[ 1 ]
Sarong aga nin Diciembre, su Sakayan (2) TABO nagsasakit na makasongsong sa marigon sa solog kan Pasig, may darang dakol na mga sakay pasiring sa lalawigan nin Laguna. Posog su pagkagibo kan sinabi nang sakayan, haros bilogon na siring kan tabo, na iyo ngani an hinuwadan kan ngaran kaito, maating gayo, minsan ipinangongotiil na maputi, makamahalan asin maabhaw sa moninong na pananakay. Minsan siring, may pagmamahal kaini sa pagrilibot na ito, sakale, dahel sa pagngaran na tagalog, okun, tibaad ta nadadara nin lubos na tanda dapit sa mga, bagaybagay kan bansa, sarong pagtagumpay baga bilang sa ibabaw kan kauswagan, sarong sakayan na bakong gayong sakayan, sarong kabilogan na dai nagbabago, may kakundian, alagad dai masusuhay na, lalong ibinibilang na mauswag, orog nang nasisinangan (3) na paagihan nin sarong manong pintura.
Asin !filipinong bulanos an mapalad na itong saka yan! Sa kadikit lamang na mabansay na boot, mangyaring mamaloan na sakayan kan Pamahalaan, na pinatindog sa irarom kan pamamahala nin mga maliwanagon asin kagalanggalang na gayong mga tawo!
Nakakarigos baga bilang kan tala-init (4) sa pagkaaga, na minapagaragara kan alon-alon kan salog asin minapasagiwisiw kan doros sa mga honodhonod na mga bala sa magibong-ibong na pangpang, naglalayag an maputing ladawan kaito na nagboboga nin dakulang aso !an dahong kan Pamahalaan, an sabi, makuri man an aso! . . . Mandiit-mandiit minadaging su silbato, paas siring sa sarong mabangis na boot maghade sa pamamatahaw nin pagkurahaw, mala ta sa laog dai nagkakasinarabotan. Pinagbabantaan an ano man na nasosompongan; iyan nang garong gigilingon su mga sagkad, mga maninipis okun mga himantigon na mga kagamitan sa pagsira na sa mga hiro-hiro nagpapa[ 2 ]kaagid sa mga kalamias nin mga gigante na pinapataratara an sarong pawikan kan panahon na dai pa linalantopan an kinaban: iyan nang patungo an dalagan sa kabotangan, iyan nang pasiring sa mga karihan, na, sa tahaw nin mga kayanga asin iba pang mga burak, baga nangangalang-alang na mga naririgos na, sa tubig na an mga bitis, dai pa giraray minadalhog, kun gayod, sa pagsoysoy sa agihan na may tanda na mga osok na botong, nasisinangan na gayo su sakayan sa saiyang pananakay, alagad su mga sakay nayogyog nin sarong pakabangga asin ta dai sinda nakapanghinimbang: nasalad sa malaboy na kababawan na dai pinaghohona nin siisay man . . .
Asin an pakaomagid sa sakayan kan Pamahalaan bako pang gayong bulanos, hilingon an pagkapamurugtak sa mga sakay. Sa irarom may nagtotorongkahal na kayumangging mga lawog asin mga maiitom na mga payo, mga pandok nin mga indio (5), mga intsik asin mga mestizo, siriksikan sa pagoltanan nin mga lunad asin mga baul, alintanang sa itaas, sa ibabaw, sa ira rom nin sarong tolda na minaligtas sainda sa init kan saldang, nagtuturukaw sa mga mahusay na mga sillon an nagkapirang mga sakay na sa europeo an mga panggubingan, mga fraile asin mga empleado, na nagtatarabako nin mga haralabang tabako, na pinaghihilinghiling su mga inaagihan na baga daing pagmangno kan mga kapagalan kan capitan asin kan mga dumagat na malabanan su mga kaporawotan sa salog.
