[ 46 ]
Kan magpoon nin pagrepique su mga campana sa misa sa matangang banggi asin kan magmata su mga lalong muya sa marhay na pagtorog ki sa gabos na mga fiesta asin mga ceremonias nagngongororobngorob laban sa ribok asin sa kadagkahan, mahimat na luminusad si Basilio sa harong, luminibot nin makaduwa sa nagkapirang lansangan asin, kan nasasayod na nyang daing nagsonod, dai man nin nagmasid saiya, nanghindalan sa bihirang pagagihan na dalan pasiring sa gurang na kadlagan kan mga Ibarra, nabakal ni Capitan Tiago kan ipabarakal su mga dai-tibaad kan mga ini (107) na nagkaerembargo.
Nin huli ta kan taon na ito su Pasko nin Pagkamondag natagbong otong sa kaagahon, naghahade kaito duman an makuring diklom. Ontok na su repique su binagting nagdadaging sa tahaw kan kamoninongan kan kabanggihon, sa likod kan hinagoshos kan mga sanga na nayoyogyog kan simuy asin baragay na hinagong kan mga alon sa haraning danaw baga mapangyaring hinangos kan katalagahan na nakalobog sa sarong mabansay na pagkatorog.
Nawiwili kan kamugtakan asin kan takna (108) dokong naglalakaw su hagbayon na garo bagang nagmamaan sya sa kadikloman. Mandiit-mandiit itinatangad su payo sa paghanap kan mga bitoon sa ibong kan liwanag na binobuksan kan sarampongay kan mga kahoy, asin minapadagos kan saiyang paglakaw na iniiway su mga pananomon asin rinarabsing su mga gimit na nagpapakaolang kan saiyang lakaw. Kun minsan hinihinlakad (109) su saiyang linakawan, napoporopotan su saiyang bitis nin sarong balagon, nasisingkog sa dalig, sa pukan na kahoy. Pagkaayaw nin may kabangang horas nakadatong sa sarong sadit na sapa na sa-ibong [ 47 ]na pangpang igwa nin garong bolodbolod, sarong bagay na maitom asin daing porma nasa kadikloman nakakabagay na sa sarong bolod. Ominagi si Basilio sa sapa naglolokso sa mga bato na nagooroldot mga maitom hale sa irarom kan makikinang na tubig, tuminokad sa bolod asin napasiring sa sarong laom-laom na nalilikosan nin gurang asin gaba-gaba nang parel. Napaduman sa kahoy na balite sa tahaw, dakula, kagigilantas, igagalang, binibilog nin mga gamot na mga paitaas asin mga paibaba siring sa ibang mga lawas nin kahoy na mga makalilibong na pagkasorosaralbid.
Ominodong sa atubang nin sarong tambak na gapo, hinale su kopya asin garong nangadye. Duman ilinobong su saiyang ina, asin sa lambang pagpasiring nya sa banwaan an enot nyang dinadalaw iyo an linobngan na ito na dai aram, dai midbid. Nin huli ta magiaw sya sa angkos ni Cabesang Tales sa masunod na aldaw, inurawa nya su banggi sa pagotob kan katongdan na ito.
Tominukaw sa sarong gapo asin garong naghorophorop. Bominantaag saiya su ominagi saiya kan panahon siring sa sarong halabang cintas (110) maitom, madyambong (111) sa kapinonan, dangan maromarom, may mga digta nin dugo, dangan maitom, maitom, abohon asin malinaw, naglilinaw na maglinaw. Dai nya nakita su poro, natatago nin sarong panganoron na minapasirilag sa mga liwanag asin mga daliwawa...
