Porta Pinciana, van ins giu per la Via Vittorio Veneto per arrivar bainspert tar il Palazzo Barberini, cumenzà da Maderna e terminà da Bernini. El cuntegna ina gallaria da pictura. Vidvart sa chatta la residenza dal retg, il Palazzo del Quirinale. Sin la curt d’entrada èn pustadas las statuas colossalas dals dompturs da chavals, ils quals han dà al lieu il num ‹Monte Cavallo›. Il Quirinal furmava avant l’onn 1870 la residenza da stad dals papas ed al conclave il lieu electoral. Cun ina lubientscha speziala pon ins entrar en la sala Regia e passar tras ina suita d’appartaments.

Prendend la Via XX Settembre fin tar la plazza s. Bernardo, arriv’ins tar la baselgia Sta. Maria degli Angeli, passa suenter las ruinas termalas vi e stat davant il Museo Nazionale Romano. Sortind da quel essan nus al punct da partenza, a la staziun.

*

La saira dals 2 da mars avain nus la lubientscha dad ir al Teatro Adriano per vesair la Passione di Cristo dad Alberto Collantuoni, cun musica dal renumà maestro Lorenzo Perosi. Nus giain cun l’idea ch’ins na duess betg profanar las pli sontgas chaussas en ina sala da teater, e cun la persvasiun ch’il caracter talian saja pauc adattà per interpretar la grondezza e seriusadad da questa tragedia suprema. Ma l’acziun passiunada dals 500 acturs e las melodias d’in Perosi, represchentadas da 60 artists d’emprima qualitad, auzan il sentiment a moda nunspetgada. Ils pelegrins ch’han assistì a questa represchentaziun na vegnan betg ad emblidar uschè spert quella saira a Roma. Dir dapli fiss – dir da memia.


La citad antica

La part oriunda da Roma furma la citad palatina. Sut retg Servius Tullius (378–534 a.C.) è la Roma Quadrata vegnida engrondida e fortifitgada. La citad cumpigliava alura il Mons Palatinus, il Mons Aventinus, il Mons Capitolinus, il Mons Caelius, il Mons Esquilinus, la Collis Viminalis e la Collis Quirinalis, vul dir il Septimontium. Il rintg aurelian ch’exista anc oz (construì sut Marc Aurel 161–180 s.C.) cumpiglia er anc il Mons Pincius, il Mons Janiculus ed il Campus Martius. L’entir intschess era partì en quatter regiuns.


1.

Davos il monument naziunal s’auza il Capitol. Ins va si per la stgala largia, pertgirada da las statuas da Castor e Pollux, ed è surstà. D’in passà glorius e losch – bunamain nagins fastizs pli. Amez ina plazza cunfinada a dretga dal Palazzo dei Conservatori, giudim dal Palazzo Senatorio ed a sanestra dals Musei Capitolini stat la statua antica da Marc Aurel. El fa cun il maun dretg in segn: i para ch’el veglia discurrer cun sia schuldada, cun autoritad, ma calm e senza tschertgar effect. – Quai è il Capitol modern, vegnì erigì per incumbensa da papa Paul III, tenor ils plans da Michelangelo. El sez ha però be anc pudì far la magnifica stgala davant il Palazzo Senatorio ed ornar quella cun las statuas dals dieus fluvials Nil e Tevere. La plazza steva avant pli a bass e sa numnava ‹Inter duos lucos›. Ella furmava il lieu d’asil per ils fugitivs ed è damai la tgina da l’instituziun da l’asil.

Il Palazzo dei Conservatori è vegnì terminà l’onn 1368 e serva a l’administraziun municipala. Tranter sia collecziun da statuas anticas pon ins admirar quella da Julius Caesar, en armatura da cumbat. La pli grond’impressiun fan ils retgs barbars, praschuniers dals Romans. Els vegnivan manads davos il char triumfal, per crudar sut la spada dal boier davant il tempel capitolin. Enten quella gallaria è mintga statua in caracter, il qual di dapli ch’ina schletta cronica. Quella da Demostenes ha per exempel in’egliada sco ina spada: ella tradescha il spiert activ e pront da l’oratur. Caracalla ha in chau quader e cumin ed ina tschera prepotenta. Il rir da Nero è crudaivel, sia bucca vieuta ensi è sensuala. Trajan ha ina mina d’imperatur, cun la luschezza dal Spagnol. Marc Aurel è contristà, ma si’expressiun nobla tradescha in um dominà da l’intelletg. – Davos quest edifizi avevan ils Romans erigì il tempel a lur dieus suprems: Jupiter, Juno e Minerva, la Trias Capitolina. Construì enturn l’onn 510 a.C., è quel stà ars giu pliras giadas, ma adina vegnì reconstruì pli grondius. Sia davosa sort n’è betg enconuschenta. Damanaivel dal tempel sa chatta la Rupe Tarpea, in grip nua ch’ins bittava giu ils traditurs e malfatschents politics.

Il Palazzo Senatorio ha remplazzà il Tabularium dals Romans ch’era vegnì erigì l’onn 78 a.C. Quel furmava l’archiv dal stadi. Er quest palaz è vegnì erigì la segunda mesadad dal 16avel tschientaner. 260 stgalims mainan sisum ses clutger quadratic, il qual porscha ina bella vista.

Il museum dal Capitol cuntegna statuas anticas da grond renum, sco per exempel la Venus capitolina. Sin quest sulom steva il chastè fortifitgà Arx capitolina, cun l’Auguraculum, nua che vegnivan observadas las stailas per predir la fortuna da las legiuns. La Citadella era vegnida bajegiada l’onn 344 a.C. Pli baud avevan er autras citads in capitol sco center religius ed administrativ, Verona e Benevent per exempel.

Davent da quest museum maina ina stgala si tar la baselgia Sta. Maria in Aracoeli. Ella porta quest num suenter l’altar dal tschiel, il qual Augustus ha laschà eriger sin il pli aut punct dal Capitol, suenter avair vesì si enten ils nivels la mamma dal tschiel cun il bambin divin. Il s. Bambino miraculus vegn exponì mo da Nadal. Sin l’altar grond stat in maletg da Nossadunna, il qual è tenor la tradiziun vegnì malegià da s. Lucas. Sut la chaplutta da s. Helena sa chatta l’ossa da la sontga.


2.

Giond giu per il Clivus capitolinus, arriv’ins sin il Forum Romanum. Quel furmava il punct central da la vita publica e politica dals Romans. Fin il segund tschientaner s.C. stevan amez la plazza las 12 tavlas da la lescha decemvirala (Lex duodecim tabularum). Sin questa plazza renumada stevan il tribunal Principatus, il tribunal Praetorum e numerus tempels e statuas dad eroxs, consuls ed imperaturs. Il lieu traglischava da bronz surdorà e da marmel custaivel. Davent dal crap ‹Miliarium aureum› vegnivan mesiradas las distanzas da las vias romanas. Sut ils artgs grondius dad Augustus, Severus e Titus passavan las armadas ch’avevan suttamess al domini roman l’entir mund ch’era enconuschent da lez temp. Giu da las tribunas monumentalas vegnivan tegnids ils discurs eloquents da Cicero ed il famus discurs funeral da Marc Antonius davant la basa da Julius Caesar. Qua sa dispitavan ils loschs Romans per culpa da las intrigas da lur usurpaturs ambizius.

Ed uss? Da la gloria passada resta la sblatga memoria: l’eloquenza romana ha laschà enavos in rest d’admiraziun; l’ambiziun cuntentada fa pli mo nascher in lev surrir da spretsch, e da la luschezza ves’ins la trista ruina! Las pitgas-marmel da la Basilica juliana vargan ruttas or da la terra e lur curunas giaschan giun plaun – bulieus sfratgads da la tempesta. Ils artgs da la Basilica constantiniana èn surcreschids cun mistgel e plantas. Il tempel da Venus ha fatg plazza a la basilica da Santa Francesca Romana. Ils artgs han fadia da far respectar lur bellezza giuvenila, uss disfigurada dal temp. Là en in chantun stat cun tschaira stgira il Carcer Mamertinus, sco per tegnair sidretg sia protesta per l’entiert fatg a s. Peder, stà tegnì qua en praschunia var otg mais. La praschun sezza ha la furma d’ina cisterna. Sisum en l’arvieut ha ella ina fora cun giatrera, nua ch’ins bittava giu ils praschuniers. Ina stgala da 28 stgalims maina uss giu en questa tauna. Il retg dals Numids Jugurtha e Vercingetorix, quest degn opponent da Caesar, èn ids a finir miserablamain en questa praschun temida.

Vidvart quest Forum stevan il Forum Julium, il Forum Vespasianum ed il Forum Trajanum. En quest davos s’auza anc la Colonna trajana, 43 meters auta, ornada cun relievs en spirala che raquintan ses gronds fatgs. Sut questa statua saja sutterrada en in’urna d’aur la tschendra da Trajan. Sixtus V ha laschà remplazzar la statua sezza tras quella da s. Peder. Incendis e terratrembels èn stads la chaschun per la ruina da quests monuments. Il marmel dals Forums è vegnì duvrà per eriger ils palazs medievals; chaltgeras han luentà lur bronz ed ars lur crappa custaivla. Durant l’ultim tschientaner han ils papas tras exchavaziuns mess a la glisch las restanzas dal passà.


3.

Passond per la Porta Romana, arriv’ins sin il Palatin. Dal temp da la republica era quest quartier la residenza dals nobels, ed a partir dad Augustus quella dals Caesars. Quels abitavan en palazs pumpus. Bunamain intacta è anc la chasa da Livia, dunna dad Augustus e mamma da Tiberius. Ins vesa er bellas restanzas da la Domus Flavia, da la Domus Augustana sco er dals palazs da Sept. Severus e da Hadrian, cun stanzas per part anc bain conservadas. Giu da la plattafurma dal ‹Belvedere› survesan ins la plazza dal Circus Maximus, il qual era construì per 20 000 aspectaturs. La baselgia da s. Anastasia stat sin terren da quest circus. L’obelisc da la Piazza del Popolo e quel dal Lateran ornavan quest lieu. Il Palatin è ì en decadenza tras la divisiun da l’imperi e tras terratrembels.


4.

Ni la Domus Livia cun ses scharm da ses iert da pinias, ni las autras remartgabladads da la Roma Quadrata pon retegnair ditg l’attenziun dal pelegrin, pertge che las mirveglias, ed anc insatge dapli che quellas – il sang dals martirs, tira vi tar il Colosseum, il qual s’auza sin il sulom da l’anteriur iert da Nero en dimensiuns imposantas. Ins schess ch’el haja la pretensiun da resister a tuttas forzas elementaras, fin ch’il sang, il qual el ha bavì cun tanta said, ha fructifitgà l’entir mund. Igl èn bain be ruinas, ma tge ruinas! Artg sin artg, sco sche Roma avess vulì construir in dom da victoria per conservar lien sias nundumbraivlas trofeas!

Quest edifizi, il pli grond dals Romans, è vegnì erigì sut Vespasian e terminà da Titus, ses figl vegl, l’onn 80 s.C. El sa numnava Amphiteatrum Flavium (suenter la famiglia da ses constructurs), era il pli grond teater dal mund e purscheva plazza a ca. 100 000 aspectaturs. En autezza mesiran sias quatter auzadas 48 meters. El ha furma elliptica: il diameter lung mesira 188 meters ed il curt 156 meters. Suenter che la statua en bronz da Nero, numnada il coloss, è stada destruida ed il piedestal da quella transportada dasper l’amfiteater, è quest num ì vi sin il coloss survivent.

Qua avevan lieu ils spectaculs per il divertiment dals Caesars e dal pievel. A la passiun dal divertiment vegnivan unfrids blers gladiaturs e millis animals selvadis. Gladiaturs sa numnavan ils duellants, ils quals sa battevan en l’arena per divertir consuls, imperaturs e pievel. Els sa recrutavan or da praschuniers da guerra, sclavs, voluntaris e malfatschents. Augustus tschertgava popularitad entras dar festas, durant las qualas el laschava passar si 10 000 gladiaturs. Trajan n’è betg stà enavos ad el, pertge ch’el ha tegnì il pievel durant 123 dis en la fevra festiva. Quests dis barbars èn stads populars fin il 5avel tschientaner. Ils cumbats vegnivan accumpagnads cun musica. L’um blessà che na pudeva betg pli, dumandava grazia auzond il det mussader. Il perdun vegniva concedì entras far sgular faziels u refusà entras mussar cun il polesch dal pugn serrà. Tras quella sentenzia vegniva il blessà stratg davent cun crutschs e stgannà sc’in animal.

Ils trais emprims plauns èn furmads d’artgs e spartids da colonnas ionicas, doricas e corinticas. Il plaun sisum ha pilasters corintics e fanestras quadras. Tendas preservavan la fulla da la chalira u plievgia. Duas entradas principalas servivan a la suita imperiala e la terza porta gronda als gladiaturs. L’arena mesira 50 sin 86 meters. Sut quella vesan ins las taunas scuvertas dals animals stgarpants. Sin il podium sur l’arena eran las plazzas per la famiglia imperiala, per ils senaturs, las vestalas ed ils augurs. Ils plauns sura eran per la schuldada e per ils burgais libers. La classa inferiura steva en pe sin la plattafurma sisum.

Betg dumbrads èn ils cristians che vegnivan exponids a la fom rapinusa dals animals stgarpants. – Benedetg XIV (1740–1750) ha perquai benedì quest terren e consecrà el a la passiun da Cristus. Il medem papa ha er preservà las miraglias d’ulteriura ruina. Ins stat sin l’entrada, indecis sch’ins veglia entrar ni betg. Il lieu purtava eroxs, ed uss passainsa sin la medema pulvra – cotschnida da ses sang. Quest’arena, che repeta l’agen pass, dat ina tscherta snavur e fa purtar respect. – I ma para che jau vesia in liun a vegnir nauasi cun il chau auzà, pitgond ils mirs cun il tschof da la cua, sa fermond per tscherner si’unfrenda, dond in sbratg che fa stremblir la miraglia e star ils chavels a dretg si a las unfrendas ed als aspectaturs. 20 u 30 cristians stattan en schanuglias cun ils mauns a Dieu. In sigl – tge sigl – e tge effect! In bel e frestg giuven stat sut la bestia. Quella sgrigna e sdrappa! Ils emprims daguts da sang curran giun plaun! L’egl resignà guarda ad aut, – sa sbassa, – rumpa – e l’arena strasuna d’in sbragim crudaivel, selvadi, bestial. Il giuven auda anc quel, ma senza avair part. El na senta strusch pli la dolur da la charn. Spiert e cor èn tar Dieu, tar bab e mamma, fragliuns e spusa – mo secundas. Il stgir da la mort fa lartg a la cleritad perpetna – ! Il morder s’auza cuntent, retschaiva las salvas d’applaus cun losch surrir – e returna sin il Palatin. –

Cur che la glina, questa gronda chandaila da la natira, trametta ses cler en l’interiur da questa cisterna da seriusa meditaziun, e l’azur da la notg taliana sa rasa sin las champagnas ariusas, sumeglian quellas colurs e parolas che vegnan giu da tschiel per explitgar la magnificenza da la curuna gudagnada en quest lieu da tants martirs. – Colosseum, co èsi da chapir ch’il temp è passà sur tai or senza destruir tias miraglias? La paina dals martirs n’ha gì per tai nagin’autra vendetga che – perdun; pertge ch’ina suletta smaladicziun fiss stada la destrucziun cumpletta da tes skelet! –


5.

