Ditgas rumantschas

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Ditgas rumantschas


SURSELVA – PART SUPERIURA
[edit]

Il dischariel
[edit]

A Selva viveva avant blers onns in ferm giuven. Quel aveva però bunamain mintga notg in dischariel. Sin quai è el ì a discurrer cun il spiritual dal lieu. Cur ch’el ha la proxima notg puspè survegnì il dischariel, ha el fatg in tschert segn ch’il spiritual aveva ditg. Alura è el levà ed ha stuppà cun palpiri la rusna-clav da l’isch-chombra. Il dischariel è stà finì ed el ha pudì turnar en letg e durmir vinavant ruassaivlamain.

L’auter di era en sia chombra ina bellezza giuvna che na pudeva betg pli bandunar el. Per pudair ir davent stueva ella numnadamain sortir da la medema fora sco quai ch’ella era entrada. Il giuven ha salvà la giuvna plirs onns sco fantschella. Cunquai ch’ella era ina stupenta matta, ha el plaun a plaun survegnì affecziun per ella e l’ha maridà. El guardava però adina bain che la rusna-clav saja serrada. Els han vivì blers onns ensemen ed han gì plirs uffants.

In di ha la dunna ditg a ses um: «Uss pos ti senz’auter prender il palpiri or da la rusna-clav. Ti na stos betg temair pli che jau fugia. Jau hai memia gugent tai per pudair ta bandunar.» El ha cartì ad ella. Ina saira, avant che sa metter a ruaus, ha el prendì il palpiri or da la rusna-clav. L’autra damaun era sia dunna davent, ed el n’ha mai pli vis ella. Il pli mal steva l’um che la dunna aveva prendì ils uffants cun ella.


La platta da Caschlè
[edit]

Sin l’Alp Caschlè era il striegn fitg gugent e fascheva il barlot sin ina platta che sa numna la Platta dil Barlot. Ina giada è in spiritual ì siador ed ha benedì questa platta, uschia ch’il striegn ha stuì ceder da quella. Sin la platta ha el anc stgalprà en il num da Jesus. Cur ch’el è vegnì engiu, ha el vulì baiver aua or dal dutg. Qua èn crudads da l’aua giu tarments craps ed han impedì quai. Il spiritual n’ha dentant betg temì quests crappuns. E las strias han sbragì plain ravgia: «Ina giada che ti n’has betg la scrotta nauscha cun tai, ta tschiffain nus per franc.»

In pèr onns suenter è il spiritual ì durant in enviern cun blera naiv da Sedrun a Rueras. Quel di aveva el emblidà la stola. Qua han las strias sbragì: «Faschai ir la lavina! El n’ha betg la scrotta.» El è fugì en il vitg da Zarcuns davos ina stalla. La lavina è crudada aval ed ha prendì davent da quest vitg sulettamain quest bajetg; il spiritual è vegnì en la lavina ed è mort en quella.

La Platta dil Barlot a Caschlè è anc adina là cun il num da Jesus entaglià. Ins di ch’il striegn haja transportà questa starmentusa platta sin in fil da saida davent dal Badus a Caschlè. Ins vesa orasum il crap ils tatgs dals chalzers dal sunader dal barlot.


L’itg da far paintg
[edit]

In chalger da Mustér ha vis ina giada co che la dunna da la chasa, en la quala el lavurava, unscheva la panaglia cun in itg mellen, ed el ha pensà: «Jau vi guardar in pau pli exact tge ch’ella fa.» La dunna ha prendì in cuppin groma ed ha tratg panaglia. Alura ha ella prendì or da la panaglia plirs gronds tocs paintg.

Uss saveva il chalger tge effect che l’itg aveva. Tut dascus ha el prendì in pau da quest itg ed è ì cun quel a chasa. Suenter avair unschì sia panaglia cun l’itg, ha el mess en in cuppin groma ed ha tratg panaglia, ed er el ha survegnì plirs gronds tocs paintg.

Ma qua è entrà en stiva in umatsch nair cun in bellezza cudesch surdorà ed ha dumandà, sch’el na veglia betg s’inscriver. «Ma bain, fitg gugent», e cur che l’um ha dà il cudesch, ha el scrit en quel: «Jesus Maria.» Sin quai è l’um svanì. En il cudesch da strias ch’il chalger tegneva en ses mauns, era inscritta la mesa vischnanca.


Il Blass da Lavaz
[edit]

L’Alp da Lavaz, che tutga a la vischnanca da Medel, appartegneva pli baud a Sumvitg. Avant blers onns han ils da Medel tut andetgamain cumenzà ina dispita cun quels da Sumvitg e pretendì Lavaz per els. Quai ha dà ina gronda charplina e la dretgira è ida sin l’alp per decider la chaussa.

In da Medel duai alura avair mess terratsch da ses iert en ses chalzers ed esser ì si Lavaz. Là haja el engirà cun detta stendida ch’el stettia sin ses terratsch, e sin quest engirament ha la dretgira decidì en favur dals da Medel.

Sco chasti da ses engirament è quest um suenter sia mort girà enturn sin l’alp berglond sco in bov. In sontg spiritual haja scungirà il bov en in pitschen lai che sa chatta sin quest’alp. Ma cur ch’i vegnia malaura u las quattertempras, audian ins anc uss a berglar el.


La dunna sper il dutg
[edit]

Giond a chatscha ha in chatschader vis ina dunna sper in dutg. Quella ha ditg ad el, sch’el stettia là oz enfin las dudesch da la notg, saja ella liberada. Cas cuntrari stoppia ella star qua en perpeten.

Il chatschader ha ditg ch’el veglia star. Suenter in’urella ha el vis a vegnir dal dutg giu spir chamutschs, ma el ha ditg a sasez: «Liberar in’olma è bler dapli che quai.» Suenter hai cumenzà a vegnir da quest dutg giu spir aur ed argient. Ma el ha puspè ditg: «Liberar in’olma è bler dapli che tut quai.»

Da mesanotg è la dunna stada liberada ed il chatschader è turnà a chasa. Là ha el vis che sia sora ch’era uschiglio adina trista, era legra, e quella ch’era adina legra, era trista.


Las tschalereras
[edit]

Las tschalereras fan ina canera terribla cur ch’ellas sgolan tras l’aria, adina pliras ensemen, cun ils chaus a bass, ina encunter l’autra, sco sch’ellas vulessan sa pugnar.

Cur ch’ins giascha en letg, aud’ins magari tuttenina vuschs a baterlond tut in tranter l’auter sut las fanestras, ma chapir chapesch’ins nagut. Sch’ins vegn or da letg e guarda or da fanestra, ves’ins nagut! Striegn, per far tema!

Las tschalereras èn umens e dunnas che van la notg en rotschas suenter las chasas e fan in sbragizi e baterlim. Ina notg hai jau er udì la canera e guardà or da fanestra, ma vesì n’hai jau nagin. Mia dunna n’aveva gnanc udì la canera.


Las tschalereras en l’alp da Plattas

Las tschalereras da l’alp da Plattas avevan chatschà ina giada las vatgas tras in trutg privlus e stretg, nua che quellas pudevan uschiglio ir mo ina suenter l’autra. Ils famegls han gì tema che las vatgas giajan tuttas sutsura, ma l’auter di eran tuttas en stavel.


Las tschalereras da Segnas

Tranter la Val Segnas e Mompé-Tujetsch devi pli baud entiras rotschas da tschalereras. Quellas eran vestgidas mintgatant sco las pli finas e bellas dunschellas e chantavan chanzuns da bellezza. Mintgatant eran ellas malnettas e sdratschadas e faschevan in terribel sbragizi.

La glieud aveva gronda tema dad ellas, malgrà ch’ellas na faschevan mai donn, auter che sche insatgi avess laschà in uffant en clavà en iral. Sin quai eran ellas adina sco narras e gievan en rotschas a bratsch per ils clavads enturn.

Chattavan ellas in uffant en iral, sche gievan ellas cun quel ch’ins n’al chattava mai pli. Mettev’ins dentant ils uffants sin ladritsch, n’avevan ellas nagina pussanza.


Las tschalereras da Sontget

Las tschalereras da Sontget gievan en processiun las notgs da quattertempras davent dal zain da notg fin al zain dal di. Ellas eran vestgidas en cotschen e verd e faschevan in sbragizi, stgadanim e rampluniez, sco cur ch’ins va ad alp cun il muvel.

Ellas vegnivan da la Val Mala giu, gievan ora Son Placi, da Murins giu e turnavan enta Plaun da Haida. Lura traversavan ellas la Punt da Plaun Grond, gievan tras Patschadauns sin la Bova Gronda e sbragivan anc lura ch’ins udiva nà Sontget.

Tgi ch’aveva la giagliardia da guardar or da fanestra, vegniva tschiffà per ils chavels e tratg en il Rain. Là stueva el star fin ch’i tutgava il zain dal di.


Las tschalereras a Faltscharidas

Ina saira da stad èn duas dunnas da Faltscharidas, ch’eran stadas l’entir di vi Sontga Gada a lavurar, turnadas a chasa per mulscher las chauras. Endadens Son Placi è tuttenina in snuaivel giat nair siglì or d’in chagliom ed è suandà las duas dunnas fin davant chasa.

Arrivadas a chasa han ellas mulsch las chauras, èn lura idas en chasa ed han serrà la porta. En stiva han ellas fatg glisch e cumenzà a dir rusari. Tuttenina han ellas udì in rampluniez si sur chasa. La porta-chasa è s’averta cun in terribel sbat ed il rampluniez, stgadanim, curriez e trampligniez è anc vegnì pli ferm.

