En il cor da la stgirezza

by Joseph Conrad

Chapitel 1

La Nellie, ina nav a vela pronta per partir, ballantschava vi e nà vi da l’ancra senza il minim moviment en las velas e pussava. La mar auta aveva cumenzà, igl era quasi dal tuttafatg quiet, e damai che nus vulevan ir dal flum giu, sche n’avevan nus da far nagut auter che da star sin il lieu e spetgar ch’il current volvia.

La sbuccada da la Temsa s’extendeva davant nus sco il cumenzament d’in’immensa via navigabla. Dadora gievan la mar ed il tschiel in en l’auter sco filà, ed en il spazi illuminà parevan las velas cuntschadas da las navs da transport che sa laschavan stumplar cun agid da la mar auta dal flum siador immoviblas, sco tocs da tenda cotschens cun conturas marcantas che resortivan tras la glischur da la vernisch. Ina leva tschajera giascheva sur las rivas bassas che s’extendevan a moda fitg planiva vers la mar. L’aria sur Gravesend era fustga e pareva anc pli lunsch enavos stgirentada ad in nivel somber che giascheva nunmovibel sur la pli gronda citad dal mund.

Il directur da la societad commerziala era noss navigatur ed ospitant. Nus quatter contemplavan a moda bainvulenta ses dies, entant ch’el steva al piz da la nav e guardava en direcziun da la mar. Sin l’entir flum na devi segir nagut ch’avess fatg in’impressiun er be mez uschè cumpetenta. El fascheva endament ina forza da pilotadi, quai ch’è per in marinar l’incarnaziun da quai ch’è degn da confidenza. Igl era grev da s’imaginar che ses mund da lavur na giascheva betg là davant el, en la sbuccada glischanta, mabain davos el, en la brentina chamitscha.

Tranter nus existiva, sco che jau hai gia ditg insanua, il liom da la mar. Quai n’aveva betg be l’effect che noss cors restavan attaschads in a l’auter cur che nus eran separads ditg in da l’auter, mabain er quel che nus eran indulgents envers las istorgias, gea schizunt persvasiuns dals auters. L’advocat – il pli bun da tut ils vegls cumpogns – disponiva grazia al dumber da ses onns e da sias virtids dal sulet plimatsch a bord e giascheva sin la suletta cuverta. Il contabilist aveva gia purtà si ina stgatla da domino e fabritgava uss cun la crappa construcziuns d’art. Marlow seseva cun las chommas en crusch in pau pli enavos e sa pusava cunter l’arber davos. El aveva vistas scrudadas, ina colur da la pel melnenta, in dies guliv e la cumparsa d’in ascet; laschond el uss pender la bratscha cun las palmas-maun drizzadas anora, fascheva el endament in mez dieu beà, traglischant. Il directur, ch’era s’atschertà cun satisfacziun che l’ancra tegnia bain, è uss vegnì en la part davos da la nav ed è sa tschentà sper nus. Lassamain avain nus barattà intgins pleds. Alura ha puspè regì silenzi a bord da la jacht. Pervi da quel u l’auter motiv n’avain nus betg cumenzà la partida da domino. I regiva ina luna pensiva ed il sulet che nus avevan veglia da far era da guardar enturn a moda laschenta. Il di gieva da rendì en ina glischur mitta. La surfatscha da l’aua glischava paschaivlamain; il tschiel, senza nagin flatg, svegliava il patratg vi d’ina perpetnadad beada, traglischanta; schizunt la tschajera sur il marsch dad Essex pareva sc’in vel cler che undegiava nà da l’intern dal pajais giu da las autezzas cuvertas cun guaud e zuppentava las rivas bassas davos faudas transparentas. Be la tschajera en il vest, sur il curs superiur dal flum, daventava cun mintga minuta pli somber, sco sch’el sa grittentas dal sulegl che s’avischinava.

E la finala è il sulegl sfundrà profund a la fin da ses curs, ha midà d’in alv tschorventant sin in cotschen stgir, senza radis e senza chalur, sco sch’el vuless cun ina giada sa stizzar, tutgà a mort dal contact cun il nivel da tschajera che cuava sur ina massa da glieud.

Cun ina giada è l’atmosfera sur il curs d’aua sa midada, la clerezza ha pers in pau glischur, ma è daventada pli insistenta. Il vegl flum en ses vast curs ruassava, perturbà da nagin buf, en il di che gieva da rendì. Gia ina mesa perpetnadad aveva el prestà buns servetschs al pievel che viveva a sias rivas, ed el sa derasava en la dignitad ruassaivla d’ina via d’aua che maina en ils chantuns ils pli allontanads dal mund. Nus contemplavan il current venerabel betg en la chalur fevrila d’in curt di, la quala vegn e svanescha per adina, mabain en la glisch sublima da regurdanza duraivla. E pelvaira: per insatgi ch’è – sco ch’ins di – ‹ì a mar›, e quai plain respect ed or d’inclinaziun, n’è nagut pli lev che d’evocar sin il curs inferiur da la Temsa il spiert d’in grond passà. Il curs da fluss e refluss alternescha en servitut infinita, plain regurdientschas ad umens e navs ch’èn vegnids purtads al repaus en la patria ubain a la battaglia sin l’auta mar. El ha enconuschì ed ha servì a tut ils umens che furman la superbia da la naziun, da Sir Francis Drake fin Sir John Franklin, tuts da provegnientscha nobla, saja quai cun titel ni senza – ils gronds chavaliers-navigaturs da la mar. El ha purtà tut las navs, ils nums da las qualas glischan en la notg dals temps sco giuvels, da la Vatga-tschierv dad aur cun sias varts radundas, emplenidas cun stgazis che returna en la patria per vegnir visitada da sia maiestad, la regina, e disparir silsuenter da la gronda legenda eroica, fin ad Erebus e Terror ch’han fatg campagnas da conquista d’auter gener – e che n’èn mai returnadas. El ha enconuschì las navs e betg main ils umens ch’èn partids sin quellas, da Deptford, da Greenwich, dad Erith: ils aventuriers ed ils colonisaturs, sin las navs da sia maiestad e sin quellas da speculants, chapitanis, admirals, ils rumpamonopols diffus dal commerzi asiatic ed ils ‹generals› munids cun patentas da la flotta da l’India orientala. A chatscha dad aur e gloria èn els tuts navigads da quest flum giu, cun la spada e savens cun il tizun da la glisch enta maun, mess dals regents dal pajais, purtaders d’ina sbrinzla dal fieu sontg. Tge furma da grondezza na fiss betg sa muvida sin il refluss da quest flum viaden en ils misteris d’in mund nunenconuschent!... Ils siemis dad umens, ils sems da reginavels, ils scherms d’imperis.

Il sulegl è ì da rendì, il crepuscul è sa derasà sur il flum, e per lung da las rivas han cumenzà a cumparair glischs. Il far da Chapman, che steva sin sias trais chommas dretg si sc’ina chandaila sin in banc da morast, irradiava ina glisch tschorventanta. Glischs da navs traversavan il chanal – in smugl da glischs che gievan si e giu. E pli lunsch davent, en il vest, vers il curs superiur dal flum, era l’immensa citad anc adina d’enconuscher vi dal tschiel; ina tschajera chamitscha en la glisch dal sulegl, ina glischur sombra sut las stailas.

«Ed er quai», ha ditg tuttenina Marlow, «è stà ina giada in dals lieus stgirs dal mund.»

El era il sulet tranter nus che navigava anc adina. Il mender ch’ins pudeva dir dad el, era che sia professiun na sa laschava betg s’accorscher vi dad el. El era in marinar, ma er in viagiatur, entant che la gronda part dals marinars maina, sch’ins dastga dir quai uschia, ina vita sedentara. Lur senn è orientà sin las chaussas chasanas e lur dachasa è dapertut enturn els – la nav; ed uschia er lur patria – la mar. Las navs sumeglian vaira ferm ina l’autra e la mar è dapertut la medema. Sper lur ambient nunmidabel vi passan las costas estras, las fatschas estras, la varietad infinita da la vita; ma nagin misteri na retegna ils observaturs da penetrar tut quai, mabain sulet l’atgna ignoranza sdegnusa; pertge che per in marinar na datti nagut pli misterius che la mar sezza, la quala è la signura da ses esser e misteriusa sco il destin. Dal rest al basti suenter dis plain lavur da far ina pitschna excursiun u in curta visita en in’ustaria a terra, per al render accessibel il misteri d’in entir continent, e per il pli chatta el quest misteri pauc interessant. Las istorgias dals marinars èn segnadas d’ina terribla simpladad e lur entir senn avess plaz en ina crosa da nusch. Ma Marlow era, sco ditg, nagin represchentant tipic da sia professiun (forsa cun excepziun da sia passiun da raquintar istorgias), e per el na sa chattava il senn d’in schabetg betg a l’intern sco in nuschegl, mabain ordadora, enturn l’istorgia la quala al aveva producì, sco ch’in’unda da chalur producescha ina tschajera u sco in zugl nivels che vegn qua e là rendì visibel tras il clerglina.

Sia remartga n’ha tuttavia betg fatg smirvegliar. Ella era tipica per Marlow ed è vegnida quittada senza dir pled. Nagin n’ha gnanc fatg la bregia da murmurar; ed el ha agiuntà plaunsieu:

«Jau hai pensà als temps veglianders cur ch’ils Romans èn vegnids l’emprima giada na qua, avant millienovtschient onns – tschel di… Dapi lura è sortida la glisch da quest flum – chavaliers, schais vus? Gea; ma igl è quai be sco ina mar da flommas che traversa ina planira, sco in chametg en ils nivels. Nus vivain en quest straglisch – possia quel perdurar uscheditg ch’il mund sa mova. Ma anc ier regiva qua stgirezza. As imaginai ils sentiments dal cumandant d’ina – co han ellas puspè num – trireme en la Mar Mediterrana, la quala vegn tuttenina tramessa en il nord; el traversa en tutta prescha las duas Gallias; alura al vegn affidada ina da questas navs, las quala ils legiunaris – glieud terriblamain inschignusa sto quai esser stà – construivan en in u dus mais, sche quai ch’ins po leger è vair. Al imaginai qua – pelvaira a la fin dal mund, davant ina mar da colur da plum e sut in tschiel da colur da fim, sin ina nav rumpaivla sco in’armonica – co ch’el viagia da quest flum qua siador, cun provisiuns u cumonds u auter. Bancs da sablun, palids, guauds e selvadis – terriblamain pauc da mangiar per in uman civilisà, nagut auter che aua da la Temsa da baiver, nagin vin da Falerno, naginas excursiuns sin terra. Qua e là in champ militar, pers en la cuntrada selvadia sco ina guglia en il mantun fain – fradaglia, brentina, malauras, malsognas, bandischun e mort – la mort che lajegia en l’aria, en l’aua, en il spessom. Els ston esser morts qua sco las mustgas. Segir, l’um fascheva si’obligaziun. La fascheva bain, senza dubi, e senza ponderar bler davart quella, tut il pli ch’el blagava pli tard cun tut quai ch’el aveva fatg tras a ses temp. Els eran curaschus avunda da guardar en fatscha a la stgirezza, e forsa al tegneva sidretg la speranza da vegnir transferì cun il temp tar la flotta a Ravenna, sch’el aveva buns amis a Roma e dueva surviver il clima snuaivel. U as imaginai in giuven burgais baineducà en sia toga – forsa inclinà in pau fitg al gieu da dats –, il qual ha accumpagnà si qua in prefect, in incassader da taglia u schizunt in commerziant, per gudagnar in pèr raps dapli. Per sa tschentar en in morast, marschar tras ils guauds e sentir alura insanua sin in post vers l’intern da la terra che la cuntrada selvadia, dal tuttafatg selvadia era sa serrada enturn el. – E latiers tut la vita misteriusa en questa cuntrada selvadia, sco ch’ella flada en il guaud, en il spessom, en ils cors dals umens selvadis. I na maina er nagina via tar quests misteris. Ins ha da viver vinavant entamez quest nunchapibel ch’ins sdegna a medem temp. Da l’autra vart ha tut quai er sia fascinaziun, da la quala el na po betg s’abstegnair. La fascinaziun da la sgarschur, sche vus chapis quai. As imaginai co che crescha la ricla, ed a medem temp la brama da mitschar, l’aversiun impussanta, la submissiun, la gritta.»

El ha fatg ina pausa.

«Considerai», ha el cumenzà danovamain, auzond in bratsch cun la palma-maun vieuta anora sin l’autezza dal cumbel, uschia ch’el, che seseva cun chommas cruschadas, pareva dad esser in Buda che predegiava, in Buda però en vestgadira europeica e senza flur da lotos – «considerai che nagin da nus na resentiss en medema moda. Tge ch’ans salva è l’effizienza, la voluntad da producir. Quai numnadamain mancava dal tuttafatg als cumpogns da lezza giada. Els n’eran nagins colonisaturs. Lur administraziun n’era nagut auter ch’ina gronda pressa da taglia – uschia ma pari almain. Els eran conquistaders, e per gliez na dovri nagut auter che la blutta forza – nagut pia dal qual ins duvrass esser losch, pertge che nossa forza è adina be in sentiment che resulta da la flaivlezza dals auters. Els raffavan quai ch’els pudevan tiers ed eran adina en tschertga d’anc dapli. Igl era in veritabel assassinat da rapina sut cundiziuns engrevgiantas, en dimensiuns pli grondas, e la glieud è sa messa tschorva a la lavur – sco che quai cunvegna er per quels che ristgan d’avanzar en la stgirezza. La conquista dal mund (in term che signifitga per gronda part ch’ins prenda davent la terra a glieud ch’ha in autra colur da la pel u in nas pli plat che nus sezs), questa conquista n’è betg propi insatge bel, sch’ins la considerescha da datiers. Quai che la dat in caracter conciliant è sulettamain l’idea, l’idea che sa zuppa davos ella; nagin pretext sentimental, mabain l’idea; ed ina cretta en quest’idea, libra da tut interess persunal – pia insatge respectabel, davant il qual ins po s’enclinar ed al qual ins po purtar in’unfrenda...»

El ha taschì. Flommas sa glischnavan tras il flum, pitschnas flommas, flommas cotschnas, flommas alvas. Chatschavan ina l’autra, surpassavan ina l’autra, s’univan, per gist puspè ir ina ord l’autra, plaunsieu u en tutta prescha. La vita da la gronda citad cuntinuava sin il flum senza sien er sin far notg. Nus guardavan tiers e spetgavan cun gronda pazienza – i na deva nagut da far fin che la mar auta tschessava. Ma pir suenter avair taschì ina pezza, ha Marlow ditg in pau intschert: «Jau pens che vus as regurdais che jau sun navigà in tschert temp sin flums», e qua savevan nus er che nus hajan, anc avant che cumenzia la mar bassa, da tadlar ina da las istorgias in pau atgnas da Marlow.

«Jau n’as vi betg unfisar cun quai ch’è capità a mamez», ha el cumenzà, cumprovond uschia la flaivlezza da blers raquintaders d’istorgias, ils quals na paran betg da savair tge che lur auditurs udissan il pli gugent. «Ma per pudair chapir l’impressiun ch’ils eveniments han fatg sin mai, stuais vus sa chapescha savair co che jau sun vegnì ora là, tge che jau hai vis e co che jau sun navigà dal flum siador fin al punct, nua che jau hai scuntrà l’emprima giada il pover diavel. Igl è quai stà il punct final dal viadi cun nav ed il punct culminant da mi’experientscha. I pareva da bittar ina glisch sin tut enturn mai – e fin en mes patratgs. E quai cumbain ch’igl era fustg e commiseraivel – insumma betg remartgabel ed er betg aparti cler. Na, segir betg aparti cler. E tuttina parevi d’irradiar glisch.

Jau era, sco che vus as regurdais, gist returnà da quel temp a Londra suenter esser girà radund sis onns sin l’Ocean Indic, l’Ocean Pacific e la Mar Chinaisa ed avair vis uschia l’ost en abundanza; uss palandrava jau enturn, impediva vus cumpogns da lavurar, penetrava en vossas chasas sco sch’il tschiel m’avess clamà ad as converter a la civilisaziun. In tschert temp è quai stà bel ed endretg, ma alura èsi daventà lungurus da far il pultrun. Jau sun ma mess en tschertga d’ina nav, quai che para dad esser la pli dira lavur sin terra insumma. Ma las navs na tschertgavan betg mai, e damai hai jau smess er quest gieu.

Uss èsi uschia che jau aveva gia gì sco pitschen mattatsch ina gronda passiun per chartas geograficas. Jau pudeva contemplar uras a la lunga l’America dal Sid u l’Africa u l’Australia e m’approfundar en ils daletgs da la perscrutaziun. Da lez temp devi anc blers flatgs alvs sin terra, e sche jau fruntava sin in che veseva or carmalant sin la charta (ma quai fan gea tuts), alura metteva jau il det sin quel e scheva: ‹Cur che jau sun grond, vi jau ir là.› Il Pol dal Nord era in da quests lieus, sco che jau ma regord. Jau na sun betg stà là e na vi er uss betg empruvar da far quai. La fascinaziun è sa persa. Auters flatgs eran sparpagliads enturn l’equator e sur tut ils grads da longituda, sur omaduas emisferas. Tar intgins sun jau stà… ma da quai na vulain nus betg discurrer. In però devi anc, il pli grond, il pli alv per uschè dir, che m’attirava.

En vardad na furmava el nagin flatg vid pli da quel temp. Dapi mes temp d’uffanza era el vegnì emplenì cun flums, lais e nums. El aveva chalà d’esser in spazi plain misteris exquisits, in flatg alv dal qual in giuven pudeva siemiar da cuntanscher renum. El era daventà in lieu da stgirezza. Ma i deva en quel il curs d’in flum, d’in immens current ch’ins pudeva vesair sin la charta ed il qual sumegliava ins serp stendida, da la quala il chau sa chattava en la mar, entant ch’il corp che repussava sa stortigliava tras cuntradas d’in’immensa vastezza e la cua sa perdeva profund en l’intern dal pajais. Contemplond jau en ina vitrina questa charta, sun jau ma sentì ipnotisà sco in utschè, in pitschen tup utschè, da l’egliada d’ina serp. Alura sun jau ma regurdà ch’i deva ina gronda societad, ina societad da commerzi sin il flum. Dianteren, hai jau pensà, els na pon bain betg far commerzi sin l’immensa quantitad d’aua dultscha senza ina sort da vehichel – navs a vapur! Pertge na duess jau betg empruvar da survegnir per mauns ina da quellas. Jau sun ì vinavant tras la Fleet Street, n’hai però betg pudì ma liberar da quest patratg. La serp m’aveva tschiffà.

Vus stuais savair che la societad da commerzi era in concern situà sin il continent; ma jau hai ina massa parents che vivan sin la terra franca, perquai ch’igl è là, sco ch’ins auda, pli bunmartgà e gnanc uschè nausch sco ch’i para.

A mia vargugna stoss jau confessar che jau sun dà a dies a la glieud. Per mai era quai gia il segund pass en la vita. Ma jau n’era betg disà da vulair cuntanscher chaussas en questa moda. Jau era adina ì sin mias atgnas vias e sin mias atgnas chommas là nua che jau aveva vulì ir. Jau n’avess gnanc cret d’esser capavel da far quai; ma savais, alura hai jau sentì tuttenina che jau stoppia arrivar là, guersch u guliv. Pia hai jau mulestà la glieud. Ils umens han ditg: ‹Mes bun giuven› e n’han fatg nagut. Alura, sche vus crajais u betg, hai jau empruvà mia fortuna tar las dunnas. Charlie Marlow ha mess en moviment las dunnas – per survegnir ina plazza. Horca la tatta! Gea, savais, mi’idea fixa ma torturava. Jau aveva in’onda, ina char’olma plain entusiassem. Ella ha scrit: ‹Quai vegn bellischem. Jau sun pronta da far tut, tut per tai. Igl è in’idea grondiusa. Jau enconusch la dunna d’ina persunalitad en auta posiziun en l’administraziun ed er in um ch’ha grond’influenza› etc. etc. Ella era fermamain decisa da far tut il pussaivel da ma procurar la plazza sco chapitani d’ina nav a vapur sin in flum sche jau vuleva quai.

Jau hai survegnì la plazza – sco ch’i n’è betg stà da spetgar auter; e quai schizunt fitg svelt. Sco ch’igl è alura sa mussà, aveva la societad survegnì la novitad ch’in da lur chapitanis saja vegnì mazzà en ina charplina cun ils indigens. Quai è stà mia fortuna ed i m’ha be anc incità pli fitg da vulair ir vi. Pir blers mais pli tard, tar l’emprova da spendrar las restanzas dal mort, sun jau vegnì a savair che l’entira dispita era be prorutta pervi d’ina malchapientscha en connex cun intginas giaglinas. Geabain, pervi da duas giaglinas nairas. Fresleven – uschia aveva num il cumpogn, in Danais – ha gì insaco il sentiment ch’igl al saja vegnì fatg entiert en l’entira fatschenta; el è pia ì a terra ed ha cumenzà a bastunar il capo dal vitg. I na ma fa insumma betg surstar d’udir quai e da survegnir confermà a medem temp che Fresleven saja stà la creatira la pli gentila e ruassaivla che saja insumma sa muvida insacura sin duas chommas. Quai era senza dubi correct; be ch’el era gia stà intgins onns là or, en servetsch da la buna chaussa, ed aveva pia sentì la finala il basegn da sa confermar insaco sia stima da sasez. Perquai ha el bastunà il vegl nair senza remischun, entant ch’ina gronda fulla guardava tiers sco schirentada. La finala ha in um – il figl dal capo sco che jau sun vegnì a savair – tutga ord spira desperaziun pervi dal sbragim dal vegl l’um alv cun ina lantscha – e sa chapescha ch’il piz da quella è penetrà tgunsch tranter ils oss da la spatla. Alura è l’entira populaziun svanida en il guaud, en tema da tutta sventira pussaivla, entant che la nav a vapur che Fresleven aveva cumandà, è, medemamain tschiffada da panica, sa fatga davent sut il commando d’in inschigner. Da las restanzas terrestras da Fresleven na para silsuenter nagin d’avair sa fatg patratgs, fin che jau sun arrivà e passà en ses lieu. Jau n’hai betg pudì laschar per bun l’entira chaussa; cur che m’è finalmain sa purschida la chaschun da ma scuntrar cun mes antecessur, era il pastg gia creschì avunda tras ses corp per zuppentar si’ossa. Da quella na mancava gnanc in. La creatira surnatirala n’aveva nagin pli tutgà suenter che quella era crudada per terra. Ed il vitg era bandunà, las tegias avrivan buccunas nairas, eran mez smarschidas e stevan tut tort davos las saivs scrudadas. Igl era pelvaira vegnida ina sventira sur dad ellas. Ils abitants eran svanids. La pura desperaziun aveva chatschà els, umens, dunnas ed uffants, tras la dschungla ed els n’eran mai pli turnads. Tge ch’era daventà cun las giaglinas n’hai jau betg pudì eruir. Jau crai però ch’ellas èn daventadas l’unfrenda da la chaussa dal progress. Ma saja sco ch’i veglia, grazia a quest affar glorius hai jau survegnì mia plazza avant che jau aveva insumma cumenzà endretg a sperar quai.

Jau sun currì enturn sco in nar per vegnir a fin a temp, ed anc avant ch’eran spiradas quarantotg uras, sun jau ì sur il Chanal a ma preschentar a mes patruns ed a suttascriver il contract. Suenter be paucas uras sun jau arrivà en ina citad che m’ha regurdà ad ina fossa dada si alv. In pregiudizi, senza dubi. Jau n’hai gì naginas difficultads da chattar il biro da la societad. Igl era quai la pli grond’interpresa en l’entira citad ed il num da quella avevan tuts sin bucca. La glieud era gist londervi d’eriger in imperi d’ultramar e da far terriblamain blers daners cun il commerzi.

Ina giassa stretga, solitaria en la sumbriva profunda d’autas chasas, nundumbraivlas fanestras cun schalusias, in taschair mort, pastg tranter las chavas da la salaschada, portals ad artg pompus a dretga ed a sanestra, immens portals a duas alas ch’eran averts maiestusamain. Jau sun schluità tras in da quels, hai percurrì in corridor schuber net e senza naginas decoraziuns, vid sco in desert, ed hai avert l’emprim isch davant il qual jau sun arrivà. Duas dunnas l’ina grossa, l’autra magra, sesevan sin sutgas surtratgas cun strom ed elavuravan cun stgainas launa naira. La naira è stada en pe ed è vegnida directamain vers mai – cuntinuond da far cun stgaina, ils egls drizzads engiu – e pir cur che jau hai cumenzà a trair en consideraziun da la stuair guntgir sco d’ina somnambula, è ella sa fermada ed ha guardà si. Ses vestgì era simpel sco la cuvrida d’in parasol; ella è sa vieuta senza dir pled e m’è ida ordavant en ina stanza da spetga. Jau hai ditg co che jau haja num ed hai guardà enturn. Ina maisa da lain lom entamez, sutgas simplas per lung da la paraid, d’ina vart ina charta glischanta, colurada cun tut las colurs da l’artg. Sin quella avevi bler cotschen – bun da guardar, perquai ch’ins sa ch’i vegn prestada là lavur nizzaivla; terriblamain bler blau, in pau verd, in pèr sdrimas oransch ed, a la costa da l’ost, in flatg purpur. Ma jau na vuleva gea ir en nagina da quellas. Jau vegniva ad ir en il mellen. Precis entamez. Ed er il flum era là, ipnotisond, smanatschond sco ina serp. Uff! In isch è s’avert, il chau cun chavels alvs d’in secretari cun l’expressiun evidenta da cumpassiun è cumparì, ed in det mussader ossus m’ha fatg segn d’entrar en il sanctuari. L’illuminaziun endadens era fustga. Ina maisa da scriver pompusa occupava l’entira mesadad. Davos l’object da parada sa laschavan enconuscher las conturas d’in corp sblatg, sproporziunà en in frac. L’um grond en persuna. El mesirava bunamain sis pes, crai jau, e tegneva il maun sin blers milliuns. El m’ha dà il maun, ha murmurà insatge, pareva d’esser cuntent cun mes franzos. Bon voyage!

Suenter radund quarantatschintg secundas ma chattava jau puspè en la stanza da spetga sper il secretari plain cumpassiun, il qual m’ha laschà suttascriver plain commiseraziun e consternaziun in document. Tant sco che jau sai, sun jau m’obligà da na tradir nagins secrets da fatschenta. Ma bain, jau n’hai er betg l’intenziun da far quai.

Jau hai cumenzà a ma sentir in pau malempernaivel; vus savais gea che jau na sun betg disà cun talas circumstanzas festivas, ed ultra da quai sa chattava insatge sco in presentiment da sventira en l’aria. Igl era sco sch’ins m’avess prendì si en ina conspiraziun, en insatge – co duai jau dir – nunlubì; ed jau era cuntent da puspè vegnir ora. En l’avantchombra elavuravan las duas dunnas sco narras cun lur stgainas launa naira. Glieud arrivava, e la giuvna gieva vi e nà per la laschar entrar. La veglia restava d’in cuntin tschentada sin sia sutga. Sias pantoflas da taila eran pusadas cun tutta forza sin in stgaudapes ed in giat ruassava sin sia schanuglia. Ella purtava insatge alv, tractà cun amet, aveva ina varicla sin sia vista e purtava sin il piz da ses nas egliers cun in rom d’argient. Ella m’ha bittà vi in’egliada sur ils vaiders. La calma interna en quest’egliada sperta ed indifferenta m’ha irrità. Duas persunas giuvnas d’ina cumparsa allegra, in pau naiva vegnivan gist manadas sperasvi, ed er sin quellas ha ella bittà la medema egliada plain savida nuninteressada. Ella pareva da savair tut tant davart quels dus sco er davart mai. In sentiment dischagreabel ha cumenzà a muntar en mai. Ella fascheva in’impressiun inquietanta e fatala. Savens hai jau, lunsch là or, pensà a questas duas che pertgiravan l’isch a la stgirezza e ch’elavuravan latiers cun lur stgainas launa naira sco per in ponn da bara chaud; l’ina laschava entrar d’in cuntin en il nunenconuschent, l’autra examinava las fatschas allegras, naivas cun ses egls indifferents. Ave! Veglia stgainunza cun tes chanè da launa nair. Morituri te salutant! Betg blers sin ils quals ella ha dà ina tal’egliada la duevan puspè vesair. Per lunschor betg la mesadad.

I m’è anc restà da far la visita tar il medi. ‹Ina pura formalitad›, m’ha sincerà il secretari, anc adina cun ina tschera sco sch’el prendess art e part da tut mes quitads. Alura è cumparì in um giuven che purtava ses chapè guersch sur ses egl sanester, in funcziunari suppon jau – i ston esser stads funcziunaris en quest affar, cumbain che la chasa era mitta sco quella d’ina necropola –, è pia cumparì d’insanua en l’etascha superiura e m’ha manà viadora. El veseva or poveret e negligì, cun flatgs da tinta sin las mongias dal tschop; sia cravatta era lada e sa scuflava sut ses mintun che veseva or sco il chapitsch d’in vegl stival. Igl era anc memia baud per il medi, perquai hai jau fatg la proposta da baiver in, e sinaquai è el daventà cumadaivel. Cur che nus sesevan vi da noss vermut, ha el ludà las fatschentas da la societad, ed jau hai exprimì en l’ulteriur decurs mes smirvegl ch’el na giaja betg er sez viadora. ‹Jau na sun betg dal tut uschè tup sco quai che jau ves or, scheva Platon a ses scolars›, ha el respundì cun pleds che din bler, ha bavì decis ses magiel e nus essan partids.

Il vegl medi ha sentì mes puls, ma era evidentamain cun ils patratgs insanua tut auter. ‹Bun, bun avunda per là›, ha el murmurà e m’ha alura dumandà sche jau al lubeschia da mesirar mia chavazza. Jau hai consentì vaira surprais, e sinaquai ha el prendì nanavant in utensil sumegliant ad in circul ed ha prendì mesira enavos, davant, da las varts e dapertut e scrit si tut manidlamain. Igl era in um da statura pitschna che n’aveva betg fatg la barba, en in tschop isà e cun pantoflas vi dals pes, e sin mai ha el fatg l’impressiun d’esser in nar senza malart. ‹Per amur da la scienza supplitgesch jau adina da pudair mesirar las chavazzas da la glieud che va là or›, ha el ditg. – ‹Er sch’els returnan?›, hai jau dumandà. – ‹Oh, alura n’als ves jau mai›, ha el manegià, ‹ed ultra da quai han las midadas gea lieu a l’intern, stuais Vus savair.› El ha surris, sco sch’el avess fatg in pitschen skerz. ‹Schia, vus giais pia là or! Stupent! Er interessant!› El m’ha guardà cun egliada examinanta ed ha anc fatg ina notizia. ‹Nagins cas da malsognas da la gnerva en Vossa famiglia?›, ha el dumandà en in tun sitg. Sinaquai jau in pau grit: ‹Serva er questa dumonda a la scienza?› – ‹I fiss›, ha el replitgà senza far stim da mi’alteraziun, ‹fitg impurtant per la scienza, da pudair observar al lieu las midadas psichicas che capitan a l’intern dals umans, ma...› – ‹Essas Vus in spezialist da malsauns da spiert?›, al hai jau interrut. – ‹Mintga medi duess esser quai – in pau›, ha quest tip original respundì senza sa laschar embarassar. ‹Jau hai qua ina pitschna teoria, la quala vus signurs che giais là or ma stuais gidar a cumprovar. Quai è mia cumpart vi dals avantatgs che mes pajais duai trair or dal possess d’uschè grondiusas terras. Da sa cuntentar be cun la bainstanza surlasch jau ad auters. Perdunai mia dumonda, ma Vus essas l’emprim Englais, il qual jau poss observar...› Jau hai festinà d’al sincerar che jau na saja insumma betg tipic. ‹Fiss jau quai›, hai jau manegià, ‹na conversass jau betg uschia cun Vus.› – ‹Quai che Vus schais è vaira profund e probablamain er fallà›, ha el manegià riend. ‹Anc dapli che d’As exponer directamain al sulegl evitai tutta agitaziun. Adieu! Co schais Vus Englais? Good-bye. Ah, gea, good-bye. Adieu. En las tropas ston ins oravant tut mantegnair il sang fraid...› El ha auzà admonind il det mussader: ‹Du calme, du calme. Adieu.›

Uss hai jau anc gì da far ina chaussa: dir adia a mi’excellenta onda. Jau l’hai chattà giubilond. Ella m’ha offert in cuppin té – l’ultim cuppin té sco s’auda per blers dis – ed en ina stanza ordvart plaschaivla, che veseva or gist uschia sco ch’ins spetga quai gugent da la stiva d’ina dama, avain nus gì al fieu ina buna, lunga baterlada. En il decurs da questas erupziuns dal cor hai jau fatg persenn d’esser vegnì preschentà a la consorta da quest aut dignitari ed a sappia Dieu quantas autras persunas sco persuna excepziunala, fitg talentada, quasi sco pigliasis per la societad, ditg curt sco in um ch’ins na survegn betg mintga di per mauns. Dieu en tschiel! E daspera dueva jau surpigliar sin il flum il cumond sur d’ina nav a vapur da pauc, cun in tschivlot d’uffants londervi. Ultra da quai dueva jau er anc esser in lavurant, vus savais tge che jau manegel, in da quests lavurants en la vigna ed insatge sco il mess da la glisch. Betg bler damain ch’in apostel. Gist da quel temp avev’ins derasà ina massa da questa rauba en furma stampada e discurrida, ed amez il current da las tuppadads che la circumdavan, aveva la buna dunna pers il terren sut ils pes. Ella ha discurrì da quai ch’ins stoppia ‹far guntgir ils milliuns betg instruids da lur vias faussas›, enfin ch’i m’ha cumenzà, per esser sincer, a vegnir fitg malempernaivel. Jau hai ristgà ina remartga ch’i sa tractia tar la societad d’in affar puramain commerzial.

