[ 255 ]
- Vox populi, vox Dei
Binayaan nyato si Isagani pinagtatalumpatian su saiyang mga katood. Sa tahaw kan saiyang gambira, dominolok saiya an sarong capista sa pagsabi saiya na muya syang makaolay ni Padre Fernandez, saro sa mga [ 256 ]catedratico de ampliacion.
Dai nakapagkaalo si Isagani. Sa saiya si Padre Fernandez sarong tawong kagalanggalang na gayo: iyo an saro na pinaliliban nya kun manongod sa pagatake sa mga fraile.
“Asin anong muya ni Padre Fernandez?” an saiyang hapot.
Kominirogkirog su capista; magabat su boot ni Isagani na nagsonod saiya.
Si Padre Fernandez idtong na satong nakita sa Los Banos, naghahalat sa saiyang lambanan grave asin mamondo, korondot su kiray na baga naghohorophorop. Bominuhat pagkakita ki Isagani na palaog, pinataratara ito na iginawgaw su kamot, asin pinintoan su tata; dangan naglakawlakaw sa magibongibong na sogod kan saiyang lalamban. Si Isagani tindog naghahalat na pakiolayan.
“Ginoong Isagani,” an sabi sa katapusan sa sarong tingog na malodoklodok; “maghale sa bintana nadangog ko ikang nagtatalumpati huli ta, dahel ta ako tisiko, marahay an sakong pagdangog, asin boot kong makighoron saimo. Sa giraray namuyahan ko an mga bagong tawo na malinaw na gayong minapahayag asin may rogaring na palakaw sa pagisip asin sa paggawe, ano sako, kun an saindang mga pakiran laen man kan mga sakuya. Kamo, siring sa sakong nadangog, nagkaigwa nin pamanggi kasubanggi, dai ka magsarahotanan ...”
“Dai ako nagsasarahotanan!” an saligbaton ni Isagani.
“Lalong marahay, iyan nagpapatotoo na inaako mo an akibat kan saimong mga gawe. Sa gabos kaini, maluwas na maraot an saimong gibo kun ika magretraktar, dai ko ika binabasol, pinababayaan ko sana su mga pigsabi duman kasu banggi, huli ta sa katapustapusi, talingkas ka sa pagsabi dapit sa mga dominico kan sai mong pighohona, ika bako ming discipulo; kan taon sanang ini nagkaigwa kaming dangog na uya ka samuya, alonggating ngunyan na taon dai ka na samo. Dai ka maghona na aarongon ko an mapadapit sa pagromdom sa utang na boot, dai; dai ko sasayangon an sakong panahon sa mga kamangmangan na mga vulgar. Ipinaapod ko ika, huli ta sa paghona ko huli ta pinaghohona ko na garo ka sa kadikit na mga estudiante na minagibo huli sa pagtiwala asin huli ta muya ko an mga tawong [ 257 ]mga tiwala, nagsabi ako sa sakong sadiri, ipapaliwanag ko ki Ginoong Isagani.”
Ominorong nin kadikit si Padre Fernandez asin pinadagos su saiyang paglakawlakaw, doko sa salog su paghiling.
“Makakatukaw ka kun muya mo,” an saiyang padagos na tataramon; “ugale ko an paglakawlakaw kun nagtataram ta sa bagay na ini minaabot sakong marahay an mga pakiran.”
Nagpadagos nin pagtindog si Isagani, su saiyang payo halangkaw, naghahalat na ibalad ni Padre Fernandez su bagay.
“Labi nang walong taon na ako catedratico,” an padagos ni Padre Fernandez na naglalakawlakaw, “asin namidbidan ko asin napagtratar an mahigit sa duwang ribo may limang gatos na mga bagong-tawo; tinokdoan ko sinda asin hininguha kong maedukar, itinanom ko sa sainda an principios nin sandagan, karapatan asin, minsan siring, sa mga panahon na ini na kaniguan na mga huringhuding laban samuya, dai ako nakahiling nin nangahas na mangatig kan saiyang mga sombong kun nasa atubang nin sarong fraile. .. minsan lamang sa halangkaw na tingog sa atubang nin siring na katawohan ... Igwa nin mga bagong-tawo na sa likod pinagpapakaraot kami asin sa atubang naharadok sa samong kamot asin dara an sa dustang hoyom nagpapakilimos kan samong paghiling! Puf! Anong muya mong gibohon nyamo sa siring na mga linalang?”
