Dieu protegia ils ses

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Dieu protegia ils ses  (1867) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

Igl era l’onn 1805 vers la fin dal mais da mars. In lung e criv enviern aveva manà ses domini e nossas bellas valladas grischunas. El n’era betg anc intenziunà da surdar il regiment a la primavaira, sin la quala tut che spetgava cun gronda brama, essend ch’ils ladritschs da fain eran vegnids falombers e smanatschavan en baininqual lieu da dar ensemen. Avant insaquants dis aveva il favugn bain fugà sur las muntognas nà ed igl al era reussì da terrenar las spundas suleglivas e da far inqual flatg en la planira dal Rain, ma ils davos dis aveva il vent settentriunal, in Boreas zunt murdent, puspè survegnì il suramaun ed i bischava e suflava e cuflava en las muntognas pli fitg che mai. La biestga manidla, questas paupras creatiras ch’ins envernescha en blers lieus dal Grischun cun aria ed aua, e ch’ins aveva gia daditg laschà currer per las muntognas enturn, ubain per ch’ellas prendian si il frestg ni survegnian appetit, faschevan ina trista tschera e cumparsa e s’avischinavan a beschlond als clavads per puspè dumandar albiert. Ina saira cunzunt era il suffel zunt ferm e criv; i tschivlava e ramurava terriblamain tras las valladas. Tgi che na stueva betg bandunar absolutamain la chasa, steva en stiva chauda e laschava dar l’aura per ils lareschs. Ils pervesiders avevan gia rugalà lur muvels e stevan en uigl chaud, fimavan lur pipa e discurrivan d’ina chaussa e l’autra. Las glischs cumenzavan a svanir ed il davos vesev’ins mo anc ina suletta glischetta ad arder en la chasetta dal pauper Peder, la quala giascheva in toc ordaifer il vitg vi vers il guaud spess. Maria, la mamma da chasa vegliava qua sper in uffant ch’era malsaun. Quai era ina mattetta da circa trais onns, la quala giascheva qua sin in letg zunt dir ed era chalirada da la fevra sin il pli aut grad. Bainduras auzava il pauper uffant il chau e tussiva ch’i tut tschivlava, ed igl era privel che la nauscha angina fetschia prest fin a la giuvna vita dal pover uffant.

«Mam-ma! Mam-ma!», ha la paupra pitschna clamà cun vusch rauca.

«Ma tge vul, mes pover uffant!», ha la mamma ditg cun vusch braginta. «Vul in pau aua, mia chara pitschna? Guarda, la mamma metta en in pau dultsch.»

«Au-a, mam-ma!», ha la poppa suspirà cun anguscha.

La mamma ha auzà si levet il chau da l’uffant ed al ha dà in pau aua cun zutger. La mattetta ha piglià cun engurdientscha cun in maun il cuppin e cun l’auter maun il bratsch da la mamma. La mamma ha charsinà l’uffant cun tutta charinadad materna e quel è alura puspè sa quietà e crudà da la flaivlezza en curt temp en in profund sien. Quella bavronda aveva fatg bain a la paupra mattetta. La mamma ha alura puspè cumenzà a stgaudar il culiez da la pitschna malsauna. Ella fascheva quai uschia: en cuschina aveva ella mess si aua e la tegneva buglienta, purtava alura mintgamai ina cuppina da quella en stiva, bagnava ina spungia en quella, struclava puspè or la spungia e la metteva sin il culiez inflammà da l’uffant, uschè prest sco che quel pudeva vertir; ella laschava si la spungia insaquantas minutas e renovava alura puspè quest’operaziun cun in’autra spungia. I pareva che quest remedi fetschia in bun effect, pertge che l’uffant era suenter l’applicaziun da quel vegnì plitost in pau pli ruassaivel e la fevra era tschessada dapi in’ura vesaivlamain. Uss ha la mamma udì pass che s’approximavan a la chasa. Quai era il pass dal Peder, ses um, il qual era ì a Glion tar il medi per medischinas per il pauper uffant malsaun. El è entrà en stiva tut bagnà da suaditsch dal strapaz e Maria, sia buna consorta, al ha embratschà charinamain ed è alura dalunga ida en cuschina a preparar ad el ina tschaina.

«Tge di il medi?», ha ella anc dumandà ses um avant che sortir.

«El crai che la poppa haja angina; ma el spera che sia medischina vegnia a gidar, sch’ella n’arrivia betg memia tard. Qua has ti ella, igl è in vomitiv. Nus duain cun ina giada cumenzar a dar en a l’uffant, ha el ordinà, e cuntinuar cun quella medischina, mintga diesch minutas in tschadun plain, fin che la medischina fa effect.»

La dunna aveva prest gì preparà la tschaina a ses char consort, e suenter che quel ha gì tschanà cun appetit è el alura sa stendì or sin banc-pigna, e stanchel sco ch’el era, è el prest crudà en in profund sien. La mamma è uss puspè s’occupada da la pitschna malsauna ed ha dà en a quella la medischina tenor l’ordinaziun dal medi e suenter circa in’ura ha quella cumenzà a lavurar. L’uffant ha stuì render e bittà si gronds tocs da la pel da la giargiatta. Ma gist quai era l’intent. L’inflammaziun è uss tschessada vesaivlamain ed anc avant che la damaun arrivia, era la mattetta gia bler pli ruassaivla e durmiva uss puspè ruassaivlamain.

«Dieu saja ludà», ha Maria ditg la damaun a ses um, cur che quel è s’auzà da ses ruaus nocturn, la poppa stat uss bler meglier che ier saira ed jau sper ch’ella saja or dal privel.

Peder è stà zunt consolà d’udir ch’i giaja meglier cun la mattetta. El aveva bain anc sis auters uffants; ma el era in um che tegneva ils uffants pelvaira per ina benedicziun e per in regal dal tschiel, schegea ch’el aveva da batter cun la miseria e la fadia da pudair trair vi e nutrir undraivlamain ina famiglia uschè numerusa. Igl aveva uss strusch cumenzà a chatschar dir che er ils auters uffants èn tuts vegnids alerts; els èn levads, sa vestgids e sa lavads endretg ed èn alura vegnids giu en stiva ed han dà il bun di a lur chars geniturs. O co ch’els eran tuts leds ch’i gieva uss meglier cun lur chara sora pitschna! La mamma als ha fatg star tuts enturn la maisa, ha fatg cun els l’uraziun da la damaun ed anc dà a tuts admoniziuns charinas da sa depurtar bain durant il di e far tut las lavurs cun diligenza. Alura ha ella purtà si a la famiglia ina broda cun farina e tartuffels ed ils uffants han laschà plaschair lur tratgs ed èn alura sa preparads suenter l’ensolver dad ir a scola. Peder ha uss anc stuì ir a pavlar sias chauras e nursas – vatgas na possedeva el naginas – e la mamma Maria ha fatg las lavurs da chasa cun tutta premura, schegea ch’ella era zunt stancla e dormulenta dal vegliar durant l’entira notg.

«Co vai cun Vossa mattetta?», ha la mastralessa Onna dumandà la paupra Maria cur ch’ella è ida per aua tar il bigl. «I fiss per Vus ina gronda ventira, sche Dieu prendess quest uffant. In uffant uschia arriva dalunga enta parvis ed è preservà da bleras miserias e tribulaziuns, e Vus avessas uschiglio anc uffants avunda. Jau na poss betg chapir che Vus avais pudì chatschar il pauper Peder fin Glion per medischinas mo per in uffant.»

«I va uss meglier cun la poppa», ha Maria ditg, «e quai sun jau leda. I m’avess fatg mal da perder quest uffant che jau hai uschè gugent. Nus avain bain ina gronda chasada, quai è vair; ma Dieu ans vegn bain a gidar, el è il bab dals paupers e sa daco ch’el lascha viver ils umans. Stattan noss uffants mo tuts sauns e fan els endretg, sche vegni er a vargar cun nus paupers.»

Sin questa filosofia da Maria n’ha la mastralessa respundì nagut; ma in che l’enconuscheva avess cun ina giada pudì concluder or da sia tschera e ses spergaments ch’ella aveva autras ideas en da quellas chaussas che quellas da la paupra Maria. Mastralessa Onna udiva tar la numerusa classa da quels che crain ch’in brav muvel en uigl, blers prads ed ers saja insatge tut pli segir e solid che da mo stuair sa cuntentar cun la speranza che Dieu vegnia er a nutrir ils umans sco quai ch’el nutrescha ils utschels da l’aria. Aveva la mastralessa da far paun, duvrava ella mo avrir ses arcuns bain emplenids, qua chattava ella alura granezza e farina en abundanza. Chamin e chaminada eran emplenids cun charn, schambuns ed ischettas; en tschaler era mintga entgarna emplenida cun plunas magnuccas, e brocs emplenids cun la pli bella e gustusa sunscha nova e vedra furmavan ina considerabla battaria enturn la maisa en tschaler. Mastralessa Onna n’aveva mai laschà dar en il chau che questa sia ritgezza ed abundanza saja ina benedicziun dal tschiel; ella carteva che quai saja mo ils fritgs da sia rauba, da si’administraziun spargnusa e da la buna chapientscha da ses consort, mastral Paul. Uschia na pigliava ella betg gronda tema, cur ch’i deva in onn ni l’auter insaquants sters granezza damain, ni cur ch’il purment era in onn ni l’auter sminuì per insaquantas magnuccas. Ella, ses um e lur dus uffants, il Duri e la Mengia, avevan pli che avunda da viver e pudevan anc vender bleras victualias. Uschia viveva mastralessa Onna en abundanza, truschava cun plaschair sia rauba ed era adina pronta d’anc vulair engrondir sia bainstanza nua ch’ella saveva e pudeva.

Ch’ella haja vulnerà oz la paupra Maria cun sias tschantschas inumanas, da quai na laschava ella gnanc dar en il chau. Mastralessa Onna aveva mo exprimì in’idea ch’è da chasa tar zunt blera glieud. Tge è la vita d’in uffant?, pensan blers; mora el fin ch’el à anc innocent, alura al è il parvis garantì; ma crescha el si, sche ha el da batter cun il mund e sias adversitads. Ma tgi vul decider en da quests cas, sche la cumpassiun dictescha da questas expectoraziuns, ni sche l’interess respectiv ils custs e las stentas ch’èn cumpigliads cun l’educaziun da l’uffant mettan en bucca da quellas tschantschas inumanas. En scadin cas èsi in’ensaina d’in senn barbaric, nunnatiral da giavischar la mort ad in uffant. Da quellas tschantschas audan ins dentant mo cur ch’i sa tracta da la vita d’uffants da paupra glieud; tut in’autra condolenza muss’ins, cur ch’in giuven ertavel da vatgas e prads è sin ballantscha per far il pass en la terra naira. Ins vesa uschia ch’i dat anc blera glieud sin il mund che crai che l’uman saja naschì per mulscher vatgas, segar prads, arar e racoltar, giudair onurs ed uffizis; perquai tschentan ils il cumparair d’in nov burgais sin quest teater terrester sin la stadaira, cun la quala ins taxescha la valur da bains materials.