Plain tema han las duas dunnas guardà or da fanestra e vesì in’entira societad da tschalereras che faschevan il barlot e sautavan.


Las tschalereras si Naustgel

Ina saira eran las vatgas tut paschaivlas en il stavel da Naustgel. Qua èn tut en ina giada vegnidas las tschalereras a bratsch tras il stavel ed han chatschà las vatgas tras l’aria che nagin n’ha pli vesì ellas.

L’autra damaun eran las vatgas en stavel ed avevan mintgina in strom-ris en ils pes.


Il Crap Tschalerer

Giudim las aclas da Breil è in crap tut isolà. Là sa radunavan las tschalereras. Perquai numn’ins quest crap il Crap Tschalerer.


Las trais tschalereras

Las tschalereras eran dunnas che chaminavan per terra e purtavan glischs enta Falens. Ina vegniva giu da l’Uldauna sur Pardomat, l’autra vegniva da Laus e la terza giu da Crap Ner. Ellas s’univan enta Falens, gievan trais giadas enturn clavà e sa spartivan e gievan lura mintgina sia via enavos.


Las tschalereras che chatschan il muvel en il malsegir

Ina saira da stad, durant ch’ils pasters eran vi da la tschaina, èn ils sterls en stavel tuttenina levads si ed èn fugids sco selvadis. Las tschalereras che vegnivan a bratsch faschevan ina canera sgarschaivla e chatschavan els en la malura. In grond sterl grisch è tuttenina siglì sur in grip giu ed ils auters èn siglids suenter. Ils pasters n’han pudì far nagut auter che star a guardar, perquai ch’igl era vegnì stgir. L’autra damaun era tut la biestga en stavel.


Las tschalereras ed il mattatsch

Ina giada han ils geniturs laschà in mattatsch la saira en iral. Las tschalereras èn vegnidas a bratsch, sco adina, ed han en lur furia prendì il mattatsch e purtà quel davent ch’ins n’ha mai pli vesì el.


SURSELVA – PART INFERIURA
[edit]

Il giat nair a Rueun
[edit]

In landrehter da Rueun aveva bregias da survegnir in famegl. El aveva ina grond’acla, ma nagin na vuleva star, perquai ch’ins scheva ch’igl haja spierts si là.

In di ha in um ditg ch’el veglia empruvar sia fortuna. Gia l’emprima saira ch’el è stà sin acla è arrivà in giat nair che vuleva trasora suflar ora la glisch. El ha dentant adina puspè spaventà quel e n’ha mussà nagina tema.

L’autra saira era il giat puspè qua, cur ch’el ha envidà la glisch. Il davos era quel uschè giagliard ch’el ha vulì dar cun la toppa sin la glisch per stizzar quella. Cur ch’il famegl ha vis quai, ha el tratg cun il cuntè giu per la toppa ch’in toc è dà sut il banc. Il giat ha dà in sbratg ed è svanì.

La damaun ha il famegl chattà in det d’ina dunna ed ha enconuschì vi da quel l’anè da sia patruna. Cur ch’el è vegnì a chasa cun il latg hani ditg che la patruna saja en letg malsauna. Ella haja taglià giu in det ier saira giun tschaler cun preparar la charn.


Las tschalereras da Glion
[edit]

A Glion serviva ina matta en la ‹Cruna›. Ina notg ha ella udì a baterlar dad aut ed en plirs linguatgs giu davant chasa. Cun quai ch’igl era glina plaina, ha ella guardà or da fanestra, ma ella n’ha vesì nagin, mo udì a rir ed a sghignar. Ella ha tschiffà ina sgarschaivla tema e l’autra damaun è ella stada malsauna. Ella aveva udì las tschalereras.


Ils trais da Falera a Paris
[edit]

Trais umens da Falera eran la saira avant il Num da Maria a Paris e sa cussegliavan co far d’esser l’auter di a Falera a perdunanza. Qua ha ina dunna veglia dà in cussegl ad els: in duaja seser sin in buc-chaura alv, l’auter sin in portg ed il terz sin ina chaura. Els na dastgian però discurrer betg in pled enfin Falera. Uschia han els fatg ed èn sa mess en viadi. Ils animals currivan en tutta prescha. Tuttenina hai cumenzà a sumegliar in pau lung a quel sin il portg. Ed el ha ditg insatge a quel. Sin quai è il portg svanì e l’um cun el ed ins n’ha mai vis els pli. Ils auters dus han taschì enfin Falera ed èn perquai arrivads ventiraivlamain ad uras a la perdunanza.


L’alp devastada
[edit]

Avant blers, blers onns devi ina bell’alp sur il vitg da Flem. La mesadad da questa pastgira flurinta era d’ina vaiva, l’autra mesadad d’in ritg purun dal vitg. Passà l’enviern e s’avischinond il temp da chargiar, è quest purun arrivà in di tar la vaiva. El vuleva exnum surpledar la dunna da vender ad el l’autra mesadad. «Jau paj il dubel da quai ch’ella vala», ha el ditg. «Ni per il dubel ni per il traidubel poss jau vender a Vus mia mesa alp», ha la vaiva respundì. «Igl è la suletta ierta da mes figl.» – «E l’alp daventa tuttina la mia», ha sbragì il pur. «Tes um barmier ha impegnà ella a mai. Qua, guarda tezza la brev ch’el ha fatg e suttascrit». Durant ch’el ha ditg quels pleds ha el tratg or da la giaglioffa ina scrittira ch’el ha mess sin maisa. «E Vus essas in um fauss e manzaser», ha clamà la dunna cun vusch tremblanta. «Mes um n’ha mai e pli mai fatg in tal martgà cun Vus. Quai n’è betg sia scrittira». «E l’alp è impegnada, el sez ha suttascrit la brev», ha replitgà il purun.

E la dispita è vegnida davant il derschader. Cun egls suppligants e plain larmas ha la povra dunna rugà da laschar ad ella ses fatg e ses bun dretg. Ma il derschader era en mongia cun il ritgun, e lez aveva dà daners ad el per ch’el survegnia raschun. La povra dunnetta ha anc ditg pudì sincerar che l’alp saja sia, che ses um n’haja mai impegnà ella e ch’ella veglia engirar che ses pleds sajan la sontga vardad. Il purun engurd ha survegnì raschun e gudagnà il process.

Suenter che la sentenzia è stada dada ed il process gudagnà, fiss il pur ì il pli gugent directamain si d’alp a guardar ses bel possess creschentà. Ma i fascheva in’aura starmentusa. Sur ils precipizis stevan nivels tut nairs e smanatschants. La daratga mislava las spundas ed il tun ramplunava en las vals. Sco numerusas serps ardentas sbrinzlavan ils chametgs ed en la grippa udiv’ins in stremblir e fracassar starmentus. Auals e draguns faschevan da di e da notg ina ramur anguschanta ed i pareva che l’entira muntogna sa derschia sur la val.

Trais dis e trais notgs ha il stemprà cuzzà. Passada la malaura, ha il pur prendì ses fist ed è ì siadora vers l’alp. Arrivà sin ina collina, è el sa fermà per contemplar ils bels pastgets e muletgs ch’eran uss ses per adina. Ma tge era capità? Ses egls èn vegnids pitgivs, in suspir ragagnant è vegnì or da sia bucca, ses mauns tremblants han branclà il fist. Ed alura è il ranver crudà per terra, tutgà da la mort andetga. Là, nua che la pastgira flurinta ed ils muletgs verdegiants s’extendevan antruras, era uss mo pli in desert da glatsch e crappuns. Ed in suffel fraid e murdent ha purtà il flad da la naiv perpetna sur la pastgira devastada. Il glatscher aveva fatg giustia e cuvert la bella alp.


SUTSELVA
[edit]

Las mattauns che gievan al barlot
[edit]

En Tumleastga gievan dus mats ina saira a mattauns tar duas soras. Sin via han els scuntrà ina vulp che vegniva encunter e pruvava cun tuts rampins dad ir tranter las chommas or. Qua è in dals mats vegnì grit ed ha dà in culp cun il bastun giu per il chau che la vulp ha cedì cun in sbratg.

Arrivads a chasa tar las duas soras, eran là mo la mamma ed ina figlia. Ils mats han dumandà nua che l’autra figlia saja. «Quella ha mal il chau e na sa senta betg bain», ha la mamma ditg. Als mats na pareva quai nagut da bun. La mamma ha alura fatg il puschegn sco adina. Ma ils mats n’han betg gì quaidas da mangiar, perquai ch’els temevan che la vulp pudess prender vendetga per ils culps.

Pli tard han els giavischà ina buna notg ed èn sa mess sin via. Traversond il guaud, han els tuttenina udì musica da saut. In dals mats ha vulì ir a guardar tge che quai saja. L’auter dentant aveva tema e vuleva ir a chasa. «Sche ti na vuls betg vegnir, sche vom jau sulet», ha il giagliard ditg.

Il mat ch’aveva tema aveva anc pli tema dad ir sulet a chasa, perquai ha el pudì far nagut auter che suandar l’auter. Els èn damai ids ensemen en la direcziun da la musica ed han scuntrà en in cleragl ina cumpagnia che sunava e sautava. Las duas soras eran er da la partida. Ina aveva lià si il chau.

Entamez il cleragl seseva in um davos ina maisa e scriveva en in cudesch. Els èn ids tar quel – il curaschus ordavant, e l’auter, tut tremblond, suenter. Il scrivant ha dumandà els, sch’els avessan plaschair da sautar. «Ma pertge betg», ha il curaschus respundì, el sautassi fitg gugent. «Sche scriva quai che jau dictesch qua en quest cudesch!», ha il scrivant ditg, «lura essas vus prendì si en la societad e pudais vegnir qua a sautar libramain.»