May mga kagtolo nang taon aroaldaw, haros lambang horas magpoon kan magadan duman su saiyang ina sa tahaw nin orog kadakulang pagtios, sa sarong mabansay na kabanggihon na nagbabanggraw su tala-sinag asin nasa-paggayagaya su mga cristiano sa bilog na kinaban. Lugad asin nagpipilay-pilay nakadatong duman nagsosonod saiya (112); siya (113) rongaw asin tagob nin kangirhatan, nagdudulag sa saiyang aki siring sa sarong anino. Duman nagadan (114); dominolok an sarong dai midbid asin pinagibo sya nin gambahan, nagkuyog syang daing-isipisip asin kan bomalik, may inabtan syang saro pang dai midbid sa may bangkay kan enot. !Anong kaagahon asin anong kabanggihon an mga ito! Tinabangan sya kan dai midbid sa pagpatindog kan gambahan, na saindang sinoloan kan bangkay kan lalaki, nagkotkot nin hukay na linobongan ninda kan saiyang ina asin pakataohi saiya nin nagkapirang mata-uwang(115) pinahale sya sa pook na ito. Iyo pa sana an [ 48 ]pagkakita nya kan tawong ito: halangkaw, mapula submata, malamuti su ngabil, mapanas su dongo....
Ilong lubos, daing magurang, daing tugang, binayaan su banwaan na an mga may kapangyarihan nakatao saiya nin makuring katakutan asin napa-Manila sa paglingkod sa sarong mayaman asin magadal man siring sa ginigibo kan kadaklan. Su saiyang paglakbay sarong agi-agi nin mga kapurisawan asin mga kahandalan saen an gotom minalaog sa kadikit na bagay. Nagkakaon nin mga bungang-kahoy sa kakadlaganan saen sya parating somohot kan masinawsinawan sya sa harayo an uniforme kan Guardia Civil, uniforme na nagpapagiromdom saiya kaito kan gabos nyang mga maraot na palad. Sarong baldit (116) kaito sa Manila, nangabingkabing su bado asin naghehelang, dominolok sa manorotata na ipinagtatangro su saiyang paglingkod. !Sarong barobatang taga lalawigan na dai tatao minsan sarong katagang kastila asin sa ibabaw kaini naghehelang! Nahalean na nin pagsarig, gotom asin mamondo naglibot sa mga lansangan na nakaapod kan pangataman su makauugay nyang solot! Nakapira sya nasogtan na omogsohoy sa mga bitis kan mga kabayo na nagaaraging garong dagoldol, naggogoroyod nin mga lunadan na mga nagsisilak na pirak asin barniz, tanganing matapus na logod an saiyang mga pagtios! Sa marhay na kapaladan nakitang ominagi si Capitan Tiago kaiba si Tia Isabel; miridbid nya sinda magpoon sa San Diego asin sa saiyang kagayayahan nagloba na nakakita sainda haros nin mga kahimanwa. Sinonod su lunadan, nawara sa saiyang paghiling, naghapot kan saiyang harong asin huli ta iyo nanggad su aldaw na paglaog ni Maria Clara sa convento asin maraot na marhay su boot ni Capitan Tiago, inako sya bilang sarong sorogoon, sabot nang daing salod, bilang kapalit tinogotan na magadal, kun noarin muya, sa San Juan de Letran.