‹Ti emblidas, mes char Charlie, ch’il lavurant vala sia paja›, ha ella respundì traglischant. Igl è remartgabel, quant lunsch davent da la vardad che las dunnas en. Ellas vivan en in mund d’atgna creaziun sco ch’i n’ha mai dà e na po mai dar. Pertge che quest mund fiss memia bel ed al vulessan ellas propi metter en execuziun, vegniss quel ad ir en tocca avant l’emprima rendida dal sulegl. L’ina u l’autra da las realitads disfamadas che nus umens avain prendì ruassaivlamain en cumpra dapi il di da la creaziun, levass en pe e bittas enturn tut.

Sinaquai sun jau vegnì embratschà, supplitgà da purtar flanella, da scriver franc e segir fitg savens ed uschia vinavant: alura sun jau ì. Sin via, jau na sai betg daco, hai jau cun ina giada gì il sentiment penibel d’esser in embrugliun. Remartgabel avunda èsi stà che jau, ch’era uschiglio endisà da ma metter en viadi vers mintga punct dal mund senza avair dapli retegnientschas che autra glieud cun traversar ina via, che jau hai pia, sche er betg gist esità en vista a quest’istorgia ch’era en sasez vaira quotidiana, sche tuttina sentì in tschert malesser. Jau n’as poss betg explitgar quai meglier che cun dir che jau haja gì ina u duas secundas il sentiment da betg partir vers l’intern d’in continent, mabain vers l’intern da la terra sezza.

Jau sun viagià sin ina nav a vapur franzosa, la quala è entrada en mintga benedì port ch’els han là or, e quai, tant sco che jau hai vis, be per debartgar schuldads e funcziunaris da duana. Jau hai contemplà la costa. Contemplar co ch’ina costa passa sper la nav vi, è sco da reflectar davart in engiavin. Qua stat ella davant vus – riend, smanatschond, envidond, grondiusa u lungurusa, trida, selvadia forsa, adina mitta e tuttina carmalond da bass: ‹Ve e guarda sez.› La costa là era quasi senza caracteristicas, sco sch’ella fiss anc londervi da crescher, e pareva monotona, vida. L’ur d’in’immensa dschungla d’in verd uschè stgir ch’i pareva bunamain nair, ornà sutvart cun l’undada alva da la mar, tanscheva guliv sco tratg cun lingera, tanscheva senza fin per lung d’ina mar d’in blau viv, la traglischur da la quala zuppentava ina tschajera ruschnanta. Il sulegl n’enconuscheva nagina remischun, la terra pareva da daguttar da la vapur d’aua. Qua e là cumparevan flatgs alv grischs, chatschads ensemen da l’autra vart da la sdrima d’undada, cun ina bandiera sgulatschanta lasura. Colonias ch’eran forsa intgins onns veglias e che parevan tuttina davant l’immens fund sco chaus da guglias. Nus glischnavan vinavant, ans fermavan, debartgavan truppas; gievan vinavant, debartgavan uffiziants che duevan incassar dazis, e quai en ina regiun che pareva dad esser ina cuntrada selvadia abandunada, cun in tetg da sturs ondulà ed ina pitga d’ina bandiera; debartgavan truppas – bain per proteger ils duaniers. Sco che jau hai udì, èn intgins dad els najads en l’undada, – ma saja sco ch’i veglia, nagin na pareva propi da s’occupar da quai. La glieud vegniva simplamain messa a riva, e nus cuntinuavan il viadi. Mintga di veseva la costa or tuttina, sco sche nus na fissan betg ans muventads; ma oramai essan nus passads intgins lieus, domicils commerzials – cun nums sco Grond-Bassam, Pitschen-Popo, nums sco emprestads d’ina burlesca nauscha che vegniva messa en scena davant in sumbrival somber. La peda lassa d’in passagier, mia solitariadad tranter tut questa glieud cun la quala jau n’aveva nagut cuminaivel, la mar dal tuttafatg lungurusa, la stgirezza monotona da la costa ma parevan da tegnair a ferm lunsch davent dal mund real en in’illusiun melanconica e senza senn. La vusch da l’undada che jau udiva da temp en temp ma fascheva plaschair sco d’udir la vusch d’in frar. I sa tractava d’insatge natiral ch’aveva ses motiv e ses senn. Qua e là purscheva ina bartga nà da la riva ad ins in curt contact cun la realitad. Quels vegnivan remblads da cumpogns nairs ed ins pudeva gia vesair da lunsch a traglischar il nair en lur egls. Els sbragivan e chantavan. Lur corps eran cuverts da suaditsch, lur fatschas eran sco mascras grotescas; ma els avevan ossa e musculs, ina vitalitad selvadia, in’immensa energia da sa mover, quai tut pareva uschè natiral e vair sco l’undada per lung da la costa. Els na duvravan nagina perstgisa per lur existenza. Igl era in grond confiert d’als contemplar. Per in curt temp aveva jau lura puspè il sentiment da viver en in mund da fatgs reals; ma quest sentiment na perdurava betg ditg. Cun ina giada cumpareva insatge ed al spaventava. Ina giada, ma regord jau, essan nus vegnids sper ina nav da guerra vi ch’aveva bittà ancra lunsch davent da la costa. Abitadis n’eran da vesair nagins ed il cuirassà bumbardava la dschungla. Igl è sa mussà ch’ils Franzos faschevan en quest lieu gist ina da lur guerras. La bandiera pendeva fiac sco in sdratsch vi da l’arber principal. Las sbuccadas dals lungs chanuns dad otg poleschs vargavan or enturn enturn sur il bist bass; las undas gulivas e pesantas eran tut dad ieli ed auzavan e sbassavan la nav plaunsieu faschond balluccar ils arbers satigls. En l’immensitad vida da terra, tschiel ed aua steva la nav cruschadra là, nunchapibel, e bumbardava en in continent. Bumm, è in chanun d’otg poleschs partì. Ina flammada satiglia è sa mussada in batterdegl e puspè svanida, in nivelin da fim alv è suflà davent, in projectil satigl ha tschivlà curt – e nagut n’è capità. Nagut na pudeva capitar. Quest far enserrava ina tscherta narradad, e da contemplar tut quai ina comica terribla. I n’è er betg vegnì meglier cur ch’insatgi a bord m’ha sincerà ch’i sa chattia là or, insanua en il zuppà, in champ dals indigens. El als numnava inimis!

Nus avain surdà a la nav cruschadra sia posta (jau hai udì che la glieud sin la nav solitaria muriva da fevra en dus e trais per di) ed essan ids vinavant. Nus essan anc ans fermads en intgins lieus cun nums ridiculs, nua ch’il saut da nozza tranter mort e fatschenta sa splega en in’aria immovibla cha savura da terra, sco en ina catacumba surstgaudada. Adina vinavant per lung da la costa structurada cun ses ur d’undada privlusa, sco sche la natira sezza avess vulì tegnair davent invasurs, viaden e viadora or da flums che currivan da la mort en la vita, dals quals la riva furmava in morast marsch, dals quals las auas eran daventadas buglia; mangrovas sturschidas vargavan or da quella ed ans parevan d’implorar sco or d’ina perdiziun e desperaziun infinita. Nus n’ans essan mai fermads ditg avunda per pudair gudagnar impressiuns pli profundas, ma in smirvegl pesant e senza mira m’ha surprendì pli e pli. Igl era sco in viandar stanchel sin ils fastizs da dischariels.

Dapli che trenta dis èn passads, avant che jau sun vegnì a vesair la sbuccada dal flum grond. Davant la sedia da la regenza avain nus bittà l’ancra. Mia lavur però dueva pir cumenzar radund duatschient miglias dal flum si. Uschia sun jau pia ma mess en viadi il pli spert pussaivel vers in lieu situà trenta miglias plinensi.

Jau sun navigà sin ina pitschna nav a vapur che fascheva buna parita. Il chapitani era in Svedais e vegnind a savair che jau saja mariner, m’ha el envidà da vegnir sin la punt. El era in um giuven, satigl, blond e tugnus, cun chavels rars e pass runant. Cur che nus avain bandunà la pitschna e miserabla punt da sbartgar, ha el fatg segn cun il chau plain spretsch vers la riva. ‹Essas Vus stads là?›, ha el dumandà. Jau hai ditg da gea. ‹Ina nobla societad, quests signurs da la regenza, u betg?›, ha el cuntinuà, pledond ses englais cun minuziusadad, ma er cun amarezza. ‹Igl è legher da vesair, tge che tscherta glieud è buna da far per in pèr francs il mais. Jau vuless be savair tge ch’i dat or da quests cumpogns cur ch’els arrivan a l’intern.› – Jau hai ditg che jau speria da bainprest sez pudair vesair quai. ‹Schia!›, ha el exclamà. Cun pass grevs è el sa vieut da la vart, tegnend però drizzà d’in cuntin in egl attentamain a dretg or. ‹Na sajas betg memia segir›, ha el manegià. ‹Dacurt hai jau gì in um a bord, il qual è la finala sa pendì en viadi. E lura anc in Svedais.› – ‹Ch’è sa pendì? Pertge, per l’amur da Dieu?›, hai jau clamà. El guardava anc adina pitgiv a dretg or. ‹Tgi po savair quai. Forsa al è il sulegl vegnì da memia, u il pajais.›

Alura essan nus entrads en in tschancun dal flum avert. In grip è cumparì, mantuns da terratsch emplunads a la riva, in pèr chasas sin ina collina, autras, cun tetgs da sturs, sa chattavan entamez in scumbigl d’exchavaziuns ubain tatgavan guersch vi da las spundas. La canera cuntinuanta dals cataracts situads plinensi accumpagnava quest maletg d’ina devastaziun nunabitada. In pèr persunas, per il pli nairas e nivas, sa ruschnavan enturn sco furmiclas. In quai tanscheva viaden en il flum. La glisch dal sulegl splenduranta najentava da temp en temp tut en in’undada da glisch. ‹Qua è la staziun da Vossa societad›, ha ditg il Svedais, mussond sin trais edifizis da lain sco baraccas che sa chattavan sin la spunda grippusa. ‹Jau vi far manar si Vossas chaussas; quatter chistas avais Vus ditg? Schia. Stai bain!›

Jau sun vegnì sper ina chaldera vi che giascheva en il pastg ed hai alura chattà in trutg che manava da la collina siador, en ina storta enturn la grippa e medemamain enturn in vagunet che giascheva per terra vieut enturn, cun las rodas en l’aria. Ina roda mancava. Quest object veseva or mort sco il cadaver d’in animal. Jau sun anc passà sperasvi intginas parts da maschinas en decadenza sco er in mantun rodaglias da ruina. A sanestra purscheva ina gruppa da plantas in pau sumbriva, e figuras nairas parevan da sa mover plaunsieu en quella. Jau hai tschegnà vi; la via era stippa. A dretga è resunà il signal d’ina tiba ed jau hai vis a currer davent ils nairs. Ina detunaziun greva e surda ha fatg stremblir il fund, in nivel da fim è sortì dal grip, quai è stà tut. A la surfatscha da quel n’è sa mussada nagina midada. Els eran londervi da construir ina viafier. Ni il grip ni insatge auter era enta pes; ma quest sajettim senza mira era l’entira lavur che vegniva insumma fatga.

In lev sclingir davos mai m’ha fatg volver il chau. Sis nairs vegnivan in suenter l’auter a buffond dal trutg si. Els gievan a dretg or e plaunsieu, purtavan pitschens chanasters cun terra sin lur chaus ed il sclingir gieva ensemen cun lur pass. Scrottas nairas eran zugliadas enturn lur coissas e las finiziuns curtas ballantschavan davos els sco cuas. Jau pudeva vesair mintga costa, lur giugadira era sco nufs en ina suga; mintgin purtava in cularin da fier ed els tuts eran fermads in vi da l’auter cun ina chadaina, da la quala ils anels pendevan giuadora tranter els sclingind regularmain. In nov sajet nà dal grip m’ha tuttenina fatg pensar a la nav da guerra che jau aveva vis a sajettar en il continent. Igl era il medem tun fatal; be che quests umans qua na pudevan en nagin cas vegnids designads sco inimis. Els vegnivan numnads malfatschents e la lescha ch’els avevan surpassà era, tuttina sco ils schrapnels explodids, medemamain arrivada tar els nà da l’autra vart da la mar sco in misteri nunchapibel. Tut las chaschas dal pèz smagridas buffavan ensemen, las foras dal nas scufladas tremblavan, ils egls guardavan pitgiv ensi. Els èn passads gist sper mai vi, ma senza bittar in’egliada, cun l’indifferenza apatica da selvadis disfortunads. Davos quests sventirads palandrava in convertì, il fritg da las forzas novas ch’eran en acziun, tegnend ina buis vi da la channa. El purtava ina giacca d’unifurma vi da la quala mancava in nuf ed ha, vesend a star in um alv sper via, mess svelt l’arma sin il givè. Quai era ina simpla precauziun, damai ch’ils umens alvs sumeglian d’ina tscherta distanza tuts uschè fitg in l’auter ch’ins na pudeva betg savair tgi che jau saja. El è cun ina giada s’atschertà da quai e cun in sghignar lad e perfid ch’ha fatg resortir ses dents glischants ed in’egliada sin ses protegids, ma pareva el da vulair salidar sco cumplizi da sia bella persvasiun. Atgnamain aveva jau gea er mia cumpart vi da la chaussa sontga e las relaziuns sublimas e gistas.

Enstagl da cuntinuar d’ir siador, ma sun jau vieut ed ì a sanestra puspè engiu. Jau vuleva spetgar fin ch’ils umens mess en chadainas eran ord vista, avant che raiver sin la collina. Vus savais gea che jau na sun betg in tip spezialmain sensibel. Jau hai stuì dar e parar fridas. Jau hai stuì ma defender e magari er attatgar – quai ch’è gea er ina sort resistenza –, senza dumandar pli precis suenter il pretsch, be per correspunder a la moda da viver la quala jau aveva elegì. Jau hai vis baininqual diavel chatschà da violenza ed engurdientscha, ma dianteren, quai eran diavels ferms, frestgs, cun egls cotschens che scurlattavan e chatschavan enturn lur glieud – umens di jau – sco s’auda. Ma chattond però sin la spunda da la collina hai jau prevesì che jau vegnia a far l’enconuschientscha en il sulegl tschorventant da quest pajais cun il diavel lass, prepotent, tschegnant d’in’engurdientscha narra e senza remischun. Quant malign ch’el pudeva ultra da quai esser, dueva jau pir vegnir a savair in pèr mais pli tard e radund milli miglias pli lunsch davent. Per il mument steva jau qua perplex sco davant in avertiment. La finala sun jau descendì la collina ed ì a travers vers las plantas che jau aveva vis.

Jau sun guntgì ina gronda fora artifiziala ch’insatgi aveva chavà en la spunda, l’intent da la quala na sa laschava però betg eruir. I na sa tractava ni d’ina chava da crappa ni d’ina chava da sablun, tant era segir. Simplamain ina fora. Ses origin steva forsa en connex cun il giavisch filantropic da dar als delinquents insatge da far. Jau na sai betg. Alura sun jau bunamain crudà en ina chavorgia fitg stretga che n’era betg bler dapli che la plaja d’ina frida en la collina. Jau hai constatà ch’ins aveva mantunà lien ina gronda quantitad da conducts da drenascha ch’ins aveva manà natiers per la colonia. Betg in da quels n’era betg rut. Sco sch’insatgi avess fatg per spass. Finalmain sun jau arrivà sut las plantas. Mi’intenziun era da ma fermar in pau en la sumbriva; ma strusch che jau era là, hai jau gia gì l’impressiun d’esser arrivà en la stgirezza d’in inferno. Ils cataracts eran datiers ed ina ramur nuninterrutta, monotona, narcotisanta empleniva la quietezza fustga dal guaudet, nua ch’era d’udir nagin respir, nua che sa muventava nagin fegl, cun in tun misterius – sco sch’il filar dal globus tras il spazi fiss tuttenina vegnì udibel.

Figuras nairas stevan a garnugl, giaschevan, sesevan tranter las plantas, sa pusavan cunter ils bists, sa tegnevan ferm vi da la terra, en tuttas posiziuns da la dolur, da la dissoluziun e desperaziun. Puspè ha ramplunà ina detunaziun nà dal grip, suandà d’ina leva stremblida da la terra sut mes pes. La lavur cuntinuava. La lavur! E quest qua era il lieu nua ch’intgins dals gidanters eran sa retratgs per murir.

Els murivan plaunsieu – quai era cler. Els n’eran nagins inimis, nagins malfatschents, els n’eran be nagut terrester pli – nagut auter che sumbrivas nairas, malsaunas e mortas da la fom, che giaschevan in tranter l’auter en quest mez stgir verd. Ins als aveva rimnà ensemen da tuttas varts da la costa a basa da contracts da lavur irreproschabels; sa pers en il conturn nunusità, sa nutrind da vivonda nunusitada, pirivan els pli e pli, daventavan inabels da lavurar e survegnivan finalmain la lubientscha da sa ruschnar da la vart e sa ruassar. Questas figuras murintas eran libras sco l’aria – e bunamain er uschè satiglias. Jau hai cumenzà a percepir la glischur dad egls sut las plantas. Alura, cun guardar engiu, hai jau scuvert ina fatscha datiers da mes maun. Il corp nair pusava per lung cun in givè cunter ina planta, ils viertgels da l’egl èn s’auzads plaunsieu ed ils egls sfundrads guardavan si tar mai, enorm gronds e vids, cun in tremblar tschorv, alvent en la profunditad da las poppas dals egls che sa stizzava plaunsieu. L’um pareva dad esser giuven, bunamain in mattatsch – ma vus savais gea quant grev che quai è da dir tar questa glieud. A mai n’è vegnì endament nagut auter che d’al dar in dals buns biscotgs da nav svedais che jau aveva anc en la giaglioffa. La detta è plaunsieu sa serrada enturn quel ed al han tegnì ferm – i n’è suandà nagin auter moviment, nagin’autra egliada. El aveva fermà a sasez in toc fil da lamegl alv enturn culiez. Pertge? Danunder aveva el quel? Sa tractavi d’in’ensaina – d’in ornament – d’in amulet – d’in talisman? Aveva quai insumma ina muntada speziala; i veseva or surprendent avunda vi dal culiez nair, quest pitschen toc fil alv d’ultramar.

En vischinanza da la medema planta sesevan anc dus auters disgraziads, be pel ed ossa, las chommas inclinadas. In dad els tegneva pusà il mintun sin ils schanugls e guardava en il vid, en ina moda insupportabla, turmentant; ses cumpogn da sventira sa tegneva vi dal frunt sco surprendì d’in’enorma stanclezza, ed enturn enturn giaschevan auters en tuttas posiziuns d’ina ruina andetga, sco sin illustraziuns da mazzaments en massa u d’ina pesta. Durant che jau steva là sco schirà da la snavur, è ina da questas creatiras s’auzada sin chommas e schanuglias ed è ruschnada sin tuttas quatter tar il flum a baiver. El ha lappà or dal maun, è alura sa drizzà si en il sulegl, ha mess en crusch las stgainas ed ha laschà crudar suenter in temp il chau da launa sin l’oss dal pèz.

Jau n’aveva nagina veglia pli da ma fermar en la sumbriva e sun ì en tutta prescha vers la staziun. En vischinanza da l’edifizi sun jau fruntà sin in alv d’in’eleganza talmain nunspetgada che jau hai l’emprim pensà ch’i sa tractia d’in’appariziun. Jau hai remartgà in aut culier rinforzà, manschettas alvas, in tschop fatg d’ina fina taila da launa, chautschas alvas sco la naiv, ina cravatta clera e chalzers da lac. Nagin chapè. Ils chavels: fatg la verscha, barschunà ed unschì e sur tut vi in parasol cun sdrimas verdas, il qual vegniva tegnì d’in grond maun alv. El fascheva in’impressiun absolutamain surprendenta e purtava in portaplimas davos l’ureglia.

Jau hai dà il maun a quest miracul e sun vegnì a savair ch’el era il schefcontabilist da la societad e che l’entira contabilitad vegniva reglada sin questa staziun. El saja, sco ch’el ha ditg, ì or in mument ‹a prender aria frestga›. Quest’expressiun che rendeva attent che sia lavur sa splegava adina tranter las quatter paraids tunava curius avunda. Jau n’avess gnanc fatg menziun da quest cumpogn, sche jau n’avess betg udì da ses lefs l’emprima giada il num da l’um, il qual è collià per mai inextinguiblamain cun las memorias vi da lez temp. Ultra da quai hai jau er sentì stima envers quest uman. Geabain, jau hai respectà ses culier, sias manschettas ladas, ses chavels barschunads. Tschert ch’el veseva or sco la poppa d’emprova d’in artist da chavels, ma en la degeneraziun generala dal pajais tegneva el tuttina aut ses exteriur. Quai numn’ins stataivladad. Ses culier rinforzà e la chamischa fatga or bain cun il fier eran prestaziuns ch’avevan custà energia. El era gia prest trais onns là ora; e pli tard ina giada n’hai jau betg savì far auter che d’al dumandar co ch’el saja capabel d’avair vestgadira uschè bain tgirada. El è vegnì in zic cotschen ed ha ditg modestamain: ‹Jau hai instruì ina da las dunnas indigenas da la staziun. I n’è betg stà simpel. Ella aveva in’aversiun cunter questa lavur.› Uschia aveva quest um pia propi reussì da far insatge. E medemamain aveva el ina passiun per ses cudeschs, en ils quals el tegneva in urden penibel.

Tut l’auter en la staziun era in vaira battibugl – chaus, chaussas, edifizis. Rotschas da nairs tut da pulvra cun pes plain diritschas vegnivan e gievan puspè; in current da rauba, vestgadira nauscha da mangola, perlas da vaider e fildarom sa derasava en las profunditads da la stgirezza, e da là culava ivur enavos en la staziun.

Jau hai stuì spetgar diesch dis en la staziun – ina perpetnadad. Jau viveva en ina tegia en curtin, per mitschar dal caos fugiva jau però magari en il biro dal contabilist. Quel era fabritgà d’aissas orizontalas, las qualas eran enchastradas uschè mal ch’el, sa stendend sur sia maisa auta, era cuvert da chau fin pe da sdrimas da sulegl finas. I n’era betg necessari d’avrir il grond barcun sch’ins vuleva vesair. Er chaud eri là; grondas mustgas schuschuravan a moda ostila e na piztgavan betg be, mabain devan veritablas stilettadas. Jau era per ordinari tschentà giun plaun, entant ch’il contabilist, ch’era sa fatg si perfetgamain (e schizunt levamain parfumà) seseva sin in’auta sutga girabla e scriveva d’in cuntin. Da temp en temp s’auzava el per far in pèr pass. Cur ch’in letg cun rodas cun in malsaun (in agent da l’intern dal pajais) è vegnì stuschà viaden, è el s’opponì gentilmain. ‹Il suspirar da quest individi malsaun disturba mi’attenziun. En quest clima èsi oramai terriblamain grev d’evitar sbagls da quintar.›

In di ha el remartgà, senza auzar il chau: ‹A l’intern vegnis Vus senza dubi er a scuntrar signur Kurtz!› Sin mia dumonda, tgi che signur Kurtz saja, ha el manegià che quel saja in agent d’emprima classa; e damai che jau hai reagì trumpà sin quest scleriment, ha el agiuntà plaunsieu, durant ch’el ha mess da la vart sia plima: ‹El è ina persunalitad extraordinaria.› Cun tschentar ulteriuras dumondas, sun jau vegnì a savair che signur Kurtz manava da preschent ina filiala, e quai ina fitg impurtanta, situada entamez il pajais d’ivur per propi, ‹amez la cucagna›. ‹El trametta persul tant ivur sco tut ils auters ensemen...› El è puspè sa mess a scriver. Cun il malsaun gievi memia mal per che quel avess anc pudì suspirar. Las grondas mustgas schuschuravan nundisturbadamain.

Tuttenina han ins udì in schuschurim da vuschs e zappitschim che vegniva adina pli dad aut. Ina caravana era entrada. Da l’autra vart da la paraid d’aissas è prorutta ina babilonia da suns indefinibels. Tut ils purtaders discurrivan a medem temp ed entamez il tumult udiv’ins la vusch lamentanta da l’agent principal, il qual ‹capitulava› per la ventgavla giada lez di… Il contabilist è s’auzà plaunsieu. ‹Tge terribla canera›, ha el ditg. El ha traversà bufatg la stanza per guardar suenter il malsaun: ‹El n’auda nagut!› – ‹Tge! Mort?›, hai jau dumandà tut consternà. ‹Na, betg anc›, ha el respundì cun la pli gronda calma interna. Alura ha el mussà cun in moviment dal chau sin il fracass en il curtin da la staziun ed ha manegià: ‹Sch’ins ha da far endataziuns correctas, cumenz’ins ad odiar quests selvadis – ad odiar els a mort.› El è restà in mument pensiv ed ha alura cuntinuà: ‹Sche Vus vesais signur Kurtz, al drizzai or da mai che tut qua› – quai cun in’egliada sur maisa vi – ‹sa sviluppa per cumplaina cuntentientscha da tuts. Jau n’al vuless betg scriver – pertge che cun ils curriers che nus avain qua, na san ins mai tgi che survegn là a la staziun enta maun la brev.› El m’ha fixà in mument or da ses egls miaivels che vargavan or da las foppas. ‹Oh, el vegn anc a vegnir lunsch, fitg lunsch›, ha el alura cuntinuà. ‹En betg ditg vegn el ad avair da dir in pled en l’administraziun. Quels là si – il cussegl da surveglianza en l’Europa, Vus savais tge che jau manegel – han gronds plans cun el.›

El è puspè sa deditgà a sia lavur. La canera ordadora era tschessada e giond jau viadora, ma sun jau fermà sin l’isch. Amez il schuschurim cuntinuant da las mustgas giascheva, senza schientscha, la fatscha tut cotschna, l’agent destinà per l’Europa; l’auter, pusà sur ses cudeschs, scriveva a moda irreproschabla fatschentas impeccablas en ses cudeschs: e tschuncanta pes sut la sava pudeva jau vesair las tschimas calmas dal guaudet da morts.

L’auter di hai jau finalmain bandunà la staziun a la testa d’ina caravana da sessanta umens, per far in marsch da ventg miglias.

I na vala betg la paina d’as raquintar bler da quai. Sendas, sendas dapertut. Ina rait da sendas zappitschadas che s’extendeva sur il pajais nunabità, tras pastg aut, tras pastg brischa, tras spessom, tras chavorgias frestgas ensi ed engiu, ensi ed engiu sur collinas grippusas che buglivan da la chalira; ed abandun, abandun, nagin, gnanc ina chamona. La populaziun era daditg emigrada. Ma bain, sch’in triep da nairs misterius, munids cun da tuttas sorts armas terriblas, vegniss tuttenina sin l’idea da viagiar vi e nà sin la via tranter Deal e Gravesend e da tschiffar ils cumpogns a dretga ed a sanestra per als laschar purtar grevas chargias, sche fiss, crai jau, mintga chasa da purs e mintga vitg en la regiun svidà en in dus trais. Be che qua eran er svanidas las abitaziuns respectivas. Jau sun bain anc vegnì tras intgins vitgs abandunads. I giascha insatge profundamain uffantil sur ruinas da paraids da pastg. Dis en e dis or èsi ì vinavant, cun il zappitschar e sgarar da sessanta pèra pes bluts davos mai, mintga pèr sut ina chargia da sessanta glivras. Campar, cuschinar, durmir, rumper giu il camp, marschar. Qua e là in purtader mort en la purtadira che giascheva sper via en il pastg aut, ina buttiglia d’aua vida e ses fist lung sper el. In grond ruaus enturn enturn e sur nus. Be durant ina notg ruassaivla forsa ina giada il strasunar da gronds schumbers, lunsch davent, tschessond, creschind, in tun surd, lontan, inquietant, captivant, selvadi – e forsa d’ina muntada tuttina profunda sco ils zains en in pajais cristian. Ina giada er in um alv en in’unifurma cun avert ils buttuns che campava per lung la via entamez in’escorta armada da Sansibars satigls, ordvart ospitaivel ed en luna da festa – per betg dir sturn. El saja londervi da survegliar il mantegniment da la via. Jau na poss betg dir che jau avess vis insatge da mantegniment, nun che la bara d’in nair pli vegl cun la fora d’ina balla en il frunt, sur il qual jau sun directamain dà en venter trais miglias pli lunsch, haja da valair sco meglierament restant. Jau aveva er in accumpagnader alv, in cumpogn tut en urden uschè lunsch, ma in pau memia charnus e cun la disa infama d’ir en svaniment sin las costas ardentas da las collinas, lunsch davent da tutta sumbriva ed aua. Igl è vaira lungurus, stuais vus savair, da tegnair l’agen tschop sco parasol sur il chau d’in um, durant che quel vegn plaunsieu puspè tar sasez. Ina giada n’hai jau betg pudì ma retegnair d’al dumandar tge ch’el haja pensà cur ch’el saja vegnì ora qua. ‹Per far daners sa chapescha, per tge uschiglio?›, ha el replitgà a moda sdegnusa. Alura ha el survegnì fevra ed ha stuì vegnir purtà en in hamac ch’era fermà vi d’in’asta. Damai ch’el pasava bunamain dus quintals, na sun jau betg pli vegnì or da las malempernaivladads cun ils purtaders. Els èn vegnids stinads, currivan davent, sa faschevan or da la pulvra durant la notg – ina veritabla rebelliun. Uschia hai jau tegnì ina saira in pled, per englais, accumpagnà da gesticulaziuns, da las qualas nagina n’ha fallà ils sessanta pèra egls davant mai, ed hai mess l’autra damaun en moviment a la testa il hamac. In’ura pli tard sun jau fruntà sin l’entir plunder che giascheva in tranter l’auter en las chaglias – l’um, il hamac, la cuverta, sbratgs da dolur e da tuttas sorts orrurs. La greva asta al aveva ruinà il nas. El ha insistì per mort e fin che jau duaja executar insatgi, ma lunsch enturn n’era da vesair gnanc la sumbriva d’in purtader. A mai è vegnì endament il vegl medi: ‹I fiss d’engrà a la scienza, da pudair observar al lieu las midadas psichicas che capitan a l’intern dals umans.› Jau hai sentì co che jau hai cumenzà plaunsieu a daventar interessant per la scienza. Ma quai tut n’aveva gea nagin senn. Il quindeschavel di hai jau puspè survegnì en vista il grond current ed jau sun zoppegià en la staziun principala. Quella sa chattava sper in rom lateral dal flum ed era circumdada da chagliom e guaud; d’ina vart la cunfinava ina bella zona da morast spizzalent, sin las trais autras l’enserrava ina saiv da channa balluccanta. Sco portal d’entrada serviva ina sort brescha, e gia suenter l’emprima egliada sin tut quai eri pli che evident ch’i regiva qua il pli grond dischurden. Umens alv cun fists lungs enta maun èn sa mussads plaunsieu tranter ils edifizis, èn palandrads natiers per dar in’egliada sin mai ed èn puspè svanids sappia Dieu nua. In dad els, in uman robust e furius cun mustaz nair, m’ha, apaina che jau m’era sa preschentà, fatg a savair cun gronda eloquenza, che mia nav a vapur sa chattia sin il fund dal flum. Jau sun stà sco tutgà dal chametg. ‹Tge, pertge, daco?› – ‹Oh, tut è stà all right›, il manager en persuna saja stà preschent. ‹Tut en urden, tuts ch’èn sa cumportads grondius. Grondius! Vus stuais›, m’ha el ditg tut agità, ‹immediat ir tar il directur, el As spetga!›

Lezza giada n’hai jau betg chapì immediat la vaira muntada da quest naufragi. Oz crai jau da chapir quella, ma sun però betg dal tut segir – tuttavia betg. Segiramain è l’entira istorgia, sche jau ma la lasch anc ir oz ina giada tras il chau, stada memia tuppa per avair pudì succeder tut a moda natirala. Bun… Lezza giada però, l’emprim mument, ha tut parì sco ina terribla disfortuna. La nav a vapur era sfundrada. Els eran sa mess en viadi dus dis avant, en ina prescha andetga, cun il directur a bord dal flum siador, sut il commando d’in chapitani voluntari, il qual, anc avant ch’els eran viagiads trais uras, aveva smatgà en a la nav sin il fund crappus il palantschieu, uschia che quella era sfundrada en vischinanza da la riva sid. Jau sun ma dumandà tge che jau haja anc pers qua, uss che mia nav era persa. En vardad hai jau però gì lavur senza fin da pestgar mia nav or dal flum. Jau hai stuì ma metter gia l’auter di a la lavur. Quai e las lavurs da reparatura suenter che jau aveva finalmain manà la tocca en la staziun ha durà plirs mais.