Sin quai ha il giagliard respundì ch’els stettian deplorablamain in pau dalunsch davent e ch’els pudessan tuttina betg esser qua, sch’i fiss memia savens radunanzas.

«Ah, per quai faschai nagins quitads!», ha il scrivant dà per resposta. «Nus dain a vus ina stgatla cun ina pomada. Cun quella unschais vus mintga giada la planta-pe. Lura essas vus qua en in hui!» «Ah, sche quai è uschia», ha il curaschus ditg, «m’inscriv jau gist uss!» El è sa mess vi da la maisa ed il scrivant ha cumenzà a dictar. Ma empè da scriver quai che quel scheva, scriveva el ils nums «Jesus, Maria, sontg Gisep»!

En quel mument hai dà ina starmentusa stremblida e l’entira brajada è svanida. Enavos è restada mo la maisa, il cudesch e las stgatlas cun la pomada. Revegnids da la surpraisa, da la tema e sgarschur, han ils mats prendì ina stgatla cun pomada ed èn sa rendids vers chasa.

Paucs dis pli tard èn els vegnids grev malsauns ed han stuì star en letg pliras emnas. Finalmain èn els sa remess tant enavant ch’els pudevan almain ir enturn. Ma da lavurar gnanc dar dir.

In di ch’els gievan a spass ensemen, ha in ditg a l’auter: «Nus stuessan tuttina empruvar ina giada, tge forza che quella pomada ha!» L’auter è stà d’accord, ma d’unscher en la planta-pe n’han els betg gì mustgas. «Lain empruvar cun in tschep da laina!», ha quel ditg ch’era stà a sias uras il curaschus. Els han damai unschì il tschep da laina cun l’itg misterius e ditg ils pleds: «Va, per mai pli turnar!» En quel mument è il tschep s’auza or dal plaun e sgulà tras l’aria che nagin n’ha mai pli vesì el.

Quel che aveva tema è plaunsieu sa remess e restà saun, ma il curaschus è vegnì anc pli malsaun ed è mort pauc temp suenter.


La plievgia d’aur
[edit]

In bel di da stad tgirava in paster sia muntanera sin l’Alp Anarosa. Vers suentermezdi èn cumparids davos il Piz Vizàn nivels stgirs ed igl ha cumenzà a tunar e chamegiar, e dalunga er a plover. Ma tge miracul! Enstagl d’aua crudavan or dals nivels gross daguts d’aur. Il paster ha guardà tut perplex vers tschiel. El ha prendì giu il chapè ed ha laschà plover l’aur en quel enfin ch’el è stà plain.

Ma tuttenina ha el udì a scalinar las stgellas ed a berglar la biestga. El ha guardà enturn e vis co che l’entira muntanera curriva giu per l’alp cun las cuas ensi ed il chau engiu. El ha emblidà l’aur, ha mess si il chapè ed è currì suenter a la biestga. Cur ch’el è turnà, avevi chalà da plover ed el n’ha chattà nagins fastizs d’aur pli.

Sch’el avess tegnì il chapè e laschà ir la biestga, avess el gì tut l’aur ch’era en il chapè.


Il barlot
[edit]

Il barlot vesev’ins pli baud fitg savens er en Val Schons. Quai era ina cumpagnia da striuns e strias che sa rimnava per il solit da notg en lieus isolads, sautava e fascheva da tuttas sorts grimassas.


In da Pazen ha vis ina giada il barlot en la Viamala. El era stà ora Tusaun cun ses chaval e turnà anen pir da notg. Cur ch’el è arrivà dadens Runtgaglia, nua ch’ins va giu e vi la Traversina, ha el vis sur la val vi in bel palantschieu e sin quel il barlot che sautava cun ina stupenta musica. El è siglì giu dal char ed è sa pusà cunter il pal da saiv per vesair meglier tge che capitava. El ha vis tranter ils sautunzs bleras persunas enconuschentas, ha cumenzà a temair, è siglì sin il char ed ha fatg currer il chaval tge che quel pudeva. El è arrivà insaco a chasa ed è entrà en stiva senza pudair dir pled. Ses chavels eran vegnids alvs. Sis emnas ha el stuì star en letg.


I n’è anc betg uschè ditg enavos ch’in da Donat ha vis il barlot da bel cler di si Magun. El era sin l’isch-tegia, cur ch’el ha vis a passar sperasvi umens e dunnas. In sigliva, l’auter al zaclinava, in terz sturscheva ils egls, insumma, la cumpagnia dal diavel fascheva da tuttas sorts grimassas si per noss um. Ma el n’ha temì nagut, e fatg n’ha nagin insatge ad el. Enconuschì ha el tuttina ils blers.


La stria da Casti
[edit]

In giuven da Maton aveva la spusa giu Casti, nua ch’el gieva savens a tramegl. Mintga giada cur ch’el turnava ensi, scheva la spusa ch’el possia puspè vegnir sin quella e quella saira. Ma sin ina tscherta saira n’avess ella mai ditg da vegnir. Il giuven ha pensà ch’insatge na saja forsa betg en urden, ed è ì precis quella saira giu tar ella.

La chasa era tut serrada si, barcuns e fanestras, tut serrà, mo en stiva ha el udì insatgi a baterlar. Sia spusa scheva gist a la mamma: «Damaun ara mes spus si Maton, e sche jau pudess far ch’i na creschiss nagut en quest er, sche faschess jau quai.» «Quai sas ti bain far», ha la mamma ditg. «Damaun ta midas ti en ina mieur e vas orasi. Cur ch’el bitta ora l’emprim pugn sem, emprovas da tschiffar l’emprim graun che croda sin la terra.»

Cur ch’il spus ha udì quai, è el partì. La damaun ha el arà quest er. Ma avant che semnar, ha el mess in crap sisum il satg. E gist en quel mument ch’el va cun il maun en il satg per bittar ora l’emprim pugn, ha el vis la mieur. Enstagl da bittar ora il graun, ha el bittà il crap e sturnì la mieur.

Curt suenter è vegnida la nova si da Casti che sia spusa saja morta.


SURMEIR
[edit]

Il paster da vadels sin las aclas da Surava
[edit]

In mattatsch da quattordesch onns da Surava era ina stad sin las aclas da Surava per pertgirar ils vadels. Ina saira ha el rimnà ses vadels sco adina, fatg sia tschaina ed è ì a letg.

Suenter in’urella è el sa dasdà, pertge ch’i aveva parì ad el ch’el haja sentì a givlar. El ha tadlà anc meglier ed udì ch’insatgi rieva cun tutta forza, e quai betg lunsch davent dad el.

El ha clamà en il stgir da la notg, tgi che saja qua. Ma el n’ha betg survegnì resposta. El è puspè sa mess en ses letg per durmir.

Curt suenter ha il riez puspè cumenzà, ma uss mender che mai. Il mattatsch ha alura cumenzà a temair e suenter n’ha el betg pli dastgà durmir sin las aclas.

El rimnava mintga saira ses vadels enturn il fuclar e suenter vegniva el a chasa a durmir. La damaun aveva el in’ura viadi dad ir ensi. Ma tuttina, el fascheva pli gugent quai che durmir si là.


Il giuven ed il barlot
[edit]

In giuven da Cunter era ì a Salouf a termagl tar ina matta. Giond a chasa enturn las dudesch da la notg, arriva el giu tar ils Trembels ed auda vuschs. I pareva che pliras persunas vegnissan a baterlond dal Plang da Daneis ora.

Per betg esser enconuschì da las persunas, cartend ch’i saja glieud da Salouf, banduna il giuven la via imperiala. E quai è stà sia fatalitad: il giuven è stà fermà al lieu! En naginas modas e manieras hai vulì reussir ad el d’arrivar puspè sin via.

Pir il mument ch’ils zains da l’Ave Maria han resunà a Salouf, è il giuven stà deliberà da la pussanza dal barlot. Il giuven è daventà quella notg alv sco la naiv da la tema


Las nitscholas da Padnal
[edit]

I vegn raquintà ch’ina dunna da Murmarera era vegnida da Casti ed aveva da passar damanaivel da la ruina da Padnal vi per arrivar a chasa. Igl era la saira da clerglina e la dunna guardava spiunond sin quella miraglia.

Entant vesa ella ina massa nitscholas rasadas ora sin lenziels. Ella emplaina sias giaglioffas per purtar a ses pitschens in pau nitscholas. Alura sa metta ella sin via cunter chasa ed arrivond là, vuleva ella prender or las nitscholas.

Ma enstagl da las nitscholas aveva ella las giaglioffas plain marenghins. Ella ha pudì cumprar in prà cun quels. Quel vegn numnà anc uss: il prà da las nitscholas.


La viola tschiffada en la sfessa
[edit]

En il Gôt digl Fanc da Tinizong vivevan pli baud violas, dialas nauschas. In um che fendeva laina ha vesì ina giada ina.

El aveva gist dà en in cugn per fender in bloc gross ed ha ditg a la viola: «Ti es ferma, ve nà e mussa tia fermezza. Prova sche ti es buna da stgarpar permez quest lain.» La viola è vegnida nà per empruvar. Cur ch’ella ha gì ils mauns en la sfessa, ha l’um dà ina cun la sigir e siglienta or il cugn, uschia che la diala è restada cun ils mauns en il bloc. Ella ha empruvà da sa far libra, ma senza success. L’um ha prendì ensemen sias iseglias e vulì sa far or da la pulvra. Avant ch’el giaja, ha la viola dumandà co ch’el haja num. El ha respundì: «Jau» ed è spert ì per ses fatg.