Mistral Paul, quel era bain in um galant, quai è vair; ma dasperas era el a medem temp in ranver. El lavurava da marvegl fin tard cun ina perseveranza exemplarica, negoziava cun sia muaglia uschè fin e bain sco ch’el saveva e tegneva a quint la mendra chaussa che gieva tras ses mauns. Da luxus na vuleva el savair nagut; ma en ina chaussa era el tuttina ambizius, numnadamain cun adina vulair avair la pugniera en ses muvel. Quella ambiziun al aveva gia custà blers talers e purtà ad el zunt pauc profit; ma el na vuleva betg star enavos en da quels puncts d’onur a scrivant Gion, e spendeva perquai gugent insatge per restar en vischnanca l’erox da pugnieras e miserieras. Areguard ils sentiments da cumpassiun ed umanitad steva mastral Paul anc in stgalim pli bass che sia consorta, mastralessa Onna. El era criv ed inuman cun ils paupers e sever cun quels che stevan cun el en relaziuns d’interess. Da l’autra vart era el er losch ed ambizius en pliras chaussas e betg mo cun sias pugnieras. Uschia na vuleva el per exempel mai vender als paupers da ses products mo a la crenna ni a la curtauna. Aveva el l’atun da vender purment, vendeva el pli gugent tut a l’engrossa ed igl era ina gronda satisfacziun per si’ambiziun da pudair mussar ch’el possia vender entiras chargias da sia rauba e na stoppia betg depender dals daners dals paupers.

Sumegliants caracters sco quel da mistral Paul èn stedi da chattar; garmaschia e luschezza, inumanitad e crudaivladad èn savens da chasa tar purs che pon manar il scepter sur in muvel considerabel. Da quella schenta furma bainduras en in lieu la noblezza e l’aristocrazia da la vischnanca e sa distingua da la noblezza da la citad mo tras anc pli dir e criv senn egoistic. A l’adulaziun, ad onurs ed uffizis è in magnat sin ina sutga da mulscher gist uschè accessibel sco l’aristocrat che deriva da ses num ennà dal figl d’in prinzi che duai avair vegetà avant sappia Dieu quants seculs. La differenza tranter quellas duas spezias d’aristocrats è quella: ils aristocrats cun ‹de› èn pli fins ed inschignus da zuppentar lur flaivlezzas, enta ch’ils aristocrats da vatgas na chapeschan betg da mascrar lur egoissem. Ozendi èn quellas spezias d’aristocrazia in pau en decadenza, percunter ha il temp modern creà ina nova aristocrazia, quai è l’aristocrazia da speculants, aventuriers che percurran tschiel e terra per pigliar la fortuna per ils chavels. Quai è lura anc pli fina schenta ch’ha chapì da prender ozendi il chavester en ses mauns. A la speculaziun fan ils stadis uss las pli grondas concessiuns, la protegian avant tut auter e sche quai va uschia vinavant, sche san ins en curt temp substituir ils sontgs dal chalender tras nums da fabricants speculativs, celebritads industrialas renumadas ed aventuriers giagliards.

Suenter intginas burascas aveva la primavaira finalmain dumagnà l’enviern e la segunda part da l’avrigl aveva purtà in’aura zunt favuraivla per las lavurs dal funs. Ils umans sa duvravan sco las furmiclas sin lur prads ed ers, tgi cun arar, tgi cun semnar, erptgar e far sultgs. Er il pauper Peder, che lavurava uschiglio da chalger, aveva bandunà la stiva stippa ed aveva arà cun tut quità ses pitschen er da tartuffels. La scola era gia finida avant intgins dis, ed ils quatter uffants da Peder ch’avevan frequentà quella avevan uss er survegnì in’autra occupaziun. Martin, in mattatsch da prest dudesch onns, era tar mastral Paul a servir durant la primavaira; el stueva manar bovs, gidar a pavlar e far autras lavurs tenor sias forzas. Ils trais auters uffants da Peder gidavan il bab e la mamma en lur lavurs e pertgiravan ils fragliuns pli pitschens.

Peder era ì in firà suentermezdi en ina vischnanca vischinanta cun ina buna chaura da latg, la quala el aveva vendì avant insaquants dis per survegnir in pau daners per ils basegns da ses simpel tegnairchasa. Pir tard la saira è el puspè turnà a chasa sia zunt stanchel. El ha alura chattà tar ses return sia consorta zunt contristada e cun ils egls plain larmas.

«Tge ta manca, chara Maria? Tge è capità?», ha el dumandà cun anguscha.

«O mes char um!», ha la buna dunna suspirà, «noss pauper Marti è oz stà qua in mument ed è sa lamentà zunt fitg davart il tractament en la chasa dal mastral. Ins al tegnia là sco in chaun. Lavurar stoppia el da l’alva fin la saira tard, ma mangiar duaja el lura pauc ni nagut. Davos maisa fetschia il mastral adina ina tschera stgira ch’el dastgia strusch ristgar da tanscher cun ses tschadun en la stgadella. Durant il di na dastgia el mai prender ina buccada paun, schegea ch’el haja savens ina tala fom ch’el craja da vesair las stailas da bel mezdi. La mastralessa al dettia bain mintgatant insatge, ma adina mo da quai che nagin auter na veglia: crustas-chaschiel che nagin na possia ruier, ina buccada paun mez da miffa ch’ils auters hajan refusà. Ella fetschia alura adina anc beffas cun el, schend: ‹Guarda, Martin, da quellas crustas-chaschiel fan ferms mats e da quest paun grisch dat buna vusch da chantar.› Er al plaja la vita en quella chasa uschiglio pauc; la famiglia na fetschia mai nagina uraziun da la saira e da la damaun. In bel discurs sur d’ina buna chaussa n’haja el anc mai udì; i vegnia discurrì qua mo sur da chaussas d’interess e crititgà autra glieud. Guarda, Peder, el ha rugà cun las larmas giu per las vistas che nus duain po al prender davent or da quella tauna; el veglia far pli gugent a chasa tge ch’i saja che da star en quella tauna tar ina tala societad. Taidla pia, mes char um, nus vulain prender davent noss uffant da quella famiglia; nus essan bain paupers e noss uffants duain tuttavia emprender da lavurar e d’esser umilitaivels; ma in tal tractament che vulnerescha il respect persunal, il qual er il pli pauper na po betg pretender cun buna raschun ch’ins al demussia, in tal tractament n’è betg qualifitgà per l’educaziun d’in uffant innocent, quant pauper ch’el saja. Ni es ti forsa d’ina autra opiniun?»

«Quai è ina chaussa zunt malempernaivla, mia chara», ha Peder ditg cun in profund suspir. «Il mastral Paul è in um da grond’influenza en nossa vischnanca e nus essan paupra glieud che dependain ina giada ni l’autra d’autra glieud; faschain nus insatge che na va betg per staila al mastral, sche daventa el noss inimi, gea in inimi che na perduna mai, e quai fiss per nus ina gronda fatalitad. Igl è vair, la chasa da mastral Paul n’è sut talas circumstanzas nagin lieu per noss Martin; ma co far d’al prender davent senza irritar il mastral, quai è ina greva dumonda.»

«Jau sai bain che quella chaussa è in pau difficultusa», ha Maria respundì, «ma i dat forsa tuttina in remedi da liberar noss uffant or da las griflas dal mastral senza al offender. El ha gea clamà Martin mo per insaquants dis durant la pli gronda lavur sin il funs. Essend ch’ins serra bainprest la pasculaziun cumina, vegn la vischnanca bain ad eleger dumengia proxima ils pasturs; tgi sa sche ti laschassas far noss Martin il chavrer per quest onn? El è uss ferm avunda da far il pastur e sa er ir enturn cun las chauras. Al mastral pos ti dir che ti stoppias guardar da procurar a Martin per in’occupaziun per l’entira stad ed el vegn a chapir che nus stuain guardar bain co fadiar il paun da mintgadi.»

«Quai è forsa la suletta moda e maniera, co che nus pudain liberar noss pauper Martin or da las griflas dal mastral», ha Peder replitgà, «e quai vulain nus er empruvar da far. Tranter ils vischins n’è nagin che vul far il chavrer quest onn e la vischnanca prenda a la fin forsa pli gugent Martin, schegea ch’el è anc in pau giuven, che in tut ester. El enconuscha il territori da la vischnanca, sa nua ch’èn ils terms, enconuscha tut ils trutgs e las sendas uschè bain sco mintgin. Dal reminent munta la paja d’atun a circa dudesch rentschs e quai è per nus er in grond agid.»

Uschia eran ils buns geniturs sa cussegliads tranter els ed otg dis pli tard era Martin gia chavrer e pertgirava las chauras da la vischnanca sin la gronda e bella pastgira da quella. La damaun cornava el zunt marvegl e pir tard la saira turnava el puspè a chasa cun ses regiment. Durant il di manava el sia muntanera cun la pli gronda attenziun, ed ils bels ivers, cun ils quals las chauras vegnivan mintga saira a chasa, era in’ensaina segira che la vischnanca haja confidà quellas ad in bun pastur. Martin aveva er grond quità da betg laschar far donn las chauras sin ils prads ed ers da privats e mai n’hai dà la minima lamentaschun da quellas varts en vischnanca. Sias chauras tractava il pitschen chavrer cun miaivladad: el na smaladiva e sdiavlava betg e na bittava mai suenter ad ellas crappa, laina ni fists; ed en ils lieus dals quals el vuleva avair tegnì davent sia viva cumpagnia, sa pustava el adina sez. Uschia aveva el plaun a plaun disà sia muntanera che quella al era obedaivla e ch’el aveva il davos zunt bella vita da pertgirar. Ma Martin n’era betg in mattatsch che tschertgava la laschentadad; na el era sin ina moda ni l’autra adina activ e guarda d’avair in’occupaziun adattada. En ses satget da marenda prendeva el adina cun sai in u l’auter da ses cudeschs da scola ed emprendeva or da quel entiras uras durant che sias chauras pasculavan ni cur ch’ellas chamavan. El empruvava er da scriver ubain sin in toc palpiri ni er mo sin plattas-crap ch’el chattava en abundanza en ils trutgs e sin las vias da la pastgira. En quella maniera aveva el, senza agi d’in magister, emprendì fitg bler da sasez. L’istorgia biblica aveva el emprendì la gronda part a memoria, e quants legraments, ma er quantas dultschas larmas al aveva la bella istorgia da Josef d’Egipta purtà en sia vita da pastur solitaria! Ses cor ch’era lom sco tschaira aveva prendì si questas bellas istorgias cun ina devoziun pia e ses anim aveva qua tras retschet impressiuns salutaivlas, qualifitgadas per madirar en el in caracter nobel e senn pietus. Ma noss brav Martin s’occupava anc cun autras lavurs. Durant la primavaira ed a l’entschatta da la stad fascheva el mintga di faschinas per las chauras da ses bab e la saira vegniva el adina a chasa cun in’entira chargia da quellas. Quai era zunt d’engrà a ses paupers geniturs; pertge ch’els navevan betg fain avunda per lur chauras durant il lung enviern ed avevan antruras adina stuì perder temp cun far faschinas per pudair envernar las chauras. Ma uss aveva il lavurus Martin surpiglià quella lavur e procurà per il dumber da faschinas necessari senza ch’il bab stoppia sez ir davent da sia lavur per far quai. Quai era a la famiglia in grond agid.

Ils buns depurtaments dal brav e spiertus Martin na chattan ins betg adina tar la giuventetgna da ses pèr. Il sem da la laschentadad giascha be memia savens e memia profund en la natira da la giuventetgna, prui, crescha e stenschenta las virtids che duessan esser ses vair ornament. Savens ves’ins en nossas vischnancas mattaniglia a sa ruschnond per las vias che n’edifitgescha betg fitg ils creschids, e cunzunt ils esters, cun lur sa cuntegnair, cun pleds e tschantschas, cun discurs grops e savens er cun ovras che n’èn betg qualifitgadas d’attestar ina buna conduita ed anc bler main ina bun’educaziun en chasa paterna. Perquai duai ins adina procurar als uffants in’occupaziun correspundenta e betg laschar ir els laschent per las vias enturn. La mancanza d’ina buna surveglianza è la ruina dals uffants. Las bunas admoniziuns e l’instrucziun da la chasa paterna vegnan en ina mala cumpagnia prest lavadas davent ed il zerclim che vegn prendì si da las vias piglia tgunsch ragisch. Quai na duessan ils geniturs mai emblidar.