Davant l’Artg da Constantin prendain nus ina da questas miserablas charrotschas ch’èn pustadas là, cun chavals maghers sco pals e stanchels dal spetgar, e giain giu per la Via San Sebastiano, per arrivar bainspert tar las ruinas da las installaziuns termalas da Caracalla, bajegiadas sut quest imperatur antonin dal temp da la decadenza romana. En quest grondius Sodom pudevan 16 000 persunas far bogn a medem temp. Quest plaz da divertiment era er endrizzà per dis gimnastics e per cursas da chavals.

In pass plinengiu cumenza la Via Porta Latina. Per lung da quella sa chattan la baselgia S. Giovanni a porta Latina e la chaplutta S. Giovanni in olio. Quest’ultima è bajegiada al lieu nua che s. Gion è vegnì bittà en ina chaldera d’ieli buglient ed è sortì da quella intact.

La Via San Sebastiano sa numnava avant Via Appia ed era il pli bel stradun militar roman. El aveva 8 meters ladezza e s’extendeva sur 500 miglias. Il censor Appius Claudius ha cumenzà a bajegiar quella via e Trajan ha manà ella fin Brindisi, nua che las legiuns vegnivan chargiads sin galeras per arrivar en Grezia. Davant la Porta San Sebastiano stat l’Artg da Drusus, sco er las fossas dals renumads Scipios, ils quals han furnì a la republica plirs tribuns e consuls. Scipio Africanus major e Scipio Africanus minor èn ils pli enconuschents. L’emprim ha battì Hannibal a Cartagena ed a Zama ed era enturn l’onn 200 a.C. il pli renumà Roman. Il davos ha destruì Cartago l’onn 146 a.C.

A sanestra da la porta stat in tempel deditgà a Mars e la chaplutta ‹Domine quo vadis› che cloma en memoria la sentupada da s. Peder cun Cristus, cur che s. Peder vuleva fugir or da Roma. Nus giain enavant fin tar la baselgia da s. Bistgaun fitg antica. En ina da sias chapluttas vegn mussà la natta dal pe da Cristus, laschada enavos tar la davosa appariziun a s. Peder, ed en l’autra ina statua da s. Bistgaun, da Bernini.

Il pli bel monument sin la Via Appia è la Tomba di Cecilia Metella, in monument da fossa en furma da tur. Ils 2000 onns ch’èn passads sur sia miraglia or, han ornà quella cun tschupels da feglia-crap. L’exteriur da la tur mussa sisum ina curnisch en marmel, tagliada or en ghirlandas e testas-bov. Il rest è fludrà cun travertin. (Travertin è ina spezia da tuf da colur sgialva che tira sin mellen. Quest crap fitg tschertgà vegn da las Abruzzas. Il Colosseum, s. Peder in Vaticano ed il monument naziunal èn bajegiads cun travertin). Sche questa dunna ha merità in tal palaz sco fossa – na san ins betg; sche ella è stada virtuusa u scorta – na san ins betg; sch’ella ha laschà enavos a la posteritad ina descendenza d’eroxs – na san ins er betg. Ins sa sulettamain che qua è vegnida sutterrada la dunna dal pli ritg Roman, il qual ha, per charezza u per luschezza, preservà tras in grond monument ses num d’emblidanza. Davent da questa tomba è la via chavada or fin sin la sulada da la via veglia. Da qua anora sa chatta il santeri pajaun, fossa sper fossa. Enstagl da cuntinuar fin Albano, turnain nus enavos per visitar las catacumbas che stattan per gronda part per lung da questa via.


6.

Las Catacumbas romanas èn vias sutterranas, chavadas or da crap da sablun, destinadas sco lieu da sepultura per ils cristifidaivels ed en temps da persecuziun er sco lieu da refugi e da cult. Las fossas sutterranas giudevan numnadamain la protecziun dal stadi; il possessur dal bain survart deva ad ellas ses num, ma aveva persuenter da porscher garanzia per lur segirezza. Las plaivs da Roma avevan enturn il terz tschientaner 25 santeris sutterrans ed enturn 20 eran privats. Ins enconuscha uss 54 catacumbas, cun ina lunghezza totala da 876 km.

Essend che la lescha pretendeva che tut ils santeris sa chattian dador la citad, chattain nus las catacumbas principalas per lung la Via Appia, sco per exempel il Coemiterium ad Catacumbas, il Coemiterium Callisti e quel da Praetextatus. Sin la Via Ardeatina sa chattan las catacumbas da Domitilla ed anc varsaquantas pli pitschnas e main veglias. Suenter Constantin il Grond èn vegnidas bajegiadas grondas basilicas sur ils pli renumads santeris, uschia s. Peder, s. Paul, s. Luregn, s. Nesa e s. Bistgaun. Suenter il quart tschientaner han las grondas persecuziuns chalà e las catacumbas èn restadas bandunadas. L’onn 756 è l’ossa dals martirs vegnida transportada en las baselgias da la citad.

Schuldads en tschertga da preda han l’onn 1578 chattà casualmain las entradas da las catacumbas emblidadas. Vesend in sur l’auter d’in maun sco da l’auter da las lungas vias sutterranas viertgels en marmel u tievlas miradas en, han els cartì da chattar ils stgazis zuppads dals Romans durant la tschinclada ed han rut si las foras dals mortuaris.

Gia avant ils cristians avevan ils gidieus la medema metoda da sutterrar lur morts. Ma tras las inscripziuns ed ils segns simbolics differents, èsi lev da differenziar las catacumbas cristianas da las autras. Las chapluttas destinadas al sacrifizi da la s. messa mancan tar las fossas gidieuas. Per part èn questas chapluttas fitg bain conservadas. Ils maletgs da Nossadunna, chattads sin las paraids dasper ils altars, han servì a cuntrafar a la pretensiun che la veneraziun da Nossadunna saja naschida pli tard.


7.

Damanaivel da la Piazza Colonna stat la Piazza della Rotonda, per il solit bain occupada cun battafieus sdratschads, ma cun bels tschurrichels d’in nair che glischa, fatschas brinas ed egliadas sco argient viv. Ils giuvenasters che passan, tuts cun in pez da la mantiglia u da la schlingia davos il dies giu, sumeglian ils vegls Romans cun la toga ed han er en fatscha fastizs da la veglia razza e dal vegl spiert. Il pli pover lavurant ha ina demananza leva ed eleganta, ed adina pront ina chanzun. Ses discurrer, adina accumpagnà da viva mimica, ha in tun chantant. Las giuvnas sa mussan pli darar sin via, ma las veglias èn en general vairas matronas, sumegliant a las sibillas da la renaschientscha. La plazza sezza è plain restanzas da verduras, paletschas da pumaranzas e maruns ed auter rument.

Giudim questa plazza stat il Pantheon, erigì dad Agrippa, sco che di l’inscripziun da l’architrav. L’edifizi è radund e cuvert cun ina cupla. L’entrada rectangulara vegn sustegnida dad otg pilasters en granit egipzian e culminescha en in triangul sco ils tempels grecs. Erigì l’onn 27 a.C. sco tempel da veneraziun a tut ils dieus, è il Pantheon oz il mausoleum dals gronds umens. Raffael è sutterrà qua. L’interiur è conservà fitg bain. Ina debla glisch penetrescha giu da l’igl-bov da la cupla e sclerescha las set nischas enturn las paraids, separadas da colonnadas magnificas en marmel. Entamez stat il sarcofag da Vittore Emanuele, illuminà cun chandailas e decorà cun tschupels e flurs. Igl è oz (14 da mars) ses anniversari. In’immensa fulla sa chatscha per documentar lur visita cun inscriver lur num. Nua che la fulla discurra, tascha la meditaziun.


8.

Vegnind giu per il Corso Vittorio Emanuele e passond sur il Trevere vi sin la punt monumentala da medem num, vesain nus a dretga, vidvart l’aua, in auter coloss radund da l’antica. Si’istorgia è ina da las pli interessantas. L’imperatur Hadrian (117–138 s.C.), figl adoptiv da Trajan, ha vulì bajegiar per sasez e per ses descendents in mausoleum sco ch’il mund n’aveva anc betg vis. Quest imperatur ha er anc laschà enavos auters fastizs da sia regenza. Sez litterat, era el in grond protectur d’art e scienza. El ha per exempel bajegià l’Atheneum, per lecziuns da poets, oraturs e filosofs. Il tempel da Venus deriva medemamain dad el. Ina da sias meglras ovras è stada la collecziun dals edicts praetorials (Edictum perpetuum), elavurada da l’advocat Salvus Julianus. Quella ha servì sco punct da partenza per il svilup dal dretg roman.

Il Mausoleum consista d’in sochel, sin il qual stat ina tur radunda cun in diameter da 76 meters e 73 meters autezza. La tur era pli baud fludrada cun marmel ed ornada enturn enturn cun statuas. Durant la tschinclada dals Gots l’onn 537 han ils Romans bittà giu quellas sin l’inimi. In suler en spirala maina tar la chombra sepulcrala da Hadrian. Qua steva pli baud ses sarcofag en porfir. (Porfir è in crap cristallin, per il pli verd, cotschen brin u mellen, cun granitschs da quarz da differenta furma e colur. El è bler pli custaivel ch’il marmel e dat suenter sia politura vaschels da rara bellezza). Plinensi stattan ils appartaments endrizzads dals papas durant l’epoca medievala. Ils papas duvravan il Mausoleum sco caserna e praschun. En sias cellas stgiras èn stadas serradas en persunas illustras e perfin cardinals.

Cur che Leo IV ha laschà fortifitgar il ‹Borgo› (Città leonina), è la tur vegnida midada en in chastè fortifitgà. Sisum il chastè è erigida ina chaplutta, la quala porta la statua da l’archanghel s. Michael, al lieu nua che steva quella da Hadrian. Da qua davent ha la fortezza gì num Castello Sant’Angelo. La statua da quest anghel engrazia si’existenza ad in’appariziun miraculusa: Cur che papa Gregor il Grond fascheva ina processiun per implorar da Dieu la grazia da laschar svanir ina pesta che smanatschava da destruir Roma, ha el vis l’anghel s. Michael a metter la spada en taja sco segn da reconciliaziun, e la pesta è tschessada. Il chastè ha patì grond donn tras la tschinclada dals Romans l’onn 1379. Papa Alexander VI al ha puspè rinforzà ed erigì sin il mir leonin ina via cun arcadas, la quala collia il chastè cun il Vatican.


La citad sontga

1.

Ils 12 da mars, agitaziun generala. Tuts èn en pe sappia Dieu quant baud. Ils umens fan giu la barba e las dunnas barattan, gugent u navidas, ils chapels cun ils flors nairs. Igl è il di da l’audienza tar il ‹Santo Padre›. A las 8 avain nus la grazia d’assister a la s. messa celebrada da Sia Sontgadad, ed a las duas il suentermezdi vegnin nus retschets en audienza!

Il tram electric sa ferma sin la Piazza di San Pietro, l’entrada grondiusa da la pli bella e pli gronda baselgia dal mund. Sco in battagliun tschentà si en champagna per tadlar la s. messa, stattan en furma elliptica las colonnadas da Bernini, quatter a quatter, en parada. Questa guardia da crap para da far plazza a las fullas pelegrinas e da sa serrar puspè, per guidar els tar la basilica imposanta giudim la plazza. Entamez s’auza in obelisc egipzian, in immens toc crap da 25 meters autezza, decorà cun l’ensaina da la religiun catolica, per testifitgar sia conversiun, pertge ch’el era vegnì postà da Caligula amez il circus vatican l’onn 39 s.C. El stat qua sco sch’el fiss il manader da las colonnadas enturn el. Las duas funtaunas da Maderno paran d’esser sias ordonanzas.

Nus passain suenter il spalier monumental or, admirond la fatschada da la basilica, 112 meters largia e 44 meters auta. Otg colonnas anticas da 20 meters autezza e ca. 1,50 m diameter tegnan cuverta l’entrada. Sin la balustrada paradeschan las statuas da Nossegner e Nossadunna cun quellas dals apostels, tut coloss da 5,70 m autezza. Ins ha natiralmain mirveglia d’enconuscher l’origin e l’istorgia d’in tal monument, pertge che dasper el paran ils monuments moderns ed ils tempels pajauns, dals quals nus avain vis las restanzas ed empruvà da reconstruir lur grondezza e bellezza cun ils egls da l’imaginaziun, mo termagls.


2.

L’emprima basilica da s. Peder ha construì papa Silvester I (314–335). Quella è stada en diever fin vers la mesadad dal 15avel tschientaner. Essend alura caduca, ha papa Nicolaus V laschà lavurar or plans per ina nova. Ma il project è stà airi cun sia mort. Pir l’onn 1506 ha papa Julius II puspè reprendì quest’iniziativa. El ha laschà elavurar Bramante in plan, tenor il qual la basilica dueva survegnir la furma d’ina crusch greva (cun bratscha da medema lunghezza) ed ina cupla. Sangallo e Raffael èn vegnids incaricads cun l’execuziun. Tuts dus èn morts suenter cur temp, ed ils architects ch’als èn succedids n’eran betg creschids al pensum.

Ma davent dal 1542 ha Michelangelo dirigì las lavurs fin tar sia mort. La cupla mancava anc, ma ses plans eran designads uschè exact ch’ella ha pudì vegnir terminada il 1592. Questa cupla vala sco l’ovra architectonica la pli perfetga ch’exista. Malgrà sias dimensiuns (ella ha la grondezza dal Pantheon), s’eleva ella a moda uschè ligera sco il tschiel. L’onn 1605 ha papa Paul V ordinà da schlunganar la nav. La baselgia ha survegnì uschia la furma d’ina crusch latina. Maderno ha fatg questa lavur e tegnì la fatschada en stil baroc. Urban VIII ha pudì consecrar la basilica l’onn 1626, 13 tschientaners suenter sia fundamentaziun. L’edifizi ha custà 200 milliuns; ses mantegniment annual dumonda 160 000 liras.

Giond si per la stgala, stain nus davant l’entrada. Da vart sanestra è la statua da Carl il Grond e da vart dretga quella da Constantin il Grond, ils dus protecturs da la giuvna religiun da Cristus. Tschintg portals mainan en baselgia. La porta amez, en bronz, è quella da la baselgia veglia. Quella da vart dretga è la ‹Porta Santa›, nua ch’ins po ir anen, ma betg sortir. Entrain damai!