La viola ha plaunsieu badà ch’ella na pudeva betg sa liberar suletta or da la trapla ed ha cumenzà a dar snuaivels sbratgs. En curt è sa radunada in’entira rotscha da violas ch’han dumandà la disgraziada: «Tgi ha fatg questa malignadad?» La viola ha respundì: «Jau hai fatg.» Sin quai han las autras violas ditg: «Sche ti has fatg, sche resta lien!» Ellas èn idas per lur fatg, laschond crappar plaunsieu la viola engianada.


Las violas da Faller
[edit]

En la Val da Faller datti en in lieu in pitschen guaud. Quel numn’ins anc oz il Gôt da las Violas. En quel guaud devi glieud selvadia ch’ins numnava violas. Quella glieud viveva d’engular e magliar animals ed umans che vegnivan en lur griflas. Las persunas che las violas pudevan tschiffar, vegnivan serradas en cuvels. Cur ch’i cunvegniva, vegnivan quellas baud u tard mazzadas e magliadas. Nagin na sa fidava da s’avischinar a quel guaud senza esser armà.

Ina giada eran duas dunnas violas vegnidas da tschiffar dus mats ed avevan serrà en quels en ina tauna. Essend ch’els eran anc pitschnets, vulevan ellas paschentar quels endretg, per ch’els vegnian gronds e gross. In dals mats, il vegl, cridava quasi adina, ed enstagl da vegnir grass, vegnivan ils povers mats adina pli maghers.

In di han els udì che la veglia da las duas violas ha ditg a l’autra: «Quests dus na vegnan betg grass, nus faschain meglier da mazzar els.» Entant che la viola giuvna era ida danovamain a chatscha per tschiffar insatge, ha la veglia ditg als mats: «Vegni cun mai, nus giain or a sulegl! Jau stoss guardar che vus n’hajas betg plugls.» Ma la veglia aveva prendì cun ella ina manera e cur ch’els eran a sulegl, è ella sa tschentada, ha pusà la manera sper ella e clamà natiers in dals mats. Entant ha l’auter mat, sveglià e spert, tschiffà la manera senza che la veglia dubitass dal mal. El ha tratg quella giu per il chau da la veglia ch’ella è restada morta sin il flatg. Alura ha el ditg al pitschen: «Uss fugin nus tant sco nus pudain!»

Ils dus mats èn alura fugids en tutta furia or e si da la prada da Sblocs ed han vesì là in pur che fascheva cun il fain, cun quai ch’igl era il mais da fanadur. Ils povers mats han supplitgà l’um ch’el als laschia per amur da Dieu sa zuppar en il fain. Els sajan stads tschappads da las violas e vegnids da fugir en quest mument. Ch’el stoppia zuppar els immediat, uschiglio vegni franc insatgi a tschiffar els puspè, e lura vegnian els mazzads.

Il pur aveva fatg ensemen ina gronda part dal fain ed ha zuppà ils dus mats sut in mantun. Alura ha el lavurà vinavant sco sche nagut na fiss stà. Tuttenina vesa el ina dunna a currind or dal guaud da Faller. Vegnind si tar el dumonda ella, sch’el n’haja betg vesì dus mats. «Na», respunda il pur, «jau n’hai vesì nagin.» La viola che viveva cun la veglia mazzada era turnada da la chatscha. Vesend la veglia morta, aveva ella bain pensà ch’ils mats hajan mazzà quella. Tut desperada ha ella dumandà il pur, sch’ella na dastgia betg tschertgar qua en il fain.

«Ti pos tschertgar dapertut, auter ch’en quel mantun, là hai jau mess tut mes proviant e mia rauba», respunda il pur. «Sche ti tuccas però en quel mantun, lasch jau liber mes chaun ch’è qua rentà, fatsch tschappar tai e quel vegn a stgarpar tai en tocs.» La viola ha cumenzà a bittar enturn il fain. Chattond nagut, ha ella vulì cumenzar a disfar il mantun ch’il pur aveva scumandà. Ma il pur ha laschà liber ses chaun che sgiazzava gia per tschiffar la viola ed ha cumandà a quel: «Tschappa e stgarpa en tocs!» La viola è fugida ed il chaun suenter – ed els èn mai pli turnads, ni il chaun, ni la viola. Ils povers mats han alura raquintà al pur tge ch’era capità cun els.


Il tschierv
[edit]

In da mes buns enconuschents gieva bler a chatscha. Ina giada ha el vis sin in prà d’acla si Surses in grond e bel tschierv. Schebain ch’il tschierv ha scuvert il chatschader, n’è el betg sa muventà da ses lieu. Quai ha parì curius al chatschader e lez n’ha betg ristgà da sajettar sin il tschierv. El è ì pli damanaivel, ma il tschierv guardava anc adina sin el e na sa muventava betg. Finalmain ha el vis ch’il tschierv era rentà cun ina suga vi d’in pal. Il tschierv n’è betg sa muventà ed ha laschà vegnir il chatschader pli datiers. Anc adina guardava il tschierv sin el cun egls curius. Il chatschader è s’avischinà al tschierv ed ha empruvà da far liber il nuf da la suga. Ma quest nuf era fatg en uschè ferm ch’el n’è betg stà bun d’al far ora. Perquai ha el prendì ses cuntè ed ha taglià giu la suga, ma betg taglià il nuf. Strusch che la suga è stada tagliada, ha il tschierv dà in sigl ed è currì dal prà siador e si per ina val ed è svanì, avant ch’il chatschader vegnia da tschiffar la buis e sajettar el. Tut vilà ha el clamà suenter: «Sche va, en num da Dieu!»

Quest chatschader martgadava er cun biestga. Varsaquants onns pli tard è el ì vi Promontogno a fiera per cumprar biestga. Si sur Beiva aveva el da passar ina punt. Gist dasper questa punt era ina chasetta. Cur ch’el è arrivà tar questa chasetta, ha ina dunna veglia clamà suenter ad el da spluntar tar ella cur ch’el turnia; ella haja da dir ad el insatge fitg impurtant. El ha empermess da spluntar ed è ì vinavant. Sin fiera ha el pudì cumprar varsaquantas mugias. Turnond a chasa stueva el trasora ponderar co ch’el pudess far da passar la chasa da la veglia senza ch’ella vesia el, pertge ch’el na sa fidava betg propi da quella; questa egliada n’aveva betg plaschì ad el. Ma tut n’ha gidà nagut. Schebain ch’el ha empruvà da sa zuppar davos la biestga, ha la veglia immediat vis el. El stueva passar la punt; insanua auter n’arrivava el betg sur l’aual vi. El n’ha pia betg pudì far auter che ir si en la chasa da la veglia.

Arrivond sin isch-stiva, ha el vis ch’igl era mess a maisa tut nobel e pront in excellent gentar. La veglia ha envidà el da seser a maisa. Cun starment è el sa mess a maisa ed ha cumenzà a mangiar, pertge ch’el n’ha betg ristgà da far encunter. La veglia ha immediat s’accurschì ch’el steva qua cun ina curiusa conscienza ed ha perquai ditg ad el da mo star quiet; ella haja d’engraziar bler ad el. El na saveva betg chapir quai, pertge ch’el na pudeva betg sa regurdar d’avair vis ella insanua avant. Sin quai fa ella liber ses faziel da culiez, tira viador ina suga cun in tarment nuf e di: «Na ta regordas betg da questa suga qua? Sas, quest tschierv che ti has deliberà quella giada sin acla, quai era jau. Jau era vegnida fermada là d’ina stria. En quel mument che ti has clamà suenter al tschierv: ‹Sche va, en num da Dieu!› sun jau vegnida liberada dal striegn. Ma la corda stoss jau adina purtar enturn culiez, perquai che ti n’has lezza giada betg taglià tras il nuf. Uss engraziel jau fitg a tai che ti m’has deliberà. Mintga giada che ti passas qua, sche cloma, pertge che jau hai da t’engraziar mia deliberaziun.» Da qua d’envi n’è el mai passà senza clamar, e mintga giada ha el survegnì in bun past.


La serp alva
[edit]

Sin in’alp vegnivan durant il temp da stad bleras serps. Ni la glieud ni ils animals n’eran segirs da la vita. Ils purs da l’alp na savevan betg tge prender a mauns pli, els eran prest sfurzads da bandunar l’alp. In di è arrivà in scolar da la scola naira. El aveva er udì tge miseria ch’els avevan sin l’alp pervi da las serps. Il scolar ha alura dumandà, sch’els n’hajan mai vis serps alvas tranter questas serps. «Na», han els ditg, «serps alvas n’avain nus anc mai vis.» Ed i n’era davairas nagin che aveva vis talas. «Ma sch’i n’ha qua betg serps alvas», ha el ditg, «sche mo las autras vi jau bain destruir. Vus stuais però far quai che jau cumond.» Tut ch’è stà fitg cuntent da far e dar quai ch’el pretendeva, basta ch’els vegnian libers da las serps.

Alura ha el cumandà ch’els duajan purtar natiers laina e far cun quella in grond rintg sin il prà da l’alp, ed amez quel metter in bloc, per ch’el possia star en pe sin quel. Cur che tut quai è stà pront, è el stà en pe sin il bloc ed ha cumandà da dar fieu al rintg. Ed el ha cumenzà a sunar ina trumbetta cun in tun recent ch’ins udiva lunsch enturn. En curt temp hai cumenzà a vegnir da tut ils mauns da tuttas sorts serps. Ellas vegnivan encunter ad el e gievan en il fieu ed ardevan.