“An sala bako nanggad na sainda, Padre,” an simbag ni Isagani; “an sala na sa mga nagtokdo sainda na maging mga hipocrita, sa mga nagmamabangis sa hiwas na kaisipan. Digdi na gabos na talingkas na kaisipan, an gabos na tataramon na bakong aniningal kan boot kan makabagsikan, pinapamugtak na filibusterismo asin aram mong padagos an kahologan kainiho. !Rongaw an huli sa kamuyahan nin pagsabi sa halangkaw na tingog kan saiyang sa isip, minasapagalaman na magtios nin mga pagoosig!”
“Anong mga pagosig an kinaipuhan na saimong tioson?” naghapot si Padre Fernandez na itinongkahal su payo; “bakong pinabayaan taka na hiwas na makapagsabi sa sakong klase? Alagad, saro kang maliban-lamang na, kun cierto an saimong pigsasabi, sukat nyakong sagweon, sa pagpani-pangkagabsan kan pagsusundan, sa [ 258 ]paglikay na makalakop an maraot na halimbawa!”
Hominoyom si Isagani.
“Pinasasalamatan ko ika asin dai ako magpapahayag kun ako sarong malibang lamang; aakoon ko an saimong apod tanganing akoon mo man an sakuya na ika saro man na maliban lamang; asin mantang bakong mga maliban lamang an satong paghohoronan, asin dai man nyato ipamimintakasi an satong rogaring na pagkatawo, an sakong kaisipan mapadapit sakuya, hinahagad ko sa sakong catedratico na taohan nin ibang giro an bagay na siring.”
Si Padre Fernandez, minsan ngani an saiyang mga principio mga liberal, itinongkahal su payo asin hiniling pano nin pagtaka si Isagani. An hagbayon na ito labis pa katalingkas ki sa saiyang pinaghohona; minsan ngani pinagaapod nyang catedratico, sa irarom pinagtratar syang sa kapantaypantay, mantang minatogot nin mga pagpapadamno. Siring sa marhay na diplomatico, si Padre Fernandez bako sanang ominako kan pangyari, kundi sya mansana nagdata kaito.
“Matanos asin marahay!” an sabi, “alagad dai mo ako hilingon na saimong catedratico; ako sarong fraile asin ika sarong estudianteng filipino, dai lumabi, dai kumulang! asin ngunyan hinahapot ko ika ano an boot samuya kan mga estudianteng filipino.”
Dai lamang pinaghahalat su hapot; si Isagani bakong handa. Sarong bono, na pananale sanang isinaksak alintangan naggigibo kan kuta, siring sa sabi sa eskrima. Si Isagani na bilang nakilagnan, nagsimbag nin sarong panaleng pagantoro siring sa adal pang nangangalasag:
“!Na otobon nindo an saindong katongdan!” an sabi.
Tominanos si Fray Fernandez; garong cañonazo su pagdangog nya kan hapot.
“!Na otobon nyamo an samong katongdan!” an saiyang olit na tominanos na gayo nin tindog; “dai kami nagootob kan samuyang katongdan? anong mga katongdan an itinatalaga nindo samuya?”
“Su mga katongdan mansana na sa rogaring na gayo nindong kabot-an ibinugtak nindo sa saindong sadiri paglaog nindo sa orden asin pakalihis, kan nasa laog na, su pinagmarahay pa nindong ibugtak! Alagad, bilang sarong estudianteng filipino, dai ako naghohona na inaapod ako sa pagsiyasat kan saindong gawe dapit sa sa[ 259 ]indong mga pagsusundan, dapit sa catolicismo, dapit sa pamahalaan, dapit sa banwaan na filipino asin sa kabilogan sa kasangtawohan; mga bagay iyan na sukat nindong husayon sa saindong mga kagtogdas, sa Papa, sa pamahalaan, sa mga tawo, o sa Dios; bilang estudianteng filipino, ikokotod ko an sakong sadiri sa saindong katongdan samuya. An mga fraile en general, mantang iyong mga inspectores kan pagtokdo sa mga lalawigan, asin an mga dominico, en particular, kan bilogon ninda sa saindang mga kamot an pagadal kan mga bagong-tawong filipino, sinadiri ninda an kapangakoan, sa atubang nin walong laksang mga nageerok, sa atubang kan Espana asin sa atubang nin kasangtawohan, na kabtang kami, na pakarhayon an aki pang banhi, dapit sa kalag asin sa hawak, sa pagkanoro saiya pasiring sa kamongayahan, lumalang nin sarong banwaan na may dangog, mauswag, maisip, banal, dalisay asin dayupot. Ngunyan mahapot man ako, ano inotob kan mga fraile su saindang kapangakoan?”