En la famiglia da Peder era l’educaziun, schegea ch’ils geniturs eran mo uschenumnada glieud cumina, fitg buna ed avess pudì servir a bleras autras famiglias dal lieu per in bun exempel. Maria, la patruna-chasa, sa distingueva da bleras autras mammas tras pliras virtids custaivlas. En l’economia da chasa era ella spargnusa, exacta e tegneva a quint er la minima chaussa. Cun ina diligenza e premura nunstanclentaivla era ella activa da l’alva fin la saira tard. Sia chasa, las stanzas, stgalas, cuschina, vaschella, il pitschen iert davant chasa, tut era tar ella en in urden excellent.

La vestgadira da l’um e dals uffants na mussavan mai ni rusnas ni stgarps, tut era adina lavà, cuntschà e net. Ils uffants eran mintga damaun bain lavads e petgnads e da vermaniglia na vesev’ins nagut en ils lieus, nua che la brava mamma Maria aveva ses regiment. Ella n’era betg sco bleras autras dunnas che pretendan ch’i saja suffizient da sa lavar la dumengia, e da sa petgnar ils chavels saja in quit da quellas dunnas che na sappian betg tge far tut il di. Na, Maria n’era betg ina da quellas tarladidas bagordas che van emnas ora tschuffas e spaladas per il vitg enturn e ch’han alura anc ina gronda luschezza da lur miserabla tualetta, cartend ch’ins tegnia da quels dieupertgiria per glieud activa e diligenta, perquai ch’ellas n’impundan betg bler temp cun sa fittar e cochettar.

La miseria e stgarsezza, las cruschs e travaglias che spluntan uschè savens vi da l’isch dals povers, avevan er chattà lur entrada en la chasa da Peder e savens tribulà e contristà la paupra famiglia; ma tuttas tribulaziuns, tuttas miserias n’eran betg stadas en il cas da rumper la fidanza dals geniturs prus en il protectur dals paupers divin e da far perder els il curaschi da cumbatter las adversitads ch’èn uschè savens unidas cun la vita dals paupers. Plain confidenza en il bab en tschiel supportava Maria tut cun pazienza e ses exempel edifitgant deva er a Peder nova forza da surventscher la letargia, en la quala las miserias e tribulaziuns smanatschavan d’al metter. Quella ferma cardientscha e confidenza en l’agid dal tschiel aveva mantegnì fin uss sidretg la famiglia da Peder en bleras burascas. Ma sin tut ils umans na fan las adversitads da la vita betg il medem effect; blers vegnan manads tras la miseria tar il mal, gea tar gronds malfatgs e delicts, e quai per motiv ch’els na tschertgan en lur tribulaziuns betg agid e confiert tar quel ch’è il bab dals umans e maina lur sort suenter sia mira nunperscrutabla. En la chasa da Peder n’aveva la povradad mai schendrà malcuntentientscha, dispita, scuidanza, inumanitad ed auters defects da l’olma che schema sut il giuf dal materialissem; ella aveva plitost provocà ina resignaziun ed umilitanza quieta e ruassaivla. Maria ch’era la vaira olma da la famiglia, aveva er plantà sias virtids en ils cors da ses uffants e mussà ad els da supportar il mal e las cruschs cun pazienza, e quels han emprendì quai tant pli tgunsch, avevan mintga di avant lur egls il bun exempel da lur bravs geniturs. L’exempel dals geniturs è adina la meglra scola per ils uffants. –

L’atun era arrivà. Il davos da settember han ins dà liber il bual en las aclas ed in’emna pli tard en la cultira da la vischnanca. Martin ha uss mess or da maun il scepter da chavrer e pendì ses corn da pastur vi d’ina paraid. Peder e ses uffant faschevan uss in pau laina e sternim sin l’enviern, pertge ch’ad els gidavi pauc da spetgar sin l’enviern per pudair trair la laina cun schlieusa, els n’avevan nagina manadira; perquai preferiva Peder da far sia provisiun da laina durant la bun’aura. Enturn Numnasontga ha Martin alura cumenzà ad ir da chasa tar chasa a trair en sia pajaglia da chavrer. Tar quell’occasiun stueva el bainduras anc udir inqual remartga davart ses pertgirar, schegea che nagin n’avess gì il minim motiv da crititgar il servetsch dal bun chavrer; ma quai è savens uschia, cur ch’igl è da pajar, sche vai vess ed i dat inqual che ponderescha co ch’el pudess en ina maniera ni l’autra trair giu ad in pastur in quatrin. Martin aveva dentant chattà mo paucs da quels rampignaders ed era uschia stà ventiraivel da rabitschar ensemen si’entira pajaglia en circa trais dumengias. El ha quintà ensemen tut e chattà en sia cassa, ina bursa fatga or d’ina scrotta da carpun, la summa da 11 rentschs e 36 crizers. Ina tala summuna da daners n’aveva il pauper Martin anc mai vis en si’entira vita ed el aveva l’impressiun dad esser in mez milliunari. El ha uss purtà cun grond legrament quella paja a ses geniturs, ils quals èn er els stads leds da tal agid.

L’atun è il temp d’allegria e da cuntentientscha per ina part dals umans, ma er in temp zunt serius per auters umans ch’èn main benedids cun bains terresters. Tgi ch’ha arcuns emplenids cun granezza, tschalers emplenids cun paintg culà e chaschiel, bravs ladritschs fain en clavà ed in pulit muvel en uigl, quel po guardar cun quietezza vers in criv temp d’enviern che splunta vi da la porta; ma ils povers ch’han pitschna u zunt nagina provisiun da victualias, quels che ston consumar damaun quai ch’els gudognan oz, ni consumeschan schizunt oz quai ch’els gudognan pir damaun, quels na contempleschan per ordinari betg uschè ruassaivlamain la vegnida dal fraid enviern ch’als impedescha en las lavurs ch’els han da far per pudair gudagnar il paun quotidian. Il pauper Pieder tutgava er tar quels ch’eran senza provisiun. Tartuffels aveva el pudì racoltar vaira blers ed er in pau chaschiel-chaura aveva el pudì far durant la stad; ma la rascha dad unscher la chazzetta, il grass, quel mancava ed ils arcuns cun granezza er. El aveva però anc da trair en in pau daners per sias lavurs da chalger e quai ha alura purtà ad el en chasa intgins sters graun ed intgins sters paintg culà; pertge che da lez temp pajav’ins savens las lavurs e schurnadas da lavurers cun da quests products. Uss è questa moda ida a perder en blers lieus. Ils custs da las victualias èn creschids e las taxas da quests products han ins auzà; mo ils lavurers che ston far il da viver cun lur lavur, quels na duessan mai vegnir pli chars.

Questa pitschna provisiun da proviant e la lavur quotidiana da Peder stuevan cuvrir ils basegns da sia chasada numerusa. En tschients autras chasas na fissi betg stà pussaivel da passentar l’enviern cun uschè pauc, ma sut la buna administraziun da Maria avevan las victualias pudì tanscher d’almain dustar la fom e betg laschar patir la famiglia. Parter en bain, cuschinar bain, quai è in’abilitad che manca a bleras mammas e cuschinieras; ma la Maria, quella chapiva quai da fund ensi, e perquai eri stà pussaivel ad ella da trair vi in’uschè gronda chasada cun uschè pauc. Dumandà l’almosna da privats ni da la spenda, quai avevan Peder e Maria en tut lur grevas tribulaziuns mai fatg; ma i deva inqual parent ch’era pli ritg che deva inqual chaussetta a la paupra famiglia, sco in pau scotga e tschigrun, inqual stgadella penn; quai acceptavan els gugent ed eran adina engraziaivels persuenter.

Uschia era la gronda part da l’enviern vargada ed i gieva ferm vers il mars. Ils paupers geniturs èn sa cussegliads tranter els, sch’i na fiss a la fin betg meglier da laschar ir il Martin e la Giuliana, ina mattatscha da 11 onns che vegniva suenter il Martin, en Svevia a servir sco che blers auters laschavan er ir lur uffants. Maria n’ha ditg vulì savair nagut da lavagar la famiglia cun trametter ils uffants en ina giuventetgna uschè tenera tar glieud estra ed anc uschè lunsch davent da chasa. Ma finalmain ha ella concedì quai, suenter che Martin l’aveva rugà da laschar ir davent el a fadiar il paun. Igl aveva custà in grond cumbat a la paupra mamma da consentir quai. Dentant enconuscheva ella ses char Martin; ella saveva ch’el era in uffant, sin il qual ins pudeva sa fidar e perquai aveva ella er consentì da laschar ir la svelta e diligenta Giuliana cun el, sperond ch’el haja quità da sia sora, la quala el amava da tut ses cor.

Servir in pèr stads en Svevia, quai faschevan da lezs temps ed anc blers onns pli tard blers Grischuns, er da quels che n’eran betg necessitads dad ir a gudagnar il paun tar esters. En inqual lieu era quai in pau la moda, e baininqual suprastant, gea schizunt mastrals or da l’auta republica retica avevan en ils onns da lur giuventetgna pertgirà aucas, vatgas e chavals en Svevia e fatg il chaun da chatscha tar chatschas generalas en ils reviers da gronda signuria. Pli tard han ins cumenzà a metter impediments a quella emigraziun d’uffants e betg dal tut senza raschun. Ils Svabais duain esser ina naziun cordiala, quai pretendan almain els sezs; ma ins sot er avair in cor ed in anim da Svabais per pudair admirar e sentir quella cordialitad; en general dastgan ins numnar ils Svabais ina naziun in pau robusta. Ma sch’ins vul metter impediments a quell’emigraziun e sch’ins crai d’esser cumpetent d’impedir ella, sche duain ins alura er guardar che la paupra glieud vegnia salvada en las vischnancas uschia ch’ella possia viver. Tgi che cumonda ha er obligaziuns. Far ir ils uffants a scola cun la fom en il venter, sdratschads e mez nivs n’è betg pli gronda umanitad che d’als trametter en Svevia a servir, nua ch’els survegnan almain da mangiar avunda. Er pudessi esser il cas che blers uffants emprendessan en Svevia da las aucas dapli che en inqual scola grischuna.

Avend uss concludì definitivamain da laschar bandunar quels dus uffants la chasa paterna, ha Maria fatg il fagot als paupers emigrants. Quantas larmas ch’ella aveva spons durant ch’ella s’occupava cun quella lavur, aveva mo Dieu vis. E pelvaira, i sto far mal ad ina mamma da stuair laschar ir uffants uschè giuvens en terras estras, i sto far mal al cor d’ina buna mamma da stuair laschar bandunar uffants la chasa paterna avant ch’els sajan creschids e sappian distinguer en tuttas occasiuns il bun ed il mal; gea, stuair laschar ir uffants uschè pitschens en terras estras pervi da la miseria e paupradad, pervi da la mancanza dal paun quotidian, quai sto far mal ad ina mamma, quai sto rumper ad ella il cor – e quants èn er ruts d’in tal mal, e nagin che n’ha gì mirveglias da las immensas dolurs dal cor d’ina buna charezzanta mamma!

Da quel temp gievan entirs transports d’uffants or da la Surselva ed er or d’autras valladas grischunas encunter la Svevia. La guerra cun ils Franzos aveva provocà gronda miseria en blers lieus, e bleras famiglias na pudevan betg revegnir pli da la ruina che quest temp disgrazià aveva purtà ad ellas. Tar da quels transports sa radunavan entiras rotschas d’uffants a Glion ni er pir a Cuira per sa metter sut il commando d’in guid experimentà, per ordinari ina dunna veglia, ina bagorda cun in faziel enturn il chau, ni er in chalger mendus ch’era strusch abel pli da trair il trad. Sut ina tala direcziun sa metteva alura la caravana en moviment, davanttiers ils gronds e robusts, davos sut la protecziun speziala dal guid ils paupers uffants pli giuvens che schemevan sut lur fagot e gievan zop dal mal ils pes. Daners per il viadi aveva quella paupra brajada strusch en satg, ella viveva da la charitad che n’era da lez temp betg anc svanida dal tut.