Su capitan sarong maginoo na sa maugayon an panglawog, may pagkatawo nang bulanos, dating dumagat, na sa saiyang pagkabagong-tawo, asin sa mga dahong na mga may layag nanakay sa mga rnahiwas na kadagatan asin ngunyan sa saiyang pagkagurang kaipuhan na magpaluwas nin lalong dakulang pangataman, pagingat asin pagmangno tanganing malikayan sagkod an pinakasadit na pagalaman... Asin iyo man giraray su dating mga kapawotan sa gabos na aldaw, su dati man giraray na mga malamdok na kahababawan, su dati man giraray na sakayan na nakakagoot sa dating linilikdan, siring sa sarong matabang gurang sa tahaw nin nagsisiriksikan na mga tawo, asin huli kaiyan, mandiitman diit minaontok su capitan, minasibog, pinapaluya su maquina, iyan nang sa babor, iyan nang sa estribor, ipinapadara an limang dumagat na may mga [ 3 ]haralabang tokon sa pagtantan kan linilikoan na itinotoro kan timon. Nakakaarog sa sarong veteran o na pakatapus na makapagkanoro (6) sa mga tawo sa mapanganib na labanan, sa saiyang pagkagurang nakaataman nin sarong barobata na masaringgawan asin hogakon.
Asin si Doña Victorina, na iyo sanang babaye na nagtutukaw sa pangkat nin mga europeo, makakapagsabi kun su Tabo hogakon na masuhayon asin masaringgawon. Si Doña Victorina, na sa giraray makukurabon, pinaglalanghadan su casco, mga baroto, mga balsang nyog, mga indio na nagsasarakay, asin laban sa mga nagraralaba asin sa mga nagpaparirigos na nagpapakaribaraw saiya kan saindang kaogmahan asin kaparalyakan! Oho, mapapakarhay an panakay kan Tabo kun dai nin mga indio sa salog, mga indio sa bansa, ohoI kun dai nin mga indio sa kinaban, dai nagmamangno mga indio su mga timonel, mga indio su mga dumagat, mga indio su mga maquinista, mga indio su siyam na polo may siyam (99) na kabtang kan mga sakay asin india man sya kun karoson su saiyang paputi asin lubaan sya kan saiyang maabhaw na bata. Kan agang ito, dai nin nangyaring makatagal ki Doña Victorina, ta su mga sakay na mga kabilang sa pangkat dai saiya nangataman na gayo, asin dai sya nagkulang nin pangatanosan huli ta pagisipisipon nindo: duman may tolong fraile na lubos na gayong mga naniniwala na an gabos malakaw nin pabaliktad kun sinda lumakaw nin tanos; sarong daing kapagalan na si Don Facundo na moninong an pagtorog, namomongayahan kan saiyang mga mokna; sarong matibay na manunurat na siring ki Ben-Zayb (kabalanggadohan kan Ibañez) na nagloloba na sa Manila nagiisip an mga tawo huli ta sya nagiisip; sarong canonigo na siring ki Padre Irene na minatao nin kintab sa kapadian kan saiyang mahimulang lawog na bagong, na namumugtakan nin sa judiong dongo asin su saiyang sotanang sukla (7) mapadegarbong tabas asin dakol na mga botones; asin sarong mayamanon na joyero na arog ki Simoun na inaakalang taga-paghapotan asin taga-pagsadol kan gabos na mga gawe-gawe kan Saiyang Kahalangkawan, an Capitan General, isipisipon nindo na magkanagboan an mga pangkat na ini na mga sine quibus non (8) kan ban sa asin dai nawili an boot sa sarong renegadang filipina [ 4 ](9), na tinitina nin bulaw an buhok, na nakakahale kan pagkamatioson nin sarong Joba, ngaran na ipinanonongod ni Dona Victorina sa saiya mansana kun nakakasompong nin minasarongat saiya.