“Pinagootob mi...”
“Ah, Padre Fernandez,” an saligbaton ni Isagani; “ika sa ibabaw kan daghan an kamot makakasabi na nagootob, alagad an kamot sa ibabaw kan puso kan orden, dai ka makakapagsabi nin siring na dai mo malinglang an saimong sadiri! Ah, Padre Fernandez! kun nasa-sa-atubang ako nin sarong tawo na sakong hinahalagahan asin iginagalang, muya ko pang ako an isombong ki sa ako an magsombong, muya ko pang ipaglaban ko an sakong sadiri ki sa makapaglapastang ako. Alagad, mantang lominaog na sa mga pagpapaliwanag, sumagkod kita sa katapusan! Paano an pagotob kan saindang katongdan an mga nagiinspeksiyon kan pagtokdo sa mga banwaan? Sa pagolang kaiyan! Asin digdi su mga bominilog kan mga pagaradal, su mga boot magpakarhay kan isip kan mga bagong-tawo, na dai ilinalabot an siisay pang iba, paano an pagotob kan saindang katuyohan? Sa pagsagpong sunod sa mahihimo kan mga pakatalastas, sinisigbo an bilog na laad asin gambira, binabawasan an gabos na karapatan, iyo-iyong resorte kan kalag, asin itinatanom samuya an mga sa gugurang na kaisipan, mga bolok na pakasabot, mga palsong pagsusundan na dai ikakabagay sa pagkabuhay nin kauswagan! Ah! kun, dapit sa pagpakaon sa mga bilanggo an pinagoorolayan, kun sa pagtamo nin [ 260 ]ikabubuhay nin mga criminal, an pamahalaan minamokna nin sarong subasta sa paghanap kan poster na makadusay nin orog karahay na mga kondisyon sa pagpakaon, itong kulang nin panganib na makapagadan sainda sa punaw, kun iyong pinagoorolayan an pagtao nin kalagunon na kabasogan sa bilog na banwaan, magtao nin kabasogan sa mga bagong-tawo, sa kabtang na orog na maginhawa, sa ngapit iyo na an bansa asin an gabos, an pamahalaan bako sanang dai minamokna nin ano man na subasta, kundi ibinobogkos an kapangyarihan sa pangkat na ito na baga naghahambog na dai boot kan pagtokdo, na habo nin ano man na kauswagan. Anong masasabi nyato kun an tagapagtamo nin ikabu buhay kan mga nasa bilanggoan, pakatapus na magkaigwa nin kasunduan sa pamamatahaw nin panglilinglang, pabayaan na magluya sa paglulungsi an saiyang mga bilanggo, sa pagtao sainda kan gabos na mga bolok asin kan mga bahaw na, asin magsarahotan sa pagsabi na dai dapat magkaigwa an mga bilanggo nin marhay na ginhawa, huli ta an marhay na ginhawa minadara nin mga maogmang kaisipan, huli ta an kaogmahan minapaorog karahay sa tawo, asin ta an tawo dai sukat maging orog karahay huli ta magkakanigo sa tagapag tamo magkaigwa nin dakol na mga criminal? Anong masasabi nyato kun ngapit an pamahalaan asin an ta gapagtamo magkasapakat huli sa sampolo o kagduwang cuartos na nakokoa manongod sa lambang criminal, lima an sinasakamot kan saro?”
Nanggogoop si Padre Fernandez.