Suenter ch’ils mirs da Zion èn crudads ensemen, na datti nagin tempel uschè grondius per unfrir in degn sacrifizi al Bab perpeten. E tuttina pareva el gist uss pli grond. Pertge? En quest lieu sa senta noss’olma pli gronda – gronda sco il spazi ch’embratscha noss’immortalitad. Giain enavant! Il tempel prenda tiers en grondezza cun mintga pass ch’ins fa cunter ella. La cupla stat qua, maiestusa sco ina muntogna sclerida dal sulegl matutin ed il tabernachel prezius retschaiva simbolicamain sia glisch da surengiu. Na pudend betg survesair dalunga l’entir, ston ins guardar toc a toc cun attenziun, per sa render finalmain quint da las proporziuns e per chapir la forza da spiert necessaria per la concepziun e per l’execuziun d’ina tal’ovra. –

Sin il palantschieu da la nav è sia lunghezza inditgada cun 187,5 m. Daspera èn memorisadas las lunghezzas da las pli grondas baselgias dal mund. Ils bratschs traversals mesiran 137 m. La nav è 27,5 m largia e 46 m auta. La cupla mesira fin sut il tetg 123,4 m e fin la crusch 132,5 m. La baselgia cumpiglia a l’intern in spazi da 15 160 m².

Avant che guardar en detagl la basilica, giain nus a sanestra e prendain l’elevatur electric che maina sin il tetg. Qua chattain nus abitaziuns e butias sco en in vitg, ma tut quai disturba l’entir uschè pauc sco quai ch’in gnieu d’utschè disfigura in pign. Jau fiss tentà da baiver in cuppin café, sche jau n’avess betg fatg schlettas experientschas cun il café en Italia.

La tschima da la cupla stat anc 94 meters plinensi e questa giada stuain nus ir a pe. Giu da la ‹galaria dals tamburs›, la quala stat sut l’inscripziun ‹Tu es Petrus etc.› (scritta en bustabs da 2 m autezza), han ins ina stupenta survista da l’interiur. Giu da la galaria exteriura surves’ins la citad e la champagna, da la mar fin Frascati. Tranter las paraids dublas da la cupla, si per stgalas adina pli stretgas, arrivain nus sin la culla da bronz, la quala ha però anc in diameter da 2¼ m e po tschiffar 14 persunas. Qua avain nus cret da stuair laschar murir in uffizier talian, il qual aveva survegnì mal il cor, probablamain perquai ch’el aveva strenschì plitost fitg ses corset.

*

Turnads engiu, giain nus da sanestra anen per turnar da l’autra vart or. L’attracziun principala porscha natiralmain l’altar grond, sut la cupla, in’ovra da Bernini. Las travs dal Pantheon han furnì il bronz per questas colonnas en furma da spirala. Sin quest altar legia sulettamain il papa la s. messa. Davant l’altar maina ina stgala giu tar la fossa da s. Peder, illuminada da 95 glischs perpetnas. Sin las chantunadas da l’arvieut sa chattan nischas cun statuas grondiusas, tuttas da 5 meters autezza. Sur quellas èn las lautgas, nua che vegnan exponidas durant las quatter festas las reliquias las pli preziusas.

Giufuns la basilica stat ‹la tribuna› cun la gruppa colossala da Bernini. Qua vegn exponida ina giada ad onn la sedia da lain da s. Peder. A dretga stat la ‹catedra›. Giu da quella definescha il papa ils dogmas catolics. Turnond anora, entupain nus a sanestra la statua en bronz da s. Peder, in’ovra dal 13avel tschientaner. Davos la statua è la paraid ornada cun in mosaic en aur massiv. Oradim baselgia, puspè a sanestra, stat ‹La Pietà› da Michelangelo, numnada il giuvel da la sculptura. A dretga da quella sa chatta ina colonna or dal tempel da Jerusalem.

L’entir tempel è cuvert cun marmel. Ils pli renumads sculpturs da 13 tschientaners èn represchentads qua cun da lur meglras ovras. Il cristianissem ha qua il mussament ch’el saja il pli grond stimul per l’art. Dals monuments sepulcrals dals papas vulain nus mo numnar in pèr. L’emprim sin il qual ins frunta è quel da Pius X (1903–1914), il sontg papa da la s. Communiun. Thorwaldsen ha eternisà Pius VII, il grond e miaivel praschunier da Napoleun, l’inimi dals framassuns (1800–1823). Sur la statua da s. Peder stat in mosaic da Pius IX, l’inimi dal radicalissem, il protectur dals gesuits, il promulgatur dal dogma da l’immaculada concepziun (1854), l’autur dal Sillabus, il dretg papa per ils temps burascus da 1846–1878. Tranter ils vegls merita Leo il Grond menziun, il qual ha qua in bel altar. Quest grond doctur da la baselgia ha regì da 440–461. Sixtus IV e ses nev Julius II han medemamain monuments grondius. L’emprim era chaputschin ed ha fatg bler per la basilica ed il Vatican; l’auter era in grond guerrier e politicher e dasperas in grond protectur d’art e scienza. El ha regì da 1503 fin 1513. Canova ha fatg la statua magnifica da Clemens VIII e Bernini quella dad Urban VIII.

Ils altars monumentals èn munids cun maletgs renumads che paran nov reschents. Nus stain betg pauc stuts, udind che danor dus sajan nagins sin taila, mabain tuts en mosaic. (Mosaic vegn numnà tut dissegn che vegn obtegnì cun metter in sper l’auter pitschens tocs vaider u lain u crap da differenta colur. Sch’i vegn duvrà vaider, sco quai ch’igl è qua il cas, vegn il funs surdorà per dar dapli vivacitad a las colurs). L’execuziun è uschè artistica ch’ins sto ir fitg datiers e guardar bain per chattar or ch’i na saja betg taila picturada. Pir uss chapesch ins pertge che questa baselgia vesa or sco sch’ella fiss gist vegnida bajegiada. La glisch favuraivla n’avess suletta betg pudì producir quest effect.

Turnond anora, surprendids da tanta bellezza, passain nus sin ina platta radunda en porfir, sin la quala ils imperaturs tudestgs vegnivan encurunads avant che star en schanuglias davant il tabernachel e la fossa da s. Peder.


3.

Nus stain sin l’entrada dal Palazzo del Vaticano, in davos l’auter. Dus auters pelegrinadis empleneschan la ‹Scala Regia›. La fulla sa chatscha, passa e scumpara, e nus suenter, passond d’ina sala en l’autra. Maletgs istorics, decorativs ed eraldics remplazzan las tavladiras. Mintgatant entupain nus in schuldà da la ‹Guardia Svizzera›, umens giuvens, gronds e bain creschids, mandurads en las unifurmas lucernaisas pittorescas dal 16avel tschientaner ed armads cun immens alumbards. La garnischun dumbra 100 schuldads e 10 uffiziers e sa recrutescha or dals chantuns catolics. Il Grischun è represchentà cun il cumandant, signur colonel Hirschbühl, e cun in bel contingent schuldada.

La sala nua che nus entrain il davos, è endrizzada sco chaplutta e po tegnair varsaquants milli pelegrins. Ma oz è ella anc memia pitschna. Il cumandant da la ‹Guardia dei Nobili› arriva cun in pèr schuldads bain mandurads, ils quals sa postan dad omaduas varts da l’altar per star là sco statuas durant l’entira funcziun. Ina ramur d’aspectativa va tras la fulla. Il papa! El cumpara cun in pèr cardinals-diacons e sa metta devotamain en schanuglias per recitar il rusari cun vusch miaivla e clera. Suenter avair implorà l’intercessiun da la regina dal tschiel per ils basegns da sia muntanera, porscha el al Bab perpeten la renovaziun da l’aut sacrifizi dal Golgota, sco unfrenda per ils basegns da l’umanitad. –

Quest um surchargià cun lavur chatta anc temp d’ans beneventar cun in’allocaziun paterna. Si’eloquenza è perfetga; ins stat davant in um da rara savida e tuttina è ses discurrer simpel e cler. El lascha pledar il cor e quel discurra il pli bain. El exprima poeticamain ses spezial plaschair da pudair beneventar pelegrins grischuns, vegnids ensemen or da las vischnancas lontanas da la bella Rezia per far ad el ina visita. La stenta d’in uschè lung viadi vul el recumpensar benedind nus ed ils noss da chasa, cumpigliond noss parents, charezzads, amis ed enconuschents, gea tut ils abitants da nossas vischnancas, perfin noss muvels e la champagna. – Quests pleds uschè buntadaivels augmentan noss’admiraziun e nossa charezza per il chau visibel da nossa cuminanza religiusa e fan chapir nus, tge suandaders indegns dals mussaments da Cristus che nus essan.

Sco ch’il bab retschaiva ses figl cun bratsch’averta, senza far sentir quel dalunga si’autoritad, uschia mussa er il papa sia pumpa e grondezza pir il suentermezdi. Ses maiordoms sa segireschan che nus sajan tuts qua cun bun’intenziun e fan in’inquisiziun mitta cun nossas fatschas. Suenter che quai è daventà, annunzia ina salva d’applaus e vivas al ‹Santo Padre› sia vischinanza. Cun pass mesirà e maiestus s’avanza ina staffetta da la guardia svizra cun ses cumandant, suandada da la guardia palatina e dals cardinals da servetsch, er els en paramenta e pumpa traglischanta. En ses mez il papa, en ornat festiv, ma senza tiara.

In bun ami sper mai manegia che quai na saja betg pli il spiert da povertad, mussà da Cristus tras pled ed exempel. Ma el emblida ch’ina religiun na s’impona betg sulettamain tras ses dogmas, en in mund cun ideas dal tuttafatg differentas a ses mussament, mabain er tras ses cult exteriur, il qual cumpiglia tant la grondiusadad da ses tempels sco er la represchentanza degna da sia regenza, la quala sto esser proporziunada a si’impurtanza. Per la glorificaziun da la maiestad divina n’è nagin tempel memia custaivel e grondius, nagin chalesch, nagina monstranza e nagina paramenta memia preziusa. Sch’ils papas han pudì mantegnair e perfin augmentar lur influenza en il mund er suenter ch’els n’eran betg pli prinzis sco ils auters, sche n’è quai betg il davos d’attribuir a la dignitad e noblezza da la curt papala. Ils loschs ambassadurs da las grondas pussanzas na sa laschassan betg accreditar a Roma, sch’il Vatican fiss ina segunda Porziuncula. Quai è però necessari considerond il stadi cultural d’ozendi, uschè bain per il svilup dal catolicissem en las colonias sco er per la pasch nundisturbada dals catolics en reginavels d’autra confessiun.

*

L’audienza cumenza. Il papa parta or sez a mintga pelegrin in’ensaina commemorativa e lascha bitschar l’anè pastoral da s. Peder. El arriva a la fin. Sco emprim da noss pelegrins hai jau l’auta onur da pudair discurrer varsaquants pleds cun il represchentant da Cristus sin terra. Questa favur hai jau probablamain d’engraziar a mia mirveglia da vulair guardar propi en fatscha al pli grond um sin il mund, per vesair quant ventiraivel che quel saja en quest mument. Ed jau as poss segirar che sche tut las egliadas sumegliassan quella, fissi franc pli empernaivel da viver sin quest mund.

Glieud cun ina fina sensibilitad sentan l’egliada d’in auter sin sasez, e quai sto esser stà il cas er tar el, pertge ch’el retira il maun, sa ferma e dumonda suenter mia patria. Tschiffà uschia a l’improvista, perd jau mia prontadad da spiert, ed jau crai da betg avair dà la resposta che jau avess stuì dar, per avantatg da noss bun vischin, il beà frà Giacomo Gianiel. – Fatg attent da colonel Hirschbühl, discurra el anc varsaquantas parolas cun ils dus veterans dal pelegrinadi e l’audienza è a fin. Jau na vegn betg liber da l’impressiun ch’el tschertgava contact cun quest pievel taciturn ed avess gugent discurrì dapli, e mo noss natiral reservà che na sa betg sa dar uschè avertamain sco il talian, è stà la culpa che quest um da fina sensibilitad n’ha il mument betg chattà la via latiers.


4.

Las davosas uras da quest di memorabel èn deditgadas a l’exposiziun missiunara, la quala fiss suletta vengianta d’ina visita a Roma. Vasts chasaments, bajegiads per quest intent senza spargnar custs, s’auzan dasper ils splendids ierts dal Vatican e mettan sut tetg in’immensa quantitad products industrials e culturals dals pievels pajauns e selvadis da las colonias africanas, da las Indias, da China, Giapun, Australia ed America dal Sid. Sulettamain il transport d’ina tala exposiziun dumonda enormas unfrendas en daner. En questas salas pudain nus admirar il progress cultural sut l’influenza da las missiuns catolicas, spezialmain da las missiuns dals gesuits, quests campiuns curaschus da la bandiera da Cristus.

La partiziun da l’igiena mussa la ritgezza da la medischina vegetala e sia grondiusa efficacitad per il tractament da las fevras tropicas e da las pli diversas contagiuns e malsognas. Tranter questas ultimas vulain nus mo numnar sco curiusitad l’elefanzia. Ella mussa uffants naschids cun membra d’elefant. Er a questas povras creatiras porschan ils missiunaris agid e pon registrar bels success. La pli sgarschaivla accusaziun per la razza alva èn las malsognas da sifilis, cun lur tristas consequenzas. Questa malsogna ha cumenzà cun la colonisaziun europeica. Quant derasà sto quest mal esser tranter questa povra glieud, sche perfin il papa sto auzar ses maun admonind e mussar al mund entir il terribel martir che creatiras giuvnas, innocentas han da star or per il putgà da lur schendraders! Vesend tanta biergna e miseria, cumenz jau a ma sentir mal e stoss bandunar questa partiziun. Dad oz davent sai jau, tge eroxs che las mungias ed ils missiunaris ston esser per tegnair or talas emprovas e tals privels da contagiun, senza gnanc trair en consideraziun ils privels tras morsas da serps e mosquitos, ils quitads pecuniars e bain savens perfin la fom.

Quant tievia è nossa cardientscha en cumparegliaziun cun quella da questas olmas noblas e grondas! Avant scheva jau a mamez: la religiun ch’ha triumfà tras tants tschientaners da persecuziun e victorisà sur tantas eresias per esser oz uschè flurinta, uschè giuvna e vigurusa, uschè pussanta e respectada, na po gia per tals motivs betg esser faussa; mo la vardad ha tanta vigur en sasez. Ma uss di jau: la religiun che furma tals schuldads, sto necessariamain surventscher tutta adversitad e sa rasar or en l’entir mund. Ins enclegia qua pli bain che utrò ils pleds da Cristus, ils quals paradeschan sin la cupla da s. Peder ed ins sa per franc ch’els vegnan a sa verifitgar. Ins vegn a Roma, losch da la grazia d’esser naschì catolic, ma gist là sa turpegian ins dapli che utrò da betg esser in meglier catolic. –


5.