Mi’emprima conversaziun cun il directur è stada curiusa. Suenter mes marsch da la damaun da ventg miglias na m’ha el gnanc offert in plaz da seser. La colur da sia fatscha era uschè ordinaria sco ses tratgs, ses cumportament e sia vusch. El era da grondezza mesauna e proporziunà en media. Ses egls, dal blau usità, eran forsa remartgabels tras lur fraidezza, e pelvaira pudeva el laschar ruassar sin ins si’egliada a moda greva e taglianta sco la frida d’ina spada. Ma schizunt lura pareva il rest da sia persunalitad da ruinar l’intenziun. Ultra da quai era qua anc in’expressiun ordvart efemera sin ses lefs, insatge zuppà – in rir – nagin rir – jau la ves anc davant mai, ma na sun betg bun da la descriver. Quest rir era evidentamain inconscient, cumbain ch’el s’intensivava per in mument suenter mintga construcziun. Ed el cumpareva er a la fin da ses discurs ed era sco in sigil che vegniva mess si als pleds per laschar cumparair la frasa la pli quotidiana sco insatge misterius. El era in commerziant ordinari ch’aveva lavurà da giuven ensi en questas cuntradas – nagut auter. Ins al obediva, ma el na svegliava ni affecziun ni tema, gnanc respect. Be malesser effectuava el. Quai èsi, malesser. Gnanc ina disfidanza exprimida, be malesser. Betg dapli. Vus n’as pudais betg imaginar, quant effizienta ch’ina tala… abilitad po esser. Ad el mancava il dun da crear insatge da sai anora, da dar instrucziuns, da tegnair en urden l’existent. Quai sa mussava tranter auter pli che avunda en il stadi desolat da la staziun. El na disponiva da nagina furmaziun preliminara, da nagin’intelligenza. Sin ses post era el vegnì – entras tge? Forsa perquai ch’el n’era mai stà malsaun… El aveva fatg là or trais giadas ses servetsch da trais onns… Pertge ch’esser saun sco in pesch entamez la scrudada corporala generala furmava gia per sasez ina tscherta pussanza. Cur ch’el returnava a chasa en congedi, viveva el a l’engronda, sco in marinar en congedi sin terra – la differenza sa mussava be exteriuramain. Quai pudev’ins concluder or da las remartgas ch’el fascheva mintgatant. El na stgaffiva nagut, el tegneva simplamain be ad ir la lavur. Uschiglio nagut. Ma el era grond. El era grond pervi da la suletta piculezza ch’igl era nunpussaivel da dir tge che dueva avair pussanza sur in tal um. Quest misteri na tradiva el mai. Forsa n’era gnanc insatge en quel. Questa supposiziun stueva dar ad ins da pensar – pertge che retegnientschas exteriuras na devi gea naginas là ora. Ina giada, cur che diversas malsognas da las tropas avevan fatg murir quasi mintga singul ‹agent› en la staziun, al han ins udì a dir: ‹Glieud che vegnan ora qua na duessan avair nagina beglia.› El ha sigillà ses parairi cun ses rir ominus, sco sche quests pleds avessan furmà la porta tar ina stgirezza ch’el tegneva persunalmain en salv. Ins pudeva sa figurar d’avair vis chaussas – ma il sigil steva davant. Suenter esser sa vilentà tar las tschaveras dal zaccagnar infinit dals alvs per la precedenza, ha el laschà far in’immensa maisa radunda, per la quala ha stuì vegnir erigì aposta ina chasa. Quai era alura la stanza da mesiraziun da la staziun. Là nua ch’il directur seseva, era l’emprim plaz – il rest era nagliur. Ins sentiva che quai era sia persvasiun nunmidaivla. El era ni curtaschaivel, ni nuncurtaschaivel. El era ruassaivel. El lubiva a ses boy – in giuven nair da la costa surpavlà –, da tractar ils alvs davant ses egls cun in’impertinenza provocanta.

Apaina ch’el ha vis mai, ha el cumenzà a discurrer. Jau saja stà vaira ditg en viadi, el n’haja betg pudì spetgar. Haja stuì partir senza mai. Las staziuns dal flum siador hajan stuì vegnir provedidas da nov. I haja dà fin qua uschè bler entardament ch’el na sappia gnanc pli, tgi che saja gia mort e tgi che saja anc en vita, tge ch’els traffitgian tut etc. etc. Da mi’explicaziun n’ha el betg fatg stim, mabain ha repetì pliras giadas, durant ch’el giugava cun in toc tschaira da sigils, che la situaziun saja ‹fitg, fitg seriusa›. I gieva la tuna ch’ina fitg impurtanta staziun saja en privel e che ses schef, signur Kurtz, saja malsaun. El speria che quai na saja betg vair. Signur Kurtz saja… Jau ma sentiva stanchel ed engrugnì. Al diavel cun Kurtz, hai jau pensà. Jau al hai interrut cun dir che jau haja udì da Kurtz a la costa. ‹Oh! Discurrani gia giu là dad el›, ha el murmurà per sai. Alura ha el cuntinuà cun sias expectoraziuns, ma sincerond che signur Kurtz saja ses meglier agent, in uman excepziunal, da muntada extraordinaria per la societad; perquai vegnia jau bain a chapir ses quitads. El saja, sco ch’el m’ha ditg, ‹fitg, fitg inquietà›, ha rut il toc tschaira e pareva sco tutgà dal chametg pervi da quest incident. Sco proxim ha el vulì savair, quant temp ch’i vegnia bain a duvrar per… Jau al hai danovamain interrut. Damai che jau aveva fom, chapis, ed el ma laschava simplamain star en pe, hai jau plaunsieu cumenzà a vegnir ravgià. ‹Co duess jau pudair dir quai›, hai jau tugnà. ‹Jau n’hai gnanc anc vis il vrac – intgins mais senz’auter.› L’entir discurrim ma pareva dal tuttafatg van. ‹In pèr mais›, ha el ditg. ‹Lain dir trais mais fin che nus pudain puspè partir. Gea. Quai stuess bain bastar per l’entir’istorgia.› Jau sun currì or da sia chamona (el viveva tut persul en ina chamona d’arschiglia cun ina sort veranda) murmurond per mai tge che jau pensava dad el. El era in tabalori e bagliaffun. Quai hai jau prendì enavos pli tard, cur che jau hai stuì constatar quant precis ch’el aveva stimà quant temp che l’‹istorgia› vegnia a duvrar.

Jau sun ma mess l’auter di a la lavur ed hai per uschè dir vieut il dies a la staziun. Be uschia ma parevi pussaivel, da ma segirar vinavant mia cumpart a la vita activa. A la fin finala ston ins er guardar enturn mintgatant; ed alura veseva jau questa staziun, quests umens che palandravan senza mira en il sulegl dal curtin. Da temp en temp ma dumandava jau, tge che tut quai haja bain da muntar. Els viandavan envi ed ennà, tegnevan enta maun lungs fists ridiculs e parevan sco in triep pelegrins nuncartents bandegiads en il claus en decadenza. Il pled ‹ivur› tremblava en l’aria, vegniva scutinà, vegniva suspirà. Ins avess pudì crair ch’els adurian quel. Tut quai fladava ina tgutga engurdientscha, sco las evapuraziuns d’in cadaver. En num da tut ils sontgs! Mai en mia vita n’hai jau vis insatge uschè irreal. E la cuntrada selvadia ordadora, che circumdava tut quiet quest flatg runcà, ma pledentava sco insatge immens grond, nunsurventschaivel, sco il nausch u la vardad insumma, che spetgava ruassaivlamain che quest’irrupziun narra possia prender ina fin.

Oh, quests mais! Na lain betg discurrer da quai! Differentas chaussas èn succedidas. Ina saira è rut or in fieu en ina susta da channa plain calico, cattun stampà, perlas da vaider e sai jau anc tut tge, e quai uschè andetg ch’ins avess pudì pensar che la terra saja s’averta per laschar tragutter l’entir plunder tras in fieu da vendetga. Jau fimava gist ruassaivlamain mia pipa sper mia nav a vapur prendida dapart ed als veseva tuts a sautar cun ils mauns ad aut davant il cler da la glisch, cur che l’um robust cun il mustaz è filà giu tar il flum, m’ha sincerà cun ina sadella da tola enta maun che tuts ‹sa tegnan propi grondius›, ha tschiffà circa in quart liter aua ed è puspè currì enavos. Jau hai er remartgà che la sadella aveva ina fora en il funs.

Jau sun palandrà siador. I na deva nagin motiv da far prescha. Questa baracca era arsa giu sco ina stgatla da zulprins. Senza speranza gia da bell’entschatta. La flomma era creschida ad aut, aveva chatschà enavos tut, aveva illuminà tut – ed era puspè crudada ensemen. La susta era be pli in mantun brastgida. En vischinanza vegniva in nair bastunà. Ins m’ha ditg ch’el saja stà en ina moda u l’autra la culpa da l’incendi; sche quai era vair u betg, en tutta cas sbragiva el terriblamain. Jau al hai vis a seser pli tard intgins dis en in pitschen chantun sumbrivaun; el veseva or vaira mal ed empruvava da sa revegnir; la finala è el stà si, è ì davent – e la dschungla al ha puspè prendì bufatgamain vi da ses pèz. M’avischinond jau or dal stgir a la brastgida, sun jau tuttenina ma chattà gist davos dus umens che discurrivan in cun l’auter. Jau hai udì a numnar il num Kurtz, alura ils pleds ‹trair avantatg or dal cas da disfortuna›. In dals umens era il directur. Jau al hai giavischà ina buna saira. ‹Avais Vus gia vis ina giada insatge uschia? Igl è incredibel›, ha el ditg ed è ì davent. L’auter è restà. El era in agent d’emprima classa, giuven, elegant, in pau serrà, cun ina pitschna barba a piz ed in nas crutsch. El era reservà envers ils auters agents, ils quals pretendevan da lur vart ch’el saja vegnì clamà dal directur per als spiunar. Jau mez n’aveva strusch discurrì cun el avant. Uss avain nus cumenzà in raschieni ed ans essan muvids plaunsieu davent da la muschna fimanta. Alura m’ha el envidà da vegnir en sia chombra, la quala sa chattava en l’edifizi principal da la staziun. El ha envidà in zulprin ed jau hai pudì constatar ch’il giuven aristocrat n’aveva betg be utensils da tualetta d’argient, mabain er in’entira chandaila be per el. Gist da quel temp er’ins generalmain da l’avis che sulettamain in directur haja in dretg sin chandailas. Mattas fatgas da nairs cuvrivan las paraids d’arschiglia; ina collecziun da lantschas, assegais, scuts e cuntels era arranschada ad ina trofea. L’uffizi ch’era affidà a quest cumpogn era la producziun da quadrels – uschia m’avev’ins ditg; en la staziun n’era però da vesair gnanc in tochet d’in quadrel ed el era qua pli ditg ch’in onn – e spetgava. Apparentamain na pudeva el betg far quadrels senza insatge, jau na sai betg tge – forsa strom. En tutta cas n’era quai betg da chattar ora là e damai ch’i n’era strusch da far quint che questa chaussa vegnia a vegnir tramessa or da l’Europa, sche na m’eri betg dal tut cler sin tge ch’el spetgava. Forsa sin in act creativ spezial. Ma els tuts – tut ils sedesch u ventg pelegrins – spetgavan gea sin insatge; e per esser sincer, considerond la moda e maniera co ch’els faschevan quai, pareva l’occupaziun d’esser betg mal, cumbain che – tant sco che jau pudeva vesair – nagin dad els na retschaveva insatge auter ch’ina malsogna u l’autra. Els mazzavan il temp cun chatschar ed instigar in cunter l’auter a moda la pli infantila. En l’entira staziun regiva in’atmosfera quasi conspirativa; ma sa chapescha ch’i n’è mai vegnì tar in resultat concret. L’in dals arguments era tuttina irreal sco ils auters – gist sco ils pretexts filantrops da l’entira interpresa, sco lur tschantschas, lur domini, lur lavur apparenta. Il sulet sentiment propi sincer era la brama d’arrivar sin ina factoria a l’intern, nua ch’ins gieva a prender ivur e pudeva pia quintar en procents. Els tgisavan, disfamavan ed odiavan in l’auter be pervi da quai; ma propi auzar in det, o na! Dieus pertgiria – la finala datti bain en il mund ina sort lescha che lubescha ad in um d’engular in chaval, entant ch’in auter na dastga gnanc guardar suenter la chavazzina. Far betg main ch’engular in chaval. Geabain. El ha fatg quai, forsa è el bun d’ir a chaval. Ma i dat ina moda da guardar suenter ina chavazzina che pudess surmanar il pli commiseraivel tranter ils sontgs da simplamain dar fridas.

Jau n’aveva nagin’idea daco ch’i plascheva ad el da far sco sch’el stess gugent da cumpagnia. Baterlond però en sia chombra, hai jau tuttenina realisà ch’il cumpogn vuleva propi vegnir a savair insatge e ma vuleva propi spiunar. El fascheva l’entir temp allusiun a l’Europa, a la glieud che jau dueva, tenor l’opiniun generala, enconuscher là, dumandava er directamain suenter mes enconuschents en la citad sepulcrala etc. Ses pitschens egls glischavan da las mirveglias sco la traglischur da mica, cumbain ch’el sa stentava da preservar almain in rest da luschezza. L’emprim sun jau stà surstà, ma cun ina giada hai jau gì grondas mirveglias tge ch’el vuleva insumma vegnir a savair da mai. Jau na ma pudeva nunpussaivel imaginar, tge vi da mai che dueva valair la bregia. Igl era legher da vesair co ch’el sa sfadiava adumbatten. Pertge che en vardad n’aveva jau gea nagut auter che snavurs en il corp ed en il chau nagut auter che questa smaledida chaussa cun mia nav a vapur. El pensava evidentamain che jau saja in intrigant d’emprima classa, La finala è el vegnì grit ed ha susdà per zuppentar in moviment da ravgia. Jau sun stà en pe. Alura hai jau remartgà ina pitschna skizza en ieli, malegiada sin lain; quella represchentava ina dunna enzugliada ch’aveva lià ils egls e che purtava in tizun ardent. Il fund era stgir, bunamain nair, il moviment da la dunna era solen ed en la glisch dal tizun fascheva la fatscha da la dunna in’impressiun sombra.

Quai m’ha fatg star airi ed il patrun-chasa steva curtaschaivlamain daspera e tegneva ad aut ina buttiglia da schampagn, en il culiez da la quala era chatschada ina chandaila. Sin mia dumonda m’ha el ditg che signur Kurtz haja malegià quai, en questa staziun, avant dapli ch’in onn, cur ch’el spetgava sin ina chaschun da sa render en sia factoria. ‹Ma schai per plaschair›, hai jau ditg, ‹tgi è quest signur Kurtz?›

‹Il schef da la staziun a l’intern›, ha l’auter respundì curtamain ed ha guardà davent. ‹Grazia fitg›, hai jau ditg. ‹E vus essas il fabritgant da quadrels da la staziun principala, mintga uffant sa quai.› El ha taschì in mument. ‹El è in miracul›, ha el la finala manegià, ‹in mess da la cumpassiun, da la scienza, dal progress e sai jau anc tge tut. Nus duvrain›, ha el tuttenina cumenzà a declamar, ‹per realisar la chaussa gista ch’ans è vegnida affidada nà da l’Europa, sch’ins vul dir uschia, intelligenza superiura, in vast cor e perseveranza.› – ‹Tgi di quai›, hai jau dumandà. – ‹Blers dad els›, ha el ditg, ‹intgins scrivan schizunt quai; ed uschia vegn el pia nà qua, in esser tut spezial, sco che Vus vegnis bain a savair.› – ‹Pertge duess jau savair quai›, hai jau ditg, surstà sinceramain. El n’ha betg fatg stim da quai. ‹Gea, oz è el schef da la meglra staziun, l’onn proxim vegn el ad esser il vicedirectur, suenter dus ulteriurs onns... Ma jau pens che Vus sappias sez il meglier tge ch’el vegn ad esser en dus onns. Vus essas er in da la nova moda – in dals virtuus. La glieud ch’al ha tramess tiers ha er recumandà vus chaudamain. Oh, na schai betg na, mes agens egls conferman quai.› A mai è ida si ina glisch. Ils enconuschents da mia chara onda cun lur grond’influenza han gì sin quest um in effect nunspetgà. Jau avess bunamain stuì far ina risada. ‹Legiais vus la correspundenza secreta da la societad?›, hai jau dumandà. El n’ha betg savì tge respunder sin quai. Igl era terriblamain legher. ‹Cur che signur Kurtz è directur general›, hai jau cuntinuà en tun sever, ‹na vegnis Vus betg pli ad avair chaschun da far quai.›

El ha tuttenina stizzà la chandaila e nus essan ids viador. La glina era levada. Figuras nairas gievan sperasvi senza dir tun e derschevan aua sin la brastgida tschivlanta; vapur s’auzava en il clerglina, il nair al qual ins aveva dà fridas suspirava insanua. ‹Tge canera la muaglia fa›, ha ditg l’um lavurus cun il mustaz ch’è cumparì sper nus. ‹El ha merità quai. Fallament – chasti – punct! – senza cumpassiun. Quai è la suletta via. Quai vegn ad impedir en avegnir tut ils incendis. Jau hai gist ditg al directur…› El ha remartga mes cumpogn ed ha cun ina giada sbassà la cresta. ‹Betg anc a letg›, ha el ditg cun cordialitad servila. ‹Igl è uschè natiral. Ha! Privel – agitaziun.› Cun quai è el svanì. Jau sun ì giu a la riva dal flum. E l’auter m’è suandà. Jau hai udì in nausch siblar vi da mi’ureglia. ‹Quests tabaloris – ch’il diavel portia!› Ins veseva a star ensemen ils pelegrins en gruppas ed a discurrer gesticulond ferventamain. Blers avevan anc lur fists enta maun. Jau crai propi ch’els prendian quests fist cun els en letg. Da l’autra vart da la saiv s’auzava il guaud misteriusamain en il clerglina e sur il lev moviment, ils flaivels tuns da quest miserabel curtin penetrava il silenzi dal pajais là or ad ins directamain en il cor: ses misteri, sia grondezza, la realitad captivanta da sia via zuppada. Il nair bastunà schemeva da bass insanua en la vischinanza ed ha alura dà in grond suspir, il qual m’ha fatg ir vinavant pli spert. Jau hai sentì co ch’in maun è sa fultschà sut mes bratsch. ‹Mes bun signur›, ha ditg il cumpogn, ‹jau na vi betg vegnir malchapì e surtut betg da Vus che vegnis gea a vesair signur Kurtz ditg avant che jau vegn ad avair il plaschair. Jau na vi betg ch’el survegnia ina faussa impressiun da mia moda da pensar...›

Jau al hai laschà far vinavant, quest Mefisto da cuverta da chartun, entant ch’è sa madirada en mai l’impressiun che jau, sche jau be vuless, pudess chatschar mes det mussader directamain atras el, e quai senza fruntar sin insatge auter ch’in pau rument statgà. Vus vesais gia ch’el aveva s’imaginà da daventar in pau a la giada sut l’um actual vicedirectur ed jau pudeva vesair che l’arrivada da Kurtz aveva inquietà betg pauc tuts dus. El discurriva a moda precipitada ed jau n’hai betg empruvà d’al far chalar. Jau pusava cun mes givels cunter il vrac da mia nav a vapur ch’era tratga a riva sco il cadaver d’in grond animal dal flum. La savur da glitta, pelvaira, da glitta primordiala en mes nas, il profund silenzi dal guaud selvadi sa derasava davant mes egls; flatgs da glisch sautavan sin la surfatscha da l’aua naira. La glina aveva surtratg tut cun ina leva glischur d’argient – l’erva auta, la glitta, ils mirs da plantas exuberantas che vargavan si pli ad aut ch’il mir d’in tempel; ed er il grond current sez, il qual jau veseva a glischar qua e là, entant ch’el curriva sperasvi en tut sia ladezza senza far canera. Tut quai era grond, plain spetgas, mit, entant che l’uman discurriva da sai. Jau sun ma dumandà sch’il ruaus en vista a l’immensitad ch’ans guardava saja da chapir sco supplica ubain sco smanatscha. Tgi eran nus ch’eran entrads qua? Vegnivan nus a dumagnar questa chaussa stinada u vegniva ella a dumagnar nus? Jau hai cun ina giada sentì quant gronda, quant immens gronda che questa chaussa era che na pudeva betg discurrer e forsa gist uschè pauc udir. Tge era en là? Jau pudeva vesair ch’in pau ivur vegniva or da là, ed aveva udì che signur Kurtz era en là. Jau aveva schizunt udì abundantamain da tut quai – sappia Dieu! E tuttina n’aveva jau betg anc pudì ma far in dretg maletg. Betg dapli che sch’ins m’avess ditg ch’in anghel u in diavel sa chattia en là. Jau hai simplamain cret quai, uschia sco ch’in da vus pudess forsa crair ch’il Mars saja abità. Jau hai ina giada enconuschì in cuntschavelas scot che saveva senza dubi che glieud abitia sin il Mars. Al dumandav’ins co che quels vesian or tenor ses avis e sa cumportian, alura vegniva el malsegir e murmurava insatge da ‹ir sin tuttas quatter›. Faschev’ins sin quai er be la minima bucca da rir, fascheva el amogna ad ins ina lutga da boxar. Jau na fiss sa chapescha betg ì uschè lunsch da ristgar per Kurtz in cumbat, ma tuttina sun jau ì bunamain fin ad ina manzegna. Vus savais gea che jau odiesch, detestesch e chat insupportabla mintga manzegna. Betg forsa perquai che jau fiss pli sincer che la gronda part da nus, mabain simplamain perquai ch’ella ma fa tema. Jau savur lien tuns da mort e decumposiziun – precis da quai che jau detestesch il pli fitg en il mund e giavisch d’emblidar. I ma fa sentir mal, sco sche jau avess survegnì tranter ils dents insatge ch’è ì en mal. Ina dumonda dal temperament, suppon jau. Bun pia, jau sun ì fin curt davant ina manzegna, laschond crair il giuven nar tant sco ch’el be vuleva en mias bunas relaziuns en l’Europa. En in dai sun jau daventà in glisner betg main fauss che tut ils auters pelegrins. E quai tut be per il motiv che jau aveva il sentiment stgir che quai pudess esser d’avantatg per il signur Kurtz, dal qual jau na ma pudeva anc far lezza giada nagin maletg. El era per mai be in pled. Jau na veseva betg meglier l’um davos il num che vus. Al vesais vus? Vesais vus l’istorgia? Vesais vus insumma insatge? I ma para sco sche jau empruvass d’as raquintar in siemi, empruvass quai adumbatten, pertge che mai na po il raquint d’in siemi reproducir quai che fa d’in siemi in siemi. Quest sentiment tranter surpraisa absurda e resistenza consternada, la conscienza d’esser praschunier da l’incredibel che furma gea l’essenzial da tut ils siemis...»

El ha taschì in mument.

«...Na, igl è nunpussaivel; igl è nunpussaivel da vulair restabilir la vivacitad da tge part da noss’existenza ch’i saja, – quai che furma l’essenza, il senn e l’intern il pli profund da si’experientscha. Igl è nunpussaivel. Nus vivain sco che nus siemiain – persuls...»

Puspè ha el interrut sasez, sco sch’el stuess reflectar, ed ha alura agiuntà:

«Sa chapescha vesais vus en quest’istorgia uss gia dapli che quai che jau era en il cas da far lezza giada. Vus vesais mai, il qual vus enconuschais gea...»

Igl era vegnì uschè stgir che nus auditurs na pudevan strusch pli vesair in l’auter. Gia dapi daditg era Marlow, che seseva dapersai, stà per nus be pli ina vusch. Nagin n’ha ditg pled. Ils auters pudevan esser sa durmentads, ma jau era alert. Jau hai tadlà e tadlà e spetgà sin la morala, sin l’ultim pled, sin l’explicaziun per il lev malesser che quest’istorgia svegliava en mai, quest’istorgia che pareva da sa furmar suletta, senza lefs d’uman, or da la greva aria da notg dal flum.

«...Gea, jau al hai laschà far vinavant», ha Marlow cuntinuà, «e crair areguard las forzas che stevan davos mai tge ch’el vuleva. Quai hai jau fatg! E tuttina n’era insumma nagut davos mai! Nagut auter che la nav a vapur mez demolida, veglia, disfatga, cunter la quala jau pusava, entant ch’el discurriva senz’interrupziun che mintgin stoppia ‹sa stentar da vegnir vinavant› – ‹e sch’insatgi vegn ora qua sche na capita quai betg per restar cun ils mauns vids, sco che Vus pudais bain as imaginar.› Signur Kurtz era ‹in scheni universal›, ma er per in scheni stuevi bain esser pli lev da lavurar cun ‹dretgs instruments – glieud intelligenta›. El na fetschia betg quadrels – bun, a quai s’opponiva in impediment extraordinari, sco che jau m’hai pudì persvader. E sch’el fascheva per il manager lavur da secretariat, sche succediva quai ‹perquai che nagin uman raschunaivel na refusa nunnecessariamain la confidenza da ses superiurs›. Schebain jau chapeschia quai? Jau chapiva. Tge che jau giavischia uschiglio anc? Tge che ma mancava propi, eran guttas da rebatter, pelvaira! Per pudair cuntinuar cun la lavur da cuntschar la fora. Guttas da rebatter duvrava jau. Giu sper la costa avevi chistas plainas da quellas. Chistas emplunadas ina sin l’autra, sfratgadas e destruidas. En il curtin da lezza staziun vi da la spunda da la collina fruntav’ins tar mintga segund pass sin guttas da rebatter luccas. Guttas da rebatter eran rudlads fin en il guaudet dals morts. Ins pudeva emplenir las tastgas cun guttas da rebatter, sch’ins be fascheva la bregia da star davant giu – qua però, nua ch’ellas vegnivan duvradas, n’era da chattar betg ina gutta da rebatter. Nus avevan plattas ch’ins pudeva duvrar, ma nagut per las fermar. E mintg’emna gieva in mess, in sulet nair, cun il satg da posta si dies ed il fist enta maun, da la staziun a la costa. Pliras giadas l’emna arrivava qua ina caravana da la costa cun rauba da stgomi. Calico tractà en tala moda cun amet ch’ins sa snuiva be d’al guardar, perlas da vaider da las qualas in pèr tschient gievan sin in penny ed ultra da quai faziels da mangola terriblamain giagls. E naginas guttas da rebatter. Trais purtaders avessan pudì vegnir cun tut quai ch’era necessari per reparar la nav.

Uss ha il cumpogn cumenzà a vegnir confidenzial, ma jau crai che mes taschair stinà al stoppia la finala avair fatg vegnir or da senn, pertge ch’igl al ha parì necessari da ma communitgar ch’el na temia ni Dieu ni il diavel, nundir in singul uman. Jau hai ditg che jau vesia quai tut detg bain, ma che quai che ma manchia saja in tschert dumber da guttas da rebatter – e guttas da rebatter saja er quai che signur Kurtz giavischass surtut, sch’el savess da quai. E damai ch’i giajan gea mintg’emna brevs vers la costa… ‹Mes bun signur›, ha el clamà, ‹jau scriv sut dictat.› Jau hai pretendì guttas da rebatter. Qua devi ina via – per glieud intelligenta. El ha midà il tun; è vegnì tut fraid ed ha cun ina giada cumenzà a discurrer d’ippopotams. El è er s’infurmà sch’i na saja betg inquietant da durmir a bord da la nav (jau na ma spartiva ni da di ni da notg da mes vehichel salvà). I deva qua in vegl ippopotam ch’aveva la nauscha moda da vegnir la notg a riva a girar per il conturn da la staziun enturn. Ils pelegrins avevan per disa da sortir en rotschas serradas e da svidar tut las buis ch’els pudevan tiers en direcziun da l’animal. Intgins avevan schizunt veglià entiras notgs per quest intent. Ma tut ils sforzs eran stads adumbatten. ‹Questa carugna ha ina vita magica›, ha el ditg. ‹Ma quai pon ins dir en quest pajais be d’animals. Gnanc ina, chapis mai, gnanc ina vita d’uman è protegida qua tras magia.› In batterdegl è el stà en il clerglina, il fin nas d’evla drizzà in pau ad aut, in lev tremblar en ils egls glischants; alura è el s’allontanà cun in ‹Buna notg›. Jau hai pudì vesair ch’el era agità e vaira consternà. E quai ha sveglià en mai dapli speranza che quai che jau aveva sentì dapi dis. Igl è stà in vair confiert d’ir davent da quest cumpogn tar mes ami da grond’influenza, la nav chanta da café, messa grevamain a l’emprova, mutilada. Jau sun raivì a bord. La nav strembliva sut mes pes sco ina stgatla da tola vida ch’ins stauscha sin via davant sai. Ella n’era betg construida spezialmain solida e furmada anc main bella, ma jau aveva impundì avunda lavur dira per l’avair gugent uss. Nagin ami anc uschè influent m’avess pudì esser pli nizzaivel. La nav m’aveva dà chaschun da vegnir or in pau e da scuvrir tge che jau era capabel da far. Na, jau na lavur betg gugent, a mai plaschi bler meglier da giaschair enturn e da reflectar davart tut las bellas chaussas che pudessan vegnir fatgas. Jau na lavur betg gugent – nagin na fa quai – ma jau hai gugent quai ch’è cuntegnì en la lavur – la pussaivladad da chattar sasez. L’atgna realitad – per ins sez, betg per auters – la quala nagin auter uman na po enconuscher insacura. Ils auters pon adina be vesair la prestaziun sco tala e mai chapir tge che sa zuppa davostiers.

Jau na sun betg stà surstà da vesair a seser insatgi sin la punt davos, las chommas pendidas sur la spunda da la nav. Vus stuais savair che jau aveva fatg amicizia cun ils paucs mecanists che sa chattavan en la staziun, entant ch’ils auters pelegrins als spretschavan sa chapescha – pervi da lur cumportament in pau rubiesti, suppon jau. Quest qua era il schef d’equipa – in chalderer da professiun, in bun cumpogn. El era in um lung, ossus cun ina fatscha melna ed egls gronds, penetrants. El veseva or stanchel e ses chau era niv sco mia palma-maun; ma cun crudar or parevan ses chavels d’esser sa rimnads vi da ses mintun e d’esser prosperads en il nov ambient, pertge che sia barba al pendeva fin tar la tschinta. El era in vaiv cun sis uffants giuvens (el als aveva dà en tgira tar sia sora, la quala al dueva suandar nà qua), e si’entira passiun eran columbas da posta. En quai era el in enconuschider passiunà. Davart las columbas pudeva el vegnir mez ord sasez. Suenter las uras da lavur vegniva el mintgatant davent da sia chamona nà qua a dar ina baterlada davart ses uffants e sias columbas. Durant la lavur, cur ch’el aveva da ruschnar en la buglia sut la carena da la nav a vapur, aveva el per disa da liar si ina sort servietta, la quala el purtava adina cun sai. Quella aveva latschs ch’el tirava a sai sur las ureglias. La saira al pudev’ins vesair a star a garnugl sper la riva, a lavar cun gronda premura la taila ed a pender quella cun tutta solennitad sur in chagliom.

Jau al hai pitgà sin il dies e sbragì: ‹Nus survegnin guttas da rebatter!› El è siglì en pe ed ha clamà: ‹Na, guttas da rebatter!›, sco sch’el na pudess betg crair a sias ureglias. Alura ha el agiuntà da bass: ‹Vus… tge?› – Jau na sai betg daco che nus ans essan depurtads sco nars. Jau hai tegnì il det vi dal nas e dà dal chau misteriusamain. ‹Bunischem›, ha el sbragì, ha dà schlops cun la detta sur il chau ed ha auzà in pe. Jau hai empruvà in saut d’allegria. Nus essan siglids per la punt da fier enturn. In terribel fracass ha resunà or dal bist da la nav ed il guaud selvadi da l’autra vart dal bratsch dal flum ha bittà enavos quel cun in ramplunim sin la staziun che durmiva. Baininqual dals pelegrins vegn ad esser siglì si en ses refugi. Ina figura stgira ha stgirentà l’avertura da l’isch illuminada da la chamona dal directur, alura, circa ina secunda pli tard, è svanida er l’avertura da l’isch sezza. Nus essan stads airi ed il ruaus ch’era scappà da noss zappitschim è puspè culà enavos or da l’intern dal pajais. Il grond mir da plantas, la massa stortigliada da bists, roma, feglia e plantas rampignantas, immovibla en il clerglina, pareva sco ina mar gronda da vita mitta. In’unda da plantas, stendida ad aut, pareva da vulair vegnir sur da la riva e da vulair scuar davent mintgin da nus or da sia povra vita. Ed ella na sa muventava betg. Da lunsch davent, a moda mitigiada, ans cuntanscheva in immens tschalattar e sburflar sco sch’in ictiosaur faschess in bogn da glisch en il grond flum. ‹La finala›, ha ditg il chalderer, puspè daventà raschunaivel, ‹pertge na duessan nus betg survegnir las guttas da rebatter?› Pertge pomai betg? A mai n’è vegnì endament nagin motiv, daco che quai na dueva betg esser il cas. ‹En trais emnas èn ellas qua›, hai jau ditg ferm persvas.

Quai n’ha però betg constà. Enstagl da la guttas da rebatter è vegnida in’invasiun, ina tribulaziun, in turment. Quel è vegnì en intervals, durant las proximas trais emnas, mintga squadra manada d’in asen cun si dies in um alv en vestgadira nova e chalzers brins che salidava giu da si’autezza a dretga e sanestra ils pelegrins plain respect. Ina rotscha da nairs marmugnus cun pes scurtgads trottava davos l’asen. Ina massada da tendas, sutgas da champagna, stgatlas da sturs, chistas alvas, ballas brinas èn vegnidas depositadas sin ina curt, e l’atmosfera misteriusa che giascheva sur la staziun è anc s’approfundada. Tschintg da questas squadras èn arrivadas e mintgina dad ellas ha fatg l’impressiun d’esser sin ina fugia nunordinada cun il butin da negozis d’equipament senza fin per alura scumparter tut en la profunditad da la cuntrada selvadia. I sa tractava d’in virivari impussibel da chaussas ch’eran en sasez bunas, ma che parevan pervi da la stupiditad umana sco rauba engulada.

La rotscha pietusa sa numnava expediziun da perscrutaziun d’eldorado ed jau suppon ch’ella era s’obligada tras engirament da tegnair secret sias finamiras. Lur tschantschas eran però quellas dad umens senza scrupels: brutals senza esser valurus, engurds senza esser giagliards, crudaivels senza esser curaschus. Betg la minima previsiun u voluntad seriusa era da chattar entaifer la banda. Ed els na parevan er betg da savair che questas atgnadads sajan necessarias per la lavur en quest mund. Da sfruttar ils stgazis dal pajais era quai ch’els vulevan, cun il medem sustegn moral sco ch’al pon avair laders che rumpan en il tresor d’ina banca. Tgi che purtava ils custs da questa nobla interpresa na sai jau betg; ma l’aug da noss directur era il manader.