Peder era vegnì cun ses Martin e sia Giuliana fin Glion per als surdar là al commando da la Greitla naira, in’enconuschenta guida d’emigrants svevais. Quella aveva là ina scossa da circa 24 povers uffants ch’ella dueva manar en Svevia e plazzar là tar buns patruns. La partenza da quels dus uffants aveva bunamain rut il cor a la buna mamma Maria e scadin ester ch’avess vis la scena da cumià avess stuì vegnir muventà fin tar las larmas. Maria ha embratschà e bitschà ses dus uffants e bragì sco sch’ins giess cun ina bara or da chasa. Ils pitschens fragliuns bragivan cun la mamma ed ils dus emigrants sumegliantamain; insumma eri ina scena ch’avess pudì lumiar la crappa. Mastralessa Onna, ch’aveva observà da sia chasa anora ina part da quella scena, squassava il chau e na saveva betg chapir ch’ins pudess far tals vers pervi da la partenza da dus uffants sco quels che vegnian uss giu da las crustas a la famiglia. Avess ella stuì laschar ir ses Duri e sia Mengia per quella via, alura avess ella forsa sentì dapli commiseraziun cun la paupra Maria. I dat bain er mammas ch’han in senn e natiral dir, ma ellas èn tuttina semnadas in pau pli darar.

Il transport da la Greitla naira era uss sa radunà a Glion ed è sa mess sin ses stentus viadi vers la chapitala grischuna. Greitla naira gieva tranter ses uffants sco ina clutscha tranter ses pulschains. Ella era ina dunna d’in exteriur robust e da maniera pauc finas; ma ella aveva tuttavia ina spezia da cor per ils uffants che vegnivan surdads ad ella; pertge ch’ella aveva quità per els, guardava ch’els vegnian vinavant sin lur viadi e ch’els hajan lur urden en ils quartiers. La Greitla naira era er ina persuna d’impurtanza, la quala ins enconuscheva da sisum la Surselva fin giu a Weingarten en Svevia, ed essend ella en il medem temp en blers lieus en suspect dad esser ina stria, aveva ella sin sias staziuns ordinarias bun da traffitgar cun ils purs, tar ils quals ella vuleva metter sur notg ses emigrants: Ina tschegnada cun ses egls nairs furants bastava per tementar tut las dunnas sper la via ch’ella gieva, e tut che fascheva quai ch’ella vuleva. Als uffants ch’avevan bandunà chasa, geniturs e fragliuns pareva ella, schegea ch’els avevan in pau orrur da sia figura e sias manieras, in mez anghel; pertge che Greitla era la suletta persuna ch’els enconuschevan anc, a la quala els pudevan dir insatge.

L’emprima saira è Greitla arrivada sin quest viadi fin Domat. En ina pitschna mes’ura ha ella gì si’entira scossa sut tetg; ella sezza, sco cumandanta da la truppa, aveva prendì ses albiert en l’ustaria da la crusch alva. L’autra damaun ha ella cuntinuà ses viadi ed è arrivada a bun’ura a Cuira; qua ha ella uss stuì cumparair cun si’armada en la chasa da la regenza, per prender il passaport a mintgin e svidar la bursa per pajar questa scrittira, la qual envidava la regenza d’in stadi ester da proteger quests giuvens republicans – che la republica sezza avess magari laschà murir da la fom. La bursa da Martin e Giuliana era zunt magra; Peder aveva pudì dar a mintgin da ses uffants mo in rentsch, ed en lur fagot avevan els anc in pau paun e chaschiel. L’expensa d’in mez rentsch per in passaport aveva fatg ina rusna considerabla en la bursa da Martin – el era numnadamain il cassier dad el e sia sora –; dentant n’avevan els per autras chaussas anc dà or nagins daners, ed igl era er duaivel ch’els laschian en lur circumstanzas flurintas anc enavos in regal a la patria ni almain als uffizials da quella.

Davent da Cuira ha Greitla anc manà lez di ses transport ed è arrivada la saira cun quel fin Zezras. L’auter di èn els passads sur ils cunfins da la patria or ed arrivads il sisavel di da lur stentus viadi a Wangen, ina pitschna citad dal Württemberg, situada circa quatter uras survart il Lai da Constanza. Quai era il lieu, nua che vegniva tegnida ina spezia da fiera cun ils uffants grischuns e tirolais che vegnivan en Svevia a servir. Greitla, ch’enconuscheva sia via ed il chalender dals Svabais, aveva drizzà en gist uschia ch’ella era arrivada la saira avant il di d’ina tala fiera a Wangen ed ella ha uschia pudì cumparair l’autra damaun cun sia martganzia sin la plazza da la citad. La damaun ha ella radunà gia marvegl sia brajada ed anc suttamess questa paupra glieud ad in’ultima inspecziun. Betg paucs da quels paupers uffants bragivan, ils auters eran trists e laschavan pender il chau. Uschè giuvens sco ch’els eran, sentivan els tuttina ch’els eran sin il precint da vegnir vendids sco quai ch’ins venda en il Grischun la sterlamenta. Els savevan er ch’els stoppian bandunar in l’auter e ch’els perdian forsa en paucas uras lur guida, la suletta persuna creschida ch’els enconuschevan.

Greitla ha constatà che sia mattaniglia saja uss preparada per marschar sin fiera, e sco in chapitani è ella ida ordavant a sia rotscha fin sin la plazza da la citad. Cur ch’els èn arrivads là, avevi gia numerus auters transports d’uffants grischuns e tirolais. Ella ha plazzà ses uffants uschè favuraivel sco pussaivel e spetgà fin ch’ils Svabais vegnian ad examinar sia rauba. Quels n’han betg laschà spetgar ditg sin els. Vers las diesch da la damaun eran gia blers purs sin fiera e promenavan qua tranter la fulla d’uffants per tscherner u in pastur ni in famegl ni ina mattetta per questa ni l’autra lavur. «Guarda là, questa stria veglia è er puspè qua cun in transport d’uffants», ha in pur corpulent da Weingarten ditg ad in ami; «ve, nus vulain guardar tge mattaniglia che quella ha». Cun quels pleds han els alura dirigì lur pass vers il lieu nua che la Greitla naira era pustada cun ses uffants.

«È quai Vossa schenta?», ha in dals amis ditg a Greitla. «Tut gianira sauna cun bun appetit, sco ch’i para; ma pon ins er duvrar quests schanis tar la lavur?»

«Tge tschantschas!», ha Greitla respundì cun mina brutta. «Quai è tut uffants ferms e robusts ch’ins po duvrar tar scadina lavur. Avais da basegn d’in servient u l’auter, sche avais qua bella letga.»

Ils dus Svabais han contemplà in pau la rotscha da Greitla, ed in dad els ha alura ditg: «Jau avess basegn d’in mattatsch in pau ferm che sa ir enturn cun chavals e d’ina mattatscha che sa pertgirar vatgas. Quals da Voss uffants ma pudais recumandar?»

«Vus avais qua grondas letgas, bun ami; guardai quest qua, il Gion, quai è in stupent mattatsch, ferm e spert; quel sa ir enturn cun chavals sco il meglier famegl e va a chaval sco in lantschier da Stuttgart. Questa mattetta là, la Ulscha, è ina buna pastura, ha gia pertgirà a chasa sia dus onns ils portgs, è svelta e fidaivla, Vus na survegnis betg ina meglra pastura da biestga. Dal reminent hai jau anc insaquants auters giuvens che Vus pudessas duvrar e pliras mattatschas er, mo guardai!»

Il Svabais ha fatg vinavant si’inspecziun e dumandà alura Greitla: «E tge pajaglia dumandais per quest mattatsch, per il Gion che Vus m’avais recumandà?»

«Sis rentschs paja, dus vestgids da lenziel gross e ferm e dua pèra chalzers dad uss fin s. Simon e Giudas», ha Greitla respundì.

«Quai è da memia», ha il Svabais respundì, «quatter rentschs e la vestgadira e chalzers sco che Vus avais ditg, sche Vus vulais.»

«Faschain permez ils dus rentschs», ha Greitla replitgà, «dai Vus tschintg rentschs e l’accord è fatg. Gion è il figl da paupers geniturs, è in mattatsch fidaivel e lavurus, Vus vegnis franc ad esser cuntents cun el.»

«Bun pia», ha respundì il Svabais, «laschain tar quai, tschintg rentschs, ils dus vestgids e dua pèra chalzers dad uss davent fin s. Simon e Giudas. Ma quanta pajaglia vulais per quella pitschna là, per l’Ulscha?», ha il pur dumandà vinavant.

«Quatter rentschs, dua pèra chalzers, duas rassas ed in scussal da firads per fin d’atun da s. Simon e Giudas», ha Greitla dumandà frestgamain.

«Da memia!», ha replitgà il pur corpulent. «La vestgadira duai ella survegnir sco che Vus vulais, ma dapli che trais rentschs na poss jau betg dar; quai è gea anc in uffant che duess sa cuntentar senza pajaglia».

«Prendai pia ella, jau hai anc memia blers auters da plazzar, uschiglio giess jau pli gugent cun ella fin a Ravensburg; là sai jau che jau survegniss franc anc varga quatter rentschs per ina mattetta uschè ferma e frestga.»

Gion ed Ulscha avevan sa chapeschan chapì gnanc pled da quest discurs ch’era vegnì tegnì en lingua tudestga. Uss è la Greitla sa vieuta vers quests dus uffants ed ha ditg: «Guardai, quest um è uss voss patrun; Ti Gion es famegl pitschen da chavals e pastur, e ti Ulscha has da pertgirar las vatgas da tes patrun. Faschai endretg che Voss patrun saja adina cuntent cun vus ed hajas adina Dieu avant voss egls! Avais chapì? Uss pudais vus ir cun voss patrun, el stat duas uras plinengiu che Wangen sin ina gronda e bella possessiun.» Cun quests pleds ha la guida surdà quests dus uffants al Svabais che spetgava sin ses dus servients novs. Ils dus uffants han stuì bandunar Greitla e lur cumpogns ed enconuschents, ha laschà currer las larmas ed intgins dals uffants er. Ma Greitla ch’enconuscheva da questas tristas scenas, ha vulì far fin a quella ed ha ditg: «Giai mo cun curaschi, vus avais in excellent patrun, jau al enconusch bain ed jau as vi visitar anc avant che jau turn a chasa.» Sinaquai èn ils uffants sa quietads ed han bandunà lur transport cun lur patrun.

Quella scena da fiera è anc sa repetida savens quest di ed avant ch’i saja saira aveva Greitla gia plazzà resp. vendì ventg da ses uffants ed aveva ussa mo anc set da plazzar. Cun quels è ella ida l’auter di, ch’era ina dumengia, a Ravensburg. Il mardi proxim era là ina fiera ed ella aveva speranza da prest avair plazzà là il rest da sia scossa. Martin e Giuliana eran er anc tranter quest rest. Essend che quests dus uffants na vulevan absolutamain betg sa separar, sche n’aveva Greitla betg pudì plazzar els sin la fiera da Wangen. Er a Ravensburg n’èsi betg reussì ad ella da metter els en il medem servetsch; dentant n’eran ils dus uffants betg lunsch in da l’auter, las possessiuns da lur patruns n’eran betg dapli ch’in quart d’ura in ord l’auter. Martin vuleva bain bunamain pirir da stuair laschar ir davent dad el sia chara sora; ma nagin bragir e planscher na fritgava qua insatge ed uschia han ils paupers uffants finalmain stuì sa suttametter a la necessitad.