Ils 14 da mars, il davos di a Roma. Nus dirigin puspè noss pass vers il Vatican, per guardar ses museum. L’emprima chasa papala sin il Vatican è vegnida bajegiada enturn l’onn 500. Ma il Lateran è restà vinavant residenza papala, pli tard Avignon. L’onn 1450 ha papa Nicolaus V bajegià in nov palaz. Quel è vegnì engrondì ed embellì durant ils tschientaners. Oz ha el ina lunghezza da ca. 600 meters e dumbra var 1000 salas, stanzas e chapluttas. Il museum dal Vatican è il pli renumà dal mund. Per entrar, van ins davos la basilica e si per la Via di Belvedere.

La Pinacoteca vaticana sa chatta en otg magnificas salas dal plaunterren e cuntegna capodovras da Frà Angelico, il conventual che picturava faschond uraziun; da Raffael, da ses bab e da ses mussader Perugino e da Tizian. Il Bolognais Domenichino, ch’è vegnì tissientà a Napoli l’onn 1641 per scuidanza, è represchentà cun la davosa communiun da s. Gironas. Da Caravaggio vesain nus ina sepultura da Cristus, e Guido Reni, enconuschent a tuts tras ses Ecce Home e sia Mater Dolorosa, ha qua la crucificaziun da s. Peder. In Poussin e trais Murillos serran degnamain quest’exposiziun.

L’emprim plaun cuntegna il museum antic. Entrond per la ‹sala a Croce Greca›, arrivain nus tar la sala da la ‹Rotonda›, bajegiada suenter il model dal Pantheon, passain tras duas galarias da statuas, per entrar en il ‹Cortile Octagonale›, cun la renumada gruppa da Laocoon, l’Apollo del Belvedere, la statua da Perseus e quella da Hermes (Mercur), forsa la pli bella statua dal mund. Il museum Chiaramonti ed il magnific Braccio Nuovo èn er bain emplenids. La collecziun dumbra passa 700 statuas.

La ‹sala della Biga› sin il segund plaun cuntegna mo ovras maisterilas. Da là passain nus la galaria da las renumadas tapetas da Raffael, tessidas a Brüssel. Ellas èn ruinadas, ma i dat duplicats a Paris e Berlin.

Suenter avair dà anc in tgit en la galaria da las picturas modernas, passain nus la sala da l’Immaculata ed arrivain tar las ‹Stanzas da Raffael›, las qualas cuntegnan ils megliers products da quest artist. Raffael è naschì l’onn 1483 sco figl dal pictur e poet Giovanni Santi (u Sanzio, sco che auters scrivan) ed è mort gia cun 37 onns. Tuttina surpassan sias producziuns il dumber da 1000 ed el vegn a restar in dals pli gronds picturs da tut ils temps. Raffael è stà in uffant da la fortuna. Bramante, ses aug da grond’influenza, tegneva davent dad el las intrigas, las qualas sa mettan per il solit en via ad umens che creschan entras lur capacitads en favur e stima.

Cun 25 onns era el gia engaschà da papa Julius II sco pictur dal Vatican. Davent da quel mument vegnivan ses maletgs sin taila vendids per summas fabulusas. El era in bel giuven, curtaschaivel e bainvegnì da tuts e passava si sco in prinzi. Michelangelo era ses sulet concurrent. Ma si’olma generusa na sentiva betg il guegl da la scuidanza ed el admirava quest maister cun profund respect. Cun ses dun d’imitaziun ha el emprendì ses stil simmetric da Frà Bartolomeo e la forza da cumposiziun da Michelangelo. El lavurava cun rara facilitad ed eleganza e ses maletgs èn simpatics e lev da chapir. Tuts reflecteschan si’atgna ventira quieta. La miaivladad da sias Madonnas ed il surrir da ses Bambins divins resta insatge inimitabel.

Nus ans chattain en la ‹Sala della Segnatura›, numnada uschia perquai ch’ils papas segnavan qua lur brevs. Deplorablamain han quests frescos magnifics, destinads sco ornament da las paraids e dals palantschieus sura, patì tras l’umiditad. Las colurs han pers la traglischur e qua e là flurescha la miffa. Sin il palantschieu sura ha quest giuvenot da 25 onns malegià la Giustia. Las paraids ha el ornà cun las allegorias da la Teologia, Filosofia, Poesia e Giurisprudenza. L’emprima è enconuschenta sut il num ‹Disputa› e represchenta il triumf da la religiun. La part sut dal maletg occupeschan ils docturs da la baselgia: s. Hieronimus, s. Ambrosi, s. Augustin e s. Gregori gruppads enturn la s. Eucharistia. Er Dante dastga far part da la cumpagnia illustra. La Poesia mussa gruppas da poets renumads, tadlond Apollo sin il Parnass. La pli bella concepziun para quella da la Filosofia.

Tut quests maletgs èn products d’in’inspiraziun magnifica. Las posiziuns da las persunas èn uschè natiralas che la stancladad para per ellas exclusa. Las expressiuns èn calmas e degnas, senza esser fraidas. La sala daspera, numnada ‹Stanza di Eliodoro›, ha Raffael medemamain picturà sulet. Ils maletgs han texts biblics sco motivs. In mussa la retratga dad Attila, il qual sa lascha persvader da sa retrair da Roma, essend l’admoniziun da Leo I suandada da l’appariziun da s. Peder e s. Paul. La ‹Stanza dell’Incendio› è vegnida exequida da ses scolars tenor dissegns dal maister.

*

Nus turnain enavos fin tar la ‹Galleria Pia› e giain giu per la stgala, tar la ‹Capella Sixtina›, bajegiada sco chaplutta papala sin cumond da Sixtus IV e malegiada cun frescos da Michelangelo Buonarotti. La sala è stgira ed ha patì grondamain da l’umiditad. L’entschains ha stgirentà las colurs dals maletgs.

Las picturas al fresco sin il palantschieu sura da la chaplutta furman ina grondiusa epopea biblica. Ellas represchentan la creaziun dal mund e da l’uman, la crudada cun sias consequenzas (stgatschada or dal parvis, diluvi) ed ils temps da la vegnida cun ses profets. L’artist lavurava qua a medem temp sco Raffael survart e da quai èn ins surstà il pli fitg; pertge che qua vesan ins insatge dal tuttafatg different. Survart la quietezza e la ventira, qua las grondas tragedias da l’umanitad. Survart la calma e qua l’acziun. Ina posiziun exprima luschezza, l’autra curtaschaivladad, in’autra desperaziun e la proxima pitradad. Perfin l’Adam che dorma dasper Eva fa tema cun ses corp gigantic, pertge che sch’el vegniss disturbà e levass si en ravgia, smardegliass el cun tala membra tut enturn sai. Sut il penel da quest um daventa l’uman terribel. Ils giuvens ch’orneschan ils chantuns da mintga maletg èn eroxs dal temp dad Achilles ed Ajax. La natira n’ha mai stgaffì corps pli perfetgs. Quai n’èn betg mo maletgs, quai èn sculpturas malegiadas. Quest’ovra vala sco la pli perfetga dal ‹Cinquecento›.

Bler pli tard ha Michelangelo malegià la paraid davos l’altar (1534–1541). Il maletg mesira 20 m autezza sin 14 m ladezza e represchenta il giuvenessendi. Ins ha l’impressiun ch’il vegliurd da 67 onns n’aveva betg pli l’imaginaziun da pli baud. Ma tschertas gruppas èn er qua uschè pussantas sco quellas d’avant 25 onns. L’immens pumer da l’umanitad, ils chaus bestials dals demunis, il condemnà che strenscha il bratsch cunter la fatscha per betg stuair vesair la profunditad davant el, l’auter condemnà che vegn strenschì d’ina serp e na po betg sa mover da sgarschur, e surtut il suprem Derschader en sia terribla pussanza, èn concepziuns degnas da Dante.

Michelangelo lavurava cun las sumbrivas e betg cun las colurs; quellas considerava el sco firlefanzas da picturs che na san betg sa distinguer autramain. Perquai na fan quests maletgs betg dalunga la medema impressiun sco quels cun empernaivlas colurs. Papa Paul IV n’era betg cuntent cun las figuras bluttas da Michelangelo ed ha laschà malegiar vitiers la vestgadira. Quai fa il maletg pli grev. Volterra, il meglier scolar da Michelangelo, ha fatg sut ils egls dal maister ina buna copia da quest maletg, e quella sa chatta en il museum da Napoli. Las paraids da la chaplutta èn cuvertas cun frescos dals picturs florentins ed umbrians.

Dieu ha stgaffì durant ils tschientaners varsaquants umens che paran d’appartegnair ad in’autra razza. In da quests umens extraordinaris è er il grond sculptur, architect, pictur e poet toscan Michelangelo, naschì l’onn 1475 e mort a Roma en la vegliadetgna da 89 onns, frestg da spiert fin l’ultim mument. El possedeva perfetgamain tut ils duns da l’art: profunda savida, in spiert natiral, fantasia fritgaivla ed in maun ch’exequiva senz’opposiziun ses patratg. El studegiava e lavurava cuntinuadamain, senza mai esser losch, gea, senza mai esser satisfatg dal cuntanschì. In desideri fevril al stumplava adina tar ovras pli grondiusas e na laschava mai parair perfetg quai ch’el aveva fatg.

El era d’in natiral fitg sensibel e passiunà, ina vaira natira d’artist. El aveva in’olma nobla e generusa, ma memia differenta da la generalitad per pudair s’adattar a la vita sociala. Uschia perdeva el il contact cun ils umans e viveva bandunà. Ses contemporans al tegnevan per in losch u per in nar ed el pativa grondamain dad esser uschè malchapì. Vittoria Colonna para sco suletta d’avair encletg la natira da quest grond um. Per cuntentar ses ritg sentiment, lavurava el sco in mez nar. Sia lectura preferida era la s. Scrittira, Dante e Petrarca. Cumbain ch’el era ritg, viveva el savens cun paun ed aua e na sa lubiva mai ina distracziun. Ins po dir ch’el haja vivì set onns sin las puntanadas da la Sixtina, cun l’olma emplenida dal pensier vi da l’ultim giudizi ed udind anticipadamain il tunar sgarschaivel da la fin dal mund. Sur ses art enconuscheva el sulettamain Dieu ed ha deditgà a quel ils davos onns da sia vita. Tal era l’um ch’ha decorà questa sala, oz la pli renumada dal mund. Nus bandunain ella cun profund respect.

Sin via cunter chasa passain nus a sanestra tras la Biblioteca Vaticana, cun stgaffas da cudeschs e curunas senza fin. Las vitrinas da vaider per mez or cuntegnan pergiaminas, incunablas e manuscrits rars. Tranter questas vitrinas èn pustads ils ritgs regals da gronds potentats, sco vasas en crap custaivel ed auter pli. Las paraids èn ornadas cun objects d’art. Stanchels da spiert e corp n’ans interessain nus betg ferm pli per tut quai.


6.

Damaun, ils 14 da mars a las 9, vegn a resunar a la staziun da Roma il tschivlot da partenza. Ma avant as stoss jau anc raquintar insatge da las autras bellas baselgias da Roma, las qualas nus avain visità. Per che vus ma chapeschias pli bain, vi jau gist dir tge differenza ch’igl è tranter ina baselgia, ina catedrala, in dom ed ina basilica.

Catedrala è la baselgia principala d’ina citad, en la quala residiescha in uvestg. Il num deriva da ‹catedra›, vul dir sedia destinada a l’uvestg.

In dom è er ina baselgia principala d’in uvestgieu, ma pli pompusa. Er exteriuramain sto il dom sa distinguer entras ses stil. Il pled deriva da ‹domus›, vul dir chasa, tempel. En Germania vegnan talas baselgias er numnadas ‹Münster›, cumbain che quest pled designescha atgnamain ina baselgia monasteriala, vul dir cun ina claustra dasperas.

Basilicas sa numnavan oriundamain gronds e bels edifizis, cun colonnadas ed arcadas, destinads sco palazs da giustia u sco chasas da commerzi. Las emprimas basilicas èn vegnidas bajegiadas sin il Forum Romanum, per exempel la basilica Aemilia e la basilica Julia. Suenter l’Edict da toleranza (313), e spezialmain suenter che Honorius ha abolì l’onn 408 il pajanissem tras lescha, èn parts da quests edifizis vegnids midads enturn en baselgias cristianas, conservond il num ‹basilica›. Las emprimas baselgias novas eran er tegnidas en quest stil. Il temp ha alura purtà modificaziuns, ed il pled ‹basilica› ha pers sia significaziun profana oriunda.

Dadora è il stil da la basilica simpel, anc ozendi. Ses interiur ha medemamain atgnas reglas. Per il pli è la basilica dividida en trais navs tras duas colonnadas. Las grondas han er ina nav traversala e tschintg navs cun quatter colonnadas. La nav d’amez è adina pli auta che las navs lateralas ed er pli largia. L’altar grond stat amez la nav traversala e sa numna ‹Sanctuarium›. Sut quel giascha per regla l’ossa d’in sontg, en la chaplutta sutterrana u cripta. Quest sontg dat per il solit il num a la basilica. Davos è la basilica serrada giu cun in’apsida radunda. Las grondas basilicas han a l’entrada in atrium en il stil dals palazs romans, cun in peristil ed ina funtauna amez, per simbolisar la purificaziun da l’olma.


7.

Noss pelegrinadi ha visità l’emprim la basilica da Sta. Maria Maggiore, sper la staziun, sisum la collina da l’Esquilin. Quest tempel maiestus engrazia si’existenza ad ina naiv miraculusa, crudada sin ses sulom da mesa stad. Ins ha cumenzà a bajegiar l’onn 352 e terminà l’onn 1743. La basilica ha tschintg portals; nus entrain a sanestra per la porta sontga e giain vi ed en per la nav d’amez. Sco en tuttas basilicas n’hai er qua nagins bancs. Il palantschieu sut è en mosaic da marmel e quel sura ha ina bella tavladira da lain, surdorada cun l’emprim aur ch’è vegnì da l’America. Duas colonnadas cun 36 pitgas en marmel grec e stil ionic dividan la basilica en trais navs. L’architrav e l’artg sisura mussan interessantas figuras da mosaic. Quest maletg general vala er per las autras basilicas.