Asin minaorog an kabaldian kan senora kun sa lambang pagkurahaw kan Capitan nin baborp! estriborp! madaleng kinokoa kan mga dumagat su saindang haralabang mga tokon, pinapasikad an mga ito sa saro o sa ibong na pangpang, inoolang ninda kan paninikad kan saindang mga bitis asin kan pagtopa kan saindang mga abaga, na makabangga duman su casco kan sakayan. Sa pagkakitang siring kaini an kamugtakan kan dahong kan Estado, masasabi na paghale sa pagkapawikan minaluwas na aniit sa lambang pagdadangadang sa panganib.
“Alagad, Capitan, ano ta an mga timonel mong mga mangmang diyan nangangagi sa gamping iyan?” anggot na naghapot su senora. “Huli ta duman hababaw na, senora,” an maluhay na simbag kan capitan asin inanay man na ikinirit su mata.
Pinagtodan na kan capitan an sadit na ining kaugalean na baga sinasabihan an saiyang mga tataramon na rumuluwas: “luhayluhay, luhay na marhay!” “!Media maquina, vaya, media maquina!” an mapaglanghad na pagsosolang ni Doña Victorina; “ano ta bakong entero?” “Huli ta mananakay kita sa mga kaparoyan na iyan, senora,” an dai nin karibarawan na simbag kan capi tan sa itinokdo kan ngodoy su kaomahan asin kuminiyat nin baragay na kiyat.
An Doña Victorina na ini midbid na marhay sa kaporoan huli kan saiyang mga kapalabihan asin mga pagsasamuya. Parating dumalaw sa mga katiripunan asin pinapabayaan sya kun sa giraray minaatubang sya kaiba an saiyang makoina na si Paulita Gomez, magayonon asin mayamanon na daraga, Hong lubos, asin si Doña Victorina sarong bilang tagapagmato. Sa halangkaw nang tagi (10) napakasal sa sarong tawong makauugay na inaapod na si Don Tiburcio de Espadaña, asin sa mga hidaleng nakikita nyamo sya igwa nang kaglimang taon kakasal, postizo su buhok asin moromedyo sa europeo su gubing. Huli ta an bilog nyang horot iyo na magi syang europea; asin magpoon kan malipungaw na aldaw kan [ 5 ]saindang kasal, salamat sa mga makasalan na hamot, nahimo nyang mabaliw sa luhayluhay, mala ta sa hidaleng ini dai manonodan ni Quatrefages asin ni Virchow kun saen sya ibibilang sa mga lahing midbid. Pagkaayaw nin halawig na mga taon magpoon kan sinda nakasal, su saiyang agom na nakapagtios saiya nin resignation nin sarong fakir (11) na minapasakop sa gabos nyang mga pagboot, nagkaigwa nin kaposokan sa laog nin kaglimang minuto, asin binadolan syang marhay kan saiyang pilay na muleta. An pagtaka kan Señora Joba sa atubang nin sarongat na pangungugale dai nakahimo na dai tolos makamangno kan madaleng kinaluwasan asin kan maulian sa pagkatikbahi asin kan dumulag su saiyang agom, nakamate nin kolog asin ta hominigda sa laog nin nagkapirang aldaw sa dakulang kaogmahan ni Paulita, na muyahon na magngisi asin magtuya-tuya sa saiyang inaon. Kun manongod sa agom na lalaki, natikbahan ini kan saiyang gibong bakong marhay na sa saiyang pagloba sarong mangirhat na pakagadan sa agom, inoosig kan inaapod nin sa magagom na kaanggotan (su duwang ido asin su loro sa harong) marikas na gayong dominolag siring sa makakaya kan saiyang kapilayan, sominakat sa enot na lunadan na saiyang nasompongan, nagdagos sa sakayan na enot nyang nakita sa salog, asin bilang Ulises na Filipino, nagwardiwardi sa lambang banwaan, sa lambang lalawigan, sa lambang poro, lamag-lamag kan saiyang Calipso (12) na may quevedo, na nababaldi sa kiisay man na nagkakaigwa nin maraot na palad na makasabay nya sa paglakbay. May bareta na itoon sya sa lalawigan nin La Laguna, nagtatago sa sarong banwaan, asin napaduman sya (13) sa paglomay saiya kan saiyang tininang buhok.