La Greitla naira aveva uss ademplì sia missiun; ma ella fascheva sias chaussas tut segir. Avant che turnar a chasa ha ella visità dapertut ils uffants ch’ella veva plazzà en lur servetschs, per sa persvader che tuts saja arrivads en il lieu da lur destinaziun e per pudair purtar segiras novas a chasa als geniturs ch’avevan confidà ad ella lur uffants. Avend ella uss fatg quest viadi da visitas, è ella puspè turnada enavos en Surselva per dar novas nua che lur uffants sa chattian, tar tge patrun ch’els sajan, tge paja ch’els hajan, quant ditg ch’els stoppian servir e da quellas chaussas pliras. Dal scriver brevs na savevan da quels uffants nagut da lez temp; darar in ch’avess forsa savì far malamain ses num ed ils geniturs savevan en quest reguard gist uschè pauc sco lur uffants. Uschia na survegnivan ils geniturs mai naginas novas da lur paupers uffants; igl era sco sche questas paupras creatiras fissan idas or dal mund. Quant mal che quai stueva savens far als geniturs, cunzunt ad ina mamma sco Maria ch’aveva in cor uschè lom e charin per ses chars uffants, pon ins cumprender

Greitla era vers la fin da mars er cumparida en la chasa da Peder per dar rapport als geniturs co e nua ch’ella haja plazzà il Martin e la Giuliana. O quant bain che quellas novas da ses uffants han fatg a la paupra dunna Maria. Ella era zunt consolada che ses uffants sajan almain damanaivel in da l’auter ed ella ha tractà la Greitla uschè bain sco ch’ella ha pudì ed ha anc dà ad ella in rentsch bonificaziun per sias fadias. Greitla aveva ditg ch’ella giaja l’atun puspè a Wengen ed ella ha empermess a Maria, da puspè manar a chasa ils dus uffants.


II.
[edit]

Cun qual sentiment da tema ed anguscha che Martin e Giuliana avevan prendì cumià da lur guida, la Greitla naira, la quala è svanida davant lur egls sco la davosa punt ch’als liava anc cun la chasa paterna, po scadin cumprender ch’è ina giada stà en ina terra estra, circumdà da spir chaussas e persunas estras. Ina profunda encreschadetgna ha prendì possess da lur cors, e prest avessan els laschà currer las larmas, sch’ils patruns n’avessan betg empruvà d’als consolar cun segns e far bella tschera sin ils paupers uffants. Ils dus patruns han concludì da betg sparter l’emprim di quests dus uffants, ed il patrun da Martin ha prendì perquai er Giuliana cun el sin ses char. L’auter di dueva alura Martin accumpagnar la sora fin tar la chasa da ses patrun; uschia avevan ils patruns, sentind cumpassiun cun ils dus paupers uffants, fatg tut quai ch’els savevan, per levgiar ad els l’entrada en lur vita nova. Ils dus paupers uffants stevan qua sin lur char sco dus paupers delinquents e na dastgavan strusch auzar ils egls. Nua ch’els vegnian manads na savevan els betg e quai als empurtava a la fin er pauc, pertge ch’els eran esters dapertut nua ch’els gievan e stevan.

«Nua van quels umens cun nus?», ha Giuliana dumandà ses frar sut vusch, sco sch’ella temess ch’il patrun da Martin chapiss quels pleds.

«Els ans vegnan a manar tar els a chasa, nua che nus avain da star», ha Martin ditg.

«Pudain nus star en ina chasa?», ha Giuliana puspè dumandà.

«Na, ti has bain udì che la Greitla ha ditg che nus na vegnian betg en la medema chasa, ma che noss patruns stettian damanaivel in da l’auter.»

«Alura vegn jau mintgamai tar tai a guardar tge che ti fas, e ti stos er visitar mai stedi, navaira?»

Giuliana ha singluttà dad aut e Martin, ch’aveva sez il cor plain, ha stuì impunder tut si’eloquenza e ses inschign per quietar e cuschentar sia sora pitschna. Finalmain è il char arrivà tar in’ustaria solitaria ed il patrun è descendì ed ha er mussà als dus uffants da vegnir giu dal char. El ha alura surdà ils chavals ad in famegl e manà ils dus uffants en la stiva da l’ustaria. Tge fulla da glieud ch’igl aveva qua! In tal fracass e sbragir n’avevan Martin e Giuliana anc mai udì en lur vita. La stiva da l’ustaria, duas chombras dasperas ed in grond salun en l’auzada sura, tut era emplenì cun glieud da fiera. Il patrun da Martin ha manà ils dus uffants tar ina maisa, nua che intgins enconuschenta dal patrun als han fatg plazza. El ha alura empustà insatge da mangiar e da baiver. Ma ils dus uffants avevan pitschen appetit e pitschen tschaffen da mangiar. Els stevan qua sco sch’els fissan crudads en in torrent. Ina sgarschaivla ramur als circumdada; pertge ch’ils Svabais èn, cur ch’els èn ina giada sur l’emprim quintin or, glieud che na metta betg en satg la lingua, sco las dunnas tar il bigl er. En in chantun sdiavlava in, en in auter lieu deva in auter cun il pugn sin la maisa che tut la vaschella s’auzava e rebatteva; en ina da las chombras sper la stiva da l’ustaria eran intgins purs vegnids en dispita e plirs vulevan uss far valair lur dretg cun ils pugns. Ina sgarschaivla ramur ed in sbragir in si per l’auter, sa stuschar e ramplunar è sa fatg udir en l’entira chasa spaziusa ch’ins avess pudì crair dad esser en in uigl da chavals. Tge impressiun che quella terribla scena da rusticalitad primitiva ha fatg sin ils dus paupers uffants esters na san ins betg descriver. Els stevan qua davos maisa pallids sco la mort e tremblavan sco chaglias da la tema. Il patrun ha remartgà lur tema ed anguscha ed empruvà d’als quietar; ma quai n’al ha betg vulì reussir, perquai ha el fatg svelt cun la tschaina e bandunà l’ustaria cun ils uffants per cuntinuar il viadi vers chasa. Durant ch’els eran stads en l’ustaria eri vegnì stgira notg ed ils uffants n’han vis da qua d’envi nagut da la cuntrada tras la quala els vegnivan manads. En circa in’ura ha il patrun dirigì ils chavals en ina via laterala e paucas minutas pli tard è il char sa fermà davant ina gronda chasa, sper la quala sa chattavan anc auters edifizis. Il patrun ha mussà als uffants da descender dal char, ha surd࣠char e chavals ad in famegl ed è alura entrà cun ils uffants en chasa. Tut temelitg èn ils dus paupers pitschens suandads il patrun en stiva, mintgin cun ses fagot sut bratsch. La patruna-chasa era gist occupada cun purtar giu da maisa las vanzadiras da la tschaina. Udind ella la vusch dal patrun ch’ha dà la buna saira a sia dunna, è ella sa vieuta ed ha pir uss observà ch’el era entrà cun dus pitschens giasts esters.

«Guarda Nesa», ha l’um ditg cun bucca rienta a sia consorta, «qua ta main jau in brav figl ed ina bella figlietta; ma fa bella tschera si per els, uschiglio cumenzan omadus a bragir.»

La patruna è dalunga s’avischinada als uffants, als ha dà il maun e prendì lur satgs e mess quels sin in banc. Ella ha vulì discurrer cun els, ma ils dus povers uffants èn restads mits, pertge ch’els na chapivan betg la minima chaussa tudestg. Ma quai avevan la tuttina chapì che quella dunna estra als veglia bain; la vusch miaivla da la patruna e sia tschera charina avevan cun ina giada purtà in levgiament a lur cor. O quant bella è la charinadad e miaivladad d’ina dunna e quant quietanta e benefizienta per in uffant ch’ha da batter cun l’encreschadetgna! En la vusch d’ina dunna miaivla giascha ina forza magica che gudogna cun ina giada ils cors d’auters umans. Ma quant mal stat groppadad, inumanitad ed in caracter furius a la dunna! La furia, la nauschadad, l’irritaziun e tut quellas passiuns che s’expriman tras alteraziun degradeschan e dischonureschan la dunna e fan or dad ella ina tarladida furia.

La patruna ha plazzà ils dus pitschens davos maisa ed è alura ida or en cuschina per preparar a l’um ed als dus uffants ina tschaina. Martin e Giuliana stevan qua tut quiet e discurrivan dascus in cun l’auter.

«Co ta plascha quella dunna», ha Martin dumandà sia sora.

«O fitg bain», ha Giuliana respundì. «Quella ha ina vusch gist sco nossa mamma ed er egls sco lezza. O sche jau mo savess er star qua tar tai, quella patruna è franc ina buna dunna sco nossa chara mamma.»

Quest sulet pled ‹mamma› era stà suffizient per puspè chatschar las larmas en ils egls dals dus uffants abandunads. La patruna ch’è gist entrada en quest mument, ha observà quai ed impundì tut sia miaivladad e charinadad per als quietar.

Co poi bainduras esser ì cun paupers uffants grischuns che vegnivan l’emprim di en ina chasa tut estra, nua ch’els vegnivan retschets da glieud inumana ch’als rievan or e n’als demussavan nagina cumpassiun per il profund mal che giascheva en lur cor e smanatschava d’al rumper! La situaziun din tal uffant disfortunà na sa lascha betg descriver. Esser bandunà da tuts enconuschents, en in lieu ester, tranter glieud estra, na chapir betg la minima chaussa da quai che vegn discurrì, en il cor ina profunda encreschadetgna – tge terribla situaziun per in uffant ch’ha forsa magari gnanc diesch onns! E quants da noss paupers republicans grischuns èn gia stads en ina tala situaziun, la quala sa lascha mo cumparegliar cun la trista sort dals sclavs nairs da l’America.

Nesa, la patruna-chasa, aveva uss rasà tuaglia e mess sin maisa ina buna tschaina. Talas bunas tratgas n’avevan Martin e Giuliana anc mai survegnì, gnanc tar els a chasa. Essend els oz anc quais gigins – els avevan suenter l’ensolver giudì pauc ni nagut l’entir di – han els laschà gustar la tschaina e quai ha fatg in grond plaschair a la dunna. Suenter tschaina ha la buna dunna manà Giuliana si en ina chombra, nua ch’ella ha stuì star sur notg cun ina fantschella. Ma Martin ha stuì bandunar la chasa ed ir or en il clavà, nua che sa chattava la stanza dals famegls. Qua era gia preparà in letg per el, ed anc dus auters letgs per dus famegls eran en la medema stanza. Co ch’ils dus paupers uffants han passentà quella notg, tge siemis ch’els han gì, na savain nus betg raquintar. Il strapaz dal viadi, il vent criv e l’aria umida che regiva gist quels dis aveva stanclentà talmain ils uffants ch’els na pudevan strusch tegnair avert ils egls en stiva chauda, cur ch’els avevan tschanà. Strusch ch’els eran en letg, èn els crudads en in profund sien ch’als ha laschà emblidar per intginas uras ils quitads, la miseria e l’encreschadetgna.