“Magagabat na mga sombong iyan,” an sabi, “asin ika minalangpas ka sa kotod kan satong kasunduan.” “Dai, Padre; padagos kong sinasambit an mapadapit sa mga nagaaradal. An mga fraile, asin dai ako minasabi na kamo, huli ta dai ko ika isinasalbog sa kagabsan, an mga fraile kan gabos na mga ordenes naging mga tagapagtamo nyamo dapit sa ikabubuhay nin isip asin nagsasarabi asin nagbabaralangibog, daing and man na kasopganan, na dai magkakanigo na kami magpakanood huli ta sarong aldaw mapaharayag kami na kami mga talingkas! Ini sarong paghabo na magkaigwa nin marhay na ginhawa an bilanggo tanganing dai mapakarhay asin lumuwas sa bilanggoan. An pakatalingkas sa tawo iyo an pakanood kun dapit sa isip, asin an paghabo kan mga fraile na makanood kami iyo an ginigikanan na [ 261 ]kami dai magkasirinangan!”
“Daing ibang tinotokdoan kundi itong magkakanigo!” an baga daing paghalagang simbag ni Padre Fernandez; “Tokdoan an mga tawong daing caracter asin bakong marhay an ugale sarong pagbasangbasang kan pagtokdo na iyan.”
“Asin ano ta igwa nin mga tawong daing caracter asin marhay na kaugalean?”
Kominirogkirog su dominico.
“Mga kakundian na sinososo kaiba kan gatas, na hinahangos sa laog kan angkos ... anong maaraman ko?”
“Ah dai, Padre Fernandez!” panale sanang hominagayhay su hagbayon; “habo mong tulahokon an pinagoolayan, dai ka boot dumung-aw sa bong-aw ta nahahandal kang makita mo duman an anino kan saimong mga tugang. Kun ano kami, saindong kagigibohan. An banwaan na pinasasakitan, pinipirit na magsaginsagin; sa pinapaindahan kan katotoohan, itinatao an kaputikan; an nagiging mapinasakit, nagbabatyag nin mga oripon. Daing mabansay na kaugalean, sabi mo, nama! an mga estatistica mangyaring makahimutik saimo, tara digdi daing ginigibong mga crimen siring sa kadaklan na mga banwaan, na nagkakaburuta kan saindang mga aso nin pagka-mga-paratokdo nin mabansay na mga kaugalean. Alagad, habo kong analisaron ngunyan kun ano an minabilog kan pangungugale huli ta minalaog an marhay na ugale sa kinamtan na adal, oyon ako saimo na igwa kaming mga kakundian. Siisay kaiyan an igwa nin kasalan? O kamo na sa laog nin tolo may kabangang abda na sa saindong mga kamot an samuyang palumbara kami na minadayapot bilzag sa ano man na bagay? Kun pakalihis nin tolong abda may kabanga, daing ibang nahaman kan escultor kundi sarong tawo-tawo, taigang mangmang na gayo iyan.”
“Okun bakong marhay su ginamit na ramas.”
“Orog nang gayong mangmang, huli ta batid nang bakong marhay su ramas, dai pa giraray hinaboan kundi nagpadagos pa nin pagsayang kan panahon... asin bako sanang mangmang, manglilinglang asin parahabon, huli ta batid na nyang daing makokoang pakinabang sa saiyang gibo, nagpapadagos pa giraray tangani
sanang magkamit kan sahod ... asin bako sanang mang mang asin mahabon, kundi maliwag pa, huli minasolangna an siisay man na ibang escultor magsanay kan sai[ 262 ]yang kakayahan asin maghiling kun makakagibo nin nagkakanigong pangatamanon bilang! Makangingirhat na mga pangimon kan pagkadaing kakayahan!”
Buhay na gayo su panimbagan asin nadakop sya sa pagmate ni Padre Fernandez. Hiniling si Isagani asin garong dakulaon sa saiyang paghona, dai malupig, makapangyarihan, asin iyo pa sana sa saiyang pagkabuhay naghonang dinaog sya nin sarong estudianteng filipino. Nagbasol syang inasusang nya su pasuhay, alagad huri na. Sa saiyang kagipitan asin sa atubang nin makangingirhat na kalaban, hominanap nin marhay na kalasag, asin pinangapotan su pamahalaan.