Nag-inarapilan su mga sakay tanganing ilaban an sadiri, nasa-laog sinda nin sarong maogmang orolay, na pinagpapasuruhayan ninda ano man na bagay. Sa mga hidaleng ito huli sa pasiko-siko kan salog, pinagorolayan an paghirahay kaito (14), asin sayod na mapadapit sa Obras del Puerto.
Si Ben-Zayb, su manunurat na pandok ki fraile, nakipagsuhay sa sarong aki pang religioso na sa artillero an panglawog. Magkasi nagkukurahaw, magkasi naglilingadlingad, iniitaas su saindang mga takyag, binobuka su saindang mga kamot, nangagkokompag, pinag[ 6 ]oorolayan ninda an mga nivel, an mga bayongan nin sira, dapit sa salog nin San Mateo, dapit sa mga casco, sa mga indio, asin dakol pang iba sa dakulang kasinangan kan mga naghihirinanyog asin sa banayad na kabaldian nin sarong franciscano na may pagkatawo na, maniwang na marhay asin malungsi, asin sarong matayo na dominico na nagsisipabaya... nagsisipabaya, na lumadawan sa saiyang ngoso an sarong mapagtuyatuyang hoyom.
Boot kan maniwang na franciscano, na nakakasabot kan hoyom kan dominico, na potolon su pasuruhay sa pamamatahaw nin sarong pakilabot. Daing duwaduwa na iginagalang sya kan mga ito huli ta sard sana nyang senyas kan saiyang kamot, napotol su saindang taramon kan horas mansanang magtaram su frailengartillero dapit sa kinabatiran asin su fraileng manunurat dapit sa kadonongan.
“An mga tawong pantas, siring ki Ben-Zayb, aram mo kun baga mga ano?” an sabi kan franciscano sa malagong na tingog, na haros dai maghiro sa saiyang tukawan asin pahangang paghiro-hiroon su saiyang dai nang laman na mga kamot. “Nasa lalawigan an puente del Capricho, na pinatindog nin sarong hermano nyamo, asin ta dai natapus huli ta an mga kamadonongan, sa pangangapot sa saindang mga ganan, minasarabi na ito (15) bakong gayong posog asin bakong gayong masarig, asin, ’hilinga! sagkod ngunyan minatagal sa mga baha asin sa mga linog!”
“!lyan, nang lintikosan, iyan nanggad su sakong pigsasabi!” an taramon kan franciscanong-artillero na tinolop su alindoonan kan saiyang silyang kawayan; “iyan an puente del Capricho asin an mga tawong pantas; iyan an sakong sasabihon, Padre Salvi, lintikosan!”
Dai nagkaalo si Ben-Zayb, nagngingisignisi, maging huli sa kagalangan, o talagang dai tatao kun anong saiyang isisimbag, asin minsan siring sya lamang an payong-nagiisip sa Filipinas! — Inoyonan ito ni Padre Irene kan saiyang payo (16), na kanayon nosnosa su saiyang halabang dongo.
Asin si Padre Salvi, su religiosong maniwang asin dai nang laman, bilang nasisinangan kan siring na kahoyoan nagpadagos sa tahaw nin dai pagkinaaralohan.
“Alagad iyan dai nangangahologan na dai kang gayo nin katanosan na arog ki Padre Camorra (na iyo an [ 7 ]ngaran kan fraileng-artillero); an karatan na sa danaw... ”
“Huli ta dai nin marhay na danaw sa kaporoan na ini,” an saligbaton ni Dona Victorina, na talagang baldi asin masalakay na naman sa langtad nin labanan. Mangirhat na nagpahirilingan su mga ginorubat asin, sa rikas nin sarong general, ominagap su joyero na si Simoun:
“Libyanong marhay an bolong,” an sabi sa sarong tingog na pambihirang gayo, salbog nin ingles asin americano sa Habagatan; “asin dai ko maaraman na padagos kun ano ta dai lamang ini naisipan nin siisay man.”