L’autra damaun èn ils uffants stadi si marvegl; il ramplunim en chasa e clavà n’als ha betg laschà ruaus en letg; er temevan els ch’ils patruns pudessan avair per mal sch’els stettian memia ditg en letg. Ma Martin e Giuliana eran disads da lavar marvegl la damaun, quai era l’usit en lur chasa paterna; perquai èn els er s’auzads oz frestg or da las plimas. Els èn cumparids bain petgnads en stiva e quai ha plaschì a la patruna. Quella aveva uss gia rasà tuaglia e plaunsieu èn alura ils commembers da la famiglia vegnids en stiva per sa metter a maisa ad ensolver. L’emprim è il famegl da chavals vegnì en stiva; quel era in um da circa quarant’onns; el purtava chalzers da lain, cun ils quals el fascheva in fracass sco sch’in chaval passass sin in pantun. A ses pass grev e runant correspundeva er ses exteriur. Quest schani senza chapitscha, cun palì e flucs en ils chavels, cun pail, pulvra e grascha vi da sia vestgadira ha fatg in pau orrur al pauper Martin, pensond quel da stuair star enturn in um uschè tarladì e tschuf. Er sia tschera n’era betg qualifitgada da leventar confidenza tar in uffant ester sco Martin era. Prest suenter il famegl grond è entrà il famegl da vatgas, in giuven da circa 24 onns. Quel era rugalà in pau meglier e pli proper che Mathias, il famegl da chavals. L’egliada che quels dus umens han dà in sin l’auter, ha cun ina giada laschà concluder ch’els na sajan betg amis intims. Prest suenter ils famegls èn anc entradas duas fantschellas e finalmain er il patrun e la patruna cun lur trais uffants, duas mattatschas da 7 e 9 onns ed in mattatsch da circa 12 onns. Sin maisa fimava in broda da farina d’avaina en ina stgadelluna sco en in bel zain da messa marveglia. La patruna ha mussà als dus uffant esters da prender plazza giudim la maisa sper las fantschellas. Tut spaventads èn els sa mess davos maisa cun ils auters; ma il mangiar n’als gieva betg bain or da maun. La broda era bunamain buglienta ed ils dus esters n’eran betg capavels da tegnair pitg als auters che parevan da pudair tragutter flommas e burnì. La patruna però ha observà quai e gì quità ch’er els dus survegnian lur part.

Suenter l’ensolver han ils patruns dà da chapir a Martin ch’el possia uss accumpagnar sia sora tar ils patruns da quella ed han er laschà ir ina da las fantschellas cun ils uffants. Cun segns aveva la patruna fatg a savair che Martin possia star fin la saira tar Giuliana. Els èn uss sa mess sin viadi, avend Giuliana dà il maun a la patruna per in’ensaina d’engraziament. Lur viadi n’era betg uschè lunsch; en circa in quart d’ura èn els arrivads tar ina possessiun gronda ed extendida. A l’entschatta da quella s’auzava ina gronda chasa da lain cun in grond clavà e cun bargias vidlonder. Davant chasa era in um occupà cun metter sut in pèr chavals. Sin la dumonda da la fantschella ch’accumpagnava Martin e Giuliana, nua ch’ils patruns sajan, ha l’um simplamain mussà cun il maun sin la chasa e la fantschella è alura, senza far ceremonias, entrada cun ils uffants en chasa. Els han chattà en stiva la patruna e dus figls. La patruna era ina dunna da circa tschuncanta onns, in pau corpulenta, ed aveva gia il chau in pau grisch. Ella saveva che la mattatscha che ses um aveva pladì ier a Wangen duaja arrivar oz ed ha perquai cun ina giada encletg tge societad che saja passada sur sia sava. Ella ha dà il maun als uffants e mussà l’emprim mument tutta curtaschia envers quels. La fantschella ha drizzà or quai che ses patruns avevan cumandà ed è alura immediat turnada enavos a chasa sia tar la lavur.

La patruna da Giuliana n’ha betg fatg sin ils dus uffants in’uschè buna impressiun sco la patruna da Martin. Ses pledar e sia vusch na parevan als uffants betg uschè miaivel e charin e l’egliada aveva insatge malempernaivel. Ils uffants han bainduras in zunt fin sentiment ed instinct e quel era er quella giada sa verifitgà tar Martin e Giuliana. La patruna da Giuliana era en vardad ina dunna in pau curiusa. Ella aveva in temperament in pau vehement e furius, entant che ses consort era in um da sang fraid. Quels dus caracters uschè divers n’avevan betg armonisà adina il meglier ed igl aveva ils emprims onns da lur lètg dà baininqual burasca en lur chasa. Ma dunnas d’in tal caracter furibund na vulan betg savair insatge da subordinaziun, ellas s’opponan, er mo per disa, als consorts e fan tut lur pussaivel per subordinar l’um a la dunna. Quai però n’era betg reussì a Vrona, la patruna da Giuliana; ses consort era in um da memia dira pasta; a las lunas da sia chara metteva el encunter in senn resolut e na laschava betg dar il chavester or da ses mauns. Vrona ha il davos stuì sa cuntentar cun provocar inqual disgust a ses um, cartend da vinditgar uschia il tort ch’ella carteva da suffrir. Sia meglra consolaziun suenter ina tala tempesta era – la buttiglia da vinars; quella stueva lomiar il cor ad ella, cur che quel era memia plain. Tar quest vizi era ella vegnida sin la pli simpla moda ch’i dat. Ils emprims onns ch’ella era maridada pativa ella savens da mal ils dents; ella tegneva alura vinars en bucca per mazzar il mal; ma inqual dagut gieva bainduras pli lunsch ed ella ha sentì che quest liquid saja in remedi cumprovà per il stumi. Ma ina dunna malvulida ha adina u mal ils dents ni mal il stumi, e tar Vrona era quai er uschia. La buttiglia ha oramai survegnì adina dapli impurtanza ed era il davos daventada la pli intima amia da dunna Vrona. Circa ventg onns veglia era quell’amicizia tranter la buttiglia e Vrona, la quala aveva uss er in exteriur sco quai che vegls baraccaders han. Ses egls eran larmus ed inflammads, la fatscha era plain rubaglias, ils mauns tremblavan e si’egliada era fixa e punschenta. In fieu nunnatiral chamegiava or da ses egls e deva a sia vista in da quels aspects ils quals ins attribuescha gugent ad ina stria. Ch’ina dunna cun in tal vizi na saja betg ina ventiraivla mamma ed ina chasarina pauc da vaglia è tgunsch da chapir. En ina chasa nua ch’ils servients san cun raschun far beffas cun la patruna, la quala è pervi da si’aivradad mintgamai inabla da reger en sia chasa sco quai ch’ella duess, na po esser nagin urden e nagina regla. E tge exempel dat ina tala mamma a ses agens uffants! –

Da quellas Vronas da vinars na chattan ins betg mo en Svevia, na da quellas èn da chasa sin l’entir mund, schizunt en il Grischun. Tar nus èn ellas enconuschentas sut il num patitischieras. Da quellas patitschieras èn semnadas pli spess che quai ch’ins crai e repartidas sin tut las diversas classas da la societad umana. Ils alliads da las patitschieras èn blers martgadants ed inqual ustier che fa commerzi cun ellas. Quellas veneraturas dal vinars portan or da lur chasas da tuttas sorts products: paintg culà, chaschiel, graun, lenziel, carpun, tartuffels, fava, arveglia, insumma tut quai ch’i dat en ina chasa d’in pur e che n’è betg enguttà ferm vi da las paraids. Enten far notg pon ins observar questas vespertinas co ch’ellas van per trutgs zuppads encunter la chasa che furnescha ad ellas il tissi, cun il qual ellas ruineschan sasezzas e bainduras er lur famiglias. A l’entschatta dumonda ellas ina mesira vinars per l’um che stoppia ir per laina ni ad acla; in’autra giada han ellas la stgisa da stuair far giu in itg per in vadè ni per ina chaura ch’haja mal in pe ni in chalun. En tut quellas e sumegliantas verclas duvradas si, sche è la patitschiera arrivada uschè lunsch ch’igl è ad ella tuttina tge ch’il vendider da vinars pensa; ses turpetg è svanì ed ella resta per ordinari ina patitschiera uschè ditg sco ch’ella chatta anc insatgi da far sias fatschentas.

Vrona ha prendì il fagot da Giuliana ed al ha mess d’in maun; alura ha ella purtà si in pau paun e latg ed envidà ils uffants da mangiar; ma Martin ha mussà ch’els hajan gia mangià ensolver e ch’els na dovrian uss nagut. N’avend la patruna quest mument betg anc in’occupaziun per la pitschna Giuliana, ha ella dà da chapir a quella ch’ella ed il frar possian ir or avant chasa a guardar il clavà ed ils uigls cun vatgas e chavals. Ils uffants èn sortids ed ids ditg e bain enturn a contemplond las chaussas novas ch’eran da vesair qua. Vers saira è Martin alura partì. Cun tge sentiments ch’el ha bandunà sia chara sora pon ins cumprender, sco er l’immensa dolur ed encreschadetgna da Giuliana ch’ha stuì restar enavos persula tranter quella glieud estra, cun la quala ella na saveva discurrer betg pled.

L’auter di ha Martin gia stuì cumenzar a lavurar. Ils famegls eran occupads cun manar cultim e Martin ha er stuì gidar a chargiar ed ir cun ils chavals. Tranteren stueva el gidar a pavlar, scuar ils uigls e far da quellas lavurs. In’emna pli tard han ins gia cumenzà ad arar e Martin ha alura stuì ir dis ora cun il famegl da chavals per il funs enturn. El era diligent e fascheva tut quai ch’el saveva, ma il robust Mathias al maltractava malamain nua ch’el saveva e pudeva. Gievan els or sin il funs, sche fascheva el trair or Martin ils chalzers e zuppava quels. Quai fascheva zunt mal a Martin; el n’era betg disà d’ir a pe blut e n’aveva er nagin basegn da spargnar extra ses chalzers; pertge che ses bab ch’era chalger al aveva dà dua pèra buns chalzers. Ma Mathias n’aveva naginas mirveglias da quai; el vuleva che Martin giaja a pe blut, sco quai che autra mattaniglia da ses pèr stoppia er ir. Ils vents dal mars crivs, la terra fraida ed umida al avevan fatg tschiffar in ferm dafraid e ses pes eran tut unflads dal fraid. Ils patruns na savevan nagut da questa tirannia; ma in di ha il patrun vis co che Martin stueva ir suenter ils chavals a pe blut ed ha er udì co ch’el tussiva uschè snuaivel. El ha rapportà quai a la patruna e quella ed il patrun han dà la saira ina reprimanda al famegl ch’el haja fatg ir Martin en quella fradaglia senza chalzers. La buna patruna ha gì tutta cura per il pauper mattatsch ed al ha fatg la saira avant ch’el giaja a letg in té da chaminella. La notg ha Martin alura pudì suar e la damaun steva el bler meglier.

Tge interess aveva Mathias da marterisar e maltractar Martin? Zunt nagin. Ma i dat da quella glieud ch’ha in plaschair vidlonder da pudair mussar si’autoritad visavi auters e da marterisar quels. In famegl uschia è savens in tiran gist uschè grond visavi in confamegl, sin il qual el pensa da dastgar tenor usit cumandar sco quai che blers patruns èn tirans envers lur servients. Mathias aveva er el stuì far tras ils onns da sia giuventetgna temps crivs; er el era vegnì maltractà en questa moda d’auters famegls ch’avevan da cumandar sur dad el; perquai pensava el ch’i saja uss ses tur da marterisar ed il pauper Martin ed anc plirs auters mattatschas ch’eran stads avant en il medem servetsch avevan stuì patir per quels ch’avevan avant onns maltractà il famegl grond. La reprimanda ch’el aveva survegnì da ses patruns pervi da si’inumanitad demussada envers Martin, n’era betg qualifitgada da far midar opiniun in chau uschè dir sco ch’era quel da Martin. El ha cuntinuà da tentar e surduvrar il pauper mattatsch nua ch’el saveva e pudeva. El fascheva far quest giuvenot lavurs che surpassavan per lunschor sias forzas e na laschavan mai nagin ruaus ad el; e nua ch’el saveva e pudeva al deva el er anc stumpels ni ch’el laschava dar cun intenziun insatge giu per ils pes ni giu per ils mauns al pauper mattatsch. Martin aveva uschia ina miserabla vita en ses servetsch, schegea ch’el aveva chattà buns patruns. Quels na savevan nagut da quai, e Martin na saveva er anc dir nagut.