Sut l’altar grond vegn conservada l’ossa da s. Matteus apostel, en in vasch da porfir. Qua vegnan er tegnids en salv ils rests dal s. Parsepen. Da vart dretga, en la nav traversala, stat la chaplutta sixtina cun l’altar dal ss. Sacrament. Ella sa numna uschia suenter Sixtus V ch’è vegnì sepulì qua (betg da confunder cun la Chapella sixtina). Da vart sanestra stat la chaplutta borghesiana, numnada suenter il papa da la famiglia Borghese Paul V, il qua è vegnì sutterrà qua. Sin l’altar è il maletg da la miraculusa Nossadunna da s. Lucas. Da mintga vart sa chattan ils altars da s. Carlo Borromeo e da s. Francesca Romana, sanctifitgads tuts dus l’onn 1606 da papa Paul V.


8.

Giond giu per la Via Merulana, arrivain nus tar l’archibasilica San Giovanni in Laterano, la mamma da tut las baselgias dal mund. Constantin il Grond ha fundà quella en il palaz da la famiglia Lateranus. L’emprima baselgia è crudada ensemen l’onn 896 tras in terratrembel. Sergius III ha puspè erigì quella nov onns pli tard e dà ad ella il num ch’ella porta uss. Il palaz collià cun la basilica serviva als papas sco residenza. Basilica e palaz èn ars giu l’onn 1308. Suenter la fin da l’exil d’Avignon (1309–1370) ha papa Gregor IX puspè laschà construir ina nova basilica. La fatschada principala è in’ovra pli recenta; il chor è vegnì terminà l’onn 1885.

L’interiur è d’ina rara bellezza e ritgezza. La nav è ornada cun las bellas statuas dals 12 apostels. Amez la cruschada stat in magnific altar gotic. L’altar dal ss. Sacrament ha quatter pitgas en bronz doradas, prendidas or dal tempel capitolin. Ils dus gronds papas Innocenz III, mort l’onn 1216, e Leo XIII, mort l’onn 1903, èn sepulids qua sut bels monuments. Sur la nav sanestra sa chatta la porta tar la ‹Via Crucis› da la claustra benedictina, nua ch’ins po vesair la maisa, sin la quala s. Peder legeva la s. messa. La basilica conserva ils chaus da s. Peder e s. Paul ed autras reliquias.

Il nov palaz dal Lateran, bajegià da Sixtus V l’onn 1586, è collià cun la basilica. Il palaz vegl era però trais giadas pli grond. Dapi ch’ils papas abiteschan en il Vatican, è el vegnì midà en in museum.

Medemamain colliada cun il Lateran è la chaplutta San Gionvanni in Fonte, il pli bel battisteri da Roma, cun ils oratoris da s. Gion Battesta e da s. Gion Evangelist. Sias statuas stattan tranter pitgas d’alabaster. (Alabaster è in crap alv, da colur da latg, che sa lascha pulir levamain). Las portas en bronz dals oratoris han resonanza musicala.


9.

Dus pass vidvart stat la Scala Santa. La chaplutta papala dal Lateran è restada schanegiada da l’incendi menziunà. Ella sa numna ‹Sancta Sanctorum› pervi dal grond dumber da reliquias ch’ella cuntegna. Davant questa chaplutta siadora ha Sixtus V laschà metter ensemen la stgala dal palaz da Pontius Pilatus a Jerusalem. Enturn l’onn 326 aveva l’imperatura s. Helena laschà transportar quella a Roma, cun anc autras memorias da la Palestina. Il lieu è confidà a la tgira dals Passiunists.

Nus endrizzain la visita sin la dumengia, pertge che durant il di èsi fitg grev da rumper via tras la fulla. Pius IX ha laschà metter davant la stgala duas magnificas gruppas en marmel. Quella a dretga represchenta il ‹Bitsch da Giudas› e quella a sanestra l’‹Ecce Homo›. Ils 28 stgalims en marmel alv èn fludrads cun lain dir. Tras rusnas envaidradas pon ins vesair giu sin ils stgalims sanctifitgads cun il prezius sang da Cristus da las davosas uras da sia vita terrestra. Per gudagnar il perdun cumplain concedì, ston ins ir si en schanuglias, schend paternoss e meditond sur la passiun da Nossegner. Si per quella sontga stgala è papa Pius IX ì la saira dals 19 da settember 1870, spundend pitras larmas. El temeva ina profanaziun dal lieu sontg. Il di suenter era el praschunier en il Vatican, ma il Sanctum Sanctorum n’ha patì nagin donn. L’impressiun para da smardegliar ins, cur ch’ins arriva sisum e legia ils pleds: ‹Sin il mund nagin lieu pli sontg che quel!›

Tras in giatter vesain nus giu en il reliquiari. Qua vegn er conservà il vair maletg da noss Spendrader, numnà ‹Acheropita›, il qual è vegnì malegià dals anghels, suenter che s. Lucas aveva gist cumenzà ad al malegiar. Tras quest s. maletg ha Dieu concedì blers miraculs; el vegniva savens purtà en processiun cun occasiun da disfortunas e calamitads. El vegn exponì solennamain trais giadas ad onn en la basilica laterna, durant otg dis: da Nadal, da Tschuncaismas e da l’Assumziun da Nossadunna.


10.

Betg lunsch davent stat la baselgia Santa Croce in Gerusalemme, medemamain ina da las set baselgias principalas. Ella è vegnida bajegiada da s. Helena suenter ch’ella ha gì chattà il lain da la s. Crusch. Il pli grond toc da questa sontgadad vegn venerà en questa baselgia; da quai deriva ses num. Sin ses sulom han ins sternì terra dal Golgata; perquai sa numna ella ‹in Gerusalemme›. L’exteriur è en stil baroc; l’interiur è plitost modest. En la cripta sa chatta la chaplutta da s. Helena, la quala dunnas pon mo visitar ils 20 da mars. La statua da la sontga era pli baud ina statua da Juno. Ils 3 da matg vegnan exponidas en quest sanctuari l’inscripziun ‹INRI› ed ina gutta da la s. Crusch. I fiss giavischaivel ch’ils pelegrinadis tegnessan quint da questas datas.


11.

Dus kilometers dador la Porta San Paolo stat la basilica San Paolo fuori le mura, fundada da Constantin sur la fossa da s. Paul apostel, remplazzada da Valentinian II e terminada sut Honorius l’onn 398. Las bellas pitgas da quest edifizi èn quellas da la basilica Aemilia. San Paolo era la pli loscha baselgia da Roma e pli gronda che la baselgia veglia da s. Peder. In incendi da l’onn 1823 ha laschà enavos mo il chor, ma l’entir mund catolic ha contribuì a sia reconstrucziun. La nova basilica mesira 120 m en lunghezza ed è 60 m largia. Ina bella curt cun pitgas en granit furma si’entrada.

La simpladad da l’exteriur na lascha betg engiavinar la ritgezza da l’interiur. Quatter colonnadas cun 80 pitgas en granit, las qualas sa reflecteschan sin il bel palantschieu en marmel sco en in spievel, dividan la basilica en tschintg parts. Ina bella curnisch da mosaic, la quala va enturn la baselgia sco in tschupè, cuntegna ils medagliuns da tut ils 266 papas. Ins stat là stut da tanta splendur e sa dumonda, sche questa basilica na saja betg pli bella che quella da s. Peder. Il magnific tabernachel da l’altar grond ha pitgas d’alabaster, regaladas dal khediv Muhamed Ali. Zar Nikolaus I ha regalà ils sochels en malachit per questas pitgas. (Malachit è in mineral cristallin fitg custaivel, d’in tun verdarom e da cumposiziun bunamain transparenta. El dat ina fitg bella politura e vegn duvrà per furniers d’altars, per mosaic, per vaschs, chandaliers ed auter pli. Las muntognas da l’Ural han ils megliers giaschaments da malachit). A dretga da l’altar admirain nus l’immensa chandaila pascala artistica. En la chaplutta del Crucifisso, davant il maletg mosaic da Nossadunna, han s. Ignaz de Lojola e ses cumpogns fatg profess. Entadim la nav principala stattan las duas stupentas statuas dals prinzi-apostels.


12.

San Lorenzo fuori le mura, sper il santeri roman, è medemamain ina da las pli bellas baselgias da Roma. La fatschada è cuverta cun grondiusas picturas sin funs d’aur; l’interiur ornà cun frescos moderns da Fraccassini. L’artg dal cor è ritg da mosaics ed il tabernachel ha colonnas en porfir. La chaplutta da Pio IX sut il cor ha custà la bagatella da 4 milliuns ed è surchargiada cun mosaics.

I suonda la chasa patriziana da s. Cecilia. En quella aveva gia Urban II erigì in oratori. Cardinal Rampolla ha bajegià or ad agen cust questa chasa ad ina baselgia. Sut l’altar grond è la chaplutta cun il sarcofag da la sontga e la bella statua da Maderno. Daspera sa chattan ils maletgs mosaics da s. Nesa e da s. Agata. Las restanzas da la chasa veglia èn fitg interessantas.

Per betg stuffientar il lectur, na vulain nus dir nagut da la bella baselgia dals Gesuits, Al Gesu, en stil baroc fitg ritg, sco er d’auters tempels remartgabels.


13.

Avant che ir a la staziun, visitain nus anc spert San Pietro in Vincoli, nua che vegnan mussadas las chadainas da s. Peder. Papa Julius II ha qua ses monument, cumbain ch’el è sutterrà a s. Peder. I sa tracta puspè d’in’ovra da Michelangelo, questa giada dal sculptur. Ins ha vis sin maletgs quest monument cun sia statua da Moses e legì tant laud sur da quel che l’imaginaziun fa uss grondas pretensiuns a la realitad per vegnir cuntentada. Il plan è grondius e l’execuziun perfetga! Mintga gnerv, mintg’avaina, mintga fauda, tut è maisteril. La massa para da crescher cun la guardar e producescha in effect surprendent. Ins senta la voluntad autoritara da quest Moses, la pussanza dal legislatur. Cun sia gnerva vigurusa, sia barba struvegiada, sia ferm’egliada, è el il dominatur. Sia posiziun è uschè energica, tendida e viva ch’i para ch’el veglia levar si. Sch’el stess en pe, tge gigant – e sch’el discurriss, tge vusch da liun! Ina giada dapli chapin nus che Michelangelo è l’exponent da las grondas vistas e proporziuns, che ses stil è spir forza ed acziun. Sias ideas grondiusas ston vegnir si ed or da l’admirabla profunditad da si’olma. Ins ha fadia da bandunar questa statua; ma la tema da betg arrivar a temp a la staziun gida.


Return
[edit]

Assisi

La damaun dals 15 da mars schain nus adia a Roma, a nossa fidaivla cumpatriota ed al curtaschaivel interpret, al qual nossa partenza fa egls larmus. El ma di, dond il maun, ch’el n’haja avant mai vis umens che guardian ad ins en fatscha uschè quietamain ed avertamain e dettian be dal chau per tutta resposta.

Puspè tschintg uras tras ina champagna cuverta cun vignas e semnada cun granezza. I ma displascha anc oz, scrivend questas lingias, da betg avair sper mai quest bun vin roman, il qual ma fascheva uschè bain. Savens m’hai jau ditg che Muoth saja stà in nar da glorifitgar tant il vin; ma sch’el ha sagià vin roman, stoss jau pir uss prender enavos quest nausch patratg. Las muntognas da l’Umbria èn cuvertas cun il flor immaculà da la naiv nova, crudada avant dus dis e vesan or sco las alps reticas. Ma il sulegl talian fa curtas cun il tschupè alv sin quests chaus betg disads d’al purtar. Maschinas tuffusas ans spetgan a vegnind a la staziun, per ans manar si davant la basilica da s. Francestg ad Assisi, ina da las pli remartgablas baselgias da l’Italia.

Ins po ir lunsch enturn per chattar insatge sumegliant a quest Assisi, situà sin ina taissa spunda, brischada dal sulegl e curunada cun il chastè medieval ‹Rocca Grande›. La citad è sedia episcopala e dumbra ca. 8000 abitants. Ella sumeglia però in vitg, e sias chasas betg liadas giu sa tiran en lunga lingia suenter la via principala. Ins stat ca. 400 meters sur mar e survesa il district Foligno ed ina gronda part da la provinza da Perugia. Bunamain amez la citad vegn mussada la chasa da Piedro Bernardone, il bab da s. Francestg d’Assisi.

Il ‹Pater seraphicus› è naschì qua l’onn 1182. El era in giuven mundan, sco ils auters da sia vegliadetgna, ma mussava gia alura in cor remartgablamain bun. Tras ina crisa interiura è el sa resolvì da deditgar sia vita als povers e leprus. El ha dà davent tut sia facultad ed erigì chapluttas cun daners d’almosna. El ha er laschà restaurar la baselgia Santa Maria degli Angeli e bajegiar dasper quella ina miserabla baracca or da roma e lozza, numnada la Porziuncula. La baselgia è situada sut la citad, en la planira, dasper la staziun. Ella cuntegna quella povra chaplutta e la gronda part da las reliquias dal grond sontg. La baselgia è vegnida engrondida e restaurada l’onn 1369 ed uss vegn mussà il plan per in’autra renovaziun.

Dasper la Porziuncula avain nus il grond plaschair da vesair il roser miraculus da s. Francestg, il qual porta uss ils emprims brumbels da nova vita. Las pertgas da quest roser, ch’era pli baud in spinatsch, n’han naginas spinas. Medemamain la feglia setga da la stad passada, la quala nus prendain cun nus sco memoria e conservain sco reliquia. La feglia e las rosas han la particularitad d’avair flatgs mellens sco da sang tatgà en. Quest spinatsch ha questas qualitads dal mument davent che s. Francestg al ha bagnà cun ses sang per pudair resister ad ina tentaziun charnala. Quest miracul da la natira, cuntinuà durant set tschientaners en favur e per glorificaziun d’in sontg uman, ha fatg sin mai la pli grond’impressiun da l’entir pelegrinadi.

Qua ha s. Francestg fundà l’onn 1209 ses Urden. Questa baracca era il lieu preferì dal sontg. Qua viveva el en perfetga povradad e mortificaziun cun ses emprims cumpogns. Da qua anora organisava el sias missiuns ch’al han manà fin en Palestina, nua ch’el ha predegià davant il sultan El Kamel. Il padre Leone raquinta stupents miraculs che quest sontg da la charezza fascheva cun ses ‹pitschens frars›, ils peschs ed utschels. Ils davos onns da sia vita è el sa retratg da la direcziun da ses Urden, per sa conversar mo cun Dieu, sin la muntogna Alverna, en la Val d’Arno.

L’onn 1224 ha el gì là la visiun dal crucifitgà e sco memoria visibla purtava el davent da quel mument las plajas da Jesus. El era sontg, avant che Gregor IX al sanctifitgeschia gia dus onns suenter sia mort. Ses egl era drizzà sin l’auter mund ed el viveva sin terra senza basegns umans. La legenda ‹Trium Sociorum› porscha in vair e magnific maletg da quest sontg, oz uschè popular tras la perscrutaziun istorica da Sabatier e d’auters renumads istorichers e scripturs. El è mort ils 3 d’october 1226 ed ins fa ad Assisi grondas preparaziuns per festivar l’anniversari da 700 onns, per il qual Assisi vegn a vegnir visità da pelegrinadis or da l’entir mund catolic.