Exteriuramain veseva el or sco in mazler or da la periferia, e si’egliada mussava ina malizia dormulenta. El purtava sia panza a moda penetranta sin chommas curtas, e l’entir temp che sia rotscha ha impestà la staziun n’ha el discurrì cun nagin auter che cun ses nev. Ins pudeva observar els dus a girar enturn l’entir di ed a chatschar ensemen ils chaus en in baterlim infinit.

Jau aveva smess da vulair m’agitar pervi da las guttas da rebatter. L’abilitad d’in uman da pratitgar questa sort da narradad è pli limitada che quai ch’ins pudess crair. Jau hai ditg ‹pesta!› ed hai laschà ir las chaussas sco ch’i gievan. Jau hai gì temp avunda da ponderar e qua e là hai jau deditgà in patratg a Kurtz. El na m’interessava betg spezialmain, na. Ma jau era tuttina in pau mirveglius, schebain quest um ch’era vegnì ora qua cun inqual idea morala haja la finala cuntanschì l’autezza e co ch’el sa cumportia envers ses uffizi, ina giada ch’el saja arrivà là.»

Chapitel 2

«Ina saira cur che jau giascheva a bord da mia nav a vapur, hai jau udì a s’avischinar vuschs; il nev e l’aug palandravan per lung da la riva. Jau hai puspè mess mes chau sin il bratsch ed era gist londervi da ma durmentar ch’insatgi m’ha bunamain ditg en l’ureglia ils pleds: ‹Jau sun innocent sco in pitschen uffant, ma jau na ma lasch betg cumandar enturn gugent. Sun jau il directur u betg? Jau hai survegnì il cumond d’al trametter nà là. Igl è incredibel...› Jau hai remartgà ch’els stevan a la riva sin l’autezza dal piz da la nav, precis sut mai. Jau na sun betg ma muventà; i na m’è gnanc dà el chau da ma muventar: jau era stanchel. ‹Igl è dischagreabel›, ha marmugnà l’aug. ‹El aveva dumandà l’administraziun da vegnir tramess vi là›, ha ditg l’auter, ‹cun l’intenziun da mussar tge ch’el saja bun da far; ed jau hai survegnì las directivas respectivas. Igl è incredibel tge influenza che quest uman sto avair. N’è quai betg terribel?› Els dus èn stads perina ch’i saja terribel, ed han alura fatg diversas remartgas singularas: ‹Far plievgia e sulegl – in um – il cussegl da surveglianza – per il nas...›, fragments da remartgas ridiculas, las qualas han finalmain scurrentà mia sien, uschia che jau era bunamain gia en possess cumplain da mia forza spiertala cur che l’aug ha ditg: ‹Il clima ta vegn forsa a rumir ord via questa difficultad. È el persul si là?› – ‹Gea›, ha respundì il directur. ‹El ha tramess ses assistent dal flum giu cun ina brev drizzada a mai che tunava pli u main sco suonda: ‹Manai quest pover diavel or dal pajais e na vegnì betg pli sin l’idea da ma trametter anc insatgi da questa pasta. Jau sun pli gugent persul che d’avair cun mai la glieud che vus avais da surdar.› ‹Quai è stà avant bundant in onn. Pos ti t’imaginar ina pli gronda impertinenza?› – ‹Dapi lura nagut pli?›, ha dumandà l’auter cun vusch rauca. ‹Ivur›, ha giappà il nev, ‹massadas – d’emprima qualitad – entirs mantuns – fitg penibel.› – ‹Tge agiunscha el?›, ha chavà la vusch murmuranta. ‹Ina brev da spediziun›, ha l’auter respundì andetgamain. Alura hani taschì. Els avevan discurrì da Kurtz.

En quel mument era jau gia daditg alerta. Damai che jau giascheva però fitg cumadaivel, sun jau ma cumportà ruassaivel, pertge che jau n’aveva nagin motiv da midar mia posiziun. ‹Co è l’ivur vegnì transportà l’entir tschancun?›, ha brunclà l’um vegl che pareva vaira grittentà. L’auter ha explitgà che quel saja arrivà cun ina flotta da canus sut il commando d’in mulat englais ch’era sa trategnì tar Kurtz; che Kurtz haja evidentamain gì l’intenziun da sez returnar, damai che sia staziun na disponiva pli da nagina rauba e da naginas provisiuns, ma ch’el haja cun ina giada decidì suenter traitschient miglias da returnar; quai haja el alura er fatg, saja navigà en ina piroga cun quatter rembladers dal flum si ed haja surlaschà al mulat da cuntinuar il viadi dal flum giu cun l’ivur. Ils dus cumpogns là giu parevan perplex ch’insatgi dueva insumma avair ristgà insatge uschia. Els avevan bregia da chattar in motiv persuenter. Jau però hai gì l’impressiun da vesair l’emprima giada Kurtz. Igl era in maletg fitg cler: la piroga, quatter selvadis che tremblavan – l’um alv solitari, il qual ha tuttenina vieut il dies al quartier general e tras quai er a la substituziun ed a tuts patratgs orientads vers la patria – forsa; la fatscha drizzada vers la profunditad da la cuntrada selvadia, vers sia staziun vida e sconfortada. Jau na saveva betg tge raschun ch’el aveva gì da far quai. Forsa era el simplamain be in um energic che gieva a la lavur be per sasez. Ses num, stuais vus savair, n’era dal reminent vegnì pronunzià gnanc ina giada. El era ‹l’um›. Il mulat ch’aveva, tant sco quai che jau hai pudì vesair, fatg in viadi difficultus cun gronda prudientscha e resolutezza, vegniva l’entir temp numnà ‹il canagl›. ‹Il canagl› aveva fatg a savair che ‹l’um› saja vaira malsaun – ch’el saja sa restabilì memia pauc… Ils dus umens sut mai èn avanzads intgins pass ed ids si e giu en curta distanza. Jau hai udì: ‹Post da militar – medi – duatschient miglias – uss tut persul – retardament inevitabel – nov mais – naginas novitads – tunas remartgablas.› Els èn puspè s’avischinads, gist cur ch’il directur ha ditg: ‹Nagin, tant sco che jau sai. Be in martgadant ambulant – in cumpogn detestabel che carmala or dals indigens ivur.› Da tgi discurrivan els uss? Or da fragments dal discurs sun jau vegnì a savair ch’i stoppia sa tractar d’in um dal qual i aveva num ch’el sa trategnia en il district e cun il qual il directur na gieva betg d’accord. ‹Nus na vegnin betg liber da la concurrenza illoiala avant ch’in da quests cumpogns è vegnì pendì sco exempel admonind›, ha el ditg. ‹Senza dubi›, ha brunclà l’auter. ‹Al fa pender! Pertge betg? Tut – tut pon ins far en quest pajais. Quai di jau gea; nagin qua, ti chapeschas, po daventar privlus per tia posiziun. E pertge? Ti supportas il clima, ti tegnas or pli ditg ch’els tuts. Il privel sa chatta en l’Europa; ma là hai jau prendì mesiras avant mia partenza...› Els èn ids davent da mai ed han discurrì sut vusch, alura èn las vuschs puspè vegnidas pli dad aut. ‹La retscha da retardaments nunusitada n’è betg mia culpa. Jau hai fatg mes pussaivel.› Il vegl ha suspirà: ‹Fitg malempernaivel.› – ‹E sias tuppas, smaledidas tschantschas›, ha l’auter cuntinuà. ‹El m’ha grittentà avunda cun quai cur ch’el era qua. Mintga staziun duaja esser in far sin via vers in meglier avegnir. In center per il commerzi e sa chapescha er per tut las autras stentas ch’han la finamira d’entruidar, meglierar, fraternisar. Chapeschas ti – quest asen! E quel vul esser directur! Na, igl è...› Qua al pareva la surmesira d’indignaziun da stenschentar ed jau hai auzà in pau mes chau. Jau sun stà surstà da vesair quant datiers ch’els eran – gist sut mai. Jau als avess pudì spidar sin ils chapels. Els guardavan pensiv davant sai per terra. Il directur splatschava a sasez cun ina fina torta cunter la chomma. Ses parent scortun ha auzà il chau. ‹Es ti ta sentì l’entir temp bain dapi che ti es stà qua l’ultima giada?›, ha el dumandà. L’auter è siglì si. ‹Tgi? Jau? Oh! Fitg bain – propi fitg bain. Ma ils auters – oh Dieu! Tuts malsauns!› – ‹Hm, gea, gea›, ha grugnì l’aug. ‹Mes bun giuven, ta fida be da quai – jau ta di, ta fida da quai!› Jau al hai vis a stender or ses bratsch cun in gest ch’ha enserrà il guaud, il bratsch dal flum, la glitta e l’entir flum e che pareva, en vista al pajais bagnà en la glisch dal sulegl, a clamar natiers a moda significativa il nausch, la mort che lajegiava profund en l’intern. L’impressiun era uschè evidenta che jau sun siglì en pe ed hai guardà vers l’ur dal guaud sco sche jau avess spetgà ch’igl arrivia da là ina resposta sin il segn misterius. Vus savais gea tge patratgs nars che surprendan ins magari. Il grond ruaus è sa mussà pazient cun las duas figuras e sperava bain che l’irrupziun narra chattia ina fin.

Ils dus han sdiavlà dad aut – per spir tema, crai jau – èn alura ids vers la staziun ed han fatg finta da betg avair remartgà mia preschientscha. Il sulegl steva a bass; e sco ch’els gievan in sper l’auter davant giu, parevan els da runar cun bregia dal munt si las duas sumbrivas ridiculas da differenta lunghezza che glischnavan plaunsieu davos els sur l’aut pastg senza volver in stumbel.

Paucs dis pli tard è in’expediziun d’eldorado ida en la cuntrada selvadia pazienta ch’è sa serrada sur quella vi sco la mar sur in sfunsader. Ditg suenter è vegnida la novitad che tut ils asens sajan crappads. Davart il destin dals animals main custaivels na sai jau nagut. Els tuts vegnan, sco nus er, ad avair chattà il destin ch’els han merità. Jau n’hai betg fatg retschertgas. Jau era gist da lez temp vaira agità en vista al fatg che jau vegnia bainbaud ad inscuntrar Kurtz. Sche jau di baud, sche manegel jau quai relativamain. Igl eran passads precis dus mais dapi il di che nus avevan bandunà il bratsch dal flum che nus essan arrivads a la riva sutvart la staziun da Kurtz.

Il viadi dal flum siador è stà sco da viagiar tar ils emprims origins dal mund, cur che la vegetaziun dominava anc sin terra e las grondas plantas eran ils retgs. In flum vid, in grond silenzi, in guaud nunpenetrabel. L’aria era chauda, grossa, greva e stitga. La splendur dal sulegl na purtava nagin plaschair. L’undada s’extendeva lunsch enturn, fin en il lontan sumbrivà. Sin bancs da sablun argientads stevan ippopotams ed alligaturs in sper l’auter a sulegl, en lieus pli lass currivan las auas tranter nundumbraivlas inslas cuvertas cun guaud; ins perdeva sin il flum sia via, sco che quai po capitar en in desert, sa mudregiava l’entir di cun lieus pauc profunds, empruvava da chattar il chanal e sa sentiva la finala sco striunà e per adina lunsch davent da tut quai ch’ins aveva enconuschì insacura, forsa transferì en in auter pajais. I deva muments che l’entir passà steva ad ins davant egl, sco che quai capita mintgatant, cur ch’ins n’ha gist nagin mument temp per sasez; ma il passà arrivava en furma d’in siemi malruassaivel, canerus e fascheva smirvegliar en cumparegliaziun cun la realitad surprendenta da quest mund ester da plantas, aua e silenzi. Il ruaus da quest silenzi n’aveva nagut da far cun pasch. Igl era il ruaus d’ina forza irreconciliabla che reflectava davart decisiuns nunperscrutablas. Quella guardava sin ins cun said da vendetga. Pli tard sun jau ma disà vidlonder; jau na fascheva betg pli stim da quai; n’aveva nagin temp da far quai. Jau stueva far attenziun sin il chanal; jau stueva per il pli eruir tenor sentiment ils indizis da lieus pauc profunds zuppads; jau tschertgava grippa sfundrada; jau hai emprendì da serrar svelt ils dents avant ch’il cor ma sgolia tranter or, sche jau era passà per il nair d’in’ungla sper in vegl, privlus bist vi, il qual avess stgarpà a mia nav chazzetta da café l’olma or dal corp e najentà tut ils pelegrins; jau stueva guardar enturn sch’igl haja laina morta che nus possian tagliar la notg per stgaudar l’auter di la chaldera cun tut. Sch’ins ha da far attenziun a chaussas da quest gener, a las casualitads da la surfatscha, alura perda la realitad – la realitad, as di jau – in pau forza. La vardad interna è zuppada – per fortuna. Ma jau l’hai tuttina sentì; jau hai savens gì il sentiment ch’il silenzi misterius m’observia tar mes arts maladesters, precis sco ch’el observa mintgamai er vus cumpogns tar voss’acrobatica sin la suga per – ma per tge bain; per in daner d’argient sco recumpensa per ina cupitgarola...»

«Emprova da restar curtaschaivel, Marlow», ha murmurà ina vusch ed jau hai savì ch’igl aveva ultra da mai anc almain in auditur ch’era alert.

«Perstgisai! Jau hai emblidà ils quitads ch’importan il rest dal pretsch. E tge emporta la finala il pretsch, sche l’artistica è reussida bain; vus faschais cun bravura vossas acrobaticas ed er jau sun ma cuntegnì betg mal, damai ch’i m’è reussì da betg gist sfundrar la nav a vapur sin mes emprim viadi. I m’è anc oz in misteri. As imaginai ch’in um avess da manischar cun egls serrads in char da vitgira sur ina via nauscha. Jau hai suà e tremblà avunda durant questa lavur, as poss jau sincerar. La finala èsi per in marinar il putgà il pli imperdunabel da rumper si il funs precis a quel object che duess, sut sia surveglianza, nudar cuntinuadamain. Nagin na vul renconuscher quai, ma ins n’emblida mai la stremblida mita, – co? Ina frida sin il cor. Ins sa regorda da quai, siemia da quai, sa dasda da quai e pensa londervi anc onns pli tard ed i vegnan ad ins las sgarschurs. Jau na vi betg pretender che la nav a vapur saja nudada tut il temp. Pli ch’ina giada ha ella stuì ruschnar in toc sin il venter, entant che ventg cannibals platschergnavan enturn enturn en l’aua e stuschavan suenter. Nus avevan engaschà sin via intgins da quests cumpogns sco squadra. Buns cumpogns – cannibals – en lur moda. Igl eran umens cun ils quals ins pudeva lavurar ed jau ma regord cun engraziaivladad dad els. E la finala n’hani gea betg mangià in l’auter davant mes egls. Puh! Jau hai il sentiment da savurar anc uss tut. Jau aveva a bord il directur e trais u quatter pelegrins cun lur fists – en dumber cumplet. Da temp en temp passavan nus ina staziun situada gist a la riva, al chantun-scussal dal nunenconuschent; ils alvs sa precipitavan or da lur chamonas en decadenza cun gronds smanis da plaschair, surpraisa e bainvegni e faschevan in’impressiun singulara – sco sch’els vegnissan tegnids a ferm tras in striegn. Il pled ivur tremblava in mument tras l’aria – alura essan nus navigads vinavant, viaden en il grond silenzi, per lung da rivas monotonas, enturn stortas calmas, tranter ils auts mirs dad omaduas varts, dals quals las grevas fridas da la roda davos rebattevan mit. Plantas, plantas, milliuns da plantas, massivas, immensas, drizzadas vers tschiel; ed als pes da quellas, datiers da la riva, ruschnava la pitschna nav a vapur stgarvunada dal flum si, sco in bauatsch sin il palantschieu d’in’auta halla. Ins sa sentiva tut persul, cumplettamain pers, e tuttina n’era il sentiment betg mo pesant. La finala, sch’ins era er pitschen, sche ruschnava il bau stgarvunà tuttina enavant – e quai era precis quai ch’ins vuleva dad el. Nua ch’el gieva tenor manegiar dals pelegrins na sai jau betg. Bain en in lieu u l’auter nua ch’els speravan da vegnir a savair insatge, scumet jau. Per mai sa ruschnava el en direcziun da Kurtz – sulettamain. Cur ch’il conduct da vapur ha però cumenzà a perder, essan nus be pli ruschnads fitg plaun. Ils tschancuns dal flum s’avrivan davant nus e sa serravan davos nus sco sch’il guaud selvadi fiss entrà mit en l’aua per ans bloccar la via. Pli e pli profund essan nus entrads en il cor da la stgirezza. Igl era là fitg quiet. La notg passava per part il strasunar dals schumbers davos il sumbrival da las plantas dal flum si e restava fin l’alva da la damaun sco sch’el ballantschas en l’aria sur noss chaus. Sche quai signifitgava guerra, pasch ni oraziun, na pudevan nus betg dir. L’alva è s’annunziada cun l’irrupziun d’ina frestgezza umida. Ils taglialaina durmivan sper lur fieus ars giu. In rom ch’è sa schlantschà ha fatg siglir si in. Nus eran viandants sin ina terra preistorica, sin ina terra che veseva or sco in planet nunenconuschent. Nus avessan pudì ans sentir sco ils emprims umans che prendevan possess d’ina terra smaledida; d’insatge che sa laschava be obtegnair per il pretsch da tema da la mort e da dira lavur. Tuttenina però, cur che nus vegnivan enturn ina storta, pudeva er sa porscher ina curt’egliada sin paraids da schervetta, sin tetgs da pastg gizs; latiers in urlar, in smugl da membra naira, blers mauns che sblatschavan, pes che zappavan, corps che ballavan, egls che sa vulvevan sut il tetg da feglia grev, immovibel. La nav a vapur sa lavurava plaunsieu sper quest’erupziun da sentiments stgira, nunchapibla. L’um preistoric ans smaladiva, ans adurava, ans beneventava – tge pudeva el bain dir? Nus eran separads da la chapientscha da noss ambient; nus glischnavan speravi sco spierts, surstads e spaventads adascus, sco che umans sauns èn bain quai tar l’erupziun d’entusiassem en ina chasa da malsauns da spiert. Nus na pudevan chapir nagut, perquai che nus eran memia lunsch davent, e n’ans pudevan betg regurdar, perquai che nus navigavan tras la notg da las emprimas epocas, da las epocas ch’èn passadas, che n’han strusch laschà in’ensaina – e nagina regurdientscha.

La terra pareva nunterrestra. Nus pudain esser disads da contemplar la figura terrada d’in monster victorisà – qua però guardav’ins en egl ad insatge ch’era immens e liber. Igl era nunterrester ed ils umans eran… Na, els n’eran betg inumans. E vesais, gist quai era il mender londervi – quest suspect ch’els n’eran precis betg inumans. Quel tschiffava ins be plaunsieu. Els givlavan e siglivan e sa sturschevan e faschevan terriblas grimassas; tge che turmentav’ins, era però il patratg vi da lur umanitad, tuttina sco l’atgna, il patratg ch’ins saja parentà da lunsch cun quest’agitaziun selvadia e desperada. Terribel. Gea, igl era terribel avunda; sch’ins aveva però il curaschi, sche stuev’ins confessar ch’i viva en ins sez il fastiz d’ina resposta sin la terribla avertezza dal fracass; in sentiment fustg ch’i sa zuppia davos quai in senn che pudess esser enclegentaivel ad ins, n’emporta betg quant lunsch davent da la notg dals emprims temps ch’ins sa chattava. E pertge betg; il spiert uman è abel da far tut, perquai ch’el cumpiglia tut, il passà gist tuttina sco l’avegnir. Tge era quai la finala davant nus; plaschair, tema, fastidi, submissiun, curaschi, gritta – tgi po dir quai; ma vardad, vardad svestgida dal vestgì dal temp. Laschai tremblar ed avair tema il nar – l’um cumplain sa co che las chaussas stattan ed è abel da guardar a quellas a moda franca en ils egls. Be ch’el sto esser almain tant um sco quels là a la riva. El sto sa confruntar cun la vardad, cun si’atgna vardad interna, cun si’atgna fermezza innata. Princips? Princips na bastan betg. Quels èn fermads dadoravi sco vestgids – sdratschs giagls che sgolan davent cun tschappar l’emprima giada. Na – ins dovra ina cretta sincera. Aud jau bain in clom or dal fracass ostil? Bun pia, jau conced d’udir in tal; ma er jau hai ina vusch e, saja quai il bun u il nausch – mia è la lingua che n’è betg da surmuntar. Sa chapescha ch’in tabalori è adina protegì, saja quai tras spir tema u tras bels sentiments. Tgi marmugna là? Vus essas surstads che jau na sun betg ì a riva a givlar e sautar cun els? E bain – quai n’hai jau betg fatg. Bels sentiments, schais vus? Al diavel cun tut ils sentiments. Jau n’aveva nagin temp. Jau stueva ma schaschinar cun alv da plum e sdrimas che jau aveva sdrappà d’ina cuverta da launa ed empruvar da stuppar il conduct da vapur che perdeva. Jau stueva survegliar il chargiar, guntgir bists che nudavan e tegnair gugent u navidas en moviment la chazzetta da café. En quai giascheva vardad apparenta avunda per er pudair spendrar in um pli sabi che jau. E tranteren aveva jau er da guardar suenter il selvadi che serviva sco stgaudader. El era in represchentant cumprovà da sia professiun; el era abel da stgaudar ina chaldera verticala. El lavurava là sut mai e – pled d’onur! – d’al guardar tiers era tuttina edifitgant sco sch’ins contempla in chau che va a spass sin las chommas davos, vestgì en chautschas e chapè cun plima. Paucas emnas da dressura avevan bastà tar quest tip propi en urden. El guardava suenter manometer ed idrometer, sa spruvond visiblamain da far in’impressiun natirala, e daspera aveva el dents glimads en piz, il pover diavel, aveva tundì la launa sin ses chau en musters abstrus e trais nattas decorativas sin mintga vista. Atgnamain avess el duì sblatschar sisum sin la riva en ils mauns e zappar cun ils pes. Enstagl lavurava el grev, in sclav da magia estra e da savida superiura. El era nizzaivel, perquai ch’el era vegnì instruì. E tge ch’el saveva, era che sche l’aua avess da svanir da questa chaussa transparenta, il nauschaspiert là en en la chaldera vegniss, pervi da la grondezza da sia said, grit e prendess terriblamain vendetga. Uschia suava el e stgaudava ed observava latiers a moda timida il vaider; enturn il bratsch purtava el in amulet da striegn, preparà svelt or da scrottas e tras il lef sut aveva el tratg in toc oss pulì, grond sco in’ura da satg. Entant glischnavan las rivas cuvertas cun guaud plaunsieu sper nus vi, la canera curta steva enavos, las miglias infinitas da silenzi – e nus ruschnavan vinavant, en direcziun da Kurtz. Ma ils bists eran gross, l’aua era plain privels e pauc profunda, la chaldera pareva propi d’avair en il venter in diavel malizius ed uschia avevan ni il stgaudader ni jau temp d’ir suenter a noss patratgs turbels.

Radund tschuncanta miglias avant la staziun a l’intern essan nus arrivads tar ina chamona da channa, tar ina pitga trista, guerscha vi da la quala sgulatschavan las restanzas d’ina bandiera che n’era betg d’enconuscher e tar ina pluna laina, mantunada sco ch’i tutga. Quai è vegnì nunspetgà. Nus essan ids a riva ed avain chattà sin la pluna laina da brisch in toc lain cun scrittira da rispli schlavazzada, la quala, suenter l’avair decifrà, ha dà il suandant senn: ‹Laina per vus, vegnì svelt, as avischinai precaut!› I steva sutvart ina suttascripziun, la quala era però indecifrabla – betg Kurtz – in pled bler pli lung. ‹Vegnì svelt.› Nua? Dal flum siador? ‹As avischinai precaut!› Quai n’avevan nus betg fatg. Ma l’avertiment na pudeva gea betg esser manegià per il lieu, nua che quel sa laschava necessariamain pir chattar suenter esser s’avischinà. Si là n’era insatge betg en urden. Nus essan ans exprimids a moda disfavuraivla davart la tuppadad da quest stil da telegram. Il guaud enturn enturn na scheva nagut e n’ans ha er betg concedì dapli vista. In sumbrival stgarpà da twill cotschen pendeva en l’entrada da la chamona ed ans sgulatschava encunter trist. L’abitaziun era ida en decadenza, ma nus avain pudì constatar ch’in um alv aveva stuì avair abità lien fin avant betg fitg ditg. Ina simpla maisa – in’aissa sur duas pitgas – era anc qua. In mantun rauba veglia sa chattava en in chantun stgir, e sper l’isch hai jau prendì si dal plaun in cudesch. Quel aveva pers la cuverta, e las paginas eran vegnidas fitg lomas dal sfegliar d’in cuntin e terriblamain tschuffas; ma il dies era tatgà cun premura cun fil da mangola alv che veseva anc or sco nov. Igl era in chat extraordinari. Il titel sa clamava: ‹Ina retschertga davart intginas chaussas nauticas›, d’in um cun num Towser u Towson, timunier superiur da sia maiestad, marina da guerra. Quai na pareva betg gist d’esser ina lectura fitg captivanta, cun las skizzas explicativas ed illustraziuns intimidantas; l’ediziun era sessanta onns veglia. Jau hai palpà cun la pli gronda tenerezza quest’antiquitad surprendenta, per ch’ella na ma scrodia betg tranter la detta. A l’intern fascheva Towson u Towser retschertgas seriusas davart la resistenza cunter sdrappar da sugas da navs e chadainas da navs e dumondas sumegliantas. Nagin cudesch fitg captivant. Ma gia tar l’emprim’egliada han ins pudì enconuscher in’intenziun speziala, la voluntad sincera da chattar la dretga moda per ina lavur specifica, ina voluntad ch’irradiava e surcuvriva las varts nunpretensiusas ch’èn vegnidas inventadas avant uschè blers onns anc cun in’autra glisch che cun quella puramain professiunala. Cun ses discurs da chadainas e suas m’ha il vegl, simpel marinar fatg emblidar la dschungla ed ils pelegrins en il sentiment grondius da finalmain esser fruntà sin ina realitad incontestabla. Igl era magnific avunda ch’igl aveva qua in tal cudesch; anc pli surprendentas èn però stadas las remartgas a l’ur ch’eran inscrittas cun rispli e che sa referivan apparentamain al text. Jau na vuleva betg crair a mes egls. Ellas eran en scrittira secreta. Gea, i veseva or sco scrittira secreta. As imaginai tuttina in uman che prenda cun sai in cudesch da quest gener en questa terra da nagin, al studegia a funs, fa latiers remartgas a l’ur, e quai anc en ina scrittira secreta! Igl era in misteri extraordinari.

Gia dapi in detg temp aveva jau pertschavì ina canera seccanta, ed auzond uss ils egls, hai jau vis ch’il mantun laina era svanì ed il directur, sustegnì da tut ils pelegrins, fascheva segn e clamava suenter mai nà da la riva. Jau hai laschà glischnar il cudesch en la tastga, ed jau as sinceresch ch’igl è stà per mai en quel mument che jau hai stuì chalar da leger sco sche jau ma stuess sparter d’in vegl e cumprovà ami.

Jau hai puspè mess en moviment la maschina pesanta. ‹I sto esser quest miserabel commerziant, il penetrader›, ha exclamà il directur, dond ina nausch’egliada enavos vers la plazza che nus avevan gist bandunà. ‹El sto esser Englais›, hai jau ditg. – ‹Quai n’al vegn betg a proteger da malempernaivladads, sch’el na fa betg attenziun›, ha il directur gnugnà mit. Jau hai remartgà cun innocenza giugada che nagin uman na saja segir da malempernaivladads.

Il current era qua pli ferm, la nav a vapur pareva d’esser a fin cun sias forzas, la roda davos platschergnava be plaun ed jau hai traplà mamez co che jau tadlava plain spetgas sin la proxima battida, pertge ch’en vardad quintava jau mintga mument che quest pover guaffen stettia airi. Igl era sco sche jau avess gì da survegliar ils ultims segns da vita. Ma anc adina ruschnavan nus enavant. Mintgatant prendeva jau en egl in toc ordavant ina planta per pudair mesirar vi da quai nossa cursa, ma la perdeva inevitablamain or dals egls, avant che nus eran arrivads. Igl era da memia per la pazienza umana, da tegnair drizzà l’egliada uschè ditg sin in flatg. Il directur ha mussà ina resignaziun admirabla. Jau lavurava ad in lavurar, ma mudregiava enturn e studegiava d’in cuntin sche jau duaja discurrer avertamain cun Kurtz u betg; ma anc avant che jau hai pudì vegnir tar ina decisiun, è s’imponida tar mai l’enconuschientscha che tant mes discurrer sco mes taschair, sco er insumma mintgina da mias acziuns parevan condemnadas d’esser senz’effect. Tge empurtavi tge ch’ins saveva u betg? Tge empurtavi tgi ch’era directur? Ins ha mintgatant talas enconuschientschas andetgas. L’essenzial da quest’istorgia sa chattava profund sut la surfatscha, lunsch davent da mes access, sco er da mintga pussaivladad da pudair intervegnir.

Vers la saira da l’auter di avain nus manegià d’esser anc otg miglias davent da la staziun da Kurtz. Jau vuleva cuntinuar il viadi; ma il directur ha fatg ina fatscha seriusa e m’ha ditg che la navigaziun si là saja uschè privlusa ch’i paria inditgà, damai ch’il sulegl steva gia vaira a bass, da spetgar l’autra damaun là nua che nus ans chattavan gist. El ha er accentuà che nus stoppian, sche nus veglian prender serius l’admoniziun d’ans avischinar precautamain, avanzar da di, betg tranter stgir e cler ed er betg da notg. Quai ha tunà raschunaivel. Otg miglias muntavan per nus bunamain trais uras viadi ed ultra da quai pudeva jau vesair a la fin dal traject undas che laschavan supponer ch’il flum saja pauc profund. Tuttina m’ha l’entardament vilentà terriblamain ed er senza senn, pertge che suenter tants mais na pudeva ina notg dapli betg pli empurtar bler. Damai che nus avevan laina en abundanza e ch’igl aveva num d’esser precaut, hai jau laschà bittar l’ancra amez il flum. Il chanal era stretg e guliv, cun varts lateralas sco in entagl da la viafier. Igl ha cumenzà a far notg anc avant ch’il sulegl era ì da rendì. Il flum curriva guliv e svelt, las rivas eran mittas e senza nagin moviment. Las plantas che colliavan ils sturtigls in cun l’auter, mintga chaglia dal bostgam, tut avess pudì esser transfurmà en crap, fin al pli satigl romin, al pli pitschen fegl. I n’era betg sien – i fascheva in’impressiun nunnatirala, sco en in siemi. Betg il minim tun n’era d’udir, ins guardava tut surstà e cumenzava a temair ch’ins saja daventà surd – alura è arrivada andetgamain la notg ed ins è ultra da quai daventà tschorv. Vers las trais da la damaun è in grond pesch siglì ad aut e la ferma splatschada m’ha fatg dasdar andetgamain sco sch’i fiss vegnì sajettà cun chanuns. Cur ch’il sulegl è levà, sa chattava enturn enturn ina brentina alva, tut chauda e tatgusa, tar la quala ins pudeva vesair anc pli pauc che durant la notg. Quella n’undegiava betg, na sa muveva er betg enavant, era be simplamain qua e steva enturn ins sco in ferm mir. Vers las otg u las nov è ella s’auzada sco ch’in sumbrival s’avra. Nus avain pudì dar ina curt’egliada sin las plantas autas sco turs, sin l’immensa dschungla accumulada enturn nus, sin la pitschna culla dal sulegl ch’era s’auzada suravi cun sia glischur alva – tut murquiet ed immovibel –, alura è la tenda alva puspè sa sbassada sco sch’ella sa muvess sin glischneras unschidas. Jau hai dà cumond che la chadaina che nus avevan cumenzà ad auzar vegnia puspè laschada giu. Avant che saja anc finì il scrollar mit dal sa sbassar, è arrivà tras l’aria da colur d’opal in sbratg, in immens sbratg, sco d’ina tristezza infinita. Alura ha cuntanschì nossas ureglias in plirim pauc armonic. Quai è arrivà uschè nunspetgà che mes chavels èn stads da la surpraisa dretg si sut la chapitscha. Jau na sai betg co ch’ils auters han resentì quai: a mai èsi stà sco sche la tschajera sezza avess dà in sbratg, uschè andetg e da tuttas varts era s’auzà quest terribel pliriez. Quel ha culminà en in givlar precipità strusch supportabel ch’è rut giu andetgamain ed ans ha laschà enavos en da tuttas sorts posiziuns tgutgas, gizzond vinavant las ureglias vers l’immens taschair ch’era bunamain tuttina inquietond. ‹Per l’amur da Dieu! Tge munta quai?›, ha balbegià in dals pelegrins gist sper mai, in um pitschen, stagn cun chavels da colur da sablun e cotlettas cotschnas, il qual aveva en chalzers cun elastics e latiers in pigiama ch’era chatschà en las soccas. Dus auter èn restads in’entira minuta cun bucca averta, èn alura sa precipitads en la pitschna cabina, èn sortids dalunga ed han guardà enturn tementads cun enta maun winchesters pronts per sajettar. Nus na pudevan però vesair nagut auter che la nav a vapur sin la quala nus ans chattavan e da la quala las conturas svanivan sco sch’ella vuless sa schliar ed enturn enturn ina sdrima d’aua nivlusa d’ina ladezza da forsa dus pes. Il rest dal mund n’era nagliur, uschè lunsch sco che vegnivan en consideraziun noss egls ed ureglias. Simplamain nagliur, davent, svanì; suflà davent senza laschar enavos in scutinar u ina sumbriva.