Uss parevi che tuttas sajan vegnidas natiers, pertge ch’in mument n’èn vegnidas naginas pli. Tuttenina ha il scolar da la scola naira però vis a vegnir d’in mut giu er ina serp alva cun ina terribla spertezza, e gist encunter ad el. Plain tema ed anguscha ha el clamà: «Uss èsi finì cun mai.» E la serp è vegnida giu directamain ad el tras il pèz, uschia ch’el è stà mort sin il flatg. Da qua d’envi n’han ils purs però mai vis pli serps sin l’alp.


ENGIADIN’OTA
[edit]

La signura da Morteratsch
[edit]

Igl era il mais d’avust da l’onn 1864. Enturn l’Alp Bella era la vita plain activitad. Il signun ed il zezen eran attents vi da lur lavur. Aratsch, da quel temp paster sin l’alp, n’era betg mo in bel e simpatic giuven, mabain aveva er bunas manieras, ed uschia era el zunt bainvis dals ritgs signurs da Puntraschigna. Els al retschavevan cun buntad, cur ch’el gieva da temp en temp en lur chasas per il proviant usità.

Il pli cordial vegniva el mintgamai beneventà en la chasa d’ina ritga famiglia da purs. Là gentava Aratsch savens en il circul da la famiglia, e cun il temp è el s’inamurà da la bella figlia Maria. Ma tranter els era ina miraglia invisibla: Maria era ritga ed il paster na possedeva nagut.

La fin dal mais d’avust èn tut ils purs ids sin l’Alp Bella a mesiras. Il paster e la ritga giuvnetta sa legravan da sa vesair a la festa d’alp e pudair passentar in pèr bellas uras cuminaivlas. Ma quel di era Maria zunt trista. Ses bab era vegnì a savair da lur relaziuns amurusas ed aveva ditg ad ella cun in tun imperativ ch’el na lubeschia mai e pli mai che sia figlia daventia la spusa d’in pover paster da miserabla derivanza. Cur che Aratsch ha intervegnì quai, ha el bragì sco in uffant. Ma gia ha el cumenzà a far millis plans co ch’el pudess sa procurar ina tscherta bainstanza ed in bun num, ed er ils pleds da Maria al han pudì consolar in pau: «Tia vegn jau ad esser, semper tia! Jau spetg cun brama sin tes return, mes cor è tes. La forza umana na po betg rumper il liom che collia nossas olmas!» Ils poverets crajevan dad esser sulets, ma il bab da Maria era suandà els. Cur ch’il bab ha udì ils pleds dals inamurads, ha el tramess davent Maria. Cun Aratsch ha el fatg da tala maniera, ch’el ha stuì bandunar l’Alp Bella.

Quel aveva uss mo ina suletta finamira pli: el vuleva sa crear ina posiziun sin il nivel da Maria. Ed uschia è Aratsch sa rendì en Frantscha en servetsch militar. Suenter sis onns è el lura returnà sco um bainstant. La sort aveva manegià bain cun el: en pauc temp era el daventà chapitani da las guardias dal retg da la Frantscha. Ed uss sa legrava el da finalmain pudair prender puspè en bratsch sia chara Maria. Chavaltgond tranter Samedan e Puntraschigna, ha el udì dalunsch a tutgar in zain ch’annunziava in funeral. Cun in curius sentiment en il cor è Aratsch galoppà vers Puntraschigna ed è arrivà en paucas minutas sisum vischnanca. El è entrà en baselgia ed ha vis amez quella ina bara cuverta d’in ponn nair ed ornada cun numerusas flurs. El ha dumandà ina veglietta che urava tgi che giaschia en il vaschè. Igl era Maria, sia chara Maria! La dolur da l’absenza dad Aratsch era stada pli ferma che la forza vitala. Aratsch n’ha betg bragì. La dolur aveva sientà tut sias larmas. Suenter avair urà sper il vaschè da Maria, ha el bandunà la baselgia ed è chaminà cun ses chaval vers l’Alp Bella. Là ha el visità ils lieus ch’eran colliads cun bellas regurdientschas, ha prendì cumià dad els ed è siglì sin ses chaval. La saira ha in chatschader vis el a galoppar giu per la grippa senza franar. Da quel di davent è Aratsch stà sparì. Pir ditg suenter ha insatgi chattà ses chapè sin la naiv d’in glatscher.

La legenda raquinta che Maria cumpareva suenter sia mort mintga saira sin l’Alp Bella. Il signun, il zezen ed ils pasters la vesevan a vegnir e l’udivan ad ir enturn en il tschaler da latg, nua ch’ella steva in mumentin, sagiond la groma cun in tschadun ed observond che tut saja en urden e bain mantegnì. Mintga giada ch’ella gieva enturn, udiv’ins ella a suspirar: «mort Aratsch!» La glieud era plaun a plaun s’endisada vi da quest’appariziun. Maria purtava la benedicziun sin quest’alp. Suenter paucs onns era l’Alp Bella – ch’ins ha numnà pli tard l’Alp Morteratsch – la pli productiva da l’Engiadina, schebain che la muaglia chargiada si là n’era betg numerusa.

Ina stad n’ha il vegl signun, ch’aveva chaschà blers onns sin quell’alp, betg pudì ir en ses post ed è vegnì substituì tras in giuven. Il vegl ha recumandà a quel da betg disturbar la visita nocturna. Ma il giuven n’ha betg vulì tadlar il cussegl da ses antecessur. L’emprima saira sin l’Alp Bella è la giuvnetta apparida a las uras usitadas. Il nov signun è suandà ella fin en il tschaler da latg. Cur ch’ella ha prendì in tschadun e cumenzà a maschadar il latg, ha el scumandà ad ella cun vusch gritta da cuntinuar: el na possia betg tolerar qua insatgi che tschufrognia ses latg. Sin quai ha la giuvnetta fixà el cun in’egliada nauscha ed è svanida cun il fracassar d’in terribel urizi ch’ha purtà ina tempesta anguschusa sur l’entira cuntrada.

Da quella notg davent èn ils prads daventads adina pli maghers; ils pigns sa deliberavan da mesa stad da lur ornament verd; al chant allegher dals utschellins èn suandads ils sbratgs dals corvs e dals utschels da rapina. La muaglia na deva quasi nagin latg pli; la benedicziun mancava! Suenter pauc temp èn ils purs stads sfurzads da bandunar l’alp ch’ins aveva pudì numnar pli baud cun raschun la perla da las alps d’Engiadina. En ina stgira e fraida notg è ella dada ensemen tras ina squassada da la terra. E cun il temp ha il glatscher derasà ses fraid mantè sin las ruinas da l’alp – sco quai ch’el aveva fatg cun il corp dal disfortunà Aratsch.


Il nivel alv
[edit]

En la Val Müstair eran ils purs vi da far fain. A l’orizont na vesev’ins gnanc in nivelet ch’avess annunzià plievgia. Ed uschia han els nizzegià la bun’aura ed han preparà las runas da fain per chargiar. Qua è arrivà andetgamain in nivel alv ed è sa platgà gist sur las runas. Da quest nivel suflava in vent ch’ha devastà tut las runas e bittà il fain dapertut enturn.

La buna glieud n’ha betg pudì chapir quai, enfin ch’in prader tirolais, ch’era là en servetsch ed enconuscheva in pau il striegn, ha ditg: «Die sollen nochmal kimmen.» Els han duvrà tut il suentermezdi per refar puspè lur runas, ma strusch che quai era reussì, è returnà il nivel alv ed il fain è danovamain sgulà per tut ils chantuns enturn. Qua ha il Tirolais prendì ses cuntè or da giaglioffa ed al ha bittà sco ina frizza en il nivel ch’è sin quai svanì andetgamain.

Pauc pli tard è il Tirolais ì en l’Engiadin’Ota ed ha survegnì lavur tar in ustier. En stiva ha el vis ses cuntè pitgà sin il palantschieu sura. «Tge signifitga quest cuntè, mes ami?», ha il famegl dumandà il patrun. «Quel è vegnì bittà ina giada a mia dunna en il venter, cur ch’ella era vin Val per emprender la scola naira. Ma per quel che tschertga el ed al vul avair, hai jau qua er insatge», ha respundì l’ustier mussond sin ina pistola chargiada. Il Tirolais ha taschì ed è svanì uschè spert sco quai ch’el ha pudì.


Las cullas da Segl
[edit]

Dal temp cur che Segl aveva anc num ‹Seglias-Majoria› ed ils viandants che traversavan il Pass dal Malögia midavan là lur chavals, mangiavan e bavevan insatge u cumpravan dals pestgaders da Segl in butschin litgivas en salamuira, èsi capità ch’il lai e l’En èn creschids talmain pervi da la marschauna ch’els èn ids sur las rivas ora ed han inundà ils prads ed il guaud giuven. La maiaria da Segl era andetgamain separada dal rest dal mund.

Da quel temp devi dentant en las muntognas grischunas anc blers umets selvadis. Questas pitschnas creatiras eran adina fitg gentilas cun ils buns umans. Els han damai udì che las chaminadas dals abitants da Segl eran sut l’aua e ch’els pativan fom. Cunquai ch’ils umets na savevan betg sgular e betg nudar, vulevan dentant exnum gidar quels da Segl, han els inventà in med da transport per purtar ad els mangiativas.

Els han rimnà satgs plain guglias da lareschs, peschs, ovs e fritgs setgentads. Alura han els rudlà las mangiativas a cullas e zuglià questas cullas preziusas en las guglias da laresch. Quests plimatschs da guglias han els mess sin il lai. Els èn nudads sin l’aua ed il vent da Malögia ha suflà las bartgettas da guglias directamain davant las chasas dals abitants da Segl. Ils uffants han scuvert sco emprims questas cullas, han rimnà ellas e cartì d’avair chattà in nov giugaret. Ma mintga giada ch’in uman tutgava las cullas, s’avrivan quellas e las mangiativas crudavan viador. En quest mument han quels da Segl savì ch’ils umets selvadis eran vegnids en agid ad els.