“An gabos na mga pakalapas isinasahot nindo samuya huli ta dai kamong ibang nakikita kundi kami na harani,” an sabi sa tingog na bakong gayong mapangahas; “talagang siring, dai ako nagtataka! an banwaan naoongis sa soldados o sa alguacil na dominakop saiya asin bakong sa hokom na nagboot kan pagpabilanggo. Kamo asin kami nagsasayaw sa compas nin sarong togtog kun buhaton an bitis kasabay nyamo, dai kami pagsalaon; an togtog an pinagdidirigiran kan samong mga hiro. Naghohona kamo na kaming mga fraile daing isusugad asin habo kami kan marhay? Naghohona kamo dai mi kamo pinagroromdom, dai kami nagiisip kan sa mong katongdan, asin nagkakakan kami tangani sanang mabuhay asin nabubuhay kami tanganing maghade. Magraot pang maging siring! Alagad, siring saindo, nagsososog kami kan compas; sa pagoltanan kami kan espada asin kan lanob; o haleon kami nindo o pahaleon kami kan pamahalaan. An pamahalaan nagboboot, asin an nagboboot, asin cartucho sa canon!”
“Diyan mangyaring masalom,” an pagmasid ni Isagani may kaibang mapait na hoyom, “na boot kan pamahalaan an samong pagkariworok?”
“Oh, dai, dai ko boot sabihon iyan! An muya kong sabihon iyo na may mga pagakla, may mga pamugtak asin mga katogonan na, tinotorogdas sa orog karahay na kaisipan, linuluwasan kan orog kamakamoromondong halimbawa. Sa pagsagpong nin kadikit na karatan, minagibo nin dakol na katogonan na ginigirikanan nin orog pa kadakol na mga karatan: corruptissima in republica plurimae leges, olay ni Tacito. Sa paglilikay nin sarong caso nin pagtikas, ginigibo an saro may kabangang laksa nin mga katigayonan panagpong [ 263 ]asin mga mapaglanghad, na minabunga sa banwaan nin kamuyahan sa paglikay asin pagologolog sa siring na mga pananagpong; sa pagibong criminal sa sarong banwaan pagduduwaduwahan lamang an kakayahan. Gomibo nin sarong katogonan, bako nang digdi, kundi sa España asin makikita mo na andalan an palakaw sa pagbasangbasang kaiyan, asin iyo ta sa mga paragibong batas nagpakalingaw sa pangyayari na orog nang tinatago an sarong bagay lalong minamawot na makita iyan. Huli ta an mapaglapastang na gawe asin an kalistohan ibinibilang sa darakulang kakayahan sa banwang kastila kun dai nin ibang siring saiya na orog kanoble, orog kamaabhaw asin orog kamabansay sa boot? Huli ta an samong mga paragibo nin batas, kaiba an orog karahay na kaisipan, nagduruwaduwa kan saindang dugong malinaw, linogad su saindang kaabhawan asin inangat su saindang mabansay na boot! Muya kang magbukas sa España nin dalan sa tahaw nin kagapoan? Bugtakan mo duman nin mapinagboot sa kartel na ipinapangalad an pagagi duman, asin an banwaan, sa pakisuhay laban sa pagboot babayaan an tinampo tanganing makatukad sa mga bato. Sa aldaw na sa España may sarong paragibong batas na pomangalad kan kabanalan, asin ipagboot an maraot na kaugalean, sa masunod na aldaw, an gabos anas na mga banal!”
Ominorong su dominico, dangan nagpadagos:
“Alagad, masabi ka na nagtitiwal kita sa bagay; sakuyang binabalikan yan... An masasabi ko saimo tanganing maniwala ka, iyo na an mga maraot na kaugalean na saindong tinitios, dai dapat ipamasol sa samuya siring man sa pamahalaan; na sa makakundian na pagkapatindog an sarong, kaayonan qui multum pro bat, nihil probat, na mapapahamak sa labilabing pagingat, pagkukulang sa kinakaipuhan asin kalibisan sa bakong kakulangan.”
“Kun ikinokumpisal mo an mga kakundian na iyan sa saindong kaayonan,” an simbag ni Isagani, “ano ta nakikilabot iyan sa paghusay sa mga kaayonan na daple bago pangataman kan saiyang sadiri?”
“Naghaharayo kita sa satong bagay, hagbayon; an teoria kan mga natapus nang pangyayari sukat na akoon ...”
“Tama! inaako ko iyan huli ta sarong pangyari asin padagos akong naghahapot: ano ta kun an saindong [ 264 ]panggabungan na kaboronyogan may kakundian, dai iyan binabag-ohan o dangogon lamang an tingog kan mga napeperwisyohan?”