Pli tard la primavaira ha Martin savens stuì ir a pastg cun ils chavals, principalmain las dumengias. Ma quant bler pli trist era il pertgirar en Svevia che la libra vita da pastur en nossas bellas muntognas alpinas. Ils bels muts mancavan qua, la vista sur ina bella natira era svanida. La cuntrada era planiva ch’ins na veseva betg lunsch; in sulet pumer era abel da prender tut la vista. Er mancavan ad el ses chars cudeschs da scola, da maniera ch’el n’aveva mai nagina recreaziun. La lingua tudestga cumenzava el bain a chapir in pau, ma cun discurrer na vulevi betg anc propi ir vinavant, schegea ch’ils uffants da ses patruns sa devan tutta fadia da mussar ad el da discurrer. Tar sia chara sora Giuliana aveva el be anc pudì ir paucas giadas, e quella n’al aveva anc mai dastgà visitar. Uschia passavan ils dis zunt trist a noss bun Martin. Ina suletta giada ha el gì il plaschair da chattar in da ses cumpogns grischuns ch’era vegnì cun el sut il commando da la Greitla naira en Svevia. Quai era stà ina dumengia cur ch’el aveva dastgà ir cun ils auters da la famiglia al servetsch divin en in vitg parochial ch’era circa trais quarts d’ura davent da la possessiun da ses patruns. Cun tge legria eran quests dus povers giuvenots s’entupads qua uschè nunspetgadamain! Els han discurrì rumantsch e quest dultsch tun da la lingua materna ha fatg uschè bain ad omadus ch’els cridavan dal plaschair.

La posiziun dal pover Martin è vegnida da di a di pli insupportabla. Mathias, quest grobulan, fascheva pelvaira tut ses pussaivel per marterisar il pover uffant. Ma in accident ha tuttina prest fatg fin a questa barbaria. Il patrun aveva daditg ennà gì l’impressiun che l’avaina ch’el aveva salvà per ses chavals svanescha zunt memia svelt. El veseva però ch’ils chavals na survegnivan betg dapli avaina ch’antruras. El na saveva betg declerar co che quai giaja tiers. El ha plaun a plaun cumenzà a far suspects che Mathias pudess sin ina moda ni l’autra far il giat d’avaina. Ma co che quai possia daventar e nua ch’el giaja cun l’avaina, quai na saveva el betg chapir. In di duevan Mathias e Martin ir en la citad cun duas chargias graun ch’il patrun aveva vendì ad ina brassaria da biera. Il graun è vegnì chargià ed il patrun sez ha registrà exactamain noda e mesira dals satgs. Igl era gia tard la saira avant che las duas chargias sajan fatgas. Il patrun sminava però che quai saja uss ina buna occasiun per Mathias, sche quel avess forsa en il senn da far insatge adascus. El ha perquai decidì da far attenziun sin el, na laschond però percorscher gnanc la minima chaussa ch’el sappia insatge che l’avaina sa sminueschia. Essend las chargias fatgas, ha el laschà sura a Matthias da las liar e cuvrir cun cuvertas tschairadas. El ha però vis che Mathias n’aveva betg prescha da far questa lavur; quel è s’absenta sut il pretext ch’el stoppia ir a rugalar ils chavals. Il patrun ha fatg sco sche quai n’avess da muntar nagut; ma el era sa resolvì da far persenn da tut ils moviments dal famegl. El è ì si en la stiva pitschna e sesì en il stgir sper la fanestra; da là anora pudeva el survesair la curt nua ch’eran las duas chargias graun. El ha udì in pitschen fracass e remartgà alura che Mathias ha purtà en tutta prescha in satg or da clavà ed al zuppà cun tutta spertadad sut ina da las cuvertas ch’eran gia rasadas or sur las chargias. Uschespert che Mathias ha gì tschentà il satg sut la cuverta, ha el cumenzà a liar la chargia ed a la cuvrir ferm cun la cuverta. Ma tut quai aveva il patrun observà da sia stiva anora. Il patrun è alura, durant ch’ils famegls, las fantschellas e sia famiglia eran davos maisa vi da la tschaina, ì dascusamain or tar las chargias ed ha palpà cun ils mauns ils satgs; el ha chattà cun ina giada il satg che Mathias aveva chargià adascus, pertge che quel cuntegneva avaina. Uss saveva il patrun co ch’i giaja tiers che si’avaina svaneschia uschè spert senza che ses chavals vegnian pli ferms e pli grass; ma per quella saira n’ha el laschà percorscher nagin insatge da sia scuverta.

L’autra damaun, cur che Mathias e Martin eran semtgads da partir, ha il patrun declerà ch’el haja laschà vegnir endament ch’el haja anc da far insatge fatschentas en la citad e perquai veglia el er vegnir cun els. Ils chavals eran gia mess sut e las chargias rugaladas e liadas en urden. Il patrun ha anc clamà la patruna ch’ella al duaja purtar ses chapè. Uschia n’è restà a Mathias gnanc in sulet mument liber per pudair metter davent il satg cun l’avaina; il patrun n’ha betg bandunà ils chars. Sin via èn els alura vegnids tar in’ustaria. Il patrun ha laschà sa fermar sias chargias ed è entrà cun Mathias e Martin en l’ustaria a prender in refrestg. Ma strusch ch’els eran en stiva, ha Mathias gì ina stgisa ed è ì or tar ils chars ed ha fatg sco sch’el avess da rugalar qua insatge. Il patrun ha però percurschì quai ed è cun ina giada ì suenter al famegl. Mathias aveva gia fatg liber ina corda da la cuverta per alura trair orasut il corpus delicti, il satg cun avaina; ma vesend il patrun, ha el puspè stuì liar e fermar la corda, sco sch’el avess vulì drizzar insatge che fiss stà vegnì luc. Il patrun saveva bain avunda, tge ch’il cugliun vuleva far e n’ha betg bandunà ils chars avant che Mathias è turnà enavos cun el en la stiva d’ustaria. Mathias aveva uss ina zunt nauscha luna ed era cotschen in pau da la gritta, in pau da la tema co ch’i vegnia ad ir cun quest satg avaina dal trenta. Els han alura cuntinuà lur viadi ed ils chavals ch’avevan pudì ruassar in pau gievan uss pli spert; uschia èn els arrivads en circa duas uras en la citad e las chargias cun graun èn vegnidas manadas directamain davant la brassaria, nua ch’il graun dueva vegnir stgargià. Mathias vuleva prender orasut ils chavals, ma il patrun n’ha betg laschà far quai, remartgond che questas duas chargias sajan prest stgargiadas. Il patrun da la brassaria è cumparì cun insaquants famegls ed ins ha cumenzà a stgargiar. Il patrun da Martin ed il patrun da la brassaria stevan dasperas e l’emprim legeva mintga giada il nr. dal satg e dictava a l’auter la mesira. Uschia era l’emprima chargia stada stgargiada en curt temp ed ils lavurers han alura scuvert l’auter char. Curt suenter è vegnì giu dal char il satg che purtava ni numer ni noda ni mesira. Il patrun saveva bain tge satg che quai era; ma el ha dumandà Mathias: «Savais Vus, danunder che quest satg vegn? El n’ha nagin numer e nagina noda ed jau hai laschà emplenir ier mo satgs ch’era nudads e numerads exactamain.»

«Jau na sai betg tge satg che quai è», ha Mathias respundì in pau malsegir.

«Lain l’emprim guardar tge ch’el cuntegna», ha il patrun ditg e cun quests pleds ha el schlià la corda ed avert la bucca dal satg.

«Curius», ha alura ditg il patrun, «mo guardai, ier saira avain nus chargià graun, il pli bel dumiec ch’i dat, ed uss stgargiain nus qua avaina, quai è in vair miracul ch’il graun sa mida sur notg en avaina.»

Mathias cun sia terribla nauscha conscienza ha sentì l’ironia da ses patrun ed è prest vegnì cotschen sco in fieu e prest puspè pallid sco la mort. El saveva ch’el era quella giada vegnì a mauns cun sias furbarias e na saveva uss betg tge pigliar a mauns auter che laschar ir la chaussa sco ch’ella giaja e snegar ses malfatg uschè ditg sco ch’el sappia e possia.

Il satg cun avaina è ad interim vegnì pusà cunter in mir enfin ch’il segund char è stà stgargià dal tuttafatg. Alura è il patrun sa vieut vers Mathias ed ha ditg: «As duai jau dir, tge satg che quai è? Igl è il medem satg che Vus avais ier saira da stgir, gist avant tschaina, purtà dascusamain or da mes clavà e zuppà sut la cuverta dal char per che nagin n’al vesia. Quai vegn ad esser il satg avaina che Vus avais vulì engular da mai ed alura vender insanua, sco quai che Vus avais franc fatg cun auters; pertge che daditg ennà sun jau m’accurschì che mi’avaina aveva pes, na saveva però betg per franc che quests pes sajan en Voss chalzers. Uss è la chaussa vegnida a la glisch e Vus duais er vegnir remunerà per Voss enguladitschs.»

Mathias vuleva sa stgisar cun dir ch’el haja prendì quell’avaina mo per dar a ses chavals e l’haja chargià adascus mo per ch’il patrun n’al fetschia nagina rinfatscha ch’el dettia forsa in pau stagn bler avaina als chavals. El haja adina gì per disa da dar bler avaina als chavals, quai als mantegnia ferms e frestgs.

«Na faschia Voss malfatg betg anc pli grond cun vulair dir manzegnas; guardai là, l’avaina che nus avevan chargià per noss chavals è stada sin l’auter char e noss chavals tegnan gist uss lur past vi da quella. Cartais Vus da vulair far crair insatgi che Vus dettias circa dus sters avaina a di per chaval? Na, Vus essas in miserabel lader, e sco tal vi jau er laschar tractar Vus.»

Gist en quel mument èn ids sperasvi dus policists da la citad; il patrun da Martin als ha clamà natiers, ha raquintà cun paucs pleds la furbaria da Mathias e surdà quel giu dal flatg a la polizia. Avend uss finì sias fatschentas cun il patrun da la brassaria, è el uss sez ì tar il directur da la polizia ed ha raquintà il cas succedì cun ses famegl Mathias. Suenter paucs dis han ins fatg process cun il lader, e Mathias è vegnì per trais mais en praschun e dueva restituir il donn ch’el aveva fatg a ses patrun. Ma il patrun na vuleva savair nagut da retschaiver ina restituziun da quest cugliun, el era led che quest lader saja vegnì or da sia chasa.

Martin ha tuttina anc gì cumpassiun cun il disfortunà Mathias, schegea che quel al aveva fatg tant dal mal. Avair cumpassiun cun in inimi, cun in uman ch’ans ha persequità ed offendì, quai è ina greva chaussa, e tuttina ston ins esser uschia visavi ses inimi, sch’ins vul suandar la sublima ductrina cristiana. Tgi ch’è abel d’ina tala charezza proximala, quel è arrivà sin in aut grad da perfecziun.

En chasa dal patrun da Martin nagin che na laschava encrescher per Mathias cun sia malvulientscha; tut ch’era led ch’el saja vegnì davent; ma la praschun n’avevan tuttina nagins commembers da la famiglia giavischà ad el, schegea ch’el aveva durant ils trais onns ch’el era stà en questa chasa savens dà chaschun a malperinadad e dispita.