Jau sun ì davantvart ed hai cumandà da tegnair curta la chadaina, sinaquai che nus, en cas d’urgenza, possian immediat auzar l’ancra e metter en moviment la nav. ‹Vegnan els ad attatgar?›, ha scutinà ina vusch tementada. ‹Nus vegnin tuts a vegnir mazzads en la brentina›, ha murmurà in auter. Igl è stà fitg curius da vesair la differenza en l’expressiun dals alvs e da la squadra naira, a la quala questa part dal flum era tuttina estra sco a nus, cumbain che lur patria sa chattava be en ina distanza dad otgtschient miglias. Ils alvs, sa chapescha mez or da senn, han ultra da quai fatg l’impressiun curiusa d’esser vaira indignads da la canera pauc cunvegnenta. Ils auters han mussà in’expressiun prudenta che mussava in interess nunpartischant, ma oravant tut eran lur fatschas ruassaivlas, schizunt quellas dals dus che tiravan sfrignind vi da la chadaina. Intgins han murmurà in si per l’auter curtas frasas che parevan d’avair l’effect giavischà. Lur manader, in giuven nair cun pèz lad enzuglià en vestgadira stgira cun sdrimas blauas, ils narischs scuflads loschamain ed ils chavels furmads en ritschs artifizials, steva datiers da mai. ‹Aha›, hai jau ditg, simplamain per restar curtaschaivel. ‹Als tschiffa! Da els a nus!› – ‹A vus, tge?›, hai jau dumandà. ‹Tge faschessas cun els?› – ‹Mangiar›, ha el ditg curtamain, ha pusà ses cumbels sin la spunda ed ha guardà viador en la tschajera en posiziun degna e pensiva. Jau fiss senza dubi stà schoccà, sch’i na ma fiss betg vegnì endament a temp ch’el e sia glieud stuevan esser fitg fomentads; che lur fom stueva almain l’ultim mais esser creschida d’in cuntin. Els eran vegnids engaschads per sis mais (jau na crai betg ch’in dad els aveva ina clera concepziun dal temp, sco che nus l’avain a la fin da nundumbraivlas epocas. Els appartegnevan anc adina a l’origin dals temps, n’avevan naginas experientschas ertadas ch’als avessan pudì esser nizzaivlas), ed apaina ch’in toc palpiri era suttascrit confurm ad x ina tuppa lescha da la costa, sche na vegnivi endament a nagin pli da s’occupar seriusamain da la dumonda, da tge che la glieud vegnia bain a viver. Bain avevan els manà cun sai ina provisiun da charn d’ippopotam mez smarschida, la quala n’avess però en tutta cas betg pudì tanscher pli ditg, er sch’ils pelegrins n’avessan betg bittà cun gronda canera ina quantitad considerabla da quella sur la spunda da la nav. Quest proceder ha fatg in’impressiun vaira violenta, n’è però stada en vardad nagut auter che defensiun legitima. Ins na po betg savurar durant esser alert, durant durmir e durant mangiar ippopotam mort ed alura anc tegnair a mastrin sia vita, quai ch’è oramai grev avunda. Ultra da quai als avev’ins dà mintg’emna trais tocs fildarom, mintgin d’ina lunghezza da ca. ventg centimeters; la cunvegnientscha era quella ch’els duain barattar persuenter en ils vitgs per lung dal flum mangiativas. Vus avais gea vis co che quai funcziunava. Ubain ch’i n’aveva nagins vitgs, ubain che la glieud era ostila ubain ch’il directur, il qual viveva sco ils auters er or da la conserva, cun qua e là tranteren in vegl buc-chaura, il directur pia giavischava da betg franar la nav per in motiv da pli u main pauc’impurtanza. Sch’els na traguttevan pia betg sez il fildarom u faschevan londeror crutschs per tschiffar peschs, sche na sai jau fin oz betg, a tge che lur paja extraordinaria duess avair servì. I vegniva dal reminent pajà cun la regularitad sco ch’ins la spetga d’ina societad gronda ed onuraivla. Dal rest era l’ultim mangiabel che jau hai remartgà en lur possess ina pitschna quantitad d’ina massa sco pasta mez cotga da colur da lavandra tschuffa; els conservavan quai enzuglià en feglia e traguttevan qua e là in pitschen toc, ma uschè pitschen ch’ins pudeva avair l’impressiun ch’els veglian plitost far finta che propi far insatge per lur alimentaziun. Pertge ch’els n’ans han betg attatgà en num da tut ils povers fomentads – els eran trenta cunter tschintg – ed han cun ina giada fatg fin per propi, quai ma fa smirvegliar anc oz sche jau pens londervi. Els eran umens imposants, na disponivan però betg d’in’abilitad exprimida da giuditgar las consequenzas, curaschus e ferms er anc uss, cumbain che lur pel na traglischava betg pli e che lur musculs n’eran betg pli dirs. Ed jau hai vis ch’ina sort retegnientscha era sa fatga valair qua, in da quels misteris umans che resistan a mintga probabilitad. Jau als hai contemplà cun adina pli grond interess, ma betg forsa perquai che jau hai pensà che jau pudess baud ni tard vegnir mangià dad els; cumbain che jau admet d’avair cumenzà a realisar gist da lez temp – en nova glisch per uschè dir – tge impressiun disfortunada ch’ils pelegrins faschevan, e sperava, geabain, sperava che mi’atgna parita na saja betg uschè – co duai jau dir – uschè pauc gustusa: ina disposiziun da luschezza fantastica, la quala s’accordava bain cun l’atmosfera da siemi ch’empleniva da lez temp tut mes dis. Forsa aveva jau er in pau fevra. Ins na po betg viver tut il temp cun il det sin il puls. Jau aveva savens ‹in pau fevra› u in pau d’insatge auter; igl eran quai ils culps cun las tschattas tramagliantas da la cuntrada selvadia, ils pitschens cumbats avant la gronda battaglia decisiva ch’aveva lieu a dretg temp. Gea, jau observava la glieud sco ch’ins observa mintga creatira umana, mirveglius da pudair constatar lur impuls, raschuns, abilitads e flaivlezzas, cur che quels vegnivan mess sin l’emprova tras ina necessitad fisica stringenta. Retegnientscha! Tge retegnientscha pussaivla pudeva quai esser? Sa tractavi da superstiziun, disgust, pazienza, tema u d’in sentiment d’onur originar? Nagina tema na po sa mussar sco pli ferma che la fom, nagina pazienza la po surventscher, disgust na po insumma betg exister nua che regia fom; e quai che pertutga la superstiziun, la cretta e quai ch’ins numna princips, sche è quai tut damain che paglia en il vent. N’enconuschais vus betg ils turments infernals d’endirar plaunsieu fom, la paina insupportabla che sveglia pensaments nairs ed ina crudaivladad sfranada? Ma bain, jau l’enconusch. I dovra l’entira forza d’in um per vegnir a frida a moda undraivla cun la fom. Igl è propi pli simpel da dumagnar mintga sperdita, disfamaziun e condemnaziun da l’olma che questa fom mitta. Trist, ma vair. E quests cumpogns n’avevan bain nagin motiv imaginabel d’avair resalvas. Scrupels! Gist uschè bain avess jau spetgà scrupels tar ina hiena che sa mova tranter ils morts sin in champ da battaglia en tschertga da preda. Ma qua steva davant mai il fatg, il fatg surprendent, visibel, sco la stgima sin la mar profunda, anc pli misterius, sche jau ponderava endretg, che la lamentaschun remartgabla, nunchapibla en il sbratg sfranà ch’aveva tunà nà da la riva, fa davos il sumbrival alv, sur nus vi.

Dus pelegrins sa dispitavan sut vusch ma en tutta furia da tge riva ch’il sbratg saja vegnì. ‹Da sanestra!› – ‹Na, na; co pudais Vus be! Da dretga – da dretga sa chapescha!› – ‹Quai è fitg serius›, ha ditg la vusch dal directur davos mai. ‹I ma displaschess fitg, sch’igl avess da capitar insatge cun signur Kurtz avant che nus vegnin siador›. Jau hai guardà sin el e n’aveva betg il minim dubi ch’el manegia quai serius. El era gist l’um che pudeva giavischar da mantegnair la parita. Quai era sia retegnientscha. Faschond el però allusiun che nus duain dalunga cuntinuar il viadi, n’hai jau gnanc fatg la bregia d’al respunder. Jau saveva ed el saveva che quai saja nunpussaivel. Apaina che nus devan si noss tegn sin il fund dal flum, stuevan nus esser en l’aria – en il nagut. Nus na vegnivan betg pli a pudair dir en tge direcziun che nus ans movian – dal flum si, dal flum giu u a travers – fin che nus fruntavan sin ina riva u insatge auter. Ed er alura na vegnivan nus l’emprim betg a pudair dir tge ch’i saja. Sa chapescha che jau na sun betg ma muventà. Jau n’aveva nagin gust da disdir. Ins n’avess er betg pudì s’imaginar in lieu pli infam per in naufragi. I n’empurtava betg sche nus najavan immediat u betg – en ina furma u l’autra ans spetgava en tutta cas ina mort svelta. ‹Jau As dun il plainpudair da ristgar tut›, ha ditg il directur suenter in curt taschair. ‹Jau refusesch d’insumma ristgar insatge›, hai jau respundì curtamain; e quai era gist la resposta cun la quala el aveva fatg quint, schebain ch’il tun al pudeva far surstar. ‹Ma bain, jau ma stoss fidar da Voss parairi, Vus essas il chapitani›, ha el ditg cun speziala gentilezza. Sco segn da mi’appreziaziun al hai jau vieut il dies e guardà viador en la tschajera. Quant ditg vegniva quella bain a sa mantegnair? Igl era l’aspect il pli sul ch’ins po s’imaginar. Il viadi tar quest Kurtz, il qual raffava en questa smaladida dschungla ivur, era circumdà da tuttina blers privels sco sche quest um fiss stà ina princessa striunada che durmiva en in chastè da paraula. ‹Crajais Vus ch’els vegnian ad attatgar?›, ha il directur dumandà en tun confidenzial.

Jau na crajeva betg ch’els vegnian ad attatgar, e quai or da plirs motivs evidents. In da quels era la tschajera spessa. Sch’els bandunavan cun lur canus la riva, stuevan els sa perder en la tschajera gist tuttian sco che nus avessan fatg quai en cas d’ina manevra. Bain aveva jau pensà che la dschungla dad omaduas varts dal flum saja dal tuttafatg nunpenetrabla – e tuttina avevi gì la egls, egls ch’avevan vis nus. La bostgaglia a la riva era senz’auter fitg spessa, ma tras la vegetaziun bassa davostiers pudev’ins apparentamain tuttina passar. En tutta cas n’aveva jau però vis durant la curta sclerida nagliur a la riva canus e segiramain nagins en vischinanza da la nav a vapur. Tge che scludeva però per mai dal tuttafatg l’idea d’in’attatga era la furma da la canera – ils sbratgs che nus avevan udì. Igl aveva mancà lien la provocaziun loscha ch’avess inditgà in’intenziun ostila imminenta. Cumbain ch’ils sbratgs eran stads nunspetgadamain selvadis e vehements, avevan els tuttina evocà en mai l’impressiun evidenta da tristezza. La cumpariziun da la nav a vapur aveva, per quest u l’auter motiv, sveglià en quests selvadis dolur e consternaziun. Sch’igl existiva pia insumma in privel, sch’era quel da chattar, sco che jau m’hai fatg chapir, en il fatg che nus ans chattavan en vischinanza d’ina passiun umana vegnida libra. Schizunt la pli gronda dolur po la finala cupitgar en violenza, ma per ordinari prenda quella la furma d’apatia…

Vus avessas stuì vesair co ch’ils pelegrins guardavan viadora! Els n’avevan betg pli il curaschi da sfrignir u da far beffas da mai – ma els pensavan bain che jau saja vegnì nar – per tema forsa. Jau hai tegnì in veritabel referat. Mes buns cumpogns, i na fascheva nagin senn d’avair tema. Guardar enturn; ma bain, vus as pudais gea pensar che jau lajegiava sche la tschajera fetschia segns da s’auzar sco ch’in giat lajegia or la mieur. A tut l’auter na servivan noss egls però betg dapli che sche nus fissan stads sepulids fitg profund en in mantun mangola. Jau aveva er uschiglio dal tuttafatg quest sentiment – stenschent, chaud, inquietant. Per l’auter era tut quai che jau scheva, er sch’i pareva insolit, tuttina pled per pled vair. Quai che nus avain considerà sco attatga, n’era en vardad nagut auter ch’in’emprova d’ans far volver. L’acziun era lunsch davent d’esser in’attatga; ella n’era gnanc ina defensiun en il senn ordinari: ella era dictada da la desperaziun e la fin finala nagut auter ch’ina mesira da protecziun.

Ella è cumparida, schess jau, duas uras suenter che la tschajera era s’auzada ed ha cumenzà ad in punct radund ina miglia e mez sutvart la staziun da Kurtz. Nus eran gist navigads plaunsieu enturn ina storta che jau hai vis amez il flum in’insla che pareva d’esser pauc dapli ch’ina collina da pastg d’in verd glischant, la suletta da ses gener; avanzond però dapli enturn la storta, hai jau remartgà che quella furmava il piz d’in banc da sablun u meglier ditg d’ina chadaina da pauc profunds che s’extendevan amez il flum. Quels eran senza colur e tuts da vesair gist sut la surfatscha, precis sco che la spina dorsala d’in uman è visibla amez il dies sut la pel. Tant sco che jau pudeva vesair en quel mument, pudeva jau navigar sperasvi a dretga u a sanestra. Jau n’enconuscheva sa chapescha nagin dals passadis. Las rivas vesevan or dad omaduas varts circa tuttina, er la profunditad pareva dad esser la medema; damai ch’i m’era però vegnì ditg che la staziun sa chattia a la riva dal vest, hai jau tegnì vers il passadi occidental.

Strusch che nus eran entrads endretg, hai jau remartgà che quel era bler pli stretg che quai che jau aveva pensà. A sanestra da nus sa chattava la chadaina nuninterrutta da pauc profunds, ed a dretga la riva stippa, auta surcreschida fin orasum cun vegetaziun bassa. Sur la vegetaziun bassa s’auzavan las plantas en ina massa spessa. La roma pendeva fin pauc sur il flum, e qua e là vargava er or in grond rom en l’orizontala. Igl era gia tard il suentermezdi, il guaud steva qua en sombrezza ed ina strivla da sumbriva lada era sa messa sin l’aua. En questa strivla da sumbriva navigavan nus siador – fitg plaun sco che vus as pudais imaginar. Jau tegneva la nav datiers da la riva, perquai che l’aua era là la pli profunda, sco ch’il plumin m’ha cumprovà.

In da mes amis fomentads, pazients laschava giu il plumin al piz gist sut mai. La nav a vapur era construida precis sco in pram cuvert. Sin la punt stevan duas pitschnas chasas fatgas or da lain da teca, cun ischs e fanestras. La chaldera sa chattava davant e la maschina davos. Sur tut vi era stendì in lev tetg che vegniva purtà da pitgas da fier. Il chamin gieva tras il tetg e gist visavi serviva ina pitschna cabina, fatga dad aissas, sco lieu da timunar. Quella cuntegneva in letg, duas sutgas da champagna, ina carabina Martini Henry chargiada che pusava en in chantun, ina pitschna maisa ed il timun. Da la vart davant sa chattava in isch lad e da mintga vart in barcun vaira lartg, ils quals eran sa chapescha adina averts. Jau passentava mes di si là, sesent davant l’isch sut il piz davant da la tenda da sulegl. La notg durmiva jau sin il letg u empruvava almain da far quai. In nair gigant d’ina stirpa da la costa ch’era vegnì lavurà en da mes pover antecessur serviva sco timunier. El paradava cun rintgas d’ureglia da mesch, era enzuglià dals chaluns fin ils chaltgogns en ina cuverta da taila blaua e fascheva sco sch’il mund tutgass ad el. Da tut ils nars che jau hai enconuschì insacura era el il pli incalculabel. Uschè ditg ch’ins steva sper el, guidava el immens da blagunz. Apaina ch’ins al laschava però or dals egls, daventava el dalunga in’unfrenda d’ina tema superstiziusa e sa laschava metter sut en in dus trais da questa nav a vapur struptgada.

Jau hai guardà giu sin il fist da sondar e sun vegnì vaira grit, pertge che suenter mintga sondagi vargava in pli grond toc da quel or da l’aua. Qua hai jau vis co che l’um ha tuttenina chalà da sondar ed è sa mess per lung sin la punt senza er be sa prender il temp da prender en ses fist da sondar. El al ha però tegnì ferm ed al ha laschà runar suenter en l’aua. A medem temp è il stgaudader che jau pudeva medemamain vesair sut mai, sesì giu andetgamain ed ha sbassà il chau. Jau sun stà perplex. Alura hai jau però svelt gì da guardar puspè sin il flum, pertge ch’in bist ans vegniva en via. Fists, pitschens fists sgulavan enturn! Els ma tschivlavan enturn il chau, crudavan sut mai, stgadanavan davos mai cunter mia cabina da timunar. Tut il temp eran il flum, la riva, ils guauds ruassaivels – dal tuttafatg ruassaivels. Jau na pudeva udir nagut auter ch’il grev splatschar da la roda davos ed il stgadanar da quests pitschens objects. Nus avain dà tutta fadia da guntgir il bist da la planta. Frizzas, per l’amur da Dieu! Ins sajettava sin nus! Jau sun entrà en prescha a l’intern per serrar il barcun vers la riva. Il timunier nar, ils mauns vi dals fis, auzava las schanuglias, zappava cun ils pes ed aveva stgima davant la bucca sco in chaval tegnì fermamain a mastrin. Quest cumpogn confus! E nus na navigavan betg trais meters davent da la riva. Jau hai stuì ma stender or per prender en il grev barcun ed hai vis tranter la feglia, a medem’autezza cun la mia, ina fatscha che m’ha guardà losch e ferm; e tuttenina, sco sch’in vel fiss vegnì tratg davent da mes egls, hai jau pudì vesair en il fegliom qua e là in pèz niv, chommas, pes, egls glischants – en il spessom sfurmiclavi da membra umana che traglischa en colur da bronz stgira. La roma sa muventava, ballantschava vi e nà e scruschignava, las frizzas sgulavan or da quella e finalmain è il barcun sa serrà. ‹Tegna la direcziun!›, hai jau ditg a l’um vi dal timun. El tegneva ad aut il chau e guardava a dretg or; ma el rudlava ses egls, el auzava anc adina plaunsieu ses pes e pitgava cun quels giun plaun e sia bucca fascheva in pau stgima. ‹Sta tuttina quiet!›, hai jau ditg vilà. Jau avess pudì cumandar gist tuttina ad ina planta da betg ballantschar en il vent. Jau sun siglì viador. Sut mai udiv’ins in grond zappitschim sin la punt da fier, in clamar in tranter l’auter; ina vusch ha sbragì: ‹Na pudais Vus betg volver?› Davant nus hai jau vis a sa tschurriclar l’aua en furma da V. Tge? Anc in bist? Sut mes pes ha cumenzà in fieu da tiradurs. Ils pelegrins trategnevan quel cun buis da winchester e sprizzavan simplamain plum en las chaglias. In terribel nivel da fim è s’auzà ed è sa muvì plaunsieu enavant. Jau hai sdiavlà da quai. Uss pudeva jau vesair ni la tschurrada ni il bist. Jau steva sper l’isch a spiond e las frizzas vegnivan en rotschas. Ellas pudevan esser tissientadas, faschevan però l’impressiun da pudair mazzar gnanc in giat. Il chagliom ha cumenzà ad urlar. Er da vart da noss taglialaina è s’auzada ina canera guerrila. In sfratg da flinta gist davos mai m’ha fatg vegnir balurd. Il nair nar aveva laschà tut a mesa via per avrir il barcun e sajettar cun il Martini-Henry. El steva en la grond’avertura e guardava viador ed jau hai sbragì si per el da vegnir en, entant che jau sun ma stentà da curreger la direcziun da la nav suenter che quella era vegnida giud via. I n’aveva betg plaz avunda per sa volver, er sche jau avess vulì. Il bist en quest fim dal diavel stueva esser fitg datiers. Igl aveva num da betg perder temp ed uschia hai jau tegnì guliv vers la riva, simplamain vers la riva nua che, sco che jau saveva, l’aua era profunda.

Nus essan ans stumplads plaunsieu per lung da las chaglias che pendevan viador, en in ramurim da roma sfratgada e da feglia schuschuranta. Il fieu dals tiradurs sutvart è rut giu per in curt mument, sco che jau aveva spetgà, apaina che las squittas vegnian ad esser vidas. Jau hai vieut il chau en direcziun d’in chametg giz ch’è passà tras la cabina da timunar, tras l’emprim barcun viaden, tras l’auter viadora. Cur che jau hai guardà suenter il timunier nar che smanava la buis vida e sbragiva vers la riva, hai jau remartgà furmas nuncleras dad umens che currivan natiers stond davant giu, siglivan e ruschnavan. Insatge grond è cumparì en l’aria davant l’avertura da la fanestra, la flinta è crudada en l’aua, l’um è svelt ì enavos, m’ha guardà sur ses givè cun in’expressiun dal tuttafatg nunusitada, jau schess famigliara, ed è crudà sur mes pes. Sia tempra ha pitgà duas giadas cunter la roda e la fin d’in lung bischen ha clapragnà enturn e bittà sutsura ina sutga da champagna. I veseva or sco sch’el avess tratg ad insatgi a la riva quest guaffen or da maun ed avess pers l’equiliber tar quest sforz. Il fim satigl era svanì, nus eran mitschads dal bist ed in’egliada ordavant m’ha mussà che jau vegnia a pudair ir suenter tschient meters senza impediment davent da la riva; mes pes sa sentivan uschè chauds ed umids che jau hai stuì guardar giu. L’um era rudlà sin il dies e ma fixava pitgiv; omadus mauns strenschevan il toc bischen. Igl era il moni d’ina lantscha che, bittada u stuschada tras l’avertura, al aveva tutgà gist sut las costas; il piz era penetrà profund, n’era betg pli da vesair ed aveva fatg ina terribla plaja; mes chalzers eran bletschs; ina sanganada giascheva tut ruassaivel, glischond cotschen sut la roda; ils egls da l’um traglischavan da la surpraisa. Puspè ha strasunà il fieu dals tiradurs. El m’ha guardà tementà e strenscheva la lantscha sco insatge custaivel, cun in’expressiun sco sch’el avess tema che jau emprovia d’al prender davent quella. Jau m’hai stuì prender ensemen da manar mes egls davent dad el per pudair far attenziun dal curs. Cun in maun hai jau tschertgà sur mes chau la corda dal tschivlot da vapur ed hai laschà strasunar in tschivel suenter l’auter. Il battibugl da cloms ravgentads e sbragints è immediat rut giu, alura è resunà or da la profunditad dal guaud ina lamentaschun uschè lunga e tremblanta, plain tristezza, anguscha ed extrema desperaziun, sco ch’ella pudess bain suandar al cumià da l’ultima speranza da la terra. Igl ha dà in grond moviment en las chaglias; la plievgia da frizzas ha chalà. Singuls sajets han anc fracassà – alura è suandà in ruaus, entant che la frida plauna da la roda davos ha cuntanschì bain udibel mi’ureglia. Jau hai manà il timun ferm da vart dretga, gist en quel mument ch’il pelegrin en il pigiama cotschen è cumparì tut chalirà ed exaltà en l’isch. ‹Il directur trametta mai...›, ha el cumenzà en tun da servetsch, ma è immediat s’interrut. ‹Per l’amur da Dieu›, ha el ditg guardond sin il blessà.

Nus dus alvs stevan davant giu sur el, e si’egliada traglischanta, examinanta ans ha tschiffà omadus. Jau di a vus, i fascheva l’impressiun sco sch’el vuless mintga mument tschentar a nus en lingua chapibla ina dumonda; ma el è mort senza far sun, senza muventar in member, senza ch’ils musculs avessan tremblà. Pir il pli davos mument, sco per resposta sin in segn che nus na vesevan betg, sin in scutinar che nus na pudevan betg udir, pir l’ultim mument ha el mess il frunt en profundas faudas, e questas rubaglias han dà a sia mascra da mort in’expressiun immens sombra e smanatschanta. La glischur da l’egliada examinanta è bainspert sa midada en ina videzza fixa. ‹Savais Vus timunar?›, hai jau dumandà svelt l’agent. El ha guardà vaira malsegir; ma jau hai tschiffà suenter ses bratsch ed el ha immediat chapì che jau vuleva far timunar el, sch’el era bun da far quai u betg. Per dir la vardad aveva jau ina gronda prescha da midar mes chalzers e mias soccas. ‹El è mort›, ha il cumpogn murmurà profundamain commuventà. ‹Là na datti nagin dubi›, hai jau ditg stirond sco in nar vi da mias curregias; ‹e ditg be a l’ur crai jau che signur Kurtz saja uss tuttina mort.›

Per il mument era quai il patratg che dominava. Jau aveva il sentiment da profunda trumpada, sco sche jau avess realisà d’esser stà en tschertga d’insatge dal tuttafatg irreal. Jau n’avess betg pudì esser pli trumpà, sche jau avess fatg l’entir viadi sulettamain per pudair discurrer cun signur Kurtz. Discurrer cun… Jau hai bittà in chalzer en il flum e realisà che jau era gist ma legrà sin quai il pli fitg – in discurs cun Kurtz. Jau hai fatg la scuverta remartgabla che jau na m’al aveva mai imaginà agind, mabain adina be discurrind. Jau na ma sun betg ditg, ‹uss n’al vegn jau mai a vesair›, ubain ‹uss na vegn jau mai a dar il maun ad el›, mabain ‹uss na vegn jau mai ad udir el›. L’um ma pareva sco ina vusch. Betg che jau n’al avess mess en connex cun nagin’acziun. N’avev’ins betg ditg a mai en tut ils tuns da la schigliusia ed admiraziun ch’el haja rimnà, barattà, obtegnì tras engion u engulà dapli che tut ils auters agents ensemen? Quai n’eri betg. L’accent giascheva en il fatg ch’el era talmain talentà e ch’il predominant da ses duns, quel che sa cumprovava da tut temp, era ses dun da discurrer, ses pleds – il dun da l’expressiun, surprendent, inspirà, il pli sublim ed il pli detestabel, in current sburflant da glisch u ina sburflada maligna or dal cor d’ina stgirezza nunpenetrabla.

Er l’auter chalzer è sgulà giuaden tar il diavel dals diavels dal flum. Jau hai pensà: ‹Pelvaira, uss è tut finì. Nus essan memia tard; el è spartì – ses dun è svanì cun el, tras ina lantscha, ina frizza u in bastun. Uss na vegn jau a la fin mai ad udir a discurrer il cumpogn – e mes displaschair ha cuntanschì ina fermezza surprendenta, bunamain tuttina sco quella che jau aveva udì or da la lamentaschun dals selvadis en la dschungla. Jau n’avess betg pudì ma sentir pli inconsolabel e bandunà sch’ins m’avess prendì mia cretta ubain sche jau n’avess betg cuntanschì la finamira da mia vita… Pertge suspira in da vus qua uschè stinadamain? Tgutg? Bun pia, tgutg. Per l’amur da Dieu! Sto in um pia adina… Qua, ma dai in pau tubac.»

Igl ha dà ina pausa mitta, alura ha sbrinzlà in zulprin e la fatscha da Marlow è cumparida, stancla, scrudada, cun faudas verticalas e viertgels dals egls serrads, cun l’expressiun d’in’attenziun tendida; e cur ch’el ha tratg ferm vi da sia pipa, ha la fatscha, en il tremblar regular da la pitschna flomma, parì da cumparair or da la glisch e da puspè sfunsar enavos en quella. Il zulprin è sa stizzà.

«Tgutg», ha el clamà. «Quai è il mender, sch’ins emprova da raquintar… Qua essas vus tuts, mintgin fixà vi da duas bunas adressas, sco ina nav or da servetsch vi da duas ancras, il mazler enturn ina chantunada, il guardian enturn l’autra, in saun appetit, la temperatura normala, udiss, normala, onns ed onns. E vus schais tgutg! Ch’il diavel portia voss tgutg! Tgutg! Mes buns giuvens, tge pudais vus spetgar d’in um ch’aveva gist, per spir exaltaziun da la gnerva, bittà in pèr chalzers novs en l’aua! Sche jau guard enavos, ma fai surstar che jau n’hai betg spons larmas. Jau sun per il pli losch sin mia forza interna. Jau hai patì fitg da patratgar che jau dueva avair pers il privilegi inappreziabel da pudair tadlar Kurtz dotà uschè ritgamain cun talents. Sa chapescha che jau sun ma sbaglià en quai. Il privilegi ma spetgava. O gea, jau hai anc udì pli che avunda. Ed jau aveva er raschun. Ina vusch. Igl era be fitg pauc dapli ch’ina vusch. Ed jau hai udì – el – ella – questa vusch – autras vuschs – els tuts eran uschè pauc dapli che vuschs, e la regurdientscha al temp sez ma circumdescha, nunchapibel, sco in terribel cratschlim che stulescha, tup, crudaivel, tschuf, selvadi u simplamain infam, senza nagin senn, vuschs e schizunt la dunna sezza – ma bain...»

El ha taschì ditg.