ENGIADINA BASSA / VAL MÜSTAIR
[edit]

Il pur malengraziaivel
[edit]

A Guarda viveva in pur en discordia cun sia dunna. Stuend el ina giada chargiar in char fain sin la prada da munt, aveva el nagin per gidar. Qua è vegnida ina diala sco gidantra. Il pur ha pensà che quai saja ina dunna normala. Ma cur ch’ella era sin la chargia, ha el vesì ch’ella aveva pes chaura ed ha pensà che sia gidantra saja il diavel. La diala ha dumandà il pur co ch’el haja num; ma el n’ha betg vulì dir quai al diavel ed ha mo respundì: «Jau.»

Fatga la chargia, ha el tschiffà la furtga e perfurà la diala, crajend d’avair mazzà il diavel. Spert è el ì a chasa, entant che la diala sbragiva dal mal. Bainprest èn sa radunadas ina pluna autras dialas enturn ella, dumandond: «Tgi ha fatg quai?» La diala ha respundì «Jau» ed è morta.

Surpraisas e consternadas han las dialas exclamà: «Tgi sez fa, sez giauda!» Sin quai han ellas abandunà per adina quella cuntrada.


In spectacul nocturn
[edit]

Avant insaquants onns m’ha raquintà in um da Sur En, il qual n’era betg enconuschent sco baterlunz, circa il sequent:

Igl era ina giada in enviern da pauca naiv. Cunquai ch’ils rievens dals funs eran terrens, laschavan nus da Sur En ir ora las chauras e las chatschavan nà da la punt sin quels rievens sut las chasas da Crusch. Quellas stevan mintgatant er sur notg da Tschern si en ils champs da Sent. Enturn Nadal alura è rut or in enorm fraid e mes vischin ha ditg si per mai: «Ti, questa saira stuain nus ir a guardar da nossas chauras, uschiglio tschiffan quellas in dafraid e van a frusta.»

La saira alura essan nus ids en quatter a la tschertga, tgi d’ina vart e tgi da l’autra. Igl era in clerglina sco da bel di. Nus eran ans cunvegnids da clamar in l’auter, cur ch’in da nus aveva chattà las chauras. Jau era ì si dals rievens dal Cuc, lunsch lunsch amunt en ils champs da Sent.

Tuttenina hai jau udì in orribel sbragizi en l’aria, in lamentim spaventus ch’è ì tras pel ed ossa. El è passà sur mai ora sco ina schluppettada, da l’ost vers il vest, cun in snuaivel fracass. Jau, sfinì e turmentà, hai chalà da tschertgar las chauras, e senza clamar ils auters sun jau currì giu tar dunn’Annina en l’ustaria da la Crusch. Senza raquintar la chaussa hai jau laschà purtar in zanin vinars. Alura è arrivà er in auter camarat en furia da stiva en e bainbaud il terz e pauc pli tard er il quart. Tuts eran turmentads da questa terribla appariziun en l’aria. Nus avain alura bavì il vinars da cumpagnia ed essan ids deprimids a chasa. Ma tge surpraisa: las chauras eran en il fratemp arrivadas sulettas a chasa; probablamain eran er ellas vegnidas scurrentadas dal sgarschaivel sbragizi.


Il stgazi zuppà
[edit]

In scrinari dad Ardez aveva lavur vi Ftan. La damaun baud gieva el envi e la saira tard turnava el ennà. Ina saira è el arrivà dadens la Bellezza, nua che quellas costunas van giu las Vals u giu en Arsüratscha. Là giu ha el udì ina dunna a clamar per agid.

Il scrinari è sa fermà ed ha pensà: «Ma qua èsi da gidar! Jau stoss ir giu per questa costa.»

El è ì giu, e cur ch’el era in toc engiu, ha el vesì ina giuvna. Il scrinari ha dumandà la giuvna sch’ella haja clamà per agid. Ella ha ditg gea. Il scrinari ha lura ditg: «Sche tge manca? Co poss jau gidar Vus?»

«Vus na stuais betg avair tema. Vus pudais vegnir in um ritg, anc questa saira, ma i dependa bler da Vus. Jau vi dir a Vus tge che Vus stuais far. Jau na sun betg viva, atgnamain sun jau morta. Jau hai sepulì qua in stgazi e pervi da quai hai jau nagin paus. Tut quest stgazi è Voss sche Vus empermettais da gidar mai e dad esser ferm. Jau vi raquintar a Vus co che quai va. Qua èsi ina zappa ed in badigl. Jau svanesch. Vus chavais ed arrivais sin ina chista da fier cun en blers daners. La chista è memia greva per auzar or ella. Vus stuais avrir il viertgel, lura ir en cun in bratsch e muventar la munaida. Enaquella vegnis Vus a tschiffar in sfratg giu per il bratsch che vegn a far fitg mal. Ma Vus na dastgais dir gnanc in pled, pertge uschiglio svanescha tut: jau rest ina povretta e Vus n’avais nagut persuenter. Uss schai a mai sche Vus crajais dad esser ferm avunda per ma spendrar.»

«Gea, quai sun jau bun da far, stai senza tema!», ha il scrinari ditg.

La giuvna ha anc dà dapli explicaziuns: En quel mument vegnian lura natiers da tuttas sorts bestgas selvadias, e la pli terribla saja ella sezza. Ma el duaja avair nagina tema, tut questas bestgas na vegnian betg a far dal mal. El vegnia er a sentir ramurs da chadainas e da ferramenta scurlattada, ina canera tarmenta.

Il scrinari ha ditg: «Gea, mia giuvna, quai è prest fatg. Mo stai senza tema!» La giuvna è alura svanida. Il scrinari è sa mess a chavar ed ha bainprest chattà ina chista da fier. El ha auzà il viertgel e vesì plunas e plunas dad aur, argient e perlas. Spert è el ì en cun ses bratsch ed ha vieut las munaidas. Enaquella ha el survegnì in culp giu per il bratsch, in culp terribel ferm. Uschè ferm, ch’el ha ditg senza pensar: «O Dieu, mes bratsch!»

E tut è stà davent. El ha udì uss in pliriez, in planschim, in lamentim ch’ha fatg tut mal a sentir. Tge ha el vulì far?

El è ì a chasa il pli svelt pussaivel. Sia dunna ha vesì ch’el era tut sblatg ed ha ditg: «Anguscha, ti es malsaun, tge manca?» El ha raquintà tut sco ch’igl era ì. Lura ha el ditg: «Ma bain, nus avessan uss pudì esser glieud ritga, ma quai n’ha betg vulì esser, en num da Dieu. Quai che ma displascha è per quella giuvna che na vegn ad avair anc per blers blers tschients onns pli nagin paus.»


Ils Cuvels da las Dialas
[edit]

Las dialas da la Clemgia

Là nua ch’il grond hotel Waldhaus a Vulpera stat oz, eri pli baud ina simpla chasa da purs, nua che las dunnas da Vulpera Dadora vegnivan ensemen la saira a filar. Qua cumparevan mintga saira a medem temp er duas dialas cun lur rodas da filar. Ellas filavan diligentamain, ma senza dir in pled. A l’ura fixa surdevan ellas lur atschas filadas a la patruna da la chasa, prendevan lur rodas e gievan puspè vers la Clemgia, nua ch’ellas avevan lur cuvel.

Ina saira è vegnì al plaz da filar er in giuvenatsch maleducà ch’ha fatg in trid spass cun ina da las dialas. Sin quai è la diala siglida si, ha dà al giuvenot ina meritada schleppa, e tuttas duas han prendì lur rodas da filar ed èn idas per mai pli turnar.

Quel giuven ha però sentì la schleppa per vita duranta. El ha gì plirs mais mal il chau e suenter che l’unfladira è stada passada, èsi restà enavos in bulieu sin la fatscha: mintga giada che l’aura midava, creschiva u chalava quel cun grondas dolurs, inditgond plievgia u sulegl.


Las dialas da Vulpera Dadens

Pauc toc dadens Vulpera datti in pèr cuvels ch’ins numna ils Cuvels da las Dialas. Qua vivevan pliras dialas. Ellas purtavan ensemen roma e faschevan mantuns, uschia ch’ils purs pudevan mo vegnir a prender e purtar la roma a chasa. Savens chattavan las chasarinas ina bella taila tessida stupent u in pèr chaltschiels dadens porta. Tenor la finezza da la lavur eran quai senza dubi regals da las dialas. Però tanta confidenza cun l’uman sco las dialas dal Piz Pisoc e quellas da la Clemgia – che vegnivan perfin en chasa a filar – na demussavan ellas betg, anzi, ellas fugivan plitost. Filond cun lur fis, spassegiavan ellas mintgatant or per la senda fin tar las chasas da Vulpera. Ma sch’ellas vesevan insatgi, sa vulvevani immediat e turnavan en lur cuvels.

Ina giada èn dus umens, als quals las dialas n’avevan betg regalà bler, sa zuppads en il bostgam. Cur ch’ellas èn passadas sperasvi senza badar nagut, han els persequità las dialas cun bastuns, per tschappar e maltractar quellas. Las dialas han pudì mitschar. Però suenter quella chatscha n’han ins mai pli vesì ellas davant lur cuvels.