“Harayo pa kita: an satong pinagoolayan iyo an manongod kan muya kan mga estudiante sa mga fraile...”
“Magpoon kan hidale na pominalipod su mga fraile sa likod kan pamahalaan, an mga estudiante dapat digdi makiatubang.”
“Matanos an pakamasid; digdi daing maiiktadan.”
“Bakong ako an pamahalaan asin dai ako makakapanimbag sa saiyang gawe. Anong boot kan mga estudiante na gibohon mi sainda sa laog kan likos na nakokolongan samuya?”
“Dai magsolong sa pagkani-talingkas kan pagtokdo, kundi oyonan iyan.”
Pominiringpiting su dominico.
“Bakong sa pagsabi kan rogaring kong ganan, iyan paghagad samuya kan paghogot,” an sabi.
“Su katumang na gayo, paghagad sainda nin maagihan tanganing dai sinda marabasan asin matimaktimakan.”
“Hm!” su sabi ni Padre Fernandez na ominantoro asin baga nagisipisip. “Pomoon kamo nin paghagad nin bagay na bakong gayong mapawot, sarong bagay na ikakatao nin lambang saro samuya na dai malapastanganan an saiyang karapatan asin mga kapalaenan, huli ta kun kita mangyaring magkasinarabotan asin mabuhay sa katiwasayan, sa ano man an mga kaongisan, sa ano man an mga dai pagtitiwala?”
“Umibaba kita, kun siring, sa mga pangdiyang.”
“Oho, ta kun dotdoton nyato an natutugmaran, marorompong ta an gadung.”
“An mga pangdiyang, kun siring, an satong pagolayan, pabayaan nyato an likos kan mga pagsusundan,” an simbag ni Isagani na naghohoyomhoyom; “asin dai man ako masabi kan sakong rogaring na ganan”_ asin digdi kinosog kan hagbayon su kataga nin taramon__ “an mga estudiante maontok sa saindang mga kagawean asin saindang papayomhokon an nagkakapirang mga gaspang kun an profesor magpakanood nin pagtratar sainda nin lalong marahay kan sagkod ngunyan saindong ginibo... Ini nasa saindong mga kamot.”
“Ano?” an hapot kan dominico; “igwa an mga estu[ 265 ] diante nin hinanakit sa sakong hiró-hiró?”
“Padre, pinagkaoroyonan mi nang dati na dai magorolay dapit saimo, dai man dapit sakuya. Sa pangkagabsan an satong orólay: su mga estudiante, sa likod kan dai pakakoa nin darakulang kapakinabangan sa mga clase, parating an kadaklan minawalat duman nin mga kabingkabing kan saindang karapatan, kun bakong gabós.”
Kinagat ni Padre Fernandez su saíyang ngabil. “Dai nin siisay man na nagpirit sainda na magadal; daging mga tanom sa mga pangomahon,” an ogsak napagmamasid nya.
“Ohó, may nakakapirit sainda na magadal,” an simbag ni Isagani sa siring mansanang daging nin tingog na hiniling nanggad nin puntok su dominico. “Laen pa kan katongdan nin lambang saro sa paghanap kan saiyang ikakadaing-kakundían, yaon an kagubay na pagmawot nin tawo na parangdangan an saiyang pakasabot, horot na digdi orog karigon huli ta lalong hinihigpitan; asin an minatao kan saiyang bulawan asin kan saiyang buhay sa Estado, may katanosan sa pagpirit saiya na taohan sya nin liwanag tanganing lalong marahay an pagkamit nya kan saiyang bulawan asin maingatan na marhay an saiyang buhay. Opó, Padre; may sarong bagay na minapirit sainda, asin sa bagay na ini iyo an pamahalaan, kamo mansana an nagtutuyatuya daing pagkahérak sa indio na daing inadalan asin isinusuhay saiya an sáiyang mga katanosan, an pinapasikadan iyo na sya daing pakasábot. Hinohubaan nindo sya dangan inoolokan ninda an saiyang mga kasosopgan!”
Dai nagsimbag si Padre Fernandez; nagpadagos nin paglakawlakaw alagad mababloy na baga excitado.