*

Da vart settentriunala, oradim il vitg, stattan la claustra e la basilica da s. Francestg, uss restituida da la regenza taliana al papa. Trais baselgias ina sur l’autra furman la basilica. La baselgia sut è ina cripta stgira e cuntegna la fossa dal sontg, il qual vegniva zuppà qua enten in grip, per tema d’enguladitsch. La baselgia d’amez è pauc pli clera e misteriusa, ina baselgia da devoziun. Qua han ils pelegrins chantà cun entusiassem las litanias e ditg devoziusamain rusari.

La baselgia sura è gist il cuntrari. Ins pudess crair che l’architect haja vulì represchentar cun quella giudim il stgir da la mort e la sgarschaivladad da l’enfiern, amez il maletg dal mund cristian cun sia seriusadad, sias tribulaziuns, ma er ses confierts, e sisum alura il triumf e la gloria dal parvis; uschè clera e leva è questa baselgia. Cimabue e Giotto han ornà sias paraids cun frescos, reproducind scenas or da la vita da s. Francestg. Il temp ha bain fatg lavur destructiva vidlonder, ma il spiert po levamain remetter quai ch’è svanì a l’egl e vesair ella sco ch’ella era avant 600 onns. Sur l’altar grond ha Giotto malegià sias allegorias artisticas: s. Francestg retschaiva da Cristus la povradad sco spusa; ils anghels venereschan la castiadad. Tut questas figuras èn olmas en extasa. Enturn baselgia vegnan memorisads ils miraculs dal sontg. I para ch’ins vesia s. Francestg ad ir enturn cun frà Leone, frà Bernardo e frà Egidio.


Ancona

Ils 16, enturn mezdi, arrivain nus sper la Mar Adriatica, ravgentada tras il giaschlar e tschivlar da la fraida bora, e vers l’ina faschain nus ina pitschna visita a la citad fortifitgada d’Ancona, situada en furma d’amfiteater davos il port da mar. Il cuntschet dal port ha 650 m lunghezza. Oradim in dals bratschs stat in artg en marmel alv, erigì da Trajan e sin la palma-maun da l’auter in artg en quadrels, erigì da Clemens XII. Enten quest port eran zuppads durant la davosa guerra ils torpedaders talians, battegiads ‹Mas› da Gabriele d’Annunzio. Da qua anora lajegiavan quels sin il bastiment da guerra austriac ‹San Stefano›, il qual els han fatg ir sut en paucas minutas cun l’entira equipa.

La citad veglia ha giassas tschuffas e stretgas, cun chasas da 6–7 auzadas; la citad nova è pli regulara e main tschuffa. Ancona è ina da las pli veglias citads, pertge ch’ella è vegnida fundada gia 380 a.C. Sch’ins considerescha sia dimensiun, pari strusch pussaivel che 35 000 abitants avdan qua. Ancona era citad papala. General Lamoricière ha stuì tschertgar refugi qua cur ch’el era vegnì battì a Castelfidardo dals Piemontais ils 18 da settember 1860. Tschinclà er qua, ha el stuì ceder la citad.

Sin la collina sanestra stat la catedrala da San Ciriaco, al medem lieu, nua che steva avant il tempel da la Venus maritima or dal 11avel tschientaner. Bumbas austriacas han perfurà sia miraglia e fatg grond donn en l’interiur. Las rusnas n’èn anc betg stuppadas.


Loreto

L’aura era fraida e pluviusa e nus turnain gugent enavos, per cuntinuar il viadi a Loretto, 5 km davent da la mar. Dalunsch salida la citad pittoresca giu da sia loscha collina. Charabancs, charrotschas cun tendas, fitg sumegliantas a chars da zagrenders, ans mainan là si. Questa pitschna citad da 2000 olmas retschaiva mintg’onn passa 50 000 pelegrins e viva da quai. Suenter avair deponì nossas custaivlas tastgas en las chombras semtgadas per nus, giain nus da butia tar butia per cumprar inqual memoria per ils noss a chasa. Senza cumprar insatge dapertut, èsi quasi impussibel da sa liberar da questas cromras cun lieungas sco advocats.

La Piazza della Madonna porscha ina vista impressiunanta. D’in maun stat il palaz apostolic, uss palaz real, bajegià suenter ils plans da Bramante. En fatscha è situada la magnifica baselgia cun cupla, fatschada da marmel e trais portals en bronz, cun relievs renumads dals figls Lombardo. Majano e Bramante han bajegià quest tempel ils onns 1465–1587. Sisum la stgala sa chatta la statua da Sixtus V.

En baselgia stat la Santa Casa, en la quala Nossadunna abitava a Nazaret. La chasa è ornada dadora cun ina magnifica tavladira da marmel, cun relievs e statuas ed ha ina porta en bronz. Il plan è da Bramante, l’execuziun da Sansovino. Questas bellas lavurs èn vegnidas fatgas l’onn che noss vegls sa battevan cun ils Austriacs sin la Chalavaina. La chasa sontga stat qua dapi l’onn 1295. Ella è vegnida transportada or da Palestina l’onn ch’ils emprims Confederads han engirà la lia perpetna sin il Rütli. L’emprim è ella vegnida deponida a Tersate, en Dalmatia, e da là en in guaud damanaivel da Recanati ch’appartegneva a la dunna Laureta.

Ins entra cun profund respect en quest sanctuari d’auta veneraziun. La statua da Nossadunna cun il bambin divin è fatga da s. Lucas or da lain da ceder ed ornada pli tard cun aur e pedras custaivlas en valurs da plirs milliuns. Ils Franzos han engulà quest grond stgazi l’onn 1798, ma Bonaparte ha puspè restituì la Nossadunna l’onn 1800. Auters stgazis n’han betg pli chattà la via enavos, ma tuttina vegnan anc mussadas bleras reliquias, sco la vaschella da Nossadunna etc. In incendi ch’ha devastà la baselgia e fatg luar ils zains sin clutger, è penetrà er en la chaplutta ed ha consumà l’entir altar. La statua da Nossadunna è vegnida naira, ma è restada intacta amez las pli terriblas flommas. Il tetg da la chaplutta è ars, in grond crucifix da lain è dà giu amez, ma n’ha patì nagin donn, sco er il rest da la chaplutta.

Questas quatter miraglias en quadrels cotschens, stadas perditga da la povra, ma ventiraivla vita domestica da la sontga Famiglia, han vesì la damaun dals 17 da mars 1925 ils pelegrins rumantschs davant la maisa dal ss. Sacrament en oraziun devota. A Roma n’aveva jau vis nagins egls larmants en baselgia, ma qua bain. L’impressiun da pudair retschaiver qua quel che gieva e curriva enturn en quest lieu sco pitschen uffant, è indescrivibla. Pelvaira, noss pelegrinadi è stà ritg d’impressiuns profundas e lascha enavos bellas regurdientschas. Davent da Loreto vai vers chasa; tgi va pli spert e tgi pli plaun.


Firenza

Ina secziun da noss pelegrinadi ha preferì dad ir a Firenza, enstagl da far cun nus il viadi gist descrit. Cumbain che tut l’art dal 15avel tschientaner na paisa betg sco quai che nus avain vis e sentì en nus ad Assisi ed a Loreto, porscha Firenza fitg bler a ses visitaders.

Firenza dumbra ca. 200 000 abitants ed è la citad principala da la Toscana. Bagnada da l’Arno e circumdada cun in tschupè da collinas, s’auza el amez quellas sco il bel egl gross da la flur-sulegl. Paucas citads pon concurrer cun sia bellezza, paucas cun la quantitad d’objects d’art ch’ella cuntegna, paucs pon sa gloriar d’avair vis a nascher tants gronds umens. Lain numnar mo corifeas sco Dante Aligheri, Michelangelo, Giotto, Leonardo da Vinci, Andrea del Sarto, Donatello e Ghiberti.

Il dom splendid, Santa Maria del fiore, dominescha la citad cun sia cupla da 107 m. Quella è ornada cun ovras da Ghiberti, Luca della Robbia, Michelangelo, Sansovino e Donatello, e quai è recumandaziun suffizienta. Dasper sia fatschada stat la tur quadra da Giotto, vi da la quala ins po metter 84 giadas il meter fin sisum. Sco bunamain tut ils edifizis da la citad, è er quest Campanile fludrà cun marmel ed ornà cun relievs. Da las autras 80 baselgias da la citad merita anc quella da Santa Maria Novella ina menziun speziala. Ella s’auza dasper la staziun en bel stil gotic-toscan.

Ils palazs florentins sa distinguan entras lur caracter serius da fortezza, e sch’ins legia l’istorgia da Firenza, chapesch’ins bain tgunsch, per tge motivs ch’els vegnivan construids uschia. Il pli grond ed er il pli bel è il Palazzo Pitti, vidvart l’Arno. El è bajegià a la ‹Rustica› e vala sco model dal stil palazal. L’ala sanestra cuntegna la renumada ‹Galleria Pitti› cun ca. 500 maletgs, dals quals blers èn capodovras. Da Raffael sa chatta qua la Madonna del Granduca, quella da la Sedia e quella dal Baldachino; da Tizian ina Maddalena; da Rubens in s. Francestg; da Frà Bartolomeo in Gesù suenter la levada; dad Andrea del Sarto in’Annunciaziun e da Perugino in Gesù che vegn prendì giu da la crusch.

La galaria dal Palazzo degli Uffici po sa gloriar cun ovras da Leonardo da Vinci, Botticelli, Dom. Ghirlandajo, Michelangelo, Frà Bartolomeo, Raffael, Coreggio, Tizian, Dürer, Hohlbein, Rubens etc. En quest palaz sa chattan las statuas dals gronds Florentins ed ina gronda biblioteca cun stampas veglias.

Il Palazzo della Signoria cuntegna ovras sculpturalas d’auta valur, sco il Perseus da Cellini, la gruppa da las Sabinas da Giovanni da Bologna e quella da Polyxena e Pyrrho.


Vaniescha

Il pelegrinadi passenta la notg dals 17 als 18 da mars en il tren. Els arrivan da vigilgia s. Giusep notg a chasa e laschan vegnir fraida la tschaina per cuntentar las mirveglias dals lur. Il strapatsch dal lung viadi, ensemen cun l’aura fraida e bletscha dals davos dis, han mess baininqual en letg. Ma jau crai che tuts sajan stads cuntents cun lur viadi, er quels ch’han gì in dafraid pli u main serius.

Ina gruppa banduna a Bologna l’armada principala per spert anc visitar la regina da l’Adria. Nus arrivain tard a Vaniescha e vulain bandunar la staziun. Qua vegnin nus bumbardads dal sbragizi balurd da 30 u 40 fachins, ils quals sa stumplan in davant l’auter per tschappar or da maun nossas tastgas da viadi. Nus faschain sco sche nus fissan gia stads 20 giadas a Vaniescha, tegnain nossas chaussas ferm enta maun, vegnin bravamain vilads e passain en il stgir, tschertgond in albergo. Suenter avair giuditgà ses exteriur, per ans segirar che nus na sajan betg arrivads tar ina spelunca da brigants, entrain nus en l’emprim che nus chattain. Suenter tschaina ans orientain nus in pau davart il lieu e si’istorgia, per betg esser dependents da quellas fatschas da morders che nus avain gist vis a la staziun.

Vaniescha è indubitablamain ina da las pli remartgablas citads dal mund. 170 000 persunas vivan or en la mar, han erigì lur chasas, palazs e baselgias sin pals ch’èn vegnids pitgads en sin 118 inslas, liadas ensemen tras 450 punts. Il ‹Canal Grande› va per mez la citad en furma d’in ‹S› sanestrà. El ha ina profunditad da 9 fin 12 meters, è 45 fin 72 meters lartg ed ha ina lunghezza da var 4 km. Ina punt-crap e duas punts-fier (las sulettas construcziuns che sfigureschan la citad) collian las duas inslas ch’èn spartidas tras il chanal. Cun la terra franca è la citad liada tras ina punt-crap da 3600 meters lunghezza. Avant 40 onns han ils Venezians survegnì bun’aua da funtauna tras in aquaduct da 31 km. Questas inslas u ‹lagunas› èn vegnidas furmadas plaun a plaun tras il material alluvial da las auas da muntogna, las qualas purtavan quel lunsch or en la mar. Las undas da la mar creschenta rebattevan quest sablun e quai ha furmà sco in lung mir, il qual tegna davent da Vaniescha las burascas marinas. Quest rempar natiral vegn numnà il ‹Lido›.

*

Il pievel illiric dals Venets viveva en la planira al pe da las Alps. Els èn vegnids en contact cun ils Romans il terz tschientaner a.C. ed han bajegià ensemen cun quels la citad d’Aquileia ed anc autras. L’invasiun dad Attila l’onn 452 e quella dals Langobards l’onn 568 han sfurzà ils abitants da questas citads da tschertgar protecziun sin las inslas adriaticas. Ils Langobards han destruì tut lur citads sin terra franca e sfurzà uschia ils fugitivs da bajegiar definitivamain sin las lagunas, nua ch’ils barbars n’arrivavan betg. L’onn 697 han quests abitants insulars tschernì in duca, il qual ha prendì sia residenza sin l’insla Malamocca. Il 10avel duca ha tschernì Rivo Alto sco residenza, lià las inslas tras punts e protegì quellas tras miraglias. Uschia è naschì Vaniescha.

La giuvna citad maritima intermediava il traffic tranter Orient ed Occident ed accumulava grondas ritgezzas. L’onn 829 han marinars venezians transportà l’ossa da s. Marc evangelist or d’Alexandria. Da là davent sa numna la citad ‹Republica di San Marco›. Il patrun da la citad ha survegnì ina basilica dasper il palaz ducal. Cun il svilup dal commerzi è creschì il basegn da proteger la flotta mercantila tras ina flotta guerrila. Quella ha laschà crescher la quaida da conquistas. Cutizzads da la flotta dals Saracens, han els conquistà l’Istria e la Dalmatia. Ils transports da las truppas da cruschada han dà a la flotta veneziana in’impurtanza mundiala. Cun agid da truppas franzosas han els conquistà l’onn 1204 Constantinopel e la costa albanaisa fin Creta. Quests success han dasdà la scuidanza da Genua ed han furmà la chaschun d’ina guerra da 130 onns, la quala è ida a fin l’onn 1381 cun la destrucziun da la flotta genuaisa. Questa guerra ha manà tar ils Venezians a gronds gudogns territorials.