Maati, bakong marhay su panggubingan asin bilang zapatos sarong padis na bakya, pagkaayaw nin nagkapirang bulan nin pagontok sa Manila, naglaog sa primer ano de latin. Kan makita kan saiyang mga pagiriba su saiyang gubing, nangaghinguhang humarayo saiya, asin dai-lamang sya hinahapot kan saiyang profesor, sarong dominico, asin minakorondot sa lambang pagkakahiling saiya. An iyoiyong mga kataga na sa laog [ 49 ]nin walong bulan na pagralabasan nagsinorolbodan sainda, iyo su rogaring na pangaran na binasa sa lagdaan asin an adsum (117) na isinisimbag kan naglalabas. Abaang kapaitan an dara sa lambang pagluwas sa clase asin, kan mapagakala nya su katuyohan kan pangungugaleng ginigibo saiya, anong mga luha an dai minagirilidgilid sa saiyang mga mata asin pirang mga hinanakit an minaporotok asin minapururawas sa laog kan saiyang daghan! !Abaa nang kahihibi asin kasisilok sigok sa linobngan kan saiyang ina na ibinabareta saiya su saiyang mga hilom na kasakitan, mga kapahamakan asin mga maraot na boot, kan nagdadangadang su Pasko nin Pagkamondag, dinara sya ni Capitan Tiago sa San Diego! Alagad pinagtotoom nya su leccion na daing linilihisan minsan sarong coma, dawa dai nya ito nasasabotan nin marhay! Alagad sa katapusan nagpahubaya na sana kan makita nya na sa tolo o apat na gatos sa saiyang clase may mga apat na polo sana an mga nagkaigwang dangog na hopoton huli ta nakaapod kan pangataman kan catedratico (118) maging huli kan panglawog, huli sa ano man na pagsasaringgaw, sa pagkaugayo huli sa ano man na dahelan. Kadaklan nagkakamuruya huli ta sa bagay na ini malilikayan an kapagalan sa pagisip asin sa pagsabot.
Pinadudumanan an mga colegio, bakong sa pakanood, bako man sa pagadal, kundi sa pagkamit kan curso asin kun mahihimo toomon an libro ano pang ibang ikakapirit saiya? Nakakamtan an taon (119).
Nakapasar sa examen si Basilio sa pagsimbag kan iyoiyong hapot na ihinapot saiya, siring sa sarong maquina, daing tonong, daing hangos-hangos, asin nakamtan nya sa dakulang kangingisi kan riiga examinador su notang aprobado. Su siyam nyang pagiriba — manorosampolo an pinagaexsamen tanganing madaleng matapus, --dai nagkaigwa nin siring na kapaladan asin pinadurusahan na magorolit kan taon nin pagkaninimangmang.
Pagikaduwang taon, huli ta nangana nin dakulang halaga sa pigataman nyang lalong, nagkamit sya nin halangkaw na barato ki Capitan Tiago asin ibinakal nya tolos nin zapatos asin kalo na fieltro. Huli kaini asin kan mga gubing na mga ta-o saiya kan saiyang amo na pinapatama nya sa saiyang talye, minaluwas na marhay su saiyang panglawog, alagad dai duman minalihis. Sa [ 50 ]sarong clase na dakol an mga nagaaradal kaniguan an kaipuhan tanganing maapod an pangataman kan profesor, asin an sarong nagaadal na dai mapalaen magpo6n sa enot na taon huli sa sarong lataw na kakayahan okun dai makabihag kan mabansay na boot kan mga profesores, masakit na makahimo na mamidbid sya sa mga nagkakatarada pang aldaw kan saiyang pagkanagaadal. Minsan siring nagpadagos, tara an pagdanay iyo an nangongorog na saiyang kaugalean.
Garong nagliwat nin kadikit su saiyang kapaladan kan makapasar na sya sa tercer ano. Nanongod saiyang profesor sarong campechanong marhay na dominico,katood nin mga soba asin nin paggibo na magngirisi an saiyang mga pinagtotoroan, hogakon na gayo huli ta haros sa giraray an saiyang mga favorito iyong mga pinapagsaysay kan leccion: totoo ngani na nasinangan sya sa ano man na bagay. Kan panahon na ini naggagamit na si Basilio nin botinas asin camisa na haros malinig sa giraray asin marhay an pagkaplantsa. Nin huli ta napagmasdan kan saiyang profesor na kadikit syang magngisi sa mga pangisi asin kan makita sa saiyang mga mata, na mga mamondo asin darakula, sarong bilang magkagurangman na hapot, ibinilang syang sarong kablas an pagisip asin sarong aldaw boot syang ilogon sa paghapot saiya kan leccion. Hinilwas ito ni Basilio magpoon sa poon sagkod sa poro, dai lamang nin pinagsakolsakolan na sarong f; binansagan sya nin abukay kan professor, ominosipon nin sarong osipon na nakapangising bulanos sa bilog na clase, asintanganing magdugang su pagorogma asin tanganing mapatunayan an pagkamatanos kan bansag, hinapot sya nin nagkapirang hapot na kiniyatan su saiyang mga favorito, na baga nagsasabi sainda:
“Mahiling nindo ta magkakakoronsuwelohan kita.”