Il tschadun engulà
[edit]

Las dialas da Pratuor

En il lieu da la chasa da pravenda eri da temp vegl ina tur, e gist survart in grond prà serrà en cun in mir enturn ch’appartegneva a quella tur. Quel prà porta anc oz il num Pratuor. Da bell’aura vegnivan mintga di pliras dialas nà da la Val Clozza sin quest prà. Ellas sa tschentavan enturn in grond crap – ch’ins vesa anc oz sin quel prà – e faschevan lavurs a maun. Las inas cusivan, autras faschevan chaltschiel ed anc autras retgamavan. Cur ch’i vegniva uras da mangiar, purtava la diala massera cun anc ina gidantra il gentar sper il crap. Là rasavan ellas or ina tuaglia netta ed alva sco la naiv e mettevan a maisa: plats e magiels, tschaduns e furtgettas d’argient. Sch’insatgi passava gist sperasvi, sche vegniva quel envidà.

In di è passà in famegl e las dialas han envidà quel a gentar. Il famegl magliadrun ha mangià il venter plain ed è puspè ì davent senza dir grazia. Las dialas n’han betg gì plaschair da quai. Cur ch’ellas han vulì metter giu da maisa, han ellas gì in’autra nauscha surpraisa: in tschadun d’argient mancava. Surpraisas d’ina tala malengraziaivladad, han ellas abandunà lur veglia plazza per adina.


Las dialas da la Val Tuoi

Il tschadun engulà a Pratuor cumpara er en la Val Tuoi, ma en in’autra versiun. Ina giada eri ina famiglia lavurusa che fascheva là cun il fain. Suenter avair raschlà ensemen vulevan els sa metter vi da la marenda. Qua han els tuttenina vesì ina tuaglia rasada or sin il prà, cun si pusadas d’argient e vaschella cun spaisa e bavronda. Las dialas avevan mess a maisa ed han envidà la famiglia da seser e da mangiar. Quai cun il solit invit: «Mangia e lascha!» che vul dir: «Mangia fin che ti has avunda, ma betg prender cun tai las pusadas d’argient!»

Ma il famegl, in um nausch, ha engulà in tschadun d’argient. Immediat è tut stà davent ed il tschadun è daventà in fier cotschen-fieu en la giaglioffa dal lader. Da quella giada davent n’han ins mai pli vesì dialas en Val Tuoi.


Ina terribla malencletga
[edit]

Las dialas da Scuol

In pur aveva da manar giu da munt pliras chargias fain. Ses unic agid però, sia dunna, era en pagliola, ed il pur n’aveva betg ils raps per prender insatgi a schurnada. Qua ha el decidì da manar sulet il fain. Ina notg da clerglina ha el mess sut ses bov, è ì plaunsieu sin il prà ed ha cumenzà cun la lavur. Qua è tuttenina, senza ch’el avess savì dir danunder, cumparida ina dunnetta vestgida tut simpel. Plain schlantsch ha quella cumenzà a chargiar. Ma il pur guardava cun disfidanza sin sia gidantra. Tar mintga furtgada ch’el deva si, dumandava el danunder ch’ella saja e tgi ch’haja tramess ella. Ma el n’ha obtegnì nagina resposta.

«Bain, bain!», ha il pur malengraziaivel pensà, «jau vegn bain anc a fin cun tai!» El ha dà si l’ultima furtgada, fermà la chargia e mess sut il bov. Tar tut questas lavurs è la dunna stada fitg servetschaivla. Ella ha piglià la tretscha dal bov enta maun, ha manà la chargia fin vi tar la via, or da tut privel, e giavischà anc in bun viadi, faschond in sigl ed ina vieuta en l’aria.

Uss pir è la ravgia dal pur sa svegliada! El ha clamà: «Taidla! Tgi es ti?» Ella è sa vieuta ed ha respundì: «Mes num è Nagin.» – «E tes bab?» – «Nagin.» – «E tia mamma?» – «Nagin.» Tut irrità da questa resposta ha il grobulan piglià la furtga e perfurà la diala ch’è fugida planschend e sbragind per agid. Qua è cumparida ina fulla dad umenets e dunnettas ch’han fatg rudè enturn la povretta, plains da cumpassiun per ella e smaladind il culpabel. Il pievelet ha auzà si la povra diala e purtà quella en segirtad.

Cur ch’il pur è turnà a chasa n’ha el raquintà a nagin l’istorgia. Pir bler pli tard, cur ch’el era per murir, ha el confessà quai. Ma suenter quel malfatg n’ha pli nagin vesì dialas en quella cuntrada.


Las dialas da Bos-cha Grischa

In um da Vnà aveva la dunna malsauna gist en il temp da far fain. El n’aveva chattà nagins gidanters ed è ì sulet ora Sur Savuogn a far ina chargia. El ha mess il char sper il mantun fain, ha splegà giu las tretschas e cumenzà a chargiar. Ma cur ch’el è sa vieut cun la segunda furtgada, steva ina bella giuvnetta sin il char e chargiava cun tutta attenziun, sco ina dretga chargiunza. Il pur ha cartì che la chargiunza saja tramessa da Dieu ed è s’allegrà da l’agid divin. Cun dar si il fain fascheva el attenziun da betg furar cun ils dents da la furtga. Er deva el si mo plaunet, per che la giuvna possia vinavant. Questa era dentant speditiva e servetschaivla e la chargia è bainprest stada fatga. Qua è la giuvna sa vieuta ed ha laschà vesair ils pes ed il pur ha vesì ch’ella aveva pes chaura. Ma alura n’è ella betg tramessa da Dieu, mabain dal diavel! Il pur è sa grittentà da quai. Spert decis ha el chatschà la furtga en per las chommas da la giuvna. La diala ha dà in sbratg giz, fatg in sigl ed ina vieuta, siglida giu dal char e svanida en il guaud da Bos-cha Grischa, danunder ch’ella era vegnida.

Suenter quai n’han ins mai pli vesì las dialas da Bos-cha Grischa ch’avevan gidà gia tantas e tantas giadas ils purs da Vnà. Savens avevan ellas setgentà il fain, fatg or chanvà e vulvì las panuglias cur ch’els n’avevan betg peda da vegnir fin or tar la prada da Sur Savuogn.


Las bunas gidantras dals purs
[edit]

Las dialas da Sur Tulai

Cur ch’ins segava la prada da Sur Tulai, vegnivan avant onns si da la Fora da Tulai, nua che las dialas abitavan, mintg’onn pliras dad ellas per gidar. Ellas vegnivan cun tschera rienta e parevan da s’allegrar che la stad era puspè qua. Senza dir pled prendevan ellas il rastè e cumenzavan a raschlar cun schlantsch, sco las pli capavlas masseras. Enturn mezdi udiv’ins alura in tschivel, e sin quai gieva ina dad ellas svelt a gidar la chasarina a purtar il gentar sin il funs. Ina tuaglia netta ed alva sco la naiv vegniva rasada ora en il medem lieu nua ch’ins aveva gentà l’onn passà. Alura vegniva fatg il segn da vegnir a gentar. Per il solit devi veschlas. Per la bavronda curriva ina da las dialas svelt cun ina sadella giu tar la funtauna per aua frestga. Uschia vegniva mintgin tractà mintg’onn bain da las dialas e sustegnì en sia lavur. Finì il gentar fascheva il pur cun ses chapè il segn d’engraziament e las dialas gievan cuntentas e satisfatgas puspè giu en il guaud en lur cuvels.


Las dialas da Pazza

Er quellas dialas eran diligentas e sveltas e gidavan cun il fain sin la prada da Vallaina. Cur ch’il fain era setg, gievan ellas a raschlar ensemen, uschia ch’ils purs pudevan ir il di suenter per il fain. Las dialas gidavan er a tschuncar il seghel sin ils champs, faschevan monas da bellezza e gidavan da purtar natiers las monas per metter a mantun. Tut quai faschevan ellas sco las meglras fantschellas. Nua ch’ellas avevan mess maun, na vesev’ins l’atun a pruir gnanc in graun ch’ellas avessan laschà crudar per terra. Ma mangiar cun ils purs na vulevan ellas betg: cur che las masseras vegnivan sin il funs cun la marenda, gievan las dialas svelt vers la grippa da Pazza en lur cuvels.


La Fora da las Dialas a Sent

In toc sur la vischnanca da Sent èsi sut in grip ina lunga fora ch’ins numna anc ozendi la Fora da las Dialas. Betg dalunsch da questa era ina giada ina famiglia da purs sin ses prà a far fain. Enturn mezdi han las dialas alura rasà or ina gronda tuaglia sin quest prà per far gentar – ni spaisa ni bavronda mancava. La manadra, ina diala pli veglia, ha alura fatg il cumpliment ch’er els tuts duajan prender part.

Il bab, in magliadrun, n’ha betg sa laschà envidar duas giadas ed ha prendì part cun tut sia famiglia. Suenter avair bain mangià e bain bavì è el stà si ed ì senza engraziar. A sia dunna n’era quai betg endretg e quella ha engrazià a las dialas empè da ses um. Malgrà quai n’han las dialas betg gì plaschair d’ina tala groppezza. Sin quel prà n’han ellas betg pli rasà or lur tuaglia.

In um vegl da Sent ch’era stà pli baud chavrer pretendeva dad anc avair vesì dialas davant quella fora, quai ch’ozendi nagin na vuless pli affirmar.


Il stgazi da Martina
[edit]

In pur da Martina, ina fracziun da la vischnanca politica da Tschlin, era ì ina giada a sauar ses prads sur las chasas. El è restà fatschentà là fin la saira. Returnond da via giu, ha el vis sper il mir dal santeri ina brastgida. Aha, ha el pensà, qua èn stads uffants a pascular lur bovs ed han fatg in fieu per passatemp. Sch’igl ha qua brastgida vi jau er gist envidar mia pipa.