Da l’administraziun da las terras acquistadas è sa sviluppada in’aristocrazia da chavaliers loschs ed ambizius, ils quals han tschertgà da sa segirar il ducadi permanentamain ed a moda ereditara; pertge che la regenzas tras elecziun n’als pudevan betg cuntentar. Quest’ambiziun passiunada è daventada la raschun d’intrigas, tradiments, mazzaments e revoluziuns civilas, cun in pled: da la decadenza. Anc era Vaniescha la dominatura da las mars, il center commerzial dal mund, il simbol da la ritgezza e pussanza, l’iert da fluriziun per art e scienza. Ma la Cipra dueva esser si’ultima conquista en l’Orient.

L’onn 1453 han ils Osmans reacquistà Constantinopel, e Vaniescha ha pers toc a toc il pe en l’Orient. Vaniescha ha pudì sa mantegnair da qua davent be tras allianzas inschignaivlas. L’onn 1570 han ils Tircs reconquistà la Cipra. Vaniescha è s’allià cun il papa, cun la Spagna e cun Genua. Las flottas unidas han battì la flotta osmanica a Lepanto ils 7 d’october 1571. Ma l’insla Cipra è restada persa e pauc pli tard ha l’Auta Porta mess er il maun sin Creta. La nova via marina per ir en las Indias (davent dal 1498) ha prendì davent ina buna part da si’impurtanza. L’Austria e la Frantscha han chatschà en las stretgas Vaniescha e prendì davent plaun a plaun sias possessiuns sin terra. Guerras custan raps e cur che quels èn finids, las perdan ins tgunsch ed a medem temp la pussanza e l’influenza.

Napoleun è arrivà sin il plan ed ha declerà la guerra a la republica, prendend sco pretext dischurdens ch’el aveva sez chaschunà. Ils 16 da matg 1797 èn entrads 3000 Franzos a Vaniescha che n’aveva anc mai vis truppas estras en chasa sia. Suenter quai è Vaniescha be pli vegnì considerà sco baccun da cumpensaziun sin tractativas da pasch tranter autras pussanzas. L’onn 1814 è Vaniescha daventà austriac. L’Austria ha fatg or da sias provinzas talianas il reginavel lumbard-venezian. Ils 22 da mars 1848 ha il dictatur Daniele Manin proclamà la republica s. Marc, ma Radetzky ha gia ils 30 d’avust fatg fin a questa grondaschia. Suenter la campagna sventiraivla dal 1866 (Königgrätz) ha l’Austria stuì ceder Vaniescha a Napoleun III, il qual ha surlaschà la citad a l’Italia. Quella ha alura amplifitgà Vaniescha ad in port da guerra fortifitgà.

*

La damaun dals 18 da mars lubin nus al sulegl da levar avant nus; pertge che nus essan arrivads a Vaniescha in mais memia baud e la fraida bora penetrescha tras ossa e magugl. Per l’emprima exploraziun tschernin nus ina nav a vapur e laschain sbragir ils marinars da las gondlas a culiez d’auca. La canera da Roma e la tschuffadad d’Ancona èn svanidas. Ins sesa giu – e guarda! La nav a vapur fenda senza fadia e senza canera las auas grassas dal Canal Grande. Ins n’auda nagins auters tuns ch’il clom dals gondoliers ed il pitgar d’ina massa, la quala fa sfundrar en la glitta ils pals per inqual edifizi u per inqual reparatura. D’ina vart sco da l’autra dorman ils palazs en marmel or dals temps da fluriziun da Vaniescha. Els èn grischs da vegliadetgna e spetgan adumbatten sin reparatura. Là stat il palaz respectabel ‹Vendramin›, nua che Richard Wagner è mort, e qua la ‹Ca d’Oro›, in dals pli magnifics palazs da la citad ed in dals paucs ch’èn restaurads.

Uss giain nus sut il Ponte di Rialto or. El embratscha il chanal cun in sulet artg en marmel e porta tar quai anc butias d’in maun a l’auter. Auters palazs sa mussan, tuts en stil gotic, bizantin u renaschimental; sur lur portas glischa il porfir en tut sia custaivladad. Il chanal sa volva ed ins vesa Santa Maria della Salute a s’auzar or da l’aua sco ina frestga rosa da lai. In pau pli lunsch, sin in’autra insla, traglischa sco in cural San Giorgio. Ins volva l’egliada a sanestra e stat davant la Piazzetta, il Campanile ed il Palazzo ducale. Sin l’entir mund n’è betg ina plazza cumparegliabla cun quella. Gist uschè mal sco ch’ina frastga ans po dar in’idea dal pumer che l’ha fatg crescher, pon pleds dar in’idea da la Piazza San Marco; ma na savair dir nagut dad ella, fiss la cumprova d’esser in papagagl.

Nus passain vi per la Piazzetta, tranter duas tarmentas pitgas en granit; ina porta il liun da s. Marc e l’autra s. Teodor cun il crocodil. A dretga stat il palaz ducal, in dals pli bels palazs dal mund, ed a sanestra il Campanile cun la loggetta da Sansovino. Davant nus sa mova in’immensa fulla da glieud ed anc ina pli gronda rotscha da columbas dumestias, las qualas maglian a mintgin or dal maun sch’i survegnan insatge. Ins sa chatta en ina sala festiva, cun parchet en marmel sco palantschieu-sut, ma senza palantschieu-sura. Quest lieu da reuniun mesira 176 m per lung e var 70 m per lartg. Las trais immensas lattas en ceder, las qualas purtavan d’in temp las standartas dals trais reginavels subdits, Cipra, Candia e Morea, stattan qua bluttas e na paran d’avair nagin intent pli.

Davant nus vegn la plazza serrada giu da la ‹Torre dell’Orologio›, cun dus gigants en bronz che battan las uras. Vegnids pustads qua l’onn 1496, han els tutgà a Vaniescha il cumenzament dal declin da la republica. Las paraids lungas da questa sala averta vegnan furmadas da dus palazs en marmel, ‹Procuratie Vecchie› e ‹Procuratie Nuove›. Quels furmavan l’abitaziun dals procuraturs, ils emprims uffizials suenter il duca. Ils plaunterrens da quests vasts edifizis èn occupads cun cafés moderns, elegantas butias d’aurers, d’objects en mosaic, da saidas da vaider venezian etc. La paraid stretga giudim la plazza vegn furmada da la Nuova Fabbrica, quella sisum da la baselgia da s. Marc.

Sin l’entrada da la plazza s’auza in gardist da segirezza, il Campanile. La tur veglia, bajegiada da Bart. Buon l’onn 1512, è crudada ensemen l’onn 1902 ed ha destruì la loggetta daspera. Il nov campanile, bajegià suenter il plan dal vegl, è vegnì benedì l’onn 1912. Quella tur guliva, blutta e quadra ha l’autezza respectabla da 98 m e miraglia dubla. Il mir exteriur ha 2 m grossezza e l’interiur 2,10 m. Tranter quests dus mirs va si ina rampa d’in meter largezza, ed in elevatur. Natiralmain tira quest gigant mintga viandant ester si tar el. Da qua engiu surves’ins Vaniescha e l’entira laguna. Giu da l’autezza paran las ovras dals umans be furmiclers. Sulettamain la natira para qua gronda e durabla. Ils loschs umans che sa movan sutvart, n’han nagin’impurtanza pli e lur passiuns paran ridiculas. Ins stess qua uras ed emblidass vi ils interess umans, per discurrer mo da duas grondas chaussas: la natira ed il spazi, vul dir la crusta terrestra cun sia bellezza ed il tschiel cun si’immensitad. Ma la fraida bora dat il cumond insistent da turnar engiu.

*

Per sa stgaudar visitain nus San Marco, in edifizi grev da descriver pervi da si’originalitad. Las furmas radundas da sias tschintg cuplas dattan ad el la sumeglientscha d’ina moschea. Ses stil bizantin è modifitgà d’ina ritga fantasia. Ses arvieuts exteriurs, cun sias ghirlandas da statuas, han furmas goticas. La baselgia è vegnida cumenzada sco basilica l’onn 830, renovada suenter ses incendi e terminada l’onn 1094. Davent dal 1807 ha ella la dignitad da catedrala. Ils maletgs da mosaic sin la fatschada raquintan l’istorgia da s. Marc. Il maletg amez è modern e represchenta l’ultim giudizi.

Per bajegiar questa baselgia, han ils Venezians manà ensemen or da las pli diversas parts dal mund 500 colonnas en porfir u serpentin, cun capitels ed ornaments da mintga stil. Questa diversitad en colurs e furma ha in’attracziun speziala. Las tschintg portas saracenas han sur ellas ina lautga da colonnas. Sur il portal d’amez stattan ils tschintg famus chavals en bronz, ils quals eran oriundamain sin l’artg triumfal da Nero, suenter sin in tal da Trajan ed il davos a Bizanz, danunder ch’els èn arrivads a Vaniescha sco trofea. Napoleun als ha tramess a Paris, ma l’onn 1814 èn els vegnids restituids.

L’interiur è d’ina ritgezza fabulusa. Vi da ses maletgs da mosaic sin fund d’aur è vegnì lavurà 600 onns. Ils pli bels èn quels da la chombretta, fatgs suenter dissegns da Tizian. Sut l’altar grond vegn venerada l’ossa da s. Marc. Sur l’altar è in tabernachel cun pitgas en porfir. Davos l’altar vegn mussà la ‹Pala d’oro›, ina lavur custaivla d’aur ed argient culà ensemen, cun 2000 pedras preziusas. Per in auter altar ha il Sansovino duvrà las pitgas d’alabaster en spirala che derivan dal tempel da Salomon. L’altar da la chaplutta da batten saja in bloc en granit da la muntogna Tabor, sin la quala Cristus steva durant la pregia sin il munt. Ils maletgs dal chor represchentan scenas dal Nov Testament, tenor dissegns da Tintoretto. La chombra da stgazis cuntegna la sedia da s. Marc ed autras custaivladads derivantas da Constantinopel.

*

Il Palazzo Ducale è in edifizi gigantic cun duas fronts da passa 70 m l’ina. Ses emprims pals da fundament han ins tschentà l’onn 811. Suenter esser ars giu pliras giadas, ha il palaz survegnì sia furma preschenta l’onn 1301. Noss egl, disà cun autras furmas, stat stut davant quest edifizi da stil venezian-gotic. Arcadas goticas cun pitgas bassas e gross capitels tschurriclads portan ina pli leva loggia artgada cun 71 colonnas corinticas, artgs a piz tranter rosettas da traifegl. Sin questas posas fraschlas s’auza ina miraglia massiva, fludrada da marmel alv e cotschen, cun dissegns quaders, sumegliants a quels d’ina tscharada. Sisum vi va ina franzla da turettas e tgejels. Danor dus balcuns cun ritga ornamentica sculpturala, ha questa miraglia mo paucas fanestras senza decoraziun.

L’entrada, la ‹Porta della Carta›, numnada uschia perquai che las publicaziuns vegnivan pendidas ora qua, è ina perla dal stil renaschimental. Amez la curt hai duas bellas cisternas en bronz. Las fatschadas interiuras èn fitg ritgas. Sin la ‹Scala dei Giganti›, numnada uschia pervi da las duas statuas da Neptun e Mars, vegnivan encurunads ils ducas, e sch’i fascheva basegn er decapitads, sco Martin Faliero per exempel. (L’onn 1127 eran da 50 ducas 19 vegnids mazzads, bandegiads u mess giu). La ‹Scala d’oro› da Sansovino, reservada als nobels scrits en il cudesch d’aur, e la ‹Scala dei Censori› mainan sin l’‹Atrio Qaudrato›. Qua cumenza la revista dal palaz, las salas dal qual han occupà il famus architect Sansovino ed ils renumads picturs venezians Tizian, Tintoretto, Veronese, Giorgione, Giovanni Bellini ed anc 20 auters, main enconuschents. Gist duas parolas davart ils emprims artists da questa citad:

Il sculptur Andrea Cantucci, numnà il ‹Sansovino›, è naschì a Monte Sansovino l’onn 1460 e mort a Vaniescha l’onn 1529. El ha lavurà nov onns a la curt roiala portugaisa sco architect e sculptur. Turnà enavos, ha el fatg il battisteri a Firenza, il dom da Genua, il cor da Santa Maria del Popolo a Roma e las lavurs gia menziunadas a Loreto. Ses scolar Jacopo Tatti, numnà Jacopo Sansovino, è naschì a Firenza l’onn 1486 e mort a Vaniescha l’onn 1570. El è stà il pli grond architect da Vaniescha ed ha dà a l’entira citad sia tempra.

Tiziano Vacellio, numnà simplamain Tizian, è naschì l’onn 1477 e mort da la pesta l’onn 1576. El era, sco Raffael, in uffant da la ventira, l’idol dals retgs, papas e ducas, survegniva lavur bain pajada da tuts mauns ed è perfin vegnì onurà cun il titel da cont. El ha emprendì cun 10 onns il mastergn da Bellini ed è vegnì influenzà pli tard da Giorgione. El n’aveva nagut d’exagerà ni perturbà en ses caracter. Ils umans prendeva el sco ch’els eran, s’adattond a tuts, e la vita prendeva el si a la leva. Quest’atmosfera da pasch e ventira ha influenzà sias ovras e tschertamain prolungà sia vita. El era adina saun sco in pesch, e sche la pesta n’al avess betg raffà davent cun 99 onns, fiss el franc vegnì vegl sco Metusalem.

Il malegiar era in dun da sia famiglia: ses figl Oresto, ses dus cusrins e ses savrin eran tuts buns picturs. Pauc u bler designava el mintga di. La saira tschanava el per il pli cun Sansovino e cun il poet Aretino, l’inimi da Tintoretto. El retuschava ses maletgs ditg e lung, avant che exponer u vender quels. Las colurs favuridas da quest maister dal colorit eran il cotschen ed il blau. El scheva che questas colurs stettian bain sin mintga fatscha. Eruind il caracter da sias ovras, chatt’ins ch’el era simpel en la concepziun e natiral en l’execuziun. El era in talent che sa cuntentava d’imitar la natira e rinforzar quella. La poesia da las chaussas realas era per el suffizienta. Danor Michelangelo n’ha nagin dissegnà uschè bain il corp uman. Sias ‹Bellas› èn anc adina renumadas. Si’ovra principala sco um giuven è l’Assumpziun da Maria, e la davos’ovra dal vegliurd, sia ‹Messa en Fossa›, la quala sa chatta a Madrid. Er en stivas dal Surses hai jau vis reproducziuns da quest’ovra famusa.

Jacopo Robusti, surnumnà da ses inimis e malscuidus ‹Il Tintoretto›, perquai ch’el lavurava cun ina spertezza extraordinaria, è naschì l’onn 1518 e mort a Vaniescha l’onn 1594. Ses motto era: «Da Michelangelo il dissegn e da Tizian la colur.» El aveva in temperament d’artist fritgaivel e passiunà e sumegliava en blers reguards Michelangelo. Da lez ha el per exempel la forza da la fantasia e la pussanza da la voluntad. Per enconuscher l’imaginaziun umana, ston ins esser stà en il palaz ducal ed avair vis là ses maletgs. El era emprendist tar Tizian, ma uschè spert che quel ha gì vis varsaquantas da sias skizzas, ha el piglià tema e tramess davent il mattatsch.