«Jau hai salvà la memoria a ses duns cun ina manzegna», ha el cumenzà tuttenina. «Dunna! Tge? Hai jau menziunà ina dunna? Oh, ella n’ha da far insumma nagut cun quai, insumma nagut. Ellas – las dunnas manegel jau – n’han da far nagut cun quai –, na duain er avair da far nagut cun quai. Nus las stuain esser gidaivels da restar en lur agen mund da bellezza, uschiglio daventass il noss tras quai be pli trid. Oh, ellas na pudevan avair da far nagut cun quai. Vus avessas stuì udir a dir il corp exchavà da signur Kurtz: ‹Mia spusa›, alura avessas vus immediat chapì ch’ellas n’avevan da far insumma nagut cun quai. E l’aut frunt da signur Kurtz! Ins scheva gea ch’ils chavels creschian magari vinavant, ma quest – hm – exemplar era surprendentamain chalv. La cuntrada selvadia al aveva charsinà sur il chau, e guardai be, el era daventà ina balla, ina balla d’ivur; ella al aveva stritgà e, vesais, el era daventà plain faudas; ella al aveva brancà, charezzà, embratschà, era penetrada en sias avainas, aveva consumà sia charn e si’olma, unì quella tras starmentusas deglias cun la sia. El era il favurit pupragnà e maldisà da la dschungla. Ivur? Igl era da supponer. Entirs mantuns, muntognas d’ivur. Tant che la veglia susta d’arschiglia gieva suror. Ins avess pudì crair che betg in dent saja restà en l’entir pajais sur u sut terra. ‹Per gronda part fossil›, aveva il directur ditg sdegnant. I n’era betg pli fossil che jau; ma els numnan l’ivur fossil sche quel era vegnì chavà or da la terra. Sco ch’i para zuppan quests nairs magari ils dents – ma apparentamain n’avevan els betg sutterrà profund avunda questa quantitad qua per preservar il signur Kurtz talentà da ses destin. Nus avain emplenì l’entira nav cun tut ed avain anc stuì mantunar ina part sin la punt. Uschia ha el pudì vesair quai e sa legrar da quai, uschè ditg sco ch’el ha vesì, pertge ch’igl è stà dà ad el da giudair questa grazia fin la fin. Vus al avessas stuì udir a dir: ‹Mes ivur›. O gea, jau al hai udì. ‹Mia spusa, mes ivur, mia staziun, mes flum, mes...› – tut tutgava ad el. Jau hai stuì tegnair il flad spetgond che la cuntrada selvadia vegnia a far ina terribla risada che las stailas stremblian. Tut tutgava ad el, ma quai era ina popparia. L’impurtant era da vegnir a savair a tgi ch’el tutgava, quant fitg che pussanzas da la stgirezza al occupian. Quai era in patratg che fascheva ir ad ins snavurs. Igl era sul – e na fascheva er betg bain – sch’ins empruvava da s’imaginar quai. El aveva occupà in aut post tranter ils diavels dal pajais – quai manegel jau en il vair senn dal pled. Vus na pudais betg chapir quai. Co pudessas vus er be – cun terra ferma sut voss pes, circumdads da vischins amiaivels ch’èn pronts d’as vulair bain u d’as dar a dies, sautinond allegramain tranter il mazler ed il policist, cun sontg’aversiun envers stgandel, furtga e chasa da malsauns da spiert – co pudais vus as imaginar en tge profunditads originaras ils pes pon manar in um che na vegn betg retegnì, simplamain en consequenza da sia solitariadad – da la solitariadad absoluta, senza in policist – e dal silenzi, dal silenzi absolut, nua ch’è d’udir nagina vusch d’in vischin ch’avertescha, che scutina davart l’opiniun publica? Questas piculezzas fan la gronda differenza. N’èn ellas ina giada betg pli avant maun, alura stuais vus recurrer a voss’atgna forza, a voss’atgna fermezza da cretta. Sa chapescha ch’ins po esser memia nar per pudair ir en èr – avair ina pel memia dira per insumma realisar che las pussanzas da la stgirezza circumdeschan ins. Per mai èsi tschert che nagin nar n’ha vendì insacura si’olma al diavel: per quai è il nar memia nar ubain il diavel memia diavel – jau na sai betg tge da quai. U ch’ins po er esser ina creatira uschè exaltada ch’ins è tschorv e surd per tut, danor per maletgs e tuns celests. Alura è la terra per ins be in lieu da transiziun – ed jau na vi betg decider, schebain igl è in avantatg u in dischavantatg d’esser da questa pasta; ma la gronda part da nus n’èn ni l’in ni l’auter. La terra è per nus il lieu nua che nus stuain viver, nua che nus stuain acceptar cumparsas, tuns e, sappia dieu, er savurs, nua che nus stuain er savurar ina giada charn d’ippopotam vegnida marscha senza ans laschar metter sut dal disgust. E qua, vesais, è dumandada vossa forza, la cretta en l’atgna abilitad da chavar foras discretas per zuppentar lien la rauba – la forza da voss sacrifizi, betg a vus sezs, mabain ad ina fatschenta stgira, antipatica. E quai è grev avunda. Tegnai endament quai, jau n’emprov ni da perstgisar ni dad explitgar – jau emprov be da dar a mamez pled e fatg davart – davart – signur Kurtz – la sumbriva da signur Kurtz. Quest spiert or dal grond nagut, versà cun ils ultims secrets, m’ha onurà cun sia fidanza infinita, avant ch’el è svanì dal tuttafatg. Il motiv persuenter è stà ch’el pudeva discurrer englais cun mai. Il Kurtz oriund era per part vegnì tratg si en l’Engalterra, e sco ch’el pudeva bain dir il meglier a sasez: si’inclinaziun era en il dretg lieu. Sia mamma era stada mesa Englaisa, ses bab mez Franzos. Mez l’Europa aveva gidà a schendrar Kurtz; ed in pau a la giada sun jau er vegnì a savair che la Societad internaziunala per la suppressiun d’isanzas selvadias al aveva – sintomaticamain – incumbensà da scriver in rapport che dueva servir en avegnir sco directiva. Quest rapport aveva el er scrit. Jau al hai vis. Jau al hai legì. Quel era formulà a moda eloquenta, ma forsa tuttina in pau exaltada, pens jau. El aveva chattà il temp da scriver plain deschset paginas, e quai fitg spess! Ma quai sto esser capità avant ch’el ha, per dir uschia, gì da far cun la gnerva ed ha cumenzà ad avair il presidi tar tscherts sauts da mesanotg; quests sauts finivan cun rituals inexprimibels che vegnivan – sco che jau sun, cunter veglia, vegnì a savair in pau a la giada or da differentas communicaziuns – preschentads a Kurtz – chapis mai – a Kurtz persunalmain. Ma il rapport era scrit a moda grondiusa. Oz però, sin fundament da las infurmaziuns che jau hai retschet dapi lura, ma para l’introducziun d’esser stada plain nauschs presentiments. El ha cumenzà cun la pretensiun che nus alvs, sin l’autezza dal svilup che nus hajan cuntanschì, stoppian cumparair ad els (ils selvadis) necessariamain sco creatiras surnatiralas, e che nus stoppian passar si envers els cun plainpudair divin etc. etc. Tras simpla tensiun da nossa voluntad ans saja propi pussaivel d’exercitar ina pussanza infinita vers il bun etc. etc. Nà da quest punct da partenza è el s’auzà en l’aria e m’ha tratg suenter. Las expectoraziuns eran grondiusas, sche er betg lev da tegnair endament. Ellas m’han dà l’impressiun da vastezzas exoticas, sur las qualas regiva ina bainvulientscha sublima. Jau tut tremblava da l’entusiassem. Quai era la pussanza infinita da l’eloquenza – dals pleds – dals pleds bels, ardents. Nagins renviaments pratics n’han interrut il fluss magic da las frasas, danor sch’ins vuleva laschar valair ina sort annotaziun a la fin da l’ultima pagina, scritta nà cun rispli apparentamain bler pli tard e cun maun tremblant, sco disposiziun executiva. Quella era fitg curta e tutgava ins, a la fin da quest avertiment a l’amur per il proxim, a moda dal tuttafatg nunspetgada, sco in chametg or da tschiel serrain: ‹Extirpar tut questas cogas!› Il pli remartgabel era ch’el aveva apparentamain emblidà dal tuttafatg quest’agiunta pesanta; pertge che pli tard, cur ch’el è per part puspè vegnì tar sasez, m’ha el dumandà repetidamain da far attenziun da ses, sco ch’el scheva, ‹pamflet›, damai ch’el sperava da quel la meglra influenza sin sia carriera futura. Jau era instruì precisamain davart tut questas chaussas e dueva ultra da quai, sco ch’igl è sa mussà pli tard, er conservar sia memoria. Jau hai fatg avunda persuenter per pudair pretender per mai il dretg incontestabel che jau avess, a bainplaschair, er pudì sepulir quel al ruaus perpeten en la sadella da rument dal progress, amez il rufid ed ils, en il senn figurativ, giats morts da la civilisaziun. Ma vesais, jau na poss betg agir a bainplaschair. El na vegn betg ad ir en emblidanza. Saja el stà tgi ch’el saja, el era en tutta cas extraordinari. El aveva la pussanza da muventar u da spaventar spierts innocents en tala moda ch’els represchentavan en si’onur in saut dal diavel cun circumstanzas accessoricas engrevgiantas. El era er bun d’emplenir las pitschnas olmas dals pelegrins cun preoccupaziun amara: el aveva almain in ami fidaivel ed aveva gudagnà en il mund in’olma, la quala n’era forsa betg innocenta, ma er betg egoistica. Na, jau n’al sai betg emblidar, sche er jau na vi betg exnum pretender ch’il cumpogn ha valì il mort ch’ans ha custà il viadi d’arriv. Mes timunier barmier ma mancava fitg – e quai gia durant che sia bara giascheva anc en cabina da timunar. Forsa essas vus da l’avis che quest malputgà per in selvadi saja stà exagerà, damai che quel era gea uschè nunimpurtant sco in graunin da sablun en ina Sahara naira. Ma savais, quest cumpogn aveva fatg insatge, el aveva timunà; mais a la lunga al aveva jau gì davos mai – in agid – in instrument. I sa tractava d’ina sort cuminanza. El timunava per mai – jau aveva da tegnair en egl el, da ma grittentar da ses sbagls, ed uschia era sa furmà in liom luc, dal qual jau sun pir vegnì conscient cur che quel è vegnì stgarpà. E la profunditad famigliara da l’egliada ch’el ha bittà sin mai suenter avair retschet sia plaja m’è restada en memoria fin oz – sco sch’el avess vulì far valair l’ultim mument ina parentella lontana.

Pover schani! Avess el be laschà en ruaus ils barcuns! El n’aveva naginas retegnientschas, naginas retegnientschas – precis sco Kurtz – ina planta che ballantschava en il vent. Apaina che jau aveva tratg en in pèr pantoflas sitgas, al hai jau runà viadora, suenter avair tratg or da sia plaja la lantscha, quai ch’era succedì, sco che jau conced, cun tegnair serrà fermamain ils egls. Ses chaltgogns èn siglids in suenter l’auter sur la sava bassa; ses givels tegneva jau smatgà cunter mes pez; da davos al tirava jau desperadamain suenter mai. Oh! El era vaira grev; pli grev che mintga uman sin terra, avess jau pudì pensar. Alura al hai jau derschì senza pli grondas formalitads en il flum. Il current al ha stratg suenter sco sch’el fiss stà in puschel fain, ed jau hai vis a sa volver duas giadas ses corp, avant ch’el m’è svanì per adina or dals egls. Tut ils pelegrins ed il directur eran sa radunads sut la tenda da sulegl enturn la cabina da timunar, baterlavan in tranter l’auter sco ina rotscha aucas agitadas ed igl ha dà in marmugnim d’indignaziun davart mia prescha senza cor. Pertge che la bara avess, tenor lur opiniun, stuì giaschair enturn pli ditg, na poss jau betg m’imaginar. Forsa la vulevani embalsamar. Jau aveva però er udì sut mai sin la punt in tut auter murmurim, in ch’annunziava ina disgrazia. Mes amis, ils taglialaina, eran medemamain indignads, e quai faschond l’impressiun d’avair tutta raschun – cumbain che jau stoss conceder ch’il motiv sez era dal tuttafatg inadmissibel. Pelvaira! Jau aveva prendì la decisiun che, sche mes timunier duaja vegnir maglia, ils peschs sulets al duain avair. El era stà da ses temp da vita in timunier da pauca valur, uss però ch’el era mort avess el tgunschamain pudì daventar ina tentaziun da gronda valur e metter ad ir ina sullevaziun. Ultra da quai hai jau stuì surpigliar il pli spert pussaivel il timun, damai che l’um en il pigiama cotschen è sa mussà sco terribel tschavat.

Quai hai jau fatg apaina che la simpla sepultura è stada a fin. Nus navigavan a mesa sveltezza, ans tegnevan bain amez il flum ed jau tadlava sin il baterlim sur mai. Els na faschevan betg pli quint cun Kurtz e na faschevan betg pli quint cun la staziun; Kurtz era mort, la staziun era arsa giu etc. etc. Il pelegrin cun chavels cotschens ha manegià mez or dal moni che nus hajan almain fatg vendetga en urden per il pover Kurtz. ‹Schai be! Nus stuain avair chaschunà ina terribla mazzacra tranter quels en la dschungla, u betg? Tge pensais Vus, schai be!› El sautava schizunt enturn, quest pitschen chau cotschen arsentà sin il sang. Ed el era bunamain ì en svaniment cur ch’el aveva vis il blessà! Jau na m’hai betg pudì retegnair da dir: ‹Vus essas en tutta cas vegnids da far in nivel da fim glorius.› Vi dals pizs da las chaglias che ballantschavan aveva jau immediat pudì vesair che bunamain tut ils culps eran ids memia ad aut. Ins na tutga sa chapescha nagut sch’ins na punta betg cunter il givè e lajegia; quests cumpogns avevan però sajettà cun egls serrads, or dal chalun. La retratga, hai jau pretendì – ed jau aveva raschun – saja vegnida chaschunada tras il tgular dal tschivel da vapur. Sinaquai han els emblidà Kurtz ed han cumenzà a ma cuntradir dad aut e plain indignaziun.

Il directur steva datiers da la roda ed ha sbarbuttà a moda confidenziala insatge da la necessitad da vegnir exnum dal flum giuador anc avant ch’i fetscha stgir, cur che jau hai vis in toc davent in enclar a la riva e las conturas d’insatge sco edifizis. ‹Tge è quai?›, hai jau dumandà. El ha dà dals mauns dal smirvegl. ‹La staziun›, ha el clamà. Jau hai immediat dirigì la nav vers quella, anc adina a mesa sveltezza.

Tras mes telescop hai jau vis la spunda d’ina collina cuverta cun paucas plantas e libra da vegetaziun bassa. In lung edifizi en ruina sin il spitg era mez sepulì en il pastg aut; las grondas foras nairas en il tetg giz devan en egl gia da lunsch; la dschungla ed ils guauds furmavan il fund. I n’era avant maun nagina saiv u autra cunfinaziun. Ma evidentamain aveva existì pli baud ina tala, pertge che datiers da la chasa steva anc in mez tozzel pals satigls en ina retscha, tagliads groppamain ed ornads sisum cun culas radundas stgalpradas. Il giatter u tge ch’aveva uschiglio collià quels in cun l’auter era svanì. Natiralmain ch’il guaud enserrava tut. La riva era rumida, e datiers da l’aua hai jau vis in um alv sut in chapè da la grondezza d’ina roda d’in char che salidava d’in cuntin cun l’entir bratsch. Entant che jau observava l’ur dal guaud sura e sut, hai jau cret da vesair cun tutta segirtad moviments, conturas umanas che sa glischnavan qua e là. Jau sun navigà sperasvi precautamain, hai alura franà la maschina ed hai laschà sa mover enavos la nav. L’um a la riva ha cumenzà a sbragir ed ans ha dumandà urgentamain d’ir a riva. ‹Nus essan vegnids attatgads›, ha clamà il directur. ‹Jau sai, jau sai. En urden›, ha sbragì l’auter enavos, uschè cordial sco pussaivel. ‹Vegni be, tut en urden, jau ma legrel.›

Sia cumparsa m’ha regurdà ad insatge che jau aveva vis – insatge legher che jau aveva vis insanua. Entant che jau manevrava per pudair sbartgar, ponderava jau, ‹co vesa quest cumpogn or?› Tuttenina m’è ida si ina glisch. El veseva or sco in arlechin. Sia vestgadira era fatga d’in material ch’era bain stà oriundamain glin brin, ma ch’era cuvert uss da sisum fin giudim cun scrottas giaglias, blau, cotschen e mellen, davant e davos, vi dals cumbels ed ils schanugls; in ur da colur enturn enturn sia giacca, ina bordura stgarlatta vi dals urs da las chautschas; al sulegl veseva quai or terriblamain legher ed a medem temp fitg schuber, ed ins sentiva precis cun tge premura che la cuntschadira era vegnida fatga. Ina fatscha da mattatsch senza barba, fitg blond, nagins tratgs marcants, in nas che sa paletschava gist, pitschens egls blaus, il surrir e metter en faudas il frunt che sa barattavan en la fatscha averta sco sulegl e sumbriva sin ina planira exponida al vent. ‹Attenziun, chapitani!›, ha el clamà. ‹Qua è restada fitgada l’ultima notg ina burra.› – ‹Tge, anc in bist d’ina planta?› Jau conced che jau hai sdiavlà senza turpetg. A la fin da noss bellischem viadi avess jau per paucas anc fatg ina fora en mia povra nav struptgada. Il harlechin a la riva ha manà ses pitschen nas revieut vers mai. ‹Essas Vus Englais?›, ha el dumandà cun bucca rienta. ‹E Vus?›, hai jau clamà nà da la roda. Il rir è svanì ed el ha scurlattà il chau sco sch’el deplorass mia trumpada. Alura è el puspè stà da buna luna. ‹Na fa nagut›, ha el clamà encuraschond. ‹Vegnin nus a temp?›, hai jau dumandà. ‹El è si là›, ha el replitgà, ha mussà cun il chau da la collina siador ed è cun ina giada vegnì tut somber. Sia fatscha era sco il tschiel d’atun – in mument cuvert cun nivels, alura serain.

Cur ch’il directur era sa mess amez ils pelegrins en moviment vers la chasa – armads tuts fin als dents – è il curius cumpogn vegnì a bord. ‹Jau As stoss dir che quai na ma plascha betg. Ils indigens èn en la dschungla›, hai jau ditg. El m’ha segirà cun tutta seriusadad che tut saja en urden. ‹Igl è simpla glieud›, ha el agiuntà. ‹Basta, jau sun cuntent che Vus essas arrivads. Jau aveva da far il tgil plain d’als tegnair davent.› – Ma Vus avais gist ditg che tut saja en urden›, hai jau ditg. – ‹Oh, els na vulevan betg far dal mal›, ha el ditg ed è sa curregì vesend mi’egliada pitgiva: ‹Gliez betg gist.› Alura ha el clamà cun vivacitad: ‹En la cabina da timunar sto vegnir nettegià!› Il medem mument m’ha el cusseglià da mantegnair vapur en la chaldera per far resunar il tschivlot da vapur en cas d’urgenza. ‹In bun tschivel vegn a far dapli per Vus che tut las buis. Igl è simpla glieud›, ha el repetì. El ha cuntinuà a baterlar en ina tala sveltezza che jau sun stà tut perplex. El pareva da vulair cumpensar in taschair infinit ed ha gist suenter er dà da chapir che quai saja propi il cas. ‹Na discurris Vus betg cun signur Kurtz?›, hai jau dumandà. – ‹Cun quest um na discurr’ins betg, ins al taidla›, ha el respundì cun grond entusiassem. ‹Uss però –›, el ha smanà il bratsch ed è stà en ina giada en la pli gronda desperaziun. Il proxim mument è el però puspè sa revegnì, ha tschiffà mes dus mauns, als ha scurlattà d’in cuntin ed ha balbegià: ‹Mes frar marinar… onur… plaschair… intgantà… ma preschentar… Russ… figl d’in archiprer… guvernament Tamor… tge? … tubac! Tubac englais; l’excellent tubac englais! Pelvaira, quai è propi fatg da frar. Fimar? Datti in marinar che na fima betg?›

La pipa al ha quietà, ed jau sun vegnì a savair in pau a la giada ch’el era scappà da la scola ed era ì a mar sin ina nav russa; danovamain sa fatg or da la pulvra, aveva el servì in temp sin navs englaisas ed era uss sa reconcilià cun l’archiprer. Quai ha el fatg resortir expressamain. ‹Cur ch’ins è giuven, ston ins vesair bler, rimnar ideas ed experientschas, schlargiar l’orizont› – ‹Qua!›, al hai jau interrut. – ‹Ins na po mai savair. Qua hai jau scuntrà signur Kurtz›, ha el replitgà en tun giuvenil, festiv e da reproscha. Sinaquai hai jau tegnì la bucca. Igl era sa dà ch’el aveva surmanà ina chasa commerziala ollandaisa a la costa d’al equipar cun rauba e provisiuns ed era partì vers l’intern, cun cor lev sco in uffant e senza nagin presentiment areguard quai ch’al pudeva spetgar. El era girà enturn bunamain dus onns per lung dal flum, persul e separà da tut e tuts. ‹Jau na sun betg uschè giuven sco che jau ves or, jau hai ventgatschintg onns›, ha el ditg. ‹L’emprim ha il vegl Van Shuyten manegià che jau duaja ir al diavel›, ha el cuntinuà cun plaschair, ‹ma jau al sun stà sin ils chaltgogns ed hai discurrì e discurrì fin ch’el ha tschiffà tema che jau discurria davent a ses chaun preferì la chomma davos, ed uschia m’ha el dà in pèr chaussas bunmartgadas ed in pèr buis ed ha ditg ch’el spereschia da mai pli vesair mia fatscha. Il vegl bun Ollandais, Van Shuyten. Jau al hai tramess avant in onn ina pitschna furniziun ivur, uschia ch’el na ma po betg numnar in pitschen lader cur che jau return. Speranza ha el survegnì tut. E da tut l’auter na m’occup jau betg. Jau hai mantunà in pau laina per Vus. Quest là era mia veglia chasa. L’avais Vus vis?›

Jau al hai dà il cudesch da Towson. El ha fatg sco sch’el ma vuless bitschar, è però sa retegnì. ‹Il sulet cudesch che jau hai laschà enavos – ed jau hai pensà d’al avair pers›, ha el ditg al contemplond intgantà. ‹Ad in uman che gira enturn persul capitan tantas chaussas, savais. Magari cupitgan canus – e magari ston ins mitschar uschè svelt cur che la glieud daventa nauscha. El ha sfeglià las paginas. ‹Vus avais nudà remartgas en russ›, hai jau dumandà. El ha dà dal chau. ‹Jau hai pensà ch’i saja ina scrittira secreta›, hai jau ditg. El ha ris, è però dalunga puspè vegnì serius. ‹Jau hai gì grondas difficultads da tegnair davent la glieud›, ha el ditg. – ‹As vulevani mazzar?›, hai jau dumandà. ‹O na›, ha el ditg ed è s’interrut. – ‹Pertge ans hani attatgà?›, hai jau cuntinuà. El ha esità ed ha alura ditg sa vargugnond: ‹Els na vulan betg ch’el giaja davent!› – ‹Na vulani betg quai?›, hai jau dumandà cun mirveglias. El ha dà dal chau a moda misteriusa, greva e sabia. ‹Jau As di›, ha el clamà tuttenina, ‹quest um ha schlargià mes orizont.› El ha avert omadus mauns e m’ha guardà cun ses pitschens egls blaus radunds sco cullas.»

Chapitel 3

«Jau al hai guardà, tut stut da la surpraisa. Qua steva el davant mai, costumà sco sch’el fiss scappà d’ina truppa da cumediants, entusiasmà, fabulus. Ses esser sez era incredibel, inexplitgabel e dal tuttafatg surprendent. El era in problem nunschliabel. Igl era nunchapibel co ch’el aveva pudì viver, co ch’el aveva pudì vegnir uschè lunsch. Co ch’el era stà bun da vegnir tras – e daco ch’el na sa schliava betg giu dal flatg en nagut. ‹Jau sun ì vinavant›, ha el ditg, ‹ed alura anc in pau pli lunsch – fin che jau sun uss arrivà uschè lunsch che jau na sai betg pli co returnar. Ma quai n’emporta betg. Jau hai temp da sterner. Quai vegn a sa dar. Prendai svelt davent Kurtz – svelt, As di jau.› L’intgant da la giuventetgna traglischava pli ferm che sias scrottas giaglias, sia degeneraziun e solitariadad, las nodas inconsolablas da ses viandar senza finamira. Mais a la lunga, onns entirs n’aveva sia vita betg valì ils fiers dal diavel; e qua steva el uss davant mai, viv sco ina mustaila, gentil, senza quitads e sco ch’i pareva intutgabel be pervi da la forza da sia giuventetgna e da sia temerariadad nunreflectada. Jau sun ma sentì surmanà ad insatge sco admiraziun, gea scuidanza. In intgant al fascheva avanzar, in intgant al tegneva saun e salv. El na pretendeva segir betg dapli da la dschungla che spazi per pudair trair flad e viandar adina vinavant. El vuleva viver e sa mover enavant sut ils pli gronds privels e las pli grondas renunzias. Sch’il spiert d’aventura absolutamain pur, betg egoistic, lunsch davent da la realitad ha dominà ina creatira umana, alura quest giuven cuvert cun scrottas. Jau sun bunamain stà scuidus sin sia pitschna, clera flomma. Quella pareva d’avair consumà talmain tut ils patratgs vi da sasez ch’ins emblidava schizunt, durant ch’el discurriva cun ins, ch’el sez – quest um là davant ins – haja vivì tut questas chaussas. Sia submissiun a Kurtz però, sin quella n’era jau betg scuidus. Davart quella n’aveva el betg reflectà. Quella era vegnida sur dad el ed el l’aveva acceptà cun in fatalissem devot. Jau stoss dir che questa submissiun ma pareva per lunschor il pli privlus ch’al pudeva insumma capitar.

L’inscunter tranter els dus era stà inevitabel sco quel da duas navs che giaschan en ina calma e vegnan la finala chatschadas ina sper l’autra. Jau suppon che Kurtz aveva giavischà in auditur, pertge che tar ina tscherta chaschun, cur ch’els champavan en il guaud, avevan els discurrì l’entira notg in cun l’auter u pli probabel: Kurtz aveva discurrì. ‹Nus avain discurrì da tuttas sorts›, ha el raquintà, anc adina tut intgantà da sia regurdientscha. ‹Jau aveva emblidà dal tuttafatg ch’i dettia insatge sco sien. L’entira notg pareva d’avair durà strusch in’ura. Dal tut – dal tut… er davart l’amur.› – ‹Oh, el ha discurrì cun Vus davart l’amur!›, hai jau ditg riend. ‹I n’è betg quai che Vus crajais›, m’ha el interrut passiunadamain. ‹Igl era en general. El m’ha fatg vesair chaussas – chaussas...›

El ha bittà ils mauns en l’aria. Nus stevan in sper l’auter sin la punt ed il manader da mes taglialaina che sa trategneva en vischinanza ha guardà sin el cun ses egls grevs glischants. Jau hai guardà en la runda ed jau na sai betg daco, ma jau as segiresch ch’il pajais, il flum, la tschungla ed er il firmament na m’eran mai cumparids uschè terriblamain stgirs, nunpenetrabels per mintga patratg uman, senza misericordia envers mintga flaivlezza umana. ‹E dapi lura essas Vus sa chapescha adina stà tar el›, hai jau dumandà.

Il cuntrari. I para che lur contact saja, per divers motivs, vegnì interrut pliras giadas. El era stà bun, sco ch’el m’ha communitgà plain luschezza, da tractar Kurtz durant duas malsognas. (El ha menziunà quai sco sch’i fiss stà in’interpresa vaira privlusa.) Ma per il pli viandava Kurtz persul profund en ils guauds. ‹Savens cur che jau vegniva tar questa staziun, aveva jau da spetgar dis e dis fin ch’el cumpareva›, ha el ditg. ‹Oh, igl ha valì la paina da spetgar – magari.› – ‹Tge fascheva el? Perscrutar u tge uschiglio?›, hai jau dumandà. – ‹O gea, sa chapescha.› El aveva scuvert ina massa vitgs, er in lai – il Russ na saveva betg precis en tge direcziun; igl era privlus da dumandar memia bler – per ordinari avevan las expediziuns però servì a chattar aur. ‹Ma el n’aveva gia dapi daditg nagina rauba da stgomi pli›, hai jau remartgà. – ‹Schizunt uss ha el anc ina massa patronas danvanz›, ha el manegià ed ha guardà davent. ‹El ha pia sblundregià il pajais, ditg curt›, hai jau ditg. L’auter ha dà dal chau. ‹Bain betg el persul?› Il Russ ha murmurà insatge davart ils vitgs enturn il lai. ‹Kurtz è stà bun da far obedir a sasez il pievel, u betg?›, hai jau supponì. ‹Els al aduravan›, ha el ditg. Il tun da quests pleds è stà uschè extraordinari che jau hai drizzà sin el in sguard examinant. La maschaida tranter servetschaivladad ed aversiun cur ch’el discurriva da Kurtz era legra da vesair. L’um empleniva sia vita, occupava ses patratgs, dominava ses patratgs. ‹Tge vulais›, ha el cumenzà tuttenina. ‹El è vegnì tar els cun tun e chametg – els n’avevan mai vis insatge sumegliant – ed uschè terribel! El pudeva propi esser terribel. Ins na po betg giuditgar signur Kurtz sco in uman ordinari. Na, na! Qua – be per As dar in’idea – I na m’emporta betg d’As raquintar ch’el ha er vulì sajettar mai in di. Ma jau n’al condemnel betg.› – ‹Tge, sajettar!›, hai jau clamà, ‹pertge?› – ‹Jau possedeva ina pitschna provisiun d’ivur ch’il capo dal vitg dasper mia chasa m’aveva dà. Jau aveva per disa da sajettar per el selvaschina, savais. Basta, Kurtz la vuleva avair e n’ha laschà valair nagina cuntradicziun. El m’ha declerà ch’el ma vegnia a sajettar sche jau n’al dettia betg l’ivur e bandunia alura il pajais, pertge che quai saja el bun da far ed i fetschia ad el plaschair e nagut sin terra al possia impedir da mazzar mintgin tenor ses plaschair. E quai era vair. Jau al hai dà l’ivur. Tge m’empurtava quai! Ma jau n’hai betg bandunà il pajais. Na, na. Jau n’al pudeva betg bandunar. Sa chapescha che jau stueva esser precaut, fin che nus eran puspè in temp amiaivels in cun l’auter. Da lez temp è el vegnì ina segunda giada malsaun. Silsuenter al hai jau puspè stuì ir in pau ord via; ma quai na m’ha betg empurtà. El viveva la gronda part dal temp en ils vitgs sper il lai. Cur ch’el vegniva giu sper il flum, vegniva el mintgatant puspè tar mai, e mintgatant eri per mai pli prudent d’esser precaut. Quest um pativa memia fitg. El odiava tut quest qua e na pudeva tuttina betg sa far liber da tut. Cur che m’è sa purschida ina giada la chaschun, al hai jau supplitgà da far l’emprova dad ir davent, uschè ditg ch’i saja anc temp. Jau sun ma purschì d’ir enavos cun el. El ha ditg gea ed è alura tuttina restà; è anc ì ina giada a chatscha d’ivur, è svanì per intginas emnas, ha emblidà sasez tranter questa glieud – ha emblidà sasez – Vus chapis.› – ‹Bain cler, el è nar›, hai jau ditg. El è s’opponì energicamain. Signur Kurtz na pudeva betg esser nar. Sche jau al avess udì a discurrer, pir gist avant dus dis, sche n’avess jau gnanc ristgà da far ina tala allusiun… Jau aveva auzà mes telescop durant che nus discurrivan, hai guardà vers la riva ed hai intercurì il cunfin dal guaud dad omaduas varts e davos la chasa. Igl era per mai in sentiment dischagreabel da savair ch’igl aveva glieud davos las chaglias, uschè mitta ed immovibla sco las ruinas da la chasa sin la collina. Nagut en la fatscha da la cuntrada discurriva da quest’istorgia fabulusa, la quala na ma vegniva gnanc tant raquintada, mabain plitost communitgada en exclamaziuns da desperaziun e frasas ruttas giu, interrut qua e là d’in trair si ils givels u d’ina gesticulaziun che gieva a finir en in profund suspir. Ils guauds stevan là, immovibels sco ina mascra, imposants sco la porta serrada d’ina praschun, ma guardavan encunter cun l’expressiun da savida zuppada, d’aspectativa pazienta, da taschair nunviolabel. Il Russ ma raquintava gist che signur Kurtz saja vegnì pir avant curt giu sper il flum manond cun sai tut ils guerriers dal pievel sper il lai. El era stà davent plirs mais – per sa laschar adurar, suppon jau – ed era vegnì giuadora nunspetgadamain, apparentamain cun l’intenziun da far in’expediziun da sblundregiada ubain vers l’autra vart dal flum ubain dal flum giuadora. Apparentamain era la fom suenter dapli ivur sa mussada sco pli ferma che – co duai jau dir – giavischs main materials. En tutta cas era però sia sanadad sa pegiurada fitg ferm. ‹Jau hai udì ch’el giaschia en letg senza nagin agid ed hai profità da la chaschun per vegnir siador›, ha ditg il Russ. ‹Oh, i va mal cun el, fitg mal!› Jau hai drizzà mes telescop sin la chasa. Er là n’eran d’observar nagins segns da vita, ma il tetg destruì era là ed il lung mir d’arschiglia che tanscheva si or dal pastg, cun trais pitschnas fanestras lien, da las qualas betg ina era tuttina gronda sco l’autra; tut quai pareva uss da sa chattar gist davant mes egls. Ed alura hai jau fatg in moviment andetg ed ina da las pitgas restantas da la saiv ch’era svanida è siglida en il champ visiv da mes telescop. Vus as regurdais gea che jau as hai ditg co che tscherts ornaments m’avevan fatg surstar da dalunsch, ils quals stuevan dar en egl pli che avunda en vista a l’ulteriura decadenza dal lieu. Uss hai jau pudì vesair quels fitg datiers e l’emprima consequenza è stà che jau hai bittà enavos mes chau sco tutgà d’ina frida. Alura sun jau ì cun mes telescop cun quità d’ina pitga a l’autra ed hai dalunga vis mi’errur. Questas culas radundas n’era nagins ornaments, mabain ensainas. Ellas eran expressivas e surprendentas, snuaivlas e commoventas – nutriment per da tuttas sorts patratgs ed er per ils tschess sch’igl avess gì da quels ch’avessan guardà giu da tschiel; en tutta cas però per tut las furmiclas che vulevan sa dar la fadia da raiver da la pitga siador. Els fissan schizunt anc stads pli impressiunants, quests chaus sin las pitgas, sch’els n’avessan betg gì drizzà las fatschas cunter la chasa. Be in, l’emprim che jau aveva enconuschì, guardava vers mai. Jau na sun betg stà uschè schoccà sco quai che vus pudais forsa pensar. Mes sa trair enavos n’era stà nagut auter ch’in moviment da surpraisa. Jau aveva spetgà da chattar si là ina cula tagliada en lain. Uss sun jau puspè ma vieut ponderadamain vers l’emprim chau – qua era el pia, nair, setgà, scrudà, ils viertgels dals egls serrads – in chau che pareva da durmir sin il piz dal pal da saiv e, damai ch’ils lefs pirids scuvrivan ils dents alvs, er da rir, in rir nuninterrut davart in dultsch siemi che tanscheva tras il sien perpeten.

Jau na tradesch nagins secrets da fatschenta. Pelvaira ha il directur ditg pli tard che las metodas da signur Kurtz hajan ruinà il district. Quellas cumprovavan be che signur Kurtz cuntentava sias quaidas senza naginas retegnientschas, ditg curt ch’i al mancava insatge, ina piculezza che, en il mender cas, n’era betg da chattar sut la fluenza da sia lingua. Schebain el sez era persvas da questa mancanza na poss jau betg dir. Jau pens che la schientscha al vegniva pir il davos – l’ultim mument. La dschungla percunter aveva bainspert remartgà la mancanza ed aveva prendì vi dad el ina terribla vendetga per l’infracziun terribla. Jau pens che quella al ha scutinà chaussas davart el sez – e quest scutinar era sa mussà sco irresistibel e fascinant. Quel ha chattà in viv resun en el perquai ch’el era internamain chavortg… Jau hai mess giu il telescop ed il chau che pareva dad esser uschè datiers che jau avess pudì discurrer cun el ha fatg l’impressiun da siglir enavos en in lontan nuncuntanschibel.

L’admiratur da signur Kurtz pareva d’esser in pau perplex. En tutta prescha e cun vusch clera m’ha el cumenzà a segirar ch’el n’haja betg ristgà da prender davent quests simbols. Ils indigens na temeva el betg. Ils chaus da quels vegnivan mintga di a vesair signur Kurtz. Els ruschnavan davant el… ‹Jau na vi savair nagut dal ceremonial ch’è prescrit cur che signur Kurtz cumpara›, hai jau sbragì. Curius avunda hai jau gì il sentiment ch’i stoppia esser pli insupportabel d’udir tals detagls che da vesair ils chaus che vegnivan setgs là sin ils pals da saiv sut la fanestra da signur Kurtz. Da vesair quai era la finala be selvadi, entant che questa curta allusiun ma pareva d’avair bittà cun ina giada en il champ somber da las ultimas snavurs, nua che selvadiadad pura, betg embruglianta muntava in veritabel salvament; pertge che quella era insatge che pudeva apparentamain subsister en la glisch dal sulegl. Il giuven um m’ha guardà tut surprais. Jau suppon ch’el n’aveva betg realisà che jau na pensava gnanc vidlonder d’admirar signur Kurtz. El emblidava che jau n’aveva udì nagin da quests grondius monologs davart – tge eri gia puspè – davart amur, giustia, moda da viver e sai jau anc tge tut. Sch’i sa tractava da ruschnar davant Kurtz sin il venter, alura fascheva el quai meglier ch’il pli selvadi dals selvadis. Jau n’haja nagin’idea da las cundiziuns da viver, ha el ditg: quests chaus sajan chaus da rebels. Jau hai ris, quai ch’al ha indignà sin il piter pir. Rebels! Tge explicaziun vegniva jau ad udir sco proxima? Igl aveva dà inimis, malfatschents, lavurants – e quels eran rebels. Quests chaus rebels ma parevan sin ils pals vaira servils. ‹Vus na pudais betg As imaginar, co ch’ina tala vita strapatscha in um sco Kurtz›, ha clamà l’ultim scolar da Kurtz. ‹E co statti cun Vus?›, hai jau ditg. – ‹Jau sun in um simpel. Jau n’hai betg gronds patratgs. Jau na dumond nagut da nagin. Co ma pudais Vus cumparegliar…?› Ses sentiments eran memia ferms per chattar pleds, e tuttenina è el dà ensemen. ‹Jau na chapesch betg quai›, ha el suspirà. ‹Jau hai fatg tut mes pussaivel per al tegnair en vita, e quai basta. Jau n’hai nagin dun da far quai, jau n’hai nagins talents spezials. Dapi mais na datti qua nagin dagut medischina pli e nagin nutriment per malsauns. Ins al ha laschà a moda infama a mesa via. In tal um, cun tals patratgs. A moda propi infama! – Jau n’hai betg durmì las diesch ultimas notgs...›

Sia vusch è sa persa en il silenzi da la saira. Entant che nus discurrivan, eran las lungas sumbrivas dal guaud ruschnadas sur il tschiel ed eran sa derasadas lunsch sur la chasa en muschna e sur la retscha da pals da saiv cun sias ensainas. Tut quai giascheva en il stgir, entant che nus avevan giusut sper il flum anc sulegl e ch’il traject dal flum sutvart il cleragl cun sia glisch tschorventanta cuntrastava cun las massas da sumbriva situadas sisura e giusut. Nagin’olma viventa n’era da vesair a la riva. La bostgaglia na sa muventava betg.