“Sabi mo daing tanom an mga pangomahon!” an padagos ni Isagani sa ibang daging nin tingog, pakatapus nin halipot na pag-orong; “dai kita ngunyan lumaog sa pagoogid kun ngatá, ta makakaharayo kita; ika, Padre Fernandez, ika, profesor, ika, táwong madonong, boot mo an sarong banwaan nin mga parauring, nin mga manggagamlang! Huli ta sa saimo an pagkamanggagamlang iyo an orog kadaing-kakundian na kamugtakan na mangyáring maabot nin tawo sa saiyang pagbabáliw? O huli ta muya mo saimo an kadonongan asin an paggamlang sa iba?” [ 266 ]“Dai, muya ko an kadonongan sa magkakanigo kaiyan, sa tataong magingat kaiyan,” an saiyang simbag; “kun an mga estudiante magtao nin katibayan na minamahal ninda iyan; kun may makitang mga bagong-tawo na may pagtiwalang gayo, mga bagong-tawo na tataong ipaglaban an saindang karapatan asin gumibo na igalang iyan, magkakaigwa nin kadonongan, magkakaigwa, kun siring, nin mga prof esores na mga may isusugad! Kun igwa nin mga nagpapalabilabing mga profesor an dahelan iyo ta igwa nin mga minapahonod na mga nagraralabas!”
“Kun igwa na nin mga profesores, magkakaigwa nin mga estudiante!”
“Magpoon kamo nin pagbakle ta kamo na may kaipuhan sa pagbabakle, asin masunod kami.”
“Oho,” an sabi ni Isagani na may kaibang mapait na hoyom; “kami an magpoon huli ta nasa gampi nyamo sa kapawotan! Aram mong marhay kun ano an naghahalat sa naglalabas na minatapa sa atubang nin sarong profesor; ika mansana sa bilog mong pagkamoot kan sandagan, sa gabos mong mabansay na mga kamatean, sinasakit kang makapagpogol sa sadiri kun sinasabihan ko ika nin mga mapait na katotohanan, !ika mansana, Padre Fernandez! Anong karahayan an nakoa kadtong sa tahaw nyamo boot magsabwag nin ibang kaisipan? Asin anong mga karat-an an iinoran saimo huli ta boot kang maging marhay asin magotob kan saimong katongdan?”
“Ginoong Isagani,” an sabi kan dominico, na iginawgaw saiya su kamot; “minsan sa olayolay na ini garong daing naluwas na ano man nahihimo, “alagad igwa nin nakamtan; sasabihan ko an sakong mga tugang kan itinaram mo sakuya asin linalaom ko na igwa nin mahihimo. An natatakutan ko lamang iyo na dai sinda maniwala kan saimong ada.” (375)
“Siring man an natatakutan ko,” an simbag ni Isagani, na pinildit su kamot kan dominico; “natatakot ako na dai maniwala an sakong mga katood kan saimong ada, siring sa ipinahayag mo sako ngunyan.”
Asin su hagbayon, pakabilangan na tapus na su pakipagkita, nagpaaram. Binuksan saiya ni Padre Fernandez su tata, sinonod kan saiyang mga mata sagkod na napara pagliko sa corredor. Haloy nin pagdangog kan tanog kan saiyang [ 267 ]mga lakad, dangan lominaog sa saiyang lalamban asin naghalat na tumunga sa lansangan. Nakita nyang bulanos, nadangog nyang nagsabi sa sarong pagiriba na naghapot saiya kun masaen:
“Sa pamahalaang civil! Hihilingon ko su mga paskin asin masaro ako sa iba!”
Su pagiriba, natikbahan, pinagparahiling sya na baga naghihiling sa sarong naghogot asin hominarayo na nagdadalagan.
“Makauugay na hagbayon!” an sabi ni Padre Fer nandez sa hababang tingog, namate nyang nadodomog su saiyang mga mata; “naoori ako sa mga jesuita na nagtokdo saimo!”
Maleng male si Padre Fernandez; pinagpaindahan kan mga jesuita si Isagani asin kan magpakaaram na nabilanggo si Isagani, nagsarabi na iginagaboy sinda.
“An hagabayon na iyan mapapahamak asin raratakan kita! Sukat maaraman na dai digdi nanod-an an mga kaisipan na iyan!”
Dai nangagputik su mga jesuita, dai; an Dios lamang an nagtao kan mga kaisipan na iyan na pamamatahaw kan Katalagahan.