Suminaralingoy su kagabsan, pati su dominico, asin naghirinanyog saiya. Su hagbayon na joyero, sarong tawong dai naghohoyom, halangkaw, posog, kayumanggihon na gayo, sa ingles su panggubingan asin nakakopya nin timsim. Nakakaapod kan pangataman an saiyang halaba asin mapuputi nang buhok na minalataw sa barabas na itom, manipis, nagpapahayag nin mestisong gikan. Tanganing dai sya masurian kan saldang, danay na naggagamit nin dakulang salming sa mata na bughaw, na may mga rejas-rejas na saradit, na nakakatagong gayo kan saiyang mga mata. Danay syang tindog, bika na baga naghihinimbang, nakokoot su kamot sa mga borobolsa kan saiyang chaqueta.
“Masipag (17) na marhay an bolong,” an saiyang olit, “asin dai maghahalaga nin binting! (18)” Nagorog na gayo su pangataman. Pinagsasabi sa mga torotiripon sa Manila na pinagbobotan kan tawong ito su General asin nakikita na kan kagabsan na naghaharani nang gibohon su palakaw. Bominirik si Don Custodio mansana.
“Kumali nin tanos magpoon sa orok sagkod sa pagsabangan kan salog, agi sa Manila, kun sa pagkasayod, kumali nin maagihan nin bagong salog asin sagopon an dating Pasig. Makakatikis nin daga, magogotos an mga comunicacion, mapopogol an pagkaigwa nin mga haralangkaw na pangpang!”
Su mokna nakaparibok haros sa kagabsan na mga dating torood sa mga bakong mapait na bolong.
“!Sa yankee na mokna (19)!” an saligbaton ni Ben-Zayb na boot maoyayahan si Simoun. “An sinabing joyero haloy na panahon sa America del Norte.” [ 8 ]Natuklasan kan kagabsan na dakula su mokna asin ta an siring na bagay saindang ipinamamantaag huli sa hiro kan saindang mga payo. Daing iba kundi si Don Custodio, an may isusugad na si Don Custodio, huli kan saiyang talingkas na kamugtakan, asin huli kan saiyang halangkaw na katongdan, naghohonang sukat nyang solangon an siring na mokna na bakong gikan saiya — “!Ito sarong pagagaw kan kabagsikan nin iba!” — asin bominahon, pighohorohapros su bigote asin sa saiyang mahalagang tingog asin garo baga bilang nasa-orolay kan Ayuntamiento, nagsabi:
“Patawadon logod ako ni Simoun, an igagalang kong katood, kun sabihan ko sya na solang ako sa saiyang ganan; maghahalaga nin dakulaon na pirak asin, sakale, kaipuhan lumaglag kita nin dakol na mga pook na matawo.”
“!Di magkaralaglag!” an malipot na simbag ni Simoun.
“Asin an kuwarta na ibabayad sa mga manggagamlang... ?”
“Daing bayad. Mga bilanggo asin mga nakokolong an mga magtotoroklos.”
“!Sus! kulang, ginoong Simoun!”
“Kun kulang, magtoklos an bilog na banwaan, an mga gurang, an mga bagong tawo, kapalit kan kaglimang aldaw na kaipuhan ipagtoklos, gibohon na tolo, apat, limang bulan huli sa Pamahalaan, katongdan nin lambang saro na magdara nin sadiring pagkaon asin nin saindang mga kasangkapan!”
Nagtaka si Don Custodio, sominalingoy kun baga sa harani may sarong indio na mangyaring makadangog saiya. Sa marhay na kapaladan, mga taga oma su mga itoon, asin su duwang timonel garong minamangnong marhay su mga liko kan salog.