Si Basilio kan panahon na ito tatao nang magkastila,asin nakanood na magsimbag kaiba an hayag na kaisipan na dai papagngisihon an siisay man. Nabaldi kaito su kagabsan, su pinaghahalat na kamalean dai ominabot daing napangisi asin dai nanggad sya pinatawad kan marhay na fraile huli ta hinalean nya nin paglaom su bilog na clase asin hinimutikan nya su saiyang mga tuyaw. Alagad siisay an maghahalat na may lumuwas na sarong mahusay na bagay sa sarong payo na bakong marhay an pagkapanokray na tinapusan nin sarong in[ 51 ]dio na bakong marhay an pagkapanapatos, na dai pa pirang ibinilang sa mga nagpipikat na gamgam? Asin huli ta sa ibang mga paadalan igwa nin mga tunay na pagmawot na magpakanood an mga barobata, an siring na mga pakadayag parating makapaogma sa mga profesores, siring man sa sarong colegio na pinagpapalakaw nin mga tawong an kadaklan naniniwala na an pakanood sarong bagay na maraot, minsan na lamang sa mga nagaaradal, su nangyari ki Basilio nagkaigwa nin maraot na bunga asin sagkod pa man dai na sya liwat hinapot sa bilog na taon. Ano pa kun dai mansana nin napapangisi?
Lubos na gayong nagmaluya su boot asin muyang tumalikod sa pagadal nakapasar sa cuarto año de latin. Ano ta maghihonod tadaw ta dai magkatorog asin ipahubaya gabos sa pakasalakab?
Popular na marhay su saro sa duwang profesores, minamahal nin kagabsan; ibinibilang na madonong, dakulang paratula asin may mga abasadong kaisipan. Sarong aldaw na kairiba nya sa paglakawlakaw su mga colegial, may nakapasiplingan na nagkapirang cadete,na huli kaini enot luminuwas an sarong gomolan, dangan sarong pagangat. Su profesor na sakale nakagiromdom kan saiyang masagang pagkahagbayon, naglalang nin sarong pangkat asin nanuga nin mga marhay na nota sa gabos na sa paglakawlakaw sa masunod na domingo omayon sa baralbalan. Animadong marhay su semana: nagkaigwa nin kadikit na saragupaan saen nagsaragantikan su mga baston asin su mga sable asin sa saro kan mga ito napalaen si Basilio.
Dara kan mga estudiante sa saiyang pandaog asin iinatubang sa profesor, magpoon kaito namidbidan, naging saiyang favorite. Kabtang huli kaini asin huli man kan saiyang pagmaliogot, kan taon na ito nagkaigwa nin mga notang. sobresaliente may kaiba pang mga medalla. Huli kaini, si Capitan Tiago na, magpoon kan lumaog na monja su saiyang aki, nagpapahiling nin pagkaoyam sa mga fraile, sa sarong hidale na marhay su saiyang pamayo sinadol sya na lumipat sa Ateneo Municipal na nakakalakop an dangod kan panahon na ito. Sarong bagong kinaban nabuksan sa saiyang mga mata, sarong palakaw nin pagtokdo na dai nya lamang pinanganganan sa colegiong ito. Laen pa kan mga gawe-gaweng kapalabilabihan asin mga sa aki, naka[ 52 ]kapano saiya nin pagtaka asin kapasalamatan an pagmalasakit kan mga profesores. Kun minsan napapano nin mga luha su saiyang mata sa pagisip sa apat na taon na nakalihis na huli sa kakulangan kan mga kaipuhan dai nakapagadal sa paadalan na ito. Napiritan syang gumibo nin mga dai pa sagkod nadangog na mga pagmaliogot tanganing makapantay sa mga nagporoon nin marhay asin masasabi na kan taon sanang ito su lima sa segunda ensenanza (120). Nakatapus kan bachillerato sa dakulang kasinangan kan saiyang mga profesores na sa mga examen nagpahiriling na ipinagabhaw ninda sya sa atubang kan mga hokom na mga dominico, na mga isinobol duman na paginspeksiyon sainda. Saro kan mga ini, sa pagsigbo baga bilang kan gambira (121), hinapot su pinagexamen kun saen nagadal kan mga enot na taon kan latin.