El è sa tschentà là sin in mut, ha emplenì sia pipa cun tubac ed ha prendì or da la brastgida in charvun ch’al pareva cotschen-fieu. El ha tegnì quel sin la pipa, ma il tubac n’ha betg ars. El ha bittà davent quel e prendì in auter charvun pli glischant, ma er quel n’ha betg ars il tubac. Pir uss è el s’accurschì ch’il charvun n’era betg chaud.

Sin quai ha el pensà da prender cun sai in pèr tocs per guardar tge che quai pudess esser, ed uschia ha el mess dus tocs en sia giaglioffa. Arrivà a chasa era la tschaina gia pronta e l’um n’ha betg pli pensà al charvun, mabain ha mangià ed è ì a durmir. La damaun, cur ch’el è levà, ha el vulì ir per il charvun ed ha vis per sia gronda surpraisa, che quel era sa transfurmà en duas munaidas d’aur.

Spert sco ina frizza è l’um currì sin il santeri per far racolta, ma la brastgida supponida n’era betg pli là.


Las dialas sin l’Alp da Munt
[edit]

Sin l’Alp da Munt da la vischnanca da Tschierv vivevan bleras dialas en cuvels sut la terra. Quels han anc uss num Las Foras da las Dialas. Durant la stad vegnivan ellas savens or sin la prada e gidavan a far cun il fain, sa tegnend però in pau retratgas da la glieud. Ellas purtavan vestgadira alva ed in bel faziel alv sin chau. Er durant l’onn, magari l’enviern cur ch’il sulegl splendurava sin questa spunda, vegnivan ellas or a sulegl davant lur cuvels. Sur dal svanir da las dialas datti duas ditgas differentas.


Las dialas e la laschiva

In bel di da stad, cur che quels da Tschierv faschevan cun il fain sin quell’alp, avevan las dialas fatg gronda laschiva e mess a sientar lur biancaria: chamischas, tuaglias e faziels, tut davant lur cuvels a sulegl. Duas dunnas veglias fitg ranveras, a las qualas las dialas avevan fatg bler dal bun, eran gist là en la vischinanza e faschevan cun il fain. Plain scuidanza contemplavan ellas ils lenziels alvs sco la naiv, ed en lur engurdientscha han ellas decis d’engular ina part da quella bella rauba. Vi il suentermezdi, essend las dialas gist sa retratgas per in mument en lur cuvels, han las duas dunnas fatg svanir ina buna part da la lavanda. Ellas han zuppà tut tranter il fain e manà la saira la rauba a chasa.

Ma l’autra damaun hai cumenzà a tunar ed a ramplunar en la grippa sut l’Alp da Munt, sco sche las paraids stuessan dar ensemen e sepulir ina part da la vischnanca. Las dialas èn svanidas cun tut lur ritgezzas e nagin n’ha vesì ellas pli. Ma las sgarschaivlas sfessas en la grippa mussan anc ozendi tge revoluziun ch’ellas han fatg en l’intern da la muntogna avant che partir.


Las dialas ed ils giats

Sin l’Alp da Munt era in giuven paster, al qual ina da las dialas plascheva ordvart bain. La saira, cur ch’el aveva finì sia lavur, sa zuppava el savens davos in grippun en la vischinanza dals cuvels da las dialas e spetgava sin quella. Mintga giada ch’ella vegniva or da sia dimora, persequitava el la diala. Inqual giadas fascheva el quai l’entira notg, fin ch’i tutgava giu en vischnanca il zain da di. Ma i na gartegiava mai al giuven da tschiffar la diala.

Finalmain era la diala stuffa da quest teater ed ella ha dà da chapir al giuven che sias fadias sajan invanas. Questa nova è ida ad el talmain a cor ch’el ha cumenzà ad odiar la diala e pensar sin vendetga. El era vegnì a savair che las dialas avevan ina ferma aversiun cunter ils giats. E pelvaira, in di è el ì giu en vischnanca, ha prendì in giattun vegl, mess quel en in satg ed è turnà cun quel sin l’alp. La saira sin il far notg ha el bittà il giat en in dals cuvels, sperond da far cun quai in vaira snuizi a las dialas. Cuntent e satisfatg da si’ovra è el ì a durmir.

L’autra damaun han las dialas abandunà l’Alp da Munt e la Val, prendend cun ellas tut lur ritgezzas. Mo il giat han ellas laschà enavos. Anc ditg suenter udivan ins a miaular quel sut la terra, e quai perfin giu en la val, en ils conturns da la vischnanca.


La dunna da la Sprella
[edit]

L’Alp Dadora da Müstair vegn er numnada l’Alp Sprella. Quest num deriva d’ina dunna ch’ins veseva savens sut l’alp sper ina funtauna. Quella vegn medemamain numnada la Funtauna da la Sprella.

Da temp vegl han ils pasters savens vesì ina dunna en questa cuntrada. Quella era en mongias-chamischa ed aveva nagut sin il chau, er cur ch’igl era grondas fradaglias.

Ina saira ha il signun cumandà al paster dad ir giu tar la funtauna per aua frestga. Il paster ha obedì. Essend ina bella glina plaina e fitg cler, n’aveva el nagina tema. El ha emplenì la sadella cun aua ed è alura sa fermà per mangiar in pau da quel carschun che creschiva en abundanza sper la funtauna. Cur ch’el ha vulì ir ed ha auzà il chau, ha el vesì cun gronda surpraisa ina dunna che seseva giu sper la sadella ch’el aveva pusà sper la funtauna. Cun gronda tema ha el tschiffà la sadella ed è ì svelt vers l’alp.

El ha raquintà l’istorgia al signun ch’era in um pli vegl. Quel è sa mess a rir ed ha dumandà sch’el n’haja mai udì a raquintar da la Sprella. Il paster ha ditg da na. Sin quai ha il signun raquintà ch’ins haja vesì pliras giadas la dunna da la Sprella.

«Avant circa 10 onns», uschia ha el cumenzà, «sesevan nus in di sper il tschep da fender laina. Nus, quai era il pur Duri, il paster ed jau. Las vatgas pasculavan giu sut l’alp e sa laschavan gustar las flurs son Giatgen. Tuttenina ha il paster ditg: «Guardai vi là, da l’autra vart da l’aua, si sper la zundra, passa ina dunna. Quella è narra dad ir da là si!»

Nus avain tuts guardà, e quai era propi vair. Nus avain pensà ch’ella saja sa persa ed avain cumenzà a clamar, però ella è ida vinavant senza sa volver. Ella è arrivada fin si sper quel grip nair dadens la pala gronda, ed alura n’avain nus betg pli vesì ella. Ina lunga pezza avain nus cuntinuà da guardar, ma ella n’è betg pli vegnida natiers. Jau pretend che quai era la dunna da la Sprella.»

A viandants e pasters ha ella er gia tschivlà en las ureglias, e quai per regla cur ch’i midava l’aura.


La tegia sfundrada
[edit]

Passond tras la bella Val Mora, ina vallada laterala da la Val Müstair, arriv’ins ad in lieu cun il num ‹Tea Fondada›. Orasum quel, datiers da la riva dal flum, è ina gronda fora en furma da chaldera, mez emplenida cun aua. Da temp vegl era là in’excellent’alp, la meglra da tut ils conturns. Ils pasters raquintavan savens da quella e da la gronda disgrazia capitada là.

Giusum la pastgira da l’alp era ina tegia. In di è passà in pover um, stanchel e lass e mez malsaun, tras quella cuntrada. El è sa fermà tar la tegia ed ha dumandà la charitad. Ma il signun era in um grobulan e malamiaivel. El al n’ha dà nagut ed al ha tramess davent cun blastemmas. Il pover vegl è ì vinavant ed ha chattà betg lunsch davent il paster da l’alp. Quel ha gì cumpassiun dal poveret ed al ha dà da sia marenda. Il vegl ha engrazià cordialmain. Ma sa vulvend vers la tegia ha el smaladì l’alp ed il signun.

En quel lieu è uss il puz a furma da chaldera. Durant sairas stgiras però – avant ch’i vegnia trid’aura – aud’ins anc oz bain avunda a stuschar las broccas giu la profunditad da quella fora. Uschia almain pretendan quai ils pasters d’alp.


La Fora da las Dialas a Müstair
[edit]

Tranter l’Aua da Pisch ed il Truoi da la Raisch, gist sur la prada, èsi ina pitschna foretta en la grippa. Quella vegn numnada la Fora da las Dialas. Tras questa fora pon ins entrar en l’intern dal grip en in cuvel. Da temp vegl abitavan qua dunnas numnadas dialas. Quellas eran fitg bainvesidas da la glieud da Müstair. Savens faschevan ellas la notg lavurs per ils purs en ils conturns da la vischnanca. Medemamain pudev’ins adina puspè vesair ellas or sin in grip davant l’entrada da lur cuvel. Ellas avevan er in bel chaunet alv.

Durant il temp da la racolta tramettevan las dialas il chaunet cun in pitschen chanaster cun en fritgs e paun tar ils purs sin la prada. En il chanaster era mintga giada er in cuntè ed ina furtgetta. Questa marenda purtava il chaunet baud ad in pur e baud ad in auter. La furtgetta ed il cuntè metteva la glieud mintga giada puspè en il chanaster.

In bel di ha in pur vulì far in spass ed ha tegnì la furtgetta per el. Sco ch’il chaunet è turnà en il cuvel, èn las dialas vegnidas or sin il grip ed han cumenzà a far in grond sbragizi. Pir suenter in bun temp èn ellas turnadas en lur cuvel. Da là davent han ellas mai pli sa laschà vesair en nossa val.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transponì or da la Crestomazia rumantscha, vegls chalenders e cudeschs da scola.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.

In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.