“Hampangon mo an katotoohan, Don Custodio,” an padagos ni Simoun; “an siring na palakaw ginigibo sa mga darakula lamang na mga toklos, asin sa kadikit lamang na paagi. Sa siring na paagi nahaman su mga piramide, su danaw nin Noeris asin su Coliseo sa Roma. Mga lalawigan gabos, mga harale sa olang (20) may darang mga cebollas manongod sa saindang ikabubuhay; mga magurang, mga bagong-tawo asin mga aid naghaharakot nin gapo, linalabrahan asin saindang pinarasan sa saindang abaga, asin kinakabohan sinda nin [ 9 ]oficial na may latigo; dangan su mga nagpupuruli sa saindang mga banwaan, su mga nagkakataradang buhay, o nagkakagaradan sa kabasodan kan olang. Dangan minadaratong su ibang mga lalawigan (21), minasunod man su iba pang lalawigan, pasorosaralihid sa toklos sa halawig na mga taon; nahaman su toklos asin ngunyan satuyang pinagngangalasan, minalakbay kita, minapa-Egipto asin minapa-Roma, satuyang inodmaw an mga Faraon, an Familia Antonina . . . Hampangon mo an katotoohan; an mga gadan sa giraray mga gadan asin an makosog lamang an tataraohan nin katanosan kan mga ipangangaraki ngapit.”
“Alagad, Gindong Simoun, an siring na mga pagsusundan mangyaring makaparibok,” an pahayag ni Don Custodio, na nariribaraw huli kan kamugtakan kan siring na bagay.
“!Makaparibok, ha, ha! Sakale, nakighimagsikan na lamang su egiptong banwaan, nanurumang su mga bilanggong judio laban sa maugayon na si Tito? Tawo, sa loba ko, sabot kang marhay sa salaysay!” (22) Hayag na gayo na an Simoun na ito borobosong marhay o palpal na gayo! Pandokon ni Don Custodio na dai tataong salaysay, garo mansana syang nabongkalan na siwo! Asin siring na nangyari, nakalingaw si Don Custodio asin sominimbag: “!Dai ka man kaya sa kaibahan kan mga egipcios, dai man sa mga judio!”
“Asin an bansang ini nakipaghimagsikan bako sanang makasaro,” an may kapangalangalangan na dugang kan dominico; “kan mga panahon na pinipirit sindang maghakot nin mga darakulang kahoy na gigibohon na mga dahong, kun bakong huli kan mga religioso. .. ”
“Harayo na an panahon na ito,” nagsimbag si Simoun na nagngingisi-ngisi nin lalong hilaw ki sa dati nyang pinagtotodan; “an mga kaporoan na ini dai nakikipaghirimagsikan liwat minsan and kadakol kan mga toklos asin mga buhis ... Bakong ipinaliwanag mo ini sako, Padre Salvi,” an sabi pa na inatubang su maniwang na franciscano, “sa harong asin sa hospital nin Los Banos na namumugtakan ngunyan kan Saiyang Kahalangkawan (23) ...”
Hiniro ni Padre Salvi su saiyang payo asin huminiling na baga dai nadangog su hapot. [ 10 ]“Bakong sinabihan mo ako na an duwang ining gadung (24) pinatindog na pinagpirit na magtoklos su mga banwaan sa irarom kan latigo nin sarong oldog (25)? Alonggating an Puente del Capricho pinatindog sa siring man na palakaw! Asin nagsabi kamo, nakipaghirimagsikan daw an mga banwaan na ini?” “Huli ta... kan enot... nakipaghirimagsikan na,” an saligbaton kan dominico; “asin ab actu ad posse valet illatio!” (26)
“Daing ano man, daing ano man!” an padagos na tataramon ni Simoun na tinalulusad na sa bidang, agi sa escotillaj “an sinabi, sinabi. Asin ika, Padre Sibyla, dai ka, tabi, magtaram nin latfn, dai man nin mga kamangmangan. Ano ta magtatagal kamong mga fraile, kun makakapaghimagsikan an banwaan?”