Cun ina giada è cumparida enturn il chantun da la chasa ina gruppa da persunas, sco sch’els fissan creschids or da la terra. Els passavan en ina fulla stretga tras il pastg ch’als tanscheva fin ils chaluns, en lur mez manavan els ina purtantina fabritgada malamain. Andetgamain ha in sbratg penetrant strasunà tras la cuntrada vida, rumpend l’aria sco ina frizza gizza che sgola amez il cor da la cuntrada. E sco sch’i fiss striegn, èn sa derasads nà dal guaud stgir, pensiv vers il cleragl entirs currents da creatiras umanas – da creatiras umanas nivas – cun lantschas enta maun, cun artgs, scuts, cun egliadas selvadias en moviments furibunds. La bostgaglia ha schuschurà, il pastg ha undegià in mument, ed alura è tut puspè stà attent ed immovibel.

‹Sch’el na di uss betg il dretg pled, alura essan nus tuts pers›, ha ditg il Russ vi da mes cumbel. La rotscha glieud cun la purtantina era er stada airi sco petrifitgada a mesa strada vers la nav. Jau hai vis co che l’um sin la purtantina è sa drizzà si cun tutta bregia ed ha auzà ad aut il bratsch sur ils givels dals purtaders. ‹Lain sperar che l’um che sa discurrer uschè bain davart l’amur en general chatta in argument tut spezial per ans spendrar questa giada›, hai jau ditg. Jau pativa nunditg dal privel absurd da nossa situaziun, sco sch’i fiss stà ina necessitad disfamanta da stuair depender da la favur da quest spiert crudaivel. Jau na pudeva udir betg tun, hai però vis tras mes telescop il bratsch satigl a faschond in gest da cumond, hai vis la missella sut che sa muventava ed ils egls dal spiert che traglischavan or dal chau ossus che fascheva moviments convulsivs. Kurtz – Kurtz – quai è per tudestg tant in num sco er in adjectiv, navaira? Pelvaira, il num era uschè vardaivel, sco tut l’auter en sia vita – e ses murir. L’um pareva d’esser almain set pes lung. Sia cuverta era ruschnada giu ed il corp purscheva in aspect degn da cumpassiun, sco zuglià or d’in ponn da bara. Jau pudeva vesair quant fitg che sias costas tremblavan, l’ossa da sia bratscha vibrava. I fascheva l’impressiun sco sch’in maletg da la mort animà, fatg d’ivur vegl, stendia smanatschond il maun vers ina massa d’umans immovibels ch’era culada en bronz stgir, glischant. Jau al hai vis ad avrir fitg la bucca – quai al deva in’expressiun inquietanta, engurda, sco sch’el avess vulì tragutter tut l’aria, tut la terra tut ils umens davant el. Ina vusch bassa ha tunà flaivel fin tar mai. Apparentamain sbragiva el. Cun ina giada è el crudà enavos. La purtantina ha balluccà, entant ch’ils purtaders èn puspè sa muvids enavant, e quasi a medem temp hai jau vis che la gronda fulla da selvadis è svanida, e quai senza moviments da retratga perceptibels, sco sche la dschungla, ch’aveva bittà or questas creatiras uschè andetgamain, las avess er puspè tschitschà en, uschia sco ch’ins tira en il flad cun ina ferma respirada.

Intgins dals pelegrins davos la purtantina purtavan sias armas – duas flintas, ina greva buis ed ina leva carabina a repetiziun – ils chametgs da quest miserabel Zeus. Il directur è s’enclinà sur el ed ha murmurà insatge, entant ch’el è sa muvì enavant da la vart dal chau da la purtantina. Els al han mess giu en ina da las pitschnas cabinas – igl aveva gist plaz avunda per in letg ed ina sutga u duas. Nus al avevan purtà tut sia posta retardada e ses letg era cuvert cun in grond dumber da cuvertas stgarpadas si e da brevs avertas. Ses maun svutrava senza forza en quests palpiris. Jau sun stà surprais dal fieu en ses egls e da la dominaziun en ses tratgs. I n’è betg stà tant spussada en consequenza da sia malsogna. El na pareva betg d’avair mal. Questa sumbriva guardava saziada e ruassaivla, sco sch’ella avess, per il mument, avunda da tuttas commoziuns.

El ha scruschignà cun ina da las brevs, m’ha guardà en fatscha e ditg: ‹Fa plaschair!› Insatgi al aveva scrit pervi da mai. Uschia hai pia puspè cumenzà cun las recumandaziuns spezialas. L’intensitad dal tun ch’el ha producì senza nagin sforz, quasi senza muventar ils lefs, m’ha fatg surstar. Ina vusch! Ina vusch! Seriusa, profunda vibranta, entant che l’um sez pareva strusch abel da scutinar. Tuttina aveva el anc adina en sai avunda forza (schebain er creada a moda artifiziala) da far flucs cun nus tuts, sco che vus vegnis gist ad udir.

Il directur è cumparì senza dir pled sin l’isch da la cabina. Jau sun immediat ì or ed hai tratg davos mai il sumbrival. Il Russ, examinà plain mirveglias dals pelegrins, guardava pitgiv vers la riva. Jau sun suandà la direcziun da si’egliada.

En il lontan eran da vesair figuras umanas stgiras che filavan visiblamain davant il fund stgir dal guaud vi e nà; datiers da la riva stevan en la glisch dal sulegl duas figuras da bronz pusadas cunter autas lantschas, a moda guerrila e calma, en in ruaus sco malegià, sut lur ornament dal chau fantastic fatg da pail taclà. E da dretga a sanestra, per lung da la riva illuminada, sa muventava la figura selvadia pumpusa d’ina dunna.

Ella era vestgida en ponn strivlà, munì cun franzlas, gieva en pass solen e metteva ils pes loschamain sin terra, accumpagnà d’in lev sclingir e sbrinzlar da cliniez barbaric. Ella tegneva ad aut il chau; ses chavels eran drizzads si en furma d’ina chapellina. Ella purtava rintgs da mesch dals pes fin schanuglia, bratschlets da mesch fin tar ils cumbels, in flatg cotschen sin mintga vista traglischanta, nundumbraivlas cordas cun curals da vaider enturn culiez; chaussas bizarras, amulets e regals da striuns, che pendevan vi dad ella, tremblavan e traglischavan tar mintga pass. Ella pareva da purtar vi da sai la valur da plirs dents d’elefant. Ella era selvadia e loscha, pumpusa, cun egliada flammegianta; en ses pass sa chattava insatge fatal, festiv, ed en il taschair ch’era tuttenina sa tschentà sur l’entir pajais, pareva l’immensa cuntrada selvadia, l’immens corp da la vita fritgaivla, misteriusa da guardar pensiv sin ella sco sin l’imagen da l’atgna olma sombra e passiunada.

Ella è vegnida fitg datiers da la nav a vapur, è sa fermada ed ha guardà sin nus. Sia lunga sumbriva tanscheva fin sur l’aua vi. Sia fatscha mussava l’expressiun tragica, furiusa da quitads selvadis e da dolur mitta, sco er il lutgar cun ina decisiun anc betg madira. Ella steva là e guardava sin nus senza sa mover, sco la dschungla sezza, sco sch’ella fiss approfundada en plans impermeabels. In’entira minuta è passada, alura ha ella fatg in pass enavos. Ins ha udì a sclingir bufatg, a traglischar metal mellen, a schuschurar taila cun franzlas, alura è ella sa fermada curtamain, sco sche ses curaschi l’avess abandunà. Il giuven uman sper mai ha murmurà. Davos mai han murmurà ils pelegrins. Ella guardava sin nus tuts sco sche sia vita dependess da la franchezza da si’egliada. Tuttenina ha ella avert sia bratscha niva e l’ha bittà a dretg si sur ses chau, sco incitada dal desideri invan da vulair tschiffar il tschiel, ed a medem temp èn er filadas las sumbrivas sveltas sur la terra, han enzuglià enturn enturn il flum ed han tratg la nav a vapur en lur embratschada. In immens taschair giascheva sur tut.

Ella è plaunsieu sa vieuta, è passada per lung da la riva ed è sa persa en la bostgaglia a sanestra. Be ina giada han ses egls traglischà or dal spessom sin nus, avant ch’ella è svanida definitivamain.

‹Sch’ella avess propi gì mustgas da vegnir a bord, avess jau pelvaira empruvà da la sajettar›, ha ditg l’um da scrottas in pau agità. ‹Durant las duas ultimas emnas hai jau stuì ristgar mintga di mia vita per la tegnair or da chasa. In di è ella tuttina entrada ed ha fatg ina terribla canera pervi da las scrottas nauschas che jau aveva mantunà en chaminada per cuntschar mia vestgadira cun tut. Jau veseva gea or nunpussaivel. Sto esser ch’i sa tractava da quai, pertge ch’ella ha discurrì in’ura sco ina furia cun Kurtz, mussond qua e là sin mai. Jau na chapesch betg il dialect da questa stirpa. Per mia fortuna era Kurtz bain memia malsaun quel di per s’alterar, uschiglio avessi bain dà malempernaivladads. Jau na chapesch betg… Na, igl è da memia per mai. Ma basta – uss è tut passà.›

En quest mument hai jau udì la vusch da Kurtz davos il sumbrival: ‹Spendrar mai! – Vus manegiais bain spendrar l’ivur. Na ma raquintai nagut. Spendrar mai! Sa tge – jau hai spendrà Vus! Vus disturbais uss mes plans. Malsaun! Betg uschè malsaun sco che Vus avessas bain gugent. N’As faschai betg quitads. Jau vegn tuttavia anc a realisar mes plans – jau vegn enavos. Jau As vi mussar tge che po vegnir fatg. Vus cun Vossa miserabla savida da pauc – Vus ma vulais tegnair si; jau vegn a returnar, jau...›

Il directur è sortì. El m’ha rendì l’onur da ma tschiffar sut il bratsch e manar da la vart. ‹El è scrudà, scrudà dal tuttafatg›, ha el ditg. Igl al ha parì inditgà da suspirar, ma el ha tralaschà d’er mussar en fatscha la dolur correspundenta. ‹Nus avain fatg per el tut quai ch’è stà pussaivel – u betg? Ma i na sa lascha betg snegar che signur Kurtz è stà per la societad pli nuschaivel che nizzaivel. El n’ha betg vulì vesair ch’il temp per proceder a moda severa n’era anc betg arrivà. Nus stuain anc esser attents. Il district ans è uss serrà per intgin temp. Deplorablamain! Tut en tut vegn il commerzi a prender donn. Jau na sneg betg ch’igl ha qua ina quantitad considerabla d’ivur – per gronda part fossil. Nus stuain spendrar quel per tut pretsch –, ma guardai sez quant penibla che la situaziun è – e daco? Perquai che la metoda è nuschaivla.› – ‹Numnais Vus quai›, hai jau ditg guardond vers la riva, ‹ina metoda nuschaivla?› – ‹Senza dubi›, ha el ditg en tun furius. ‹Vus forsa betg?› – ‹A mai pari che quai n’haja insumma nagina metoda›, hai jau murmurà suenter in mument. ‹Precis›, ha el giubilà. ‹Quai hai jau vis a vegnir. Quai cumprova la mancanza cumpletta da tut saun giudizi. Igl è mi’obligaziun da far a savair quai als superiurs.› – ‹Oh›, hai jau ditg, ‹quest cumpogn – co ha el gia puspè num – il fabritgant da tievlas – As vegn senz’auter a scriver in rapport duvrabel.› In curt mument ha el fatg l’impressiun d’esser perplex. Jau hai gì il sentiment d’anc mai avair fladà aria uschè impestada. En il spiert sun jau ma vieut a Kurtz per agid – propi per agid. ‹Malgrà tut sun jau da l’avis che signur Kurtz saja in uman grondius›, hai jau ditg energicamain. Il directur è siglì si, ha laschà crudar sin mai in’egliada fraida e greva, ha ditg en tutta calma: ‹Quai era el›, e m’ha vieut il dies. L’ura da mia favurisaziun era a fin; jau sun ma chattà, ensemen cun Kurtz, bittà da la vart sco aderent da metodas per las qualas il temp n’è anc betg madir; jau era nuschaivel! Ah! Ma igl era gia insatge da pudair eleger tranter dus contemporans malempernaivels.

Pelvaira era jau ma tegnì vi da la dschungla, betg vi da signur Kurtz, il qual, sco che jau era pront da conceder, era gia tant sco sepulì. Ed in mument hai jau gì l’impressiun sco sche er jau fiss gia enserrà en ina fossa communabla plaina da misteris inexprimibels. Jau hai sentì a smatgar in immens pais cunter il pèz, hai senti l’odur da la terra umida, la preschientscha invisibla da ruina victoriusa, la stgirezza da notg nunpenetrabla… Il Russ m’ha pitgà sin il givè. Jau al hai udì a murmurar e balbegiar insatge da ‹frar marinar – n’hai betg pudì taschentar – mia savida davart chaussas che pudessan far donn al bun num da signur Kurtz›. Jau hai spetgà. Per el n’era signur Kurtz evidentamain anc betg sepulì; hai schizunt suspects che Kurtz tutgava per el tar ils immortals. ‹Bun pia›, hai jau ditg la finala, ‹As explitgai. Casualmain sun jau l’ami da signur Kurtz – per uschè dir.›

Cun tuttas formalitads ha el remartgà che, fissan nus betg stads cumpogns da professiun, el avess tegnì per sai la chaussa senza nagin resguard da las consequenzas. ‹El aveva l’impressiun ch’ils alvs qua avevan intenziuns vaira ostilas cunter el, las qualas…› – ‹Vus avais raschun›, hai jau ditg ma regurdond vi d’in tschert discurs che jau aveva tadlà or. ‹Il directur ha manegià ch’i fiss da pender Vus.› Questa communicaziun al ha tutgà en ina moda che m’ha l’emprim fatg rir. ‹Jau faschess meglier d’ir en tutta quietezza ord via›, ha el ditg fitg serius. ‹Per Kurtz na poss jau far nagut pli ed els chattassan svelt in pretext. Tge als duess retegnair? Traitschient miglias davent da qua sa chatta in post da militar.› – ‹Gea, pled d’onur›, hai jau ditg, ‹forsa fissi tuttina meglier per Vus dad ir, sche Vus avais tranter ils selvadis er be in ami.› – ‹Ina massa›, ha el ditg. ‹Els èn glieud simpla – ed jau na dovr gea nagut, savais.› El steva là murdend sin ses lefs, alura ha el manegià: ‹Jau na vi betg ch’i capitia insatge cun ils alvs qua – ma Vus essas gea in frar, in marinar, ed jau hai sa chapescha pensà al bun renum da signur Kurtz...› – ‹En urden›, hai jau ditg suenter ina pausa. ‹Il renum da signur Kurtz è tar mai en buns mauns.› Jau na saveva betg quant vair che quai che jau scheva era.

El ha sbassà la vusch e m’ha communitgà ch’i saja stà signur Kurtz a cumandar l’attatga sin la nav a vapur. ‹El odiava mintgatant il patratg da vegnir manà davent, ed alura puspè… ma jau na chapesch betg questas chaussas. Jau sun in simpel uman. El ha cret che quai As vegnia a starmentar – che Vus vegnias a ceder, perquai che Vus crajas ch’el saja mort. Jau na sun betg stà bun d’al retegnair. Oh, jau hai fatg tras terriblas chaussas l’ultim mais.› – ‹En urden›, hai jau ditg. ‹El è uss gea en buns mauns.› – ‹Ge-e-a›, ha el murmurà, evidentamain betg persvas dal tut. ‹Grazia›, hai jau ditg, ‹jau vi tegnair avert ils egls!› – ‹Ma a moda discreta, navaira›, ha el insistì plain tema. ‹I fiss terribel per ses renum, sch’insatgi qua...› Jau hai empermess cun tutta seriusadad la pli severa discreziun. ‹Jau hai in canu e trais nairs che spetgan betg lunsch davent sin mai. Jau vom. Ma pudais dar intginas patronas da Martini-Henry?› Quai hai jau fatg observond la secretezza necessaria. El è anc sa servì, dond in tschegn vers mai, da mia tubachera. ‹Tranter marinars – Vus savais gea – bun tubac englais.› A l’isch da la cabina da timunar è el sa vieut: ‹Ma schai, n’avessas betg in pèr chalzers dals quals Vus pudessas desister?›, el ha auzà ina chomma. ‹Guardai be sez.› Las solas eran liadas en furma da sandala sut ses pes nivs cun cordas cuntschadas pliras giadas. Jau hai prendì nanavant in pèr vegl ch’el ha guardà plain admiraziun avant che prender quel sut il bratsch sanester. Ina da sias giaglioffas (cotschen-fieu) era pli che plaina cun patronas, or da l’autra (blau stgira) vargava or la ‹Retschertga da Towson etc.›. El pareva d’esser s’equipà perfetgamain per in ulteriur cumbat cun la dschungla. ‹Oh, mai, mai pli na vegn jau ad inscuntrar in tal um. Vus avessas stuì udir el a recitar poesias – igl eran schizunt sias atgnas, sco ch’el m’ha ditg. Poesias!› El ha vieut ils egls sa regurdond da tals daletgs. ‹Oh, el m’ha mussà fitg bler.› – ‹Stai bain›, hai jau ditg. El m’ha dà il maun ed è svanì en la notg. Magari ma dumond jau schebain jau al haja propi vesì – sch’i saja stà pussaivel d’inscuntrar ina tala creatira misteriusa…

Cur che jau sun ma sveglià curt suenter mesanotg, m’è vegnida endament si’admoniziun e l’allusiun da privels, quai che pareva giustifitgà avunda en la stgirezza stailida per ma far star en pe e far ina pitschna runda. Sin la collina ardeva in grond fieu e scleriva da temp en temp ils chantuns guerschs da l’edifizi da la staziun. In dals agents survegliava la provisiun d’ivur cun ina pitschna partiziun da noss nairs, ils quals eran vegnids armads per quest intent. En la profunditad da la dschungla però inditgavan rintgs da fieu cotschens, che flammegiavan e parevan da vegnir a la surfatscha e puspè sfundrar en la terra tranter colonnas fustgas, nairas sco charvun, il lieu dal champ nua ch’ils veneraturs da signur Kurtz faschevan lur guardia da tristezza. Las battidas monotonas d’in grond schumber emplenivan l’aria cun strasunadas fustgas e vibraziuns resunantas. Nà da davos il mir nair dal guaud udiv’ins, sco che tuna il sumsumar d’avieuls or da la masaina, il tun pesant da bleras vuschs dad umens che chantavan, mintgin per sai, ina u l’autra evocaziun. Quai aveva in effect remartgablamain durmentant sin mes senns mez alerts. Jau crai che jau saja ma durmentà, entant che jau pusava cunter la balustrada, fin ch’in sbratg andetg, in’immensa erupziun da furia sfranada, misteriusa, m’ha fatg siglir si tut consternà. Il sbratg è immediat stulì, e la brausla evocaziun cun ses effect calmant e durmentant ha puspè cuntinuà. Per casualitad hai jau guardà en la cabina. Ina glisch brischava lien, ma signur Kurtz n’era betg là.

Jau crai che jau avess sbragì sche jau avess cret a mes egls. Ma jau n’als hai l’emprim betg cret, talmain nunpussaivel ma pareva il fatg. En vardad eri bain uschia che jau era dal tuttafatg or da senn, e quai per spir tema, or da pura snavur che n’aveva da far nagut cun la segirezza da periclitaziun persunala. Quai ch’ha rendì il sentiment uschè surprendent, è – co duai jau explitgar quai – stada la frida interna che jau hai survegnì sco sche fiss vegnì sur da mai insatge incredibel e dal tuttafatg insupportabel tant per l’intelletg sco er per l’olma. Quai ha sa chapescha tegnì mo in batterdegl, e gist suenter ha la sauna raschun puspè survegnì il suramaun, a la quala la pussaivladad d’in assagl andetg, d’ina mazzacrada u d’insatge sumegliant che jau veseva a vegnir pareva directamain bainvis e consolant. Quella m’ha quietà talmain che jau n’hai gnanc fatg canera.

Dus pass davant mai durmiva in agent, enzuglià en in mantè, sin ina giaschera. Il sbragim n’al aveva betg sveglià; el runtgiva da bass; jau al hai laschà durmir vinavant e sun siglì a terra. Jau n’hai betg tradì signur Kurtz – igl era predestinà che jau n’al vegnia mai a tradir – i steva scrit che jau vegnia ad esser fidaivel al monster che jau aveva tschernì. Jau na pudeva betg spetgar da m’occupar tut sulet cun questa sumbriva – e fin il di dad oz na sai jau betg, daco che jau hai refusà a moda uschè schigliusa da parter cun insatgi l’eveniment sul, somber da lezz’ura.

Apaina che jau sun stà a riva hai jau vis ina passida – ina passida lada che manava tras il pastg. Jau ma regord anc co che jau sun ma ditg giubilond, ‹el n’è betg bun dad ir, el ruschna sin tuttas quatter, el tutga gia a mai!› Il pastg tut daguttava da la rugada. Jau gieva svelt, ils mauns furmads a pugns. Jau crai che jau aveva la stgira intenziun da ma bittar sin el e d’al patangar. Jau na sai betg. Jau hai gì intginas imaginaziuns idioticas. La dunna veglia che fascheva cun stgaina e cun il giat daspera m’è vegnida endament ed jau hai tuttenina sentì quant impertinent ch’igl era ch’ella dueva sa chattar a la fin d’ina tala istorgia. Jau hai vis ina rotscha pelegrins a sprizzar en l’aria plum or da carabinas da Winchester ch’els tegnevan puntads al chalun. Jau sun ma figurà che jau na vegnia mai pli a vegnir enavos tar la nav a vapur e che jau vegnia a viver sulet e senz’armas fin en l’auta vegliadetgna. Ina da questas tuppadads suenter l’autra, chapis. Jau ma regord er che jau hai scumbiglià las battidas dal schumber cun quellas da mes cor e che jau era cuntent d’udir co che quel batteva a moda quieta e regulara.

Jau sun suandà in mument la passida e sun alura ma fermà per tadlar. La notg era fitg clera: in spazi blau stgir, traglischant da rugada e glischur da las stailas, en il qual sa chattavan chaussas nairas senza sa mover. Jau hai gì l’impressiun d’avair percepì in pitschen moviment gist davant mai. Lezza notg era jau surprendentamain segir da tut. Uss hai jau bandunà las passidas e sun currì en in vast mez rudè (sfrignind per mamez, crai jau schizunt), per tagliar giu la via al moviment che jau aveva remartgà, per cas che jau aveva propi vis insatge. Jau hai fatg in rudè enturn Kurtz sco sche nus giugassan in gieu da mattatschs.

Jau al hai cuntanschì, e sch’el n’avess betg udì a vegnir mai, sche fiss jau probablamain er crudà sur el; ma el è anc stà si a temp. El è levà en pe, malsegir, lung, pallid, fustg, sco ina tschajerina evapurada da la terra, e ballantschava levet nivlus, mit davant mes egls; en il fratemp ardevan davos mes dies ils fieus tranter las plantas, ed il murmurar da bleras vuschs penetrava or dal guaud. Jau al aveva propi bloccà la via; ma chattond uss però en fatscha ad el, pareva jau puspè da vegnir tar mamez ed hai survesì il privel en tut sia purtada. Quella n’era tuttavia betg anc messa ord via. Mess il cas ch’el cumenzass a sbragir? Pudeva el er strusch star en pe, aveva el tuttina anc avunda forza en sia vusch. ‹Giai davent – As zuppai›, ha el ditg en ses tun bass. Igl era terribel. Jau hai guardà enavos. Nus ans chattavan radund trenta meters davent dal proxim fieu. Ina figura naira è stada en pe, è sa muvida sin lungas chommas nairas tras la glischur dal fieu, smanond lunga bratscha naira. Ella purtava corns – corns d’antilopa, crai jau – sin chau. In striun, in magi senza dubi; el veseva or diabolic avunda, ‹Savais Vus er tge che Vus faschais?›, hai jau scutinà. – ‹Dal tuttafatg›, ha el respundì, auzond la vusch per quest singul pled. Quella tunava per mai sco sch’ella vegniss da lunsch davent, ma dad aut – sco in appel tras in portavusch. Sch’el fa canera, essan nus pers, hai jau pensà. Quai n’era evidentamain nagin cas che sa laschava reglar tras ina pugnada, ed ultra da quai aveva jau in’aversiun fitg natirala da dar fridas a questa sumbriva, a questa figura erranta, torturada. ‹Vus vegnis ad esser pers›, hai jau ditg. ‹Pers dal tuttafatg.› Ins ha magari talas intuiziuns andetgas. Jau hai ditg precis il dretg pled, cumbain ch’el na pudeva gea en vardad betg esser pli pers che quai ch’el era gist en lez mument; lezza giada, cur ch’è vegnì tschentà il crap da fundament per nossa famigliaritad, la quella dueva alura tegnair ditg – ditg – fin la fin – ed anc sur quella or.

‹Jau hai gì immens plans›, ha el murmurà a moda indecisa. ‹Gea›, hai jau ditg, ma sche Vus empruvais da sbragir, alura As pitg jau en la chavazza cun...› Ni in crap ni in lain n’era en vischinanza. ‹Jau As vegn a stranglar›, sun jau ma curregì. – ‹Jau steva per far grondas chaussas›, ha el discurrì vinavant, cun ina brama en la vusch che m’ha fatg cular pli fraid il sang. ‹Uss vegn quest tup scroc...› – ‹Voss success en l’Europa è en tutta cas segirà›, al hai jau consolà cun insistenza. Jau vuleva evitar d’al stranglar, chapis – e pelvaira n’avess quai gea er betg gì bler senn pratic. Jau hai empruvà da rumper la magia, la magia greva e mitta da la dschungla che pareva d’al vulair trair vi da ses pez crudaivel cun svegliar en el instincts emblidads, crivs e la regurdientscha a la cuntentientscha da regls terribels. Be quai, da quai era jau persvas, al aveva chatschà a l’ur dal guaud, en la bostgaglia, vers la glisch dal fieu, il strasunar dals schumbers e da las evocaziuns perdurantas; quai sulet aveva carmalà si’olma senza leschas suror ils cunfins da giavischs lubids. E savais, la sgarschur dal mument na furmava betg l’aspectativa da survegnir ina giu per il chau – cumbain che jau era dal tuttafatg persvas da quest privel – mabain il fatg che jau aveva da far cun ina creatira, la quala na sa laschava dumagnar cun nagut suprem e cun nagut bass. Jau stueva, precis sco il nair, implorar el sez, si’atgna degeneraziun incredibla ed exaltada. Sur el era gist uschè pauc sco sut el ed jau saveva quai. El era sa stumplà davent da la terra. Al diavel cun el! El aveva sez sfratgà la terra en tocca. El era persul ed jau davant el na saveva betg sche jau steva per terra ubain ballantschava en l’aria. Jau as hai raquintà tge che nus avain ditg, as hai repetì las frasas che nus avain pronunzià – e tuttina – pertge tut quai? Igl eran pleds ordinaris, quotidians – ils pleds enconuschents ch’ins baratta mintga di. E vinavant? Davos quels steva, almain tenor mes resentir, la muntada terribla da pleds sco ch’ins als auda en siemis, da frasas ch’ins sbragia sut in dischariel. Olma! Sch’in uman ha insacura battì cun in’olma, alura jau. Jau na sun er betg ma dispità cun in nar. Sche vus ma crajais u betg – ses intelletg era dal tuttafatg cler, bain drizzà cun tutta forza sin sasez, ma nunturblà; e qua era da chattar mia suletta pussaivladad – ultra da l’autra sa chapescha, d’al sturnir sin il flatg, la quala pareva però pauc avantagiusa gia pervi da la canera inevitabla. Ma si’olma era confusa. Suletta en la cuntrada selvadia era ella ida en sasezza e – pelvaira – vegnida narra da quai. Jau aveva – sco chasti per mes putgads, suppon jau – da bittar lien in’egliada. Nagin’eloquenza avess pudì far stremblir tutta cretta en l’umanitad a moda uschè fundamentala sco che dueva far quai la finala l’erupziun da si’avertezza. El batteva er cun sasez. Jau veseva quai, udiva quai. Jau veseva il nunchapibel d’in’olma ch’enconuscheva nagina retegnientscha, nagina cretta e nagina tema e che batteva tuttina nunponderadamain cun sasezza. Igl è reussì da ma dominar vaira bain; suenter al avair mess a letg, m’hai jau però sientà il frunt, e las chommas tremblavan sut mai sco sche jau avess purtà da la collina siador blers quintals sin mes dies. E tuttina al aveva jau be sustegnì, ses bratsch ossus era stà enturn mes oss – e l’entir um na pasava betg bler dapli ch’in uffant.

Cur che nus essan partids l’auter di vers mezdi, è l’entir pievel, la preschientscha dal qual jau aveva sentì l’entir temp precisamain davos il sumbrival da las plantas, puspè sortida dals guauds, ha emplenì il cleragl, ha cuvert la collina cun ina massa da corps da bronz nivs, respirants, vibrants. Jau sun navigà in pitschen tschancun dal flum siador, hai alura vieut aval, e duamilli egls han suandà il cumportament dal diavel dal flum platschergnant, zappitschant, ravgius che pitgava l’aua cun sia terribla cua e suflava en l’aria fim nair. Davant l’emprima retscha, gist sper l’aua, sautavan trais umens, surtratgs da chau a pe cun terra cotschen clera, si e giu senza paus. Cur che nus essan puspè vegnids sper els vi, han els guardà nà vers nus, han zappà cun ils pes, han scurlattà ils chaus cornads e smanà lur corps scarlat; els han bittà en direcziun dal diavel dal flum in fasch plimas nairas, in pail rugnus cun cua pendenta, insatge che veseva or sco ina zitga setgentada; da temp en temp sbragivan tuts ensemen pleds nunchapibels che na tunavan betg pli uman; ed il murmurar profund da la massa, che chalava da temp en temp, tunava sco il responsori d’ina litania satanica.

Nus avevan purtà Kurtz en la cabina da timunar, perquai ch’igl era là in pau pli arius. Nà dal letg guardava el viador tras il barcun avert. In’agitaziun è ida tras la massa da corps umans, e la dunna cun l’ornament da chau en furma da chapellina e las vistas cotschen-fieu è sa precipitada fin a l’ur da la riva. Ella ha stendì or la bratscha, ha sbragì insatge, e l’entira fulla selvadia ha prendì si il sbratg urlond en in chor curt, svelt, senza flad.

‹Chapis Vus quai?›, hai jau dumandà.

El ha cuntinuà a guardar cun egliadas agitadas, desiderantas sper mai or, cun in’expressiun maschadada da brama e gritta. El n’ha betg respundì, ma jau hai vis a cumparair in surrir, in surrir inexplitgabel sin ses lefs senza colur, ils quals han il proxim mument tremblà a moda convulsiva. ‹Forsa betg?›, ha el ditg plaunsieu ed or da flad, sco sch’ils pleds al fissan vegnids prendids tras ina pussanza surnatirala.

Jau hai tratg vi dal tschivel da vapur, perquai che jau veseva ch’ils pelegrins a bord faschevan prontas lur buis sco en spetga d’ina legra furbaria. Cun l’urlar andetg dal tschivel da vapur è in moviment da terribla sgarschur ì tras la mar cumpacta da corps. ‹Betg! Betg! Vus als stgatschais›, ha insatgi clamà trumpà si da la punt. Jau hai cuntinuà a trair vi da la corda. Els èn sa vieuts e currids, siglids, sa ruschnads ed èn sa zuppads tremblond da la snavur sgulanta dal tun. Ils trais cumpogns cotschens eran sa bittads giu a la riva cun il chau cunter la terra, sco sch’ins als avess sajettà. Be la dunna cun sia pumpa barbara n’ha betg tremblà ed ha stendì cun in gest tragic la bratscha niva vers nus sur il flum che traglischava somber.

Ed alura han ils tamazis giu sin la punt cumenzà cun lur pitschen spass e da spir fim na pudeva jau vesair nagut pli.

Il current brin culava svelt or dal cor da la stgirezza ed ans ha manà vers la costa duas giadas uschè svelt sco quai che nus eran navigads ensi; ed er la vita da Kurtz curriva svelt e sa perdeva or da ses cor en la mar irreconciliabla dal temp. Il directur sa mussava fitg buntadaivel, ad el n’eran restadas naginas temas pli, el ha cumpiglià nus omadus cun in’egliada plain chapientscha e cuntentada: l’‹istorgia› era ida a finir sco ch’el be aveva pudì giavischar. Jau hai vis a s’avischinar il mument che jau vegniva a restar sco sulet dals aderents da la ‹metoda betg sauna›. Ils pelegrins ma suandavan cun egliadas scuidusas. Jau vegniva per uschè dir gia quintà tar ils morts. Igl è remartgabel che jau m’hai laschà plaschair questa classificaziun. Quest’elecziun tranter monsters che m’era vegnida chatschada a dies en il pajais somber da spierts miserabels, engurds.