“Sa San Juan de Letran, Padre,” an simbag ni Basilio. “lyo! sa latin bakong maraot,” an sabi kan dominico na nagoolok-olok.
Sa kaaplingan asin sa saiyang ugale pinili nya an Medicina; muya ni Capitan Tiago Derecho tanganing magkaigwa sya nin abogado na daing bayad, alagad dai igo an pakanood asin pakasabot nin tulahok kan mga katogonan sa pagkaigwa nin mga pagaabogadohan sa Filipinas; sukat na ganahon an mga asunto asin sa bagay na ini kaipuhan an pagkaigwa nin dakol na mga katood, lasig sa sarong kalikosan, dakol na mga patamatama. Katapustapusi napahonod si Capitan Tiago sa pakagiromdom nya na su mga nagaaradal sa Medicina nagkakarapot nin mga bangkay; haloy nang naghahanap nin hodong na ikakana sa bulang kan saiyang mga manok asin an orog karahay na saiyang naaraman iyo an dugo nin sarong intsik na nagadan sa helang na sifilis.
Sa siring mansanang pagigot, lalong dakula, kun magkakanigo, inadalan kan hagbayon su aadalan asin magpoon sa ikatolo (122) nagpoon nin pangbolong kaiba an dakulang kapaladan, na bako sanang nakahanda saiya sarong masanggayang omaaboton kundi nakatao saiya nin igo sa saiyang paggubing syang esput asin nakapagtimol.
An taon na ini iyo an huri kan saiyang pagadal asin sa laog nin duwang bulan saro nang medico, mapuli sa saiyang banwaan, mapakasal ki Juliana tanganing ma[ 53 ]buhay sindang mga magayagaya. An tagumpay kan saiyang pagkaparabolong bako sanang daing duwaduwa,kundi pinaghahalat nyang masanggaya siring kan potong kan saiyang sa estudyanteng pagkabuhay. Sya an itinalagang magtalumpati nin kapasalamatan sa horas kan investidura asin garo na nyang pinaghihiling an saiyang sadiri sa Paraninfo sa atubang kan gabos na mga profesores, syang kan paghiling asin pangataman kan publico. An gabos na itong mga payo, mga kahalangkawan kan sa Manilang kadonongan, oroorolnok sa saindang mga kurayan na mga muceta, su gabos na mga kababayehan na nagpangaragap duman ta boot lamang na magpakasaksi, na kan mga nakalihis na taon naghihiriling saiya kun bakong may kaibang pagbasangbasang, may kaayon na daing paghalaga, an gabos na itong mga ginoo na su mga lunadan magpapakarabas saiya kasu sya saday pa sa tahaw kan laboy na baga sya sarong ayam, kan mga hidaleng ito mapangataman na maghihirinanyog saiya, asin sasabihan nya sinda nin sarong bagay na bakong basang, sarong bagay na sagkod pa man dai nagdaging sa pook na ito, makakalingaw sa saiyang sadiri sa paggiromdom sa mga makauugay na mga magaaradal ngapit, asin malaog sa gabungan (123) huli kan talumpating ito ...