Asin sa dai pagdangog kan mga kapahayagan, siring man kan mga simbag, luminusad si Simoun sa sadit na hagyan pasiring sa laog, sa pagbasangbasang inolit su mga tataramon na: “.’marasa pa, marasa pa!”
Nanglulungsi si Padre Sibyla; iyo pa sana ito na sya, Vice Rector nin Universidad, pagsahotan nin mga kamangmangan; nagkakahilawhilawan si Don Custodio: sa arin man na katiripunan dai sya nakasompong nin siring na kalaban. Labislabis na man ito. “! Sarong americanong mulato!” (27) an sabi na nagngongorobngorob.
“!Indio na ingles!” an olay ni Ben Zayb sa hababang tingog.
“Americano, sinasabi ko saimo, marasa pang dai ko maaraman?” an baga may kagabatan na simbag ni Don Custodio; “isinabi sakuya kan Saiyang Kahalangkawan; sarong joyero na saiyang namidbidan sa Habana asin, sunod sa sakong pakasabot, sinangkap syang kapaladan kan pautangon sya nin kuwarta. Sa bagay na siring, tangani syang mabayadan, pinadigdi (28) nya asin pinabayaan na gumibo kan saiyang boot, nagdugang su saiyang mga dai-tibaad huli sa pagbariwas nin mga brillante... bakong mga tunay (29), siisay an makaisi! Asin labilabi na kabihang na pakatapus nyang masamsam su pirak kan mga indio, boot pa giraray na... Puwe!”
Asin tinapus su kataga nin tataramon nin makahologan na gayong hiro kan kamot.
Dai nin siisay man na nangahas na sumabay sa mga [ 11 ]pasirimbagan na ito; mahihimo, kun boot ni Don Custodio na somolang sa Saiyang Kahalangkawan; alagad, maging si Ben Zayb, maging si Padre Irene, maging si Padre Salvi, maging an may kasingpilan sa boot na si Padre Sibyla, siisay man sainda dai nin paniwala sa alam (30) nin iba.
“Huli ta an ginoong iniho, dahel ngani ta sya sarong americano naglolobang bulanos na an samuyang orolay manongod sa mga Mapulang Kulit (31) ... !Paghororonan an siring na bagay sa sarong sakayan! Sarong pagpipirit sa mga tawo, pagpaagi sainda sa kosog!... Asin iyo ini an nagsadol kan expedicion sa Carolinas, kan campaña sa Mindanao na kasopogsopog na mapahamak satuya... Asin sya itong boot makilabot sa pagpatindog kan crucero, asin sinasabi ko na anong masabotan nin sarong joyero, minsan ano kamayaman asin minsan ano ka-may-inadalan, dapit sa mga paggibo nin sakayan?”
Ini gabos sinasabi sa malagong na tingog ni Don Custodio sa saiyang kataid na si Ben Zayb nagngongorotngorot, nagkikirogkirog, pigtataga-hiling su iba na pighihiro su saindang mga payo nin makalilibong na hiro. Su canonigo (32) na si Padre Irene hominoyom nin makalilibong na gayong hoyom na haros natagd su saiyang dongo kan haproson nya ito kan saiyang kamot.
“Sinasabi ko saimo, Ben Zayb,” an padagos ni Don Custodio na yinogyog su takyag kan manunurat; “an gabos na mga karatan digdi minagikan sa pangyayari na dai pinakikihumapotan an mga tawong haraloy na digdi. An sarong mokna na sinasabayan nin mga matatabang tataramon asin orog na ngani nin mga tagamang totostoson (33) na mga darakulang halaga, nakakalibang asin tolostolos inaako... huli kaini!”
Pinagtatagistagis ni Don Custodio su sa ibabaw kan saiyang tangan asin su kan saiyang toldo asin manlalabaw.
“Igwa kaiyan, igwa kaiyan,” paghona ni Ben Zayb sukat syang sumimbag, sa saiyang kamugtakan na tagapamamahayag (34), sukat syang makaaram kan gabos.