Kurtz discurriva. Ina vusch! Ina vusch! Ella resunava profund, fin la fin. Ella ha survivì sia forza, sinaquai ch’el possia zuppar sut l’ornat da l’eloquenza la trista notg da ses cor. Oh, el cumbatteva! El cumbatteva! Tras ils deserts da ses tscharvè stanchel glischavan si be maletgs vags, maletgs da bainstanza e gloria che ses dun nunsurventschaivel da discurrer a moda elevada, nobla, laschava adina puspè nascher da nov. ‹Mia spusa, mias staziuns, mia carriera, mias ideas› – quai eran ils puncts da partenza per preschentar da temp en temp bels sentiments. La sumbriva dal Kurtz oriund steva sper il letg da malsaun da l’engion cun egls chavortgs che dueva vegnir sepulì en curt en la terra pura. Tant l’inclinaziun diabolica per ils misteris sco er l’aversiun infinita cunter quels – tut experientschas terrestras originaras che quest’olma, pli che saziada, aveva percurrì – han uss cumbattì ina l’autra ed èn sa maninfestadas en il regl suenter gloria faussa, distincziuns obtegnidas cun malizia, suenter tut las ensainas exteriuras da success e pussanza.

Da temp en temp era el terriblamain infantil. Tar ses return d’in nagliur-fantom, nua ch’el vuleva avair accumplì ses gronds plans, vuleva el vegnir beneventà a la staziun da retgs. ‹Sch’ins als mussa ch’ins è propi nizzaivel, alura na prendan las laudavaglias nagina fin pli›, aveva el per disa da dir. ‹Sa chapescha ch’ins sto far attenziun dals motivs ed adina eleger quels cun precauziun.› – Lungs tschancuns gulivs, che sa sumegliavan exactamain in l’auter, e rivas monotonas glischnavan sper la nav a vapur vi; nundumbraivlas plantas vegliandras guardavan dischinteressà sin quest miserabel fragment d’in auter mund ch’annunziava la midada, la conquista, il commerzi, las mazzacras e las benedicziuns. Jau guardava dretg or e timunava. ‹Serrai il barcun›, ha Kurtz ditg in di nunspetgadamain. ‹Jau na support uss betg da vesair quai.› Jau hai fatg sco giavischà ed in mument èsi stà quiet. ‹Oh, jau ta vi bain anc stgarpar il cor or dal corp›, ha el sbragì vers la dschungla invisibla.

Nossa maschina ha disditg – sco che jau aveva spetgà –, e per reparar il donn avain nus stuì sbartgar al piz d’in’insla. Quest retardament ha fatg stremblir l’emprima giada la fidanza da Kurtz. Ina damaun m’ha el dà in pachet palpiris ch’eran liads cun ina curegia. ‹Tegnì en salv quai per mai›, ha el ditg. ‹Quest miserabel cumpogn›, cun quai manegiava el il directur, ‹è bun da sfugliar mia valisch cur che jau na sun betg gist d’enturn. Il suentermezdi al hai jau puspè vis. El giascheva en dies, cun egls serrads, ed jau sun ma retratg bufatgamain, al hai però udì a murmurar: ‹Viver endretg, murir, murir...› Jau hai tadlà. Ma i n’è suandà nagut auter. Repetiva el en sien in pled u sa tractavi d’in fragment d’in artitgel? El aveva scrit per las gasettas ed aveva en il senn da puspè far quai, ‹per la derasaziun da mias ideas. Igl è in’obligaziun.›

La stgirezza en la quala el viveva, era nunpenetrabla. Jau al hai observà sco ch’ins guarda giu sin in um che sa chatta giudim ina profunditad nua ch’il sulegl na sclerescha mai. Ma jau n’hai betg gì bler temp per el, pertge che jau hai gidà il maschinist a prender dapart ils cilinders che perdevan, a stender ina stanga da colliaziun e tar sumegliantas lavurs. Jau viveva entamez in terribel virivari da ruina, glimadiras, vairas, claviglias, clavs da struvas, martels e taraders a spirala – tut chaussas che jau detestesch, perquai che jau na vegn betg a frida cun tut. Jau hai mess en urden la pitschna fuschina che nus avevan per fortuna a bord, ed hai lavurà senza paus tranter il plunder – danor sche jau aveva memia fermas snavurs per pudair star en pe.

Entrond jau ina saira tar el cun ina chandaila, sun jau stà surstà d’udir a dir el in pau tremblond: ‹Qua giaschel jau en il stgir e spetg la mort!› La glisch sa chattava pauc davent da ses egls. Jau m’hai sfurzà da murmurar insatge sco: ‹Ah, franc betg!› e sun restà davant giu sur el sco enguttà.

Insatge ch’avess sumeglià er be in pau las midadas ch’èn sa mussadas en ses tratgs n’hai jau anc mai vis avant e sper d’er mai pli vesair. Oh, jau n’era betg commuventà. Jau era plitost tschiffà. I pareva sco sch’in vel fiss stgarpà. Jau hai vis sin la fatscha d’ivur l’expressiun da luschezza sombra, d’in regl da dominar senza misericordia, da tema bugliacca – e d’ina desperaziun profunda e senza nagina speranza. Percurriva el anc ina giada sia vita, en lez mument extrem da savida absoluta, cun mintga singul desideri, cun mintga tentaziun e flaivlezza? El ha sbragì scutinond vers in maletg, ina fatscha – ha sbragì duas giadas, cumbain ch’i na tunava betg pli dad aut ch’ina fladada:

‹L’orrur! L’orrur!›

Jau hai stizzà la chandaila e bandunà la cabina. Ils pelegrins tschanavan en la cantina ed jau hai prendì en mia plazza visavi il directur; el ha auzà ils egls per ma bittar nà in’egliada plain dumondas, quai che jau hai però survesì cun success. El è sa pusà enavos, allegher e cun quest rir che sigillava las profunditads nunexprimidas da si’infamitad. Ina pluvida cuntinuanta da pitschnas mustgas schuschurava enturn la chazzola, la cuverta da maisa, noss mauns e fatschas. Tuttenina ha il boy dal directur chatschà ses chau nair impertinent tras l’isch ed ha ditg plain spretsch:

‹Mistah Kurtz – el mort.›

Tut ils pelegrins èn currids viador a guardar suenter. Jau sun restà enavos ed hai finì da tschanar. Jau crai ch’els m’hajan resentì sco nunditg dir. Be – en là ardeva ina chazzola – igl era cler, chapis vus – e dadora eri uschè terriblamain, terriblamain stgir. Jau na sun betg pli ì en vischinanza da l’um remartgabel ch’aveva giuditgà en tala moda davart il curs da la vita da si’olma. La vusch era stulida. Tge era uschiglio anc stà qua? Ma jau sai natiralmain ch’ils pelegrins han sepulì l’auter di insatge en ina fora da glitta.

Ed alura avessan els per pauc er sepulì mai.

Ma sco che vus vesais, na sun jau betg anc svanì lezza giada per suandar Kurtz. Quai n’hai jau betg fatg. Jau sun restà enavos a siemiar a fin il nausch siemi ed a cumprovar anc in’ultima giada a Kurtz mia fidanza. Destin! Mes destin! Ina curiusa chaussa, la vita – impunder a moda misteriusa logica uschè rigurusa per ina fin uschè nunimpurtanta. Il maximum ch’ins po spetgar da quai è in pau savida davart sasez – che vegn memia tard – ina surmesira da ricla inexauribla. Jau hai battì cun la mort. Igl è quai il cumbat il pli lungurus ch’ins po s’imaginar. Quel ha lieu en furma d’in cupidar fustg, ins n’ha nagin terren sut ils pes, nagut enturn sai, nagins aspectaturs; in scepticissem peniblamain lasch è qua, betg però la cretta a l’agen dretg ed anc main a quel da l’adversari. Sche quai è l’ultima sabientscha, alura è la vita in pli grond misteri che quai ch’intgins da nus crain. Jau sun stà a fil da spada davant la pli davosa pussaivladad per in’explicaziun ed hai stuì constatar – per mia umiliaziun – che jau na vegniva probablamain ad avair nagut da dir. Quai è il motiv daco che jau pretend che Kurtz era in um extraordinari. El aveva da dir insatge. Ed el scheva quai. Dapi che jau hai sez guardà enturn il chantun, chapesch jau er meglier il senn da quest’egliada che na pudeva bain betg vesair la flomma da la chandaila, ma ch’era tuttina vasta avunda per tschiffar l’entir mund, clera avunda per penetrar tut ils cors che battevan en la stgirezza. El aveva fatg giu quint – el aveva giuditgà. ‹L’orrur!› El era in um extraordinari. La finala era er quai l’expressiun d’ina sort cretta. El era avert, purtà da persvasiuns; en ses scutinar vibrava er sullevaziun, ina sbrinzla vardad – e quel mussava l’atgna maschaida da garegiament e gritta. E betg mi’atgna crisa èsi, vi da la quala jau ma regord il meglier – quella ma para dal tuttafatg grisch en grisch, senza furma, emplenida da dolurs corporalas e d’in spretsch negligent pe la passageritad da tuttas chaussas – e schizunt da questas dolurs sezzas. Na! Ses ultims muments parevi sco sche jau avess fatg tras. Tschert, el aveva fatg quest ultim pass, era ì enturn il chantun, entant ch’i m’era vegnì lubì da retrair il pe targlinant. E forsa fa quai l’entira differenza; forsa è tutta sabientscha, tutta vardad, tutta sinceradad condensada en quest mument inappreziabel cur che nus passain sur la sava vers l’invisibel. Forsa! Jau sper che mes pled final n’haja betg forsa medemamain demussà spretsch negligent. Bler meglier è stà qua ses sbratg – propi bler meglier. Quel è stà ina confirmaziun, ina victoria morala, per la quala el aveva pajà cun numerusas sconfittas, cun orrurs infinitas e terribels excess. Ma igl era stà ina victoria! Quai è il motiv, daco che jau sun stà fidaivel a Kurtz fin la fin e schizunt sur quella or, udind jau bler pli tard anc ina giada betg si’atgna vusch, mabain l’eco da sia grondiusa eloquenza, il qual m’è vegnì manà natiers d’in’olma – transparent e cler sco in cristal.

Na, els na m’han betg sepulì, cumbain ch’i dat in spazi da temp, vi dal qual jau ma regord be diffus, cun in smirvegl che fa sfradurs, sco vi da la traversada d’in mund nunchapibel, en il qual i na dat nagina speranza e nagina brama. Jau ma chattava danovamain en la citad da la fossa ed hai patì vesend la glieud che festinava tras las vias a prender davent in da l’auter in pau daners, a stranglar giuaden lur spaisa nundegna, a tragutter lur biera nunpussaivla, a siemiar lur siemis nunimpurtants, tups. Els mettevan en dischurden mes patratgs. Els eran penetraders, dals quals la savida davart la vita ma pareva ina prepotenza provocanta, pertge che jau era segir ch’els na pudevan betg savair las chaussas che jau saveva. Lur cumportament ch’era quel d’umans ordinaris che sa faschevan a la lavur conscient da la segirtad absoluta ma fascheva vegnir las ventgaquatter, sco sch’els fissan sa plaschids, en vista ad in privel ch’els na chapivan betg, en in cumportament da nar. Jau n’hai betg resentì in basegn spezial d’als sclerir, hai però stuì ma retegnair da betg rir ad els en lur fatschas ch’eran plain impurtanza tgutga. Jau poss bain dir che jau sun tut il temp betg propi ma sentì bain. Jau sun palandrà tras las vias ed hai sghignà a moda amara si per persunas tuttavia onuraivlas. Jau conced che mes cumportament è stà nunperdunabel, ma mia temperatura era lezs dis gea er darar normala. Las stentas da mia chara onda da ma puspè far vegnir en possa parevan d’esser invanas. I n’era betg mia forza corporala che stueva vegnir pupragnada, mabain mia fantasia che stueva vegnir calmada. Jau hai tegnì en salv il pachet da brevs che Kurtz m’aveva dà, senza savair precis tge far cun tut. Sia mamma era morta dacurt, tgirada, sco ch’ins m’ha ditg, da la spusa dal figl. In um bain rasà, da cumportament uffizial e che purtava egliers cun rom dad aur m’ha visità in di ed ha dumandà l’emprim discret e suenter a moda adina pli penetranta suenter tschertas chaussas ch’el numnava ‹documents›. Jau na sun betg stà surstà, pertge che pervi da quai aveva jau gia gì là or duas giadas dispita cun il directur. Jau aveva refusà da surdar er be il pli pitschen cedel or dal pachet ed hai uss er mussà envers l’um cun egliers la medema tenuta. La finala ha el cumenzà a smanatschar, ha pretendì vaira furius che la societad haja il dretg sin mintga minima infurmaziun che derivia da ses territoris ed ha manegià: ‹Las enconuschientschas da signur Kurtz areguard ils territoris nunperscrutads paran franc d’esser profundas ed unicas – pervi da sias grondas abilitads e las relaziuns deplorablas en las qualas el era vegnì: per quest motiv –› Jau al hai sincerà che las enconuschientschas da Kurtz, quant profundas che quellas pudevan er esser stadas, na s’extendevan ni sin problems da commerzi ni d’administraziun. Alura ha el appellà al renum da la societad: ‹I fiss in donn incalculabel, sche...› ed uschia vinavant. Jau al hai purschì il rapport davart ‹La suppressiun d’isanzas selvadias›, dal qual jau aveva stgarpà davent la copia. El ha tschiffà quel en tutta prescha, ma al ha bainbaud puspè returnà tirond cun spretsch il nas. ‹Quai n’èsi betg che nus avevan il dretg da spetgar›, ha el remartgà. ‹Na spetgai nagut auter›, hai jau ditg. ‹Igl ha be anc brevs privatas.› El è sa retratg smanatschond cun pass giuridics ed jau n’al hai mai pli vis; dus dis pli tard è però cumparì in auter cumpogn ch’ha ditg ch’el saja il cusrin da Kurtz e ch’è sa mussà seriusamain preoccupà da vegnir a savair tut ils detagls davart ils ultims muments da ses char parent. A l’ur m’ha el fatg a savair che Kurtz saja en sasez stà in grond musicist. ‹El avess pudì avair grond success›, ha ditg l’um, ch’era tant sco che jau sai in organist, cun chavels glischs, grischs ch’al pendevan sur il culier dal tschop da grass. Jau n’aveva nagin motiv da metter en dumonda sias pretensiuns; e fin oz na poss jau betg dir tge ch’era la professiun da Kurtz, schebain el aveva insumma gì insacura in e tgenin che saja stà il pli ferm da ses talents. Jau era stà da l’avis ch’el saja in pictur artist che scrivia per las gasettas ubain in schurnalist che saja bun da malegiar – ma schizunt il cusrin (il qual ha tratg tubac durant nossa conversaziun) na ma pudeva betg dir tge ch’el era atgnamain stà. El era in scheni universal – en quest punct sun jau ì d’accord cun il vegl cumpogn, il qual ha silsuenter sa fatg giu cun blera canera il nas en in grond fazielet da mangola ed è alura ì davent en agitaziun senila, suenter avair retschet intginas brevs da famiglia e notizias senza muntada. Per finir è anc arrivà in schurnalist, il qual pareva arsentà da vegnir a savair insatge dal destin da ses ‹char collega›. Questa visita m’ha fatg a savair ch’il champ d’acziun per propi da Kurtz dueva esser stà la politica ‹per il pievel›. L’um aveva survantscheglias spessas, gulivas, chavels curts, da zaidlas, purtava in monochel vi d’in bindel lad e m’ha confessà, cur ch’el era vegnì in pau pli chaud, che, tenor si’opiniun, Kurtz na savevi insumma betg scriver – ‹ma, pelvaira, co che quest um saveva discurrer! El ha tratg entiras radunanzas cun sai. El aveva cretta, chapis Vus mai? El aveva la cretta. El era bun da persvader sasez da crair tut, simplamain tut. El fiss stà in excellent manader per ina partida extrema.› – ‹Tgenina partida?›, hai jau dumandà. ‹N’emporta betg tgenina›, ha respundì l’auter. ‹El era in – in – extremist.› Sche jau na pensia betg er uschia? Jau al hai consentì. Or d’in interess spontan m’ha el dumandà sche jau sappia tge ch’al haja incità d’ir viadora. – ‹Geabain›, hai jau ditg ed al hai immediat surdà il famus rapport per publitgar quel, sche quai al paria inditgà. El ha surlegì quel en tutta furia, murmurond d’in cuntin per sasez, ha manegià che quai vegnia bain ad ir, ed è svanì cun sia preda.

Uschia m’è pli be restà a la fin in pachet satigl da brevs ed il maletg da la dunna. Ella ma pareva d’esser d’ina bellezza extraordinaria, jau manegel, si’expressiun era d’ina bellezza extraordinaria. Jau sai tuttavia ch’igl è er pussaivel da far dir manzegnas la glisch dal sulegl, e tuttina sentivan ins che nagin’inscenaziun inschignusa da glisch e posiziun na pudeva avair mess la fina glischur sur questa fatscha. Ella pareva pronta da tadlar senza resalva interna, senza disfidanza, senza pensar en la minima furma a sasez. Jau sun ma decidì d’ir sperasvi e da la surdar il maletg e las brevs persunalmain. Mirveglias? Segir. E forsa er anc in auter sentiment. Tut quai che Kurtz aveva possedì ina giada, m’era glischnà or da maun; si’olma, ses corp, sia staziun, ses plans, ses ivur, sia carriera. I restava be anc sia memoria e sia spusa – ed jau hai giavischà d’er surdar quai en ina tscherta relaziun al passà, da surlaschar tut quai che ma restava dad el a l’emblidanza, la quala furma l’ultima fin da noss destin communabel. Jau na sun betg ma dustà. Jau n’aveva nagina clera imaginaziun da quai che jau vuleva propi. Forsa eri l’expressiun d’ina maniera inconscienta, ubain ch’igl è succedì sut la pressiun d’ina da las necessitads beffegiantas che sa zuppan davos las realitads da la vita umana. Jau na sai betg tge ch’igl era. Jau na sun betg bun da dir quai. Ma jau sun ì.

La memoria vi dad el era, pens jau, sco las autras memorias vi da morts che sa rimnan en la vita da mintga um – ina leva impressiun en il tscharvè da sumbrivas ch’èn s’imprimidas giond svelt sperasvi; ma davant la porta auta, pompusa, tranter las chasas imposantas d’ina via che parevan calmas e venerablas sco in’alea da santeri bain mantegnida, steva tuttenina ses maletg puspè davant mai, co ch’el giascheva sin la purtantina ed avriva engurd la bucca sco sch’el vuless tragutter l’entir mund cun tut ses abitants. El steva sco vivent davant mai – betg main vivent che quai ch’el era stà insacura – ina sumbriva che bramava suenter in conturn pompus, suenter ina realitad pompusa. Ina sumbriva, pli stgira che quella da la notg, ed enzugliada noblamain en las undas d’in’eloquenza surumana. Il maletg ma pareva da persequitar fin en chasa – la purtantina cun ses purtaders suls, la fulla selvadia dals veneraturs respectabels, la sombrezza dal guaud, la glischur dal flum tranter las rivas stgiras, las battidas dal schumber, regularas e surdas sco quellas d’in cor – dal cor da la stgirezza victura. Igl era in mument da triumf per la cuntrada selvadia, in avanzar andetg, arsentà da vendetga, il qual jau, sco ch’i pareva, dueva stuair tegnair si tut sulet, per amur dal salit d’in’autra olma. E la regurdientscha a quai che jau al aveva udì a dir là, entant ch’ils cornads sa faschevan sentir davos mes dies en la traglischur da las flommas, en il taschair dal guaud, questas frasas rutas giu m’èn puspè vegnidas endament, eran puspè d’udir en lur simpladad terribla, fatala. Jau sun ma regurdà da si’argumentaziun infama, sias smanatschas sceleradas, l’immensa dimensiun da ses pli bass desideris, la degeneraziun, las dolurs e la terribla tema da si’olma. Gist suenter al crajeva jau puspè da vesair davant mai calm e ruassaivel, co ch’el m’ha ditg ina giada: ‹Quest quantum ivur tutga propi a mai. La societad n’ha pajà nagut persuenter. Jau al hai sez purtà ensemen sut vaira grond privel persunal. Hm, igl è in cas difficil. Tge crajais che jau dueva far – far resistenza? Co? Jau na vi nagut auter che giustia...› El na vuleva nagut auter che giustia – nagut auter che giustia. Jau hai tratg il scalin davant in isch da mahagoni en l’emprima auzada, ed entant che jau spetgava, ma pareva el da fixar or dals vaiders, cun l’egliada vasta, immensa che cumpigliava l’entir mund, condemnads e spretschads. Jau crajeva d’udir il sbratg scutinà: ‹L’orrur! L’orrur!›

Igl ha cumenzà a far brin. Jau aveva da spetgar en ina stiva ariusa, fitg pitschna, cun trais autas fanestras che tanschevan dal palantschieu fin tar il palantschieu sura e che parevan sco trais colonnas glischantas, enzugliadas. Las chommas ed urs da las mobiglias entagliads, surdorads traglischavan en conturas fustgas. Il chamin da marmel aut pareva alv e fraid sco in monument. In grond pianino steva massiv e pesant en in chantun, cuvert qua e là cun puncts glischants fustgs, sco in sarcofag somber, pulì. In aut isch è s’avert e puspè sa serrà. Jau sun stà en pe.

Ella m’è vegnida encunter, vestgida en nair, cun in chau alv che s’avischinava tras il stgir. Ella era en cordoli. Igl era passà dapli ch’in onn dapi sia mort, dapli ch’in mez onn dapi ch’era arrivada la novitad. I pareva sco sch’ella na vuless mai emblidar ed esser en perpeten en cordoli. Ella ha prendì mes dus mauns en ils ses ed ha murmurà: ‹Jau aveva udì che Vus vegnias a vegnir.› Jau hai remartgà ch’ella n’era betg fitg giuvna – jau manegel betg fitg da matta. Ella era propi abla da dar fidaivladad, cardientscha ed amur. La stanza pareva dad esser vegnida pli stgira, sco sche tut la glisch fustga da la saira nivlusa fiss fugida sin ses frunt. Quests chavels brigliants, la fatscha fustga, las survantscheglias puras parevan d’esser circumdads d’ina glischur argientada, or da la quala ma guardavan ils egls stgirs. Si’egliada era da buna fai, profunda, famigliara e fidaivla. Ella purtava ses chau contristà sco sch’ella fiss loscha sin ses cordoli, sco sch’ella vuless dir: ‹Jau, jau suletta sun buna d’esser en cordoli per el sco quai ch’el merita.› Anc durant che nus ans devan il maun, è vegnida in’expressiun da tala tristezza sur sia fatscha che jau hai enconuschì en ella ina da quellas creatiras che n’èn betg naschidas sco termagl dal temp. Per ella era el mort pir ier – na, precis en questas minutas. Jau veseva ella ed el il medem mument – sia mort e ses cordoli – jau veseva ses cordoli il mument da sia mort. Chapis vus quai? Jau als veseva a medem temp, jau als udiva a medem temp. Ella aveva ditg cun ina profunda fladada: ‹Jau sun quella ch’è restada.› Maschadà cun questa lamentaschun desperada, crajevan mias ureglias spannegiadas d’udir cleramain l’ultim scutinar ch’inditgava sia perdiziun perpetna. Jau ma dumandava tge che jau fetschia qua ed aveva in sentiment da panica sco sche jau avess ristgà da ma render en in lieu nua che vegnan tegnids misteris crudaivels, absurds, dals quals nagina creatira umana na dastgava prender part. Ella m’ha envidà da prender plaz. Nus essan sesids giu. Jau hai mess plaunsieu il pachet sin la pitschna maisa ed ella ha mess in maun sisur… ‹Vus al enconuschevas bain›, ha ella murmurà suenter in taschair curt e trist.

‹Là or sa sviluppa svelt ina tscherta famigliaritad›, hai jau ditg. ‹Jau al enconuscheva uschè bain sco ch’in um po insumma enconuscher in auter.›

‹E Vus al avais admirà›, ha ella ditg. ‹Igl era nunpussaivel d’al enconuscher senza al admirar, navaira?›

‹El era in um remartgabel›, hai jau ditg malsegir. Alura hai jau cuntinuà sut l’impressiun da si’egliada fixa che pareva da spetgar ch’i cumparian ulteriurs pleds sin mes lefs: ‹Igl era nunpussaivel da betg...›

‹Charezzar el›, ha ella cumplettà en prescha, uschia che jau hai taschì confus. ‹Pelvaira! Pelvaira! Sche Vus tirais però en consideraziun che nagin n’al enconuscheva uschè bain sco jau! Jau possedeva sia confidenza preziusa. Jau al enconuscheva il meglier.›

‹Vus al enconuschevas il meglier›, hai jau repetì. E forsa era quai uschia. Ma cun mintga pled che vegniva ditg, daventava la stanza pli e pli stgira e be ses frunt, glisch ed alv, restava sclerì da la glisch inextinguibla da cretta ed amur.

‹Vus eras ses ami›, ha ella cuntinuà. ‹Ses ami›, ha ella repetì in pau pli dad aut. ‹Quel stuais Vus esser stà, sch’el As ha dà quai ed As ha tramess tar mai. Jau sent che jau poss discurrer cun Vus ed, oh!, jau stoss discurrer. Jau vi che Vus – Vus ch’avais udì ses ultim pled, sappias che jau meritava el… I n’è betg luschezza… Geabain! Jau sun loscha da savair che jau al chapiva meglier che mintgin auter sin quest mund – quai m’ha el sez ditg. E dapi che sia mamma è morta, n’hai jau gì nagin, nagin, cun il qual...›

Jau tadlava. Il stgir daventava pli e pli profund. Jau n’era gnanc dal tut segir, schebain el m’aveva dà il dretg pachet. Jau crai schizunt ch’el vuleva che jau guardia d’in tut auter fasch da ses palpiris, il qual jau hai vis a sfegliar suenter sia mort il directur sut la lampa. E la dunna ha discurrì, e sia dolur è sa schliada en la tschertezza da mi’affecziun; ella discurriva sco che umans ch’han said baivan. Jau aveva udì che la famiglia dad ella aveva dischapprovà ses spusalizi cun Kurtz. El n’era betg stà ritg avunda, u insatge da quest gener. E propi na sai jau betg, schebain el n’è betg forsa stà si’entira vita pover. El m’aveva dà inqual motiv da crair ch’i saja stà la rebelliun cunter sia povradad relativa ch’al haja manà ora là.

‹...Tgi na fiss betg stà ses ami ch’al ha udì insacura a discurrer›, ha ella ditg. ‹El ha tratg tar sai ils umans tras il meglier en els.› Ella m’ha guardà pitgiv en fatscha. ‹Quai è il dun dals pli gronds›, ha ella cuntinuà, e sia vusch bufatga pareva purtada da tut ils auters tuns, plain misteris, desperaziun e quitads che jau aveva udì insacura – dal ramurar dal flum, dal schemair da las plantas en il stemprà, dal murmurar d’ina massa agitada, da pleds nunchapibels, strusch pli perceptibels, clamads da lunsch davent, dal scutinar d’ina vusch che discurriva nà da l’autra vart da la sava vers la stgirezza eterna. ‹Ma Vus al avais gea udì! Vus savais quai!›, ha ella clamà.

‹Geabain, jau sai quai›, hai jau ditg cun insatge sco desperaziun en il cor, tschessond però a la cretta ch’era en ella, a la gronda illusiun salvanta che glischava cun burnida betg terrestra tras la stgirezza, tras la stgirezza victoriusa, da la quala jau n’avess betg pudì proteger ella, da la quala jau n’avess gnanc pudì proteger mamez.

‹Tge sperdita per mai – per nus!›, è ella sa curregida cun grondezza magnifica. Alura ha ella agiuntà murmurond ‹per il mund›. En l’ultima splendur tranter stgir e cler hai jau pudì vesair a glischar ses egls ch’eran plains da larmas – da larmas che na vulevan betg crudar.

‹Jau sun stada fitg ventiraivla – fortunada – fitg loscha›, ha ella cuntinuà. ‹Memia loscha, in curt temp. Ed uss sun jau disfortunada – per mi’entira vita.›

Ella è s’auzada; ses chavels traglischants parevan da tschiffar l’ultim rest da glisch en ina glischur dad aur. Er jau sun stà si.

‹E da tut quai›, ha ella cuntinuà tut trista, ‹da tut sias speranzas, sia grondezza, ses cor nobel e fin na resta nagut – nagut auter ch’ina regurdientscha. Vus ed jau...›

‹Nus vegnin adina a pensar ad el›, hai jau ditg cun prescha.

‹Na›, ha ella clamà. ‹Igl è nunpussaivel che tut quai duess esser pers – ch’ina tala vita duess esser vegnida unfrida per laschar enavos nagut auter che tristezza. Vus savais ch’el aveva gronds plans. Er jau saveva da quai. – Jau n’als pudeva forsa betg chapir – ma auters savevan da quai. Insatge sto restar enavos. Almain ses pleds n’èn betg morts.›

‹Ses pleds vegnan a restar›, hai jau ditg.

‹E ses exempel›, ha ella scutinà a sasezza. ‹Ils umans guardan si tar el, sia buntad resplendeva or da mintgina da sias ovras, ses exempel...›

‹Quai è vair›, hai jau ditg, ‹er ses exempel. Geabain, ses exempel, quai hai jau emblidà.›

‹Jau però betg. Jau na poss – na poss betg crair quai – almain uss betg anc. Jau na poss betg crair che jau na duai mai pli vesair el, che nagin n’al duai vesair pli insacura. Mai, propi mai pli.›

Ella ha stendì or la bratscha sco suenter ina figura che sa retira, ha stendì quella naira, cun mess ensemen ils mauns sblatgs, a travers la strivla da glisch graschla da la fanestra cun sia glischur fustga. Mai pli vesair el! Jau al veseva gist lezza giada cler avunda. Jau vegn a vesair quest spiert eloquent uschè ditg sco che jau viv, vegn er a vesair ella, ina sumbriva tragica, famigliara, ella che ma regurdava cun quest gest ad in’autra figura tragica; a l’autra ch’aveva, cuverta cun meds miraculus senza effect, stendì bratscha niva, brina sur la glischur infernala dal current, dal current da la stgirezza. Ella ha tuttenina ditg fitg da bass: ‹El è mort sco ch’el aveva vivì.›

‹Sia fin›, hai jau ditg, entant ch’ina ravgia mitta sa dasdava en mai, ‹è stada en tuts reguards degna da sia vita.›

‹Ed jau na sun betg stada tar el›, ha ella murmurà. Mia ravgia ha fatg plazza ad in sentiment da cumpassiun infinita.

‹Tut quai ch’ha pudì vegnir fatg...›, hai jau murmurà.

‹Oh, ma jau crajeva pli ferm en el che mintgin auter sin terra – dapli che si’atgna mamma, dapli ch’el sez. El duvrava mai! Mai! Jau avess tegnì en salv mintga suspir, mintga pled, mintga segn, mintg’egliada sco in stgazi.›

I ma pareva sco d’avair in maun da glatsch sin mes pez. ‹Betg›, hai jau ditg cun vusch stenschentada.

‹Ma perdunai. Jau – jau – hai – cumplanschì ditg sia mort en silenzi… Vus eras tar el – fin la fin. Jau pens a sia solitariadad. Nagin n’al era datiers per al chapir sco che jau al avess chapì. Forsa er nagin per udir...›

‹Fin il pli davos›, hai jau ditg tremblond. ‹Jau hai udì ses ultims pleds...› Sinaquai sun jau m’interrut spaventà.

‹Als repetì›, ha ella ditg en gronda dolur. ‹Jau vi – jau vi – insatge – insatge per – per pudair viver vinavant cun tut.›

Jau era datiers da sbragir: ‹N’udis betg?› Il stgir als repetiva enturn enturn nus, scutinond stinadamain, en in scutinar che pareva da crescher a moda smanatschanta, sco l’emprim scutinar d’in stemprà sa dasdond: ‹L’orrur! L’orrur!›

‹Ses ultim pled – e pudair viver vinavant cun quel›, ha ella murmurà. ‹Na chapis Vus betg che jau al charezzava – al charezzava, al charezzava!›

Jau sun ma prendì ensemen ed hai ditg plaunsieu:

‹L’ultim pled ch’el ha pronunzià è stà – Voss num.›

Jau hai udì in lev suspir ed alura è mes cor stà airi, è sa fermà andetgamain davant in terribel sbratg giubilant, davant in sbratg da triumf nunchapibel e da dolur inexprimibla. ‹Jau hai savì quai, hai savì cun segirezza!...› Ella saveva quai. Saveva cun segirezza. Jau l’hai udì a bragir; ella aveva zuppà la fatscha en ils mauns. Jau hai gì il sentiment sco sche la chasa stuess dar ensemen anc avant che jau vegniss da mitschar, sco sch’il tschiel ma stuess crudar sin il chau. Ma nagut n’è capità. Il tschiel na dat betg ensemen pervi d’ina tala piculezza. Fiss el bain crudà ensemen sche jau avess rendì a Kurtz la giustia ch’el meritava? N’aveva el betg ditg sez ch’el na giavischia nagut auter che giustia! Ma jau na sun betg stà bun da far quai. Jau n’hai betg pudì dir quai ad ella. I fiss stà memia stgir, bler memia stgir...»

Marlow ha chalà da discurrer e seseva là diffus e senza dir pled, en la posiziun dal buda che meditescha. Nagin n’è sa muvì in mument. «Nus avain manchentà il cumenzament dal refluss», ha il directur ditg tuttenina. Jau hai auzà il chau. La sbuccada era circumdada d’ina strivla da nivels naira, e la via d’aua ruassaivla che manava tar las pli davosas fins dal mund, culava somber, sut tschiel cuvert, sco en il cor d’in’immensa stgirezza.