Ma il pitschen Jacopo era destinà d’arrivar tar insatge er senza maister. Davent da quel mument era el dapertut nua ch’i vegniva malegià insatge. La saira sa serrava el enten sia chombra e copiava Tizians, fascheva or da tschaira membra umana e malegiava quella. Cun ses davos bluztgers cumprava el copias d’ovras da Michelangelo. In um uschia dovra mo in’occasiun per sa far valair, e per quella ha el er sez procurà. Ina giada ch’ils paders da s. Rocco avevan gì empustà tar ils pli renumads picturs dissegns per in maletg dal patrun-baselgia, ha el zuppadamain laschà prender mesira dal rom destinà per quel maletg, ha sez fatg il maletg en varsaquants dis e regalà quel a s. Roc, sco ch’el scheva.

Sco in vulcan en erupziun e plain fieu, uschia era ses chau plain ideas, las qualas el vuleva exprimer sin taila. Perquai lavurava el adina sco in desperà. Suenter saira sontga sa serrava el en e lavurava vinavant, adina occupà cun surpassar sasez. El aveva in spass sitg e na rieva mai; sia tschera seriusa era in vair maletg da si’olma. Losch e curaschus aveva el rut via tranter ses inimis, e losch e curaschus tegneva el or la critica malvulenta dals maisters ed il tup dir suenter da la fulla. Per sa render quint sin tge autezza che quest um è arrivà, dovran ins mo contemplar ses s. Marc en l’academia. El n’aveva betg sco Michelangelo la facultad da tscherner tranter sias ideas; sia visiun artistica cumandava, ed el suandava quest impuls, copiond quella immediat, cun tut sias atgnadads. La spertezza fevrila da sia producziun renda inevitablas tschertas imperfetgadads d’execuziun; ma tuttina resta el in dals pli gronds picturs dal baroc tempriv, cun qualitads magnificas. Sias meglras ovras èn qua en il palaz ducal.

Sin il palantschieu sura da l’Atrio ha il Tintoretto malegià in duca, il qual retschaiva da la Giustia la spada e la stadaira. L’admoniziun da l’artist n’ha però betg servì bler als ducas, pertge ch’els avevan en l’antichombra da la sala d’inquisiziun ina chascha, ‹la boccà del leone›, nua che vegnivan deponidas las accusaziuns scrittas cunter glieud betg agradida. Tals accusads vegnivan alura mess a ferm senza chaschunar als ducas gronds dubis davart la credibladad da l’accusaziun u gronds scrupels areguard la sentenzia summarica. Davent da la sala da la ‹Bussola› vegnivan els manads tras in stgir passagi giu en las chombras da plum, questas terriblas praschuns sut l’aua, temidas dapli che la mort sezza; auters vegnivan stratgs da sbirs tras quels stgirs corridors e passavan il ‹Ponte dei Sospiri›, ina punt serrada, la quala maina sur in chanal da 10 m largezza vi en las praschuns criminalas. Quella sa numna punt dals suspirs, perquai che or da quellas terriblas chombras da tortura, numnadas ‹Pozzi›, na turnava nagin praschunier pli. Insanua vegn er mussà il plaz d’execuziun, ma nus n’avain gì naginas mirveglias da guardar quel. Sche innocents han gì da suffrir qua, alura povers ducas da Vaniescha. –

En la ‹Sala delle Quattro Porte› ha Tizian malegià sin la paraid la Fede; Tintoretto ha lavurà vi dal bel palantschieu sura. Il Veronese ha decorà la sala da reuniun dals deputads cun ses renumà ‹Enguladitsch da l’Europa› cun in tun da colur che tschertga da ses pèr. (Il vair num da quest pictur da Verona, naschì l’onn 1528 e mort l’onn 1588, fiss Paolo Calliari). La paraid davos il tron en la gronda sala d’audienza mussa il maletg commemorativ da la Battaglia da Lepanto. Sin il bel palantschieu sura admirain nus las allegorias da Veronese e Tintoretto. En la sala dal Senat vegn Venezia represchentada sco regina da la mar, dal penel da Tintoretto. Giovanni Palma ha mess visavi al tron dals ducas ‹Cristus sin il tron›.

Giu en il plaun d’amez sa chatta la gronda sala dal Maggior Consiglio, cun maletgs da 76 ducas. Il post da Marin Faliero, decapità per ses tradiment, è cuvert. Il pli bel maletg dal palantschieu sura è l’‹Apoteosa da Vaniescha›, da Veronese. Las paraids èn cuvertas cun ovras da Tintoretto. Ina da quellas mussa la simpatica figura da l’imperatur Otto il Grond. Sin la paraid sisum paradescha il ‹Paradis› da Tintoretto, il qual el ha malegià sco um da 72 onns. Igl è quai il pli grond maletg en ieli ch’i dat, pertge ch’el mesira per lung 25 m e per lartg 10 m. Sias 600 figuras èn bagnadas en ina colur sumeglianta a quella dal fieu. Noss spiert sa senta pitschen davant las concepziuns dals maisters vegls.

*

Suenter esser vegnì stanchel guardond maletgs, ruaussan ins gugent contemplond la natira, e perquai navigain nus vers il Lido, in dals pli nobels bogns maritims da l’Europa. A la riva spetgan gist autos sin nus, ils quals ans mainan davant l’Excelsior Palace, in immens hotel en stil mauric. El è anc desert, pertge che la stagiun cumenza pir pli tard. Tras sias salas publicas arrivain nus or tar las nundumbraivlas cabinas da bogn e stain davant la Mar Adriatica burascusa cun il buglir e currer stgimant da sias undas engurdas. Betg olma per lung da l’entira lieunga da sablun. Ins va enavant sin il sablun umid, il qual lascha sentir il scruschim da conchiglias smardegliadas. La vusch gronda, monotona da la mar cuntinuescha ses viers. A Vaniescha ballantschavan nus lomamain sin auas uschè quietas sco quellas d’in lajet, ma qua fa la mar endament sia forza starmentusa e sia crudaivladad senza cumpassiun.

Nus ans vulvain cunter la rendida dal sulegl e turnain enavos a Vaniescha. L’immensa culla dal sulegl para da sfundrar plaun e maiestus giu en la mar. Il tschiel è sco in immens furn plain flommas. – Ils clutgers ed ils tetgs da Vaniescha tutgan questa cotschnur e paran da tschiffar fieu er els. Igl è in maletg d’in incendi cosmic, abel da ruinar cun sias erupziuns da lava ina vegetaziun centenara e sutterrar quella en in batterdegl. Sch’ins guarda giu sin l’aua, pari ch’ina terribla explosiun haja bittà aissas e travs a fieu giu en l’aua. Il vent tschurricla la surfatscha cotschen verda, la quala sa rodla en pitschnas undas e mora vi sin il sablun da la riva. Tras quel moviment cuntinuà sa midan e sa maschaidan las colurs d’in cuntin. La stgira profunditad vegn colurada d’in blau maschadà cun verd e cotschen; tenor la colur dal tschiel, sa mida er quella da l’aua. Ils pizs da las undas che rumpan, vesan or sco franzlas d’argient, maschadadas cun aur ed empunidas cun diamants sbrinzlants. Enstagl da las colurs cleras e francas sin terra, ves’ins qua in glischnar malsegir, in midar d’aspect cuntinuà. Questas colurs han emplenì la fantasia dals artists e stgaffì il colorit venezian.

Nus faschain anc ina pitschna excursiun en gondla sin la riva dretga dal chanal, per vesair la baselgia s. Giorgio Maggiore e quella da Santa Maria della Salute, erigida suenter la gronda pesta dal 1630 en stil baroc, cun bellas cuplas, ornadas ritgamain. Sin l’altar grond stat la bella gruppa da Nossadunna stgatschond la pesta. En la sacristia sa chattan bels Tizians. Quels èn rars a Vaniescha, perquai che l’entira Europa ha cumprà ensemen quests stgazis da pictura veneziana. Da vart sanestra è exponì il magnific tron surdorà, il qual Vaniescha ha regalà a Papa Pius X, ses anteriur cardinal-patriarc Giuseppe Sarto, a chaschun da sia curunaziun.

La galaria da picturas Academia di Belle Arti cumplettescha la survista admirabla da picturas venezianas. Qua chattain nus Tizians sco l’Assumziun, Maria enten il tempel e s. Gion Battesta. Tintoretto ha laschà enavos qua s. Marc che liberescha il sclav e la Madonna cun ils sontgs. Veronese porscha sia Sumeglia da Lazarus, Cristus cun ils murdieus etc. Giovanni Bellini ha l’onur d’ina stanza per sasez. Questa bella collecziun dumbra var 700 maletgs.

*

Ins sa statga navidas da questa citad fabulusa, per turnar enavos sin terra franca. Il tren para dad ir sin l’aua. La mar traglischa a dretga ed a sanestra e rumpa sias undas dus bratschs davent da las rodaglias. Plaun a plaun vegnan las collinas da sablun pli grondas e cumenzan a purtar tschofs d’erva. Foss ed auals baivan l’aua che vuless anc ir pli lunsch. L’immensa planira verdegianta che suonda, è cuverta cun ers. Vi sin las collinas pruin las vignas, e las bellas chasas champestras sa stgaudan en il sulegl primavaun. Padua, la patria da s. Antoni dals miraculs, stuain nus deplorablamain passar senza pudair ans fermar. Davos il verd cler da la planira ed il blau da las collinas s’auzan miraglia da grippa, turs e bastiuns ruttas, e tranter quellas leva sco in fim la brentina, si vers las curunas naventadas da las Alps.

Suenter in’ura arrivain nus a Verona. Ins cumenza a vesair il Lai da Garda, blau er el sco noss lais alpins. Las muntognas naventadas al serran en e tramettan lur staffettas fin giu en ses letg. A Desenzano sa ferma il tren gist dasper il lai, per ans envidar ad ina fermada. La surfatscha blaua sa stenda tranter ils urs malgulivs da las spundas. Questa cuntrada è sumeglianta a quellas ch’il grond Leonardo da Vinci malegiava sco fund en ses renumads maletgs. La planira fin Milaun è in immens iert agricul, semnà cun granezza e maschadà cun prads artifizials, ils quals portan millis murers (pumers per il verm da la saida). Chanals rinfrestgan las ritgas culturas. Per prender a questa planira fritgaivla la cumparsa platta ed ordinaria, s’auzan a dretga las Alps, scleridas d’in sulegl glorius.


En patria

Milano dorma anc, cur che jau vom tras las vias desertas, las qualas repetan mes pass. A la staziun cloma in elegant impiegà talian: «Chiasso, Lugano, San Gottardo!» Bun, finalmain puspè nums svizzers, e bainspert er terren svizzer! Passond tras questa planira, vegnan anc endament ils eroxs da Marignano, crudads betg lunsch da qua, respectads da l’inimi. Il tren ha prescha d’ir tras la fraida damaun, sco sch’el sentiss er el la grossa schelira. Bainspert rasa Lugano or davant il viandant plain smirvegl sia bellezza e ses verdegiar tempriv. Duas natiras sa porschan qua il maun ad ina ventiraivla uniun, per maridar la miaivladad d’in parc ornà cun plantas tropicas cun la seriusadad da la cuntrada muntagnarda.

Il lai sez è pli interessant che quel da Como, cumbain che er lez è fitg respectabel e vesa or sco ina cuntrada descritta da Dante. Sco lez, stat er quel tranter muntognas, ma qua sa barattan ellas giu cun collinas, guauds e planiras. Sias auas transparentas retschaivan pacificamain las sumbrivas dals dus rivals Monte Brè e San Salvatore. A distanza paran ils vitgs alvs enturn il lai sco flatgs en la natira; ma il fim che s’auza levamain en l’aria da la damaun, sco per unfrir al creatur dal di, lascha vesair cun l’egl da l’imaginaziun ils pli ventiraivels maletgs domestics.

A l’ester poi esser bel, ma nossa patria ha autras bellezzas, cumparegliablas cun quellas da l’Italia. Tar nus n’èn ils pli bels maletgs betg enquadrads cun roms surdorads, pendids si en salas che toffan da miffa. En l’Italia hai jau vis il tschertgar da gronds spierts, ils quals sa cuntradin, cumbattan e passan, laschond enavos memorias che duran in pèr tschientaners – e passan er ellas. Qua ves jau monuments da la natira, ils quals restan, sa mantegnan tras atgna forza e survegnan mintga primavaira cun medema pussanza ed abundanza nova vita e nova bellezza.

Nossa deblezza sa sminuescha en il contact cun sia forza, nossa inquietezza sa disfa e va si en sia pasch e quietezza e noss’olma sa dasda a sentiments nobels. Il funs tschuf da nossa natira, il qual aveva stumplà sasez a la surfatscha durant il cumbat per l’existenza, scumpara sco in fim e l’olma vegn puspè agila e viva. Ella senta l’impuls da sa metter en schanuglias, sco dal temp da noss’uffanza immaculada, e sa renda quint da la vanadad da tutt’agitaziun, per renconuscher che la suletta minuta preziusa en nossa vita saja quella ch’ans ha revelà l’impurtanza d’ans distatgar da las discordias dal furmicler uman – per viver en armonia cun il Creatur.

Là stattan las fortezzas dal Monte Ceneri ch’han vis durant la guerra mundiala las guardias svizras a durmir sut tendas levas, entant che la naiv las cuvriva e che las stailas currivan l’entira notg sur la stancla membra dals schuldads vi. Là stat Bellinzona cun ils chastels dals Vegls Confederads, uss midads en casernas. Biasca passa e Giornico memorisescha in di sanguinus per noss vegls. La locomotiva cumenza a buffar pli ferm: ella batta cun la muntogna e fima tut vilada. Grippa auta sa metta encunter sin via. Tranter blocs da granit or curran ils uals en prescha. En las vals sumbrivaunas stattan plunas naiv, betg anc morsas davent dal chaud.

Ins arriva adina pli ad aut, fin là, nua che la naiv cuvra anc l’entira penda. E tuttina n’è questa cuntrada betg blutta e trista. Entiras rotschas da lareschs van en dischurden viasi per las spundas. Nua ch’els sa ferman, cumenzan las scossas da pigns, cun bratscha ferma, tscheras stgiras e barbas grischas ad ir davant ils lareschs senza vita or, per far frunt a las lavinas. Els vesan or sco ils survivents d’ina dira lutga, pronts da cumenzar in’autra cur ch’i saja. Jau pass anc tras varsaquants chantuns svizzers ed arriv en il Grischun. Quella patria pli stretga na vi jau betg descriver: jau sent quella – e ti.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun surmirana cumparida sut il titel An pelegrinadi a Roma. Memorgia digl onn sontg 1925, Glion 1926.