“Hilingon mo, tabi, bago magkaigwa nin mga toklos sa Puerto, nagdata ako nin sarong mokna na sadya (35), masipag (36), pakikinabangan, tikis asin mahihimo sa paglinig kan daragsaan kan La Laguna asin [ 12 ]ta dai inako ta bakong siring kainiho!”
Asin inolit an siring mansanang hiro kan saiyang mga kaniot, kominirogkirog, hiniling su kagabsan na baga saiyang pinagsasabihan: “Nakakita na kamo nin siring na kapahamakan?”
“Asin mahimo daw na maaraman kun ano an minabilog kaiyan?” — Asin... — “!Tara!” an sabi kan lambang saro na dominolok asin handa sa paghinanyog. An mga mokna ni Don Custodio mga bantog siring kan mga belong nin mga parabolong na bako man na mga doctor.
Dai kuta sainda isasabi ni Don Custodio kun ano an minabilog kaito, ta makolog su boot ta dai nakasompong nin kaapil kan nakikipagsuhay sya ki Simoun. “Kun dai nin panganib boot nindo na magtaram ako, ah? asin kun igwa dai kamo nagpapakatigmok?” tisasabi kuta, kundi pagsayang lamang nin sarong marhay na bahigay (37) asin su mokna mantang dai mahimo, mamidbiran lamang asin pangalasan.
Pakatapus nin duwa o tolong paluwas nin aso, nin pagabo asin nin paglutab sa lutaban, hinapot si Ben Zayb na tinaptap sa tangolan:
“Nakakita ika nin mga damolog?” (38)
“Sa paghona ko nakabadil kami kan mga iyan sa danaw,” nagtatakang nagsimbag si Ben Zayb.
“Bako, bakong mga damolog an pigsasabi ko, kundi talagang mga pato na mga garo, su mga pinagaarataman sa Pateros asin sa Pasig. Asin aram mo kun ano an pigtutuka kan mga iyan?”
Si Ben Zayb, iyoiyong payong nagiisip, dai kaito nakakaaram: dai nya pinanonongod an saiyang sadiri sa karadyanan (39) sa karadyanan na siring. (40)
“Mga saradit na mga gulingguling, tawo, mga saradit na mga gulingguling I” an simbag ni Padre Camorra; “dai kaipuhan na an saro maging indio tanganing makaaram kaiyan!”
“Talaga, mga saradit na gulingguling!” an saligbaton ni Don Custodio na ilinamano su toldo; “asin aram mo kun saen pinagkokoa an mga iyan?”
Dai ito aram kan mapagisip na payo.
“Kun igwa ka na nin halawig na mga taon sa kaporoan, matatalastas mo na sa baybayon mansana pinagdadakop an mga iyan, saen nagsasarawa kasaralbog kan basod.” [ 13 ]“Asin su saimong mokna?”
“Pasiring ako sa bagay na iyan. Pinagpipirit ko su mga banwaan na sa palibot, na hararani sa baybayon, na magarataman nin pato asin makikita mo na papahararomon kan mga iyan sa paghanap nin mga saradit na mga gulingguling... Dai lumabi, dai kumulang, dai kumulang, dai lumabi, dai kumulang, dai lumabi.”
Asin binuka ni Don Custodio su saiyang magibong na takyag, asin magayagaya syang nagmasid kan pagtaka kan mga nagdadarangog saiya: “dai lamang nin nakaisip nin siring kalaen na kaisipan.”
“Togotan mo akong magsurat nin katha (41) dapit sa siring na bagay?” an hapot ni Ben Zayb; “kadikit an iniisip sa bansang iniho... ”
“Alagad, Don Custodio,” sabi ni Doña Victorina na naglilingo-lingo, “kun an gabos magataman nin pato, madakol an sogok na balot. !Ay, makaooyam! ITahoban ngona an tibo!”