Uss ch’il nausch Mathias era davent, aveva Martin bler megliers dis en ses servetsch; il famegl nov ch’è entrà en servetsch paucs dis suenter il cas succedì cun Mathias era in um giuven pulit e da bun cor. Cun quel vegniva Martin ed er l’auter famegl e las fantschellas bain perina, ed uss regiva ina tut autra armonia tranter ils servients da quella chasa. Igl è remartgabel co ch’in sulet valanagut è abel da chaschunar tant dal mal en ina societad e da disturbar auters umans en lur vita quieta sco quai ch’igl era stà il cas en la chasa dals patruns da Martin durant che Mathias era anc là. In tal uman che metta tut in tranter l’auter e ch’ha ses plaschair sch’i al reussescha da semnar scuidanza, malperinadad e dispitas en ina societad è da cumparegliar cun in luf che vegn en ina muntanera da nursas.

La stad gieva uss ferm vers sia fin. La racolta era fatga ed il rasdiv er. Uss che las randulinas cumenzavan a bandunar la cuntrada, aravan ils purs per semnar lur fritgs d’enviern. Quai era ina lavur stentusa, pertge che en quella cuntrada nua che Martin era, semnav’ins blera granezza. Sin entiras tendas dad ers semnavan ins sur l’enviern seghel, furment e salin. Dis ora tutgavi a Martin ed al famegl dad ir suenter l’arader che vegniva tratg da dus frestgs chavals. Quella lavur cumenzava la damaun marvegl e cuzzava fin la saira tard. Da mezdi midav’ins ils chavals e prendeva in auter pèr, ma ils servients eran adina ils medems. Quella greva vita ha cuzzà circa quindesch dis. Savens stueva alura Martin pir la saira tard anc ir cun in pèr chavals or sin la campagna per manar a chasa ils tartuffels che plirs lavurers e bleras lavureras estras avevan chavà durant l’entir di. La saira era el mez mort da la stancladad.

Vers mez october è alura il cont al qual appartegneva la chatscha da quella cuntrada vegnì cun blers amis e chatschaders en il vitg vischinant. El vuleva far ina gronda chatscha en ils guauds dal conturn. En quests guauds pasculavan entiras scossas da tschiervs e chavriels ed er lieurs, portgs selvadis ed autra selvaschina avevi en grond dumber. Ma da quella selvaschina na dastgava nagin sajettar auter ch’il cont ni ses chatschaders, als quals el aveva surdà la surveglianza sur da ses revier da chatscha. Quests animals selvadis faschevan però gronds donns sin ils funs dals purs. Cur ch’ils fritgs faschevan la pli bella parita, rumpevan quests animals selvadis tras la saiv dal guaud e percurrivan la cultira spaziusa enturn il guaud, pasculond la granezza en lur flur. Ma nagin dals purs avess perquai dastgà sajettar in da quests animals donnegius; avess in fatg quai, fiss el vegnì chastià rigurusamain ed avess franc survegnì in chasti da plirs onns praschun. Ils chatschaders dal cont avevan schizunt la cumpetenza da sajettar in um ch’ins avess traplà armà sin la chatscha en il revier ch’appartegneva al cont. Da quests omicidis entras chatschaders dal cont eran pelvaira gia succedids pliras giadas.

Tar da quellas chatschas stuevan ils purs da la cuntrada cumparair tar la suita dal cont. Mintga di duvrava il cont circa otganta umens sco chauns da chatscha. Ils purs vegnivan pustads d’ina vart dal guaud ed il cont cun ses amis e chatschaders sa pustavan da l’autra vart ni amez il guaud sin in punct, nua che la selvaschina stueva passar sperasvi cur ch’ella vegnia spaventada dals purs. Quels purtavan pitgalains e sgarellas, instruments cun ils quals els faschevan ina terribla canera per leventar e fugentar ils animals selvadis ed als chatschar encunter als chatschaders ch’als retschavevan cun schluppettadas cur ch’ils paupers animals tementads vargavan sper els vi. Ina tala chatscha è per ils chatschaders in pau pli cumadaivla che la chatscha sin chamutschs en nossas muntognas alpinas ed er main privlusa. Bainduras datti però tuttina er disgrazias sin quellas chatschas, cunzunt sin la chatscha da portgs selvadis. Il ver selvadi è, cur ch’el vegn irrità, in animal zunt privlus. El curra sco in desperà encunter ses inimi, e pauper il chatschader che na vegn betg da guntgir il stausch dal ver: en in mument giascha quel per terra cun rut si il venter.

Er Martin cun anc duas autras persunas or da la chasa da ses patrun avevan quest onn stuì far insaquants dis ils chauns da chatscha. Ma quella giada aveva la chatscha purtà main buna rendita, essend las selvaschinas per part vegnidas spaventadas, per part er sajettadas da guerriers franzos che passavan da quest temp la Svevia sin lur campagna encunter l’Austria. Gist ils dis da chatscha era in grond moviment da truppa en la cuntrada dad Ulm, ina fortezza che sa chattava en ils mauns dals Austriacs, la quala è però vegnida surdada en paucs dis als Franzos. Ultra da quai era l’aura zunt disfavuraivla a la chatscha; i pluveva e naveva da tschiel rut ed era gia ina fradaglia sco l’enviern.

Ils strapatschs da quella chatscha avevan servì mal a Martin; ses pes, ch’el aveva gia lavagà la primavaira cun ir a pe blut, eran unflads dal schelar ch’el na saveva betg trair en ses chalzers ed aveva grondas dolurs. Martin pativa anc zunt fitg vi da ses pes cur ch’è arrivà la fin d’october e cun quai il termin ch’el dueva returnar a chasa. Il di suenter s. Simon e Giudas è propi er cumparida la Greitla naira e vuleva puspè prender Martin sut ses commando per al manar a chasa. Ma i n’era betg pussaivel a Martin da sa metter sin viadi, el na saveva strusch ir per la stiva enturn en stgalfins, nundir da vulair sa metter sin in viadi uschè lung e stentus. Greitla è s’absentada; ella è ida tar ils patruns da Giuliana ed è turnada anc lezza saira enavos cun quella fin tar ils patruns da Martin. Greitla sezza na saveva betg tge pigliar a mauns cun il pauper Martin. Ma ils patruns da Martin han declerà ch’els na laschian betg bandunar Martin lur chasa, avant ch’el saja cumplainamain guarì e sa revegnì. Els han proponì a Greitla da laschar Martin tar els er durant l’enviern; els al possian er duvrar da qua d’envi ed els veglian gugent anc dar ad el in pau paja e vestgadira sch’el stettia. Vesend Martin ch’el na pudeva betg returnar a chasa cun ils auters e prevesend ch’i pudess anc ir ditg avant ch’el possia sa metter sin viadi vers chasa, è el sa resolvì da star sur enviern en ses servetsch, e Greitla è alura partida l’autra damaun cun Giuliana per puspè manar quella a Wangen, nua ch’ella aveva danovamain radunà ses transport per al guidar a chasa. Quant vess che Giuliana era ida davent da ses char frar na pon ins strusch descriver; ella bragiva ad auta vusch e tuts quels ch’eran d’enturn sentivan gronda cumpassiun cun ils dus paupers fragliuns. Ma anc pli gronda encreschadetgna sentiva Martin en ses cor da stuair restar enavos sulet e betg pudair ir a chasa tar ses chars geniturs e fragliuns. El n’ha però betg laschà percorscher sia profunda dolur per betg far pli grev a la chara sora la partenza. Greitla ha alura anc retschet la pajaglia da Martin per la consegnar als geniturs da quel ed è partida cun Giuliana.

Greitla naira aveva puspè bandunà la Svevia cun sia scossa d’uffants grischuns e s’approximava plaunsieu als cunfins da la patria. Il sisavel di da ses stentus viadi è ella arrivada cun ses transport a Cuira. In tal transport era ina remartgabladad da guardar. Ils uffants grischuns agils eran en paucs onns da servetsch en Svevia daventads tut auters, els eran cumplainamain Svabais en lur exteriur ed areguard manieras e costums. Ils svelts chavrers e pasturs da las muntognas avevan uss in pass grev e balluccant, sco sch’els fissan mezs cretins. Ils mattatschas purtavan per ordinari vestgadira da lenziel da quatter trappels, stivals d’in tgirom asper ed ina brava chapitscha da launa sur las ureglias giu. Si dies purtavan els lur grev fagot e vi da quel pendevan ils stivals novs che lur patruns avevan fatg schanegiar, faschond ir els da tutt’aura a pe blut. Las mattatschas purtavan sumeglianta vestgadira da lenziel strivlà. Gobs e sturschids dals strapazs e da la fradaglia che regia savens l’entschatta da november, han quests paupers uffants cuntinuà plaunsieu il viadi tras la patria grischuna, fin che scadin è arrivà a chasa sia. Sin lur viadi vivevan quests poverets per ordinari da l’almosna e da la charitad, per spargnar lur pitschna pajaglia e pudair purtar quella a lur geniturs. Da lez temp devan ils purs gugent albiert a tals povers uffants. U en uigl ni insanua sin ina pigna chauda pudevan quests povers viandants stender or lur membra stancla, e policists na gievan nagins enturn per impedir la glieud da duvrar misericordia e cumpassiun envers paupers.

Greitla naira era finalmain arrivada cun ses transport a Glion; là en ils uffants sa sparpagliads sin tuttas varts. Ella ha alura anc fatg sia visita uffiziala tar ils geniturs per remetter a quels las pajaglias ch’ella aveva retschet da blers patruns. Quests daners ch’ils patruns dals uffants avevan confidà ad ella, surdeva ella er conscienziusamain als geniturs. Greitla n’aveva bain nagin cudesch da notizias cun sai, pertge ch’ella na saveva ni leger ni scriver; ella na sa sbagliava però mai en ses quints, avend ella ina buna memoria. Dals geniturs n’avess ella mai dumandà nagut, ella laschava dar tuts tge ch’els vulevan. Quai che vegniva dà ad ella, prendeva ella cun engraziament. Ses viadis en Svevia na fascheva ella betg per far gudogn; ella era ils onns da sia giuventetgna adina stada en Svevia, e cur che quels temps da l’emigraziun vegnivan, stueva ella far ses viadis, sco quai che las randulinas fan il lur mintga primavaira ed atun.

Davent da Glion era Giuliana ida cun anc dus auters uffants da sia vischnanca ch’eran returnads cun la Greitla or da la Svevia. Pir tard la saira èn quests trais uffants, stanchels e spussads, arrivads en il vitg. Giuliana è ida cun cor battend vers la chasa paterna ed è entrada en quella il mument che la famiglia era sa messa a maisa per tschanar. Strusch ch’ella ha gì avert l’isch da la stiva e giavischà la buna saira, l’ha gia embratschà la mamma cun las larmas da legria giu per las vistas. «Mia chara, chara Giuliana! Mes pover uffant!», ha ditg la mamma la charsinond danovamain. Ma tut en ina giada ha dumandà Maria cun vusch tremblanta: «E noss Martin, noss char Martin, nua è quel che ti vegns en dad isch suletta? È el stà enavos insanua?»

Giuliana ha laschà currer las larmas e n’ha l’emprim mument betg pudì respunder a la chara mamma. Ils geniturs e fragliuns ch’eran levads si per beneventar lur chara sora, han piglià ina gronda tema cur ch’els han vis che Giuliana era vegnida uschè trista sin quella dumonda. «Dieus pertgiria!», ha ditg la mamma, «tge è succedì cun Martin che ti bragias?», e la mamma è vegnida tut pallida da la tema ch’ella aveva piglià. Plaunsieu è Giuliana però sa quietada ed ha alura raquintà als ses nua che Martin saja e co ch’i stettia cun el. Ma quellas novas da Martin n’han betg dà grond confiert a la famiglia e la paupra mamma ha cumenzà a bragir sco in uffant per ses char figlet absent.

Suenter tschaina ha Giuliana alura stuì raquintar manidlamain als ses da chasa co ch’i saja ì cun ella sin il viadi e co ch’ella haja gì tar ses patruns. Er ha ella stuì raquintar tut quai ch’ella saveva da Martin. O quant mal ch’i fascheva a la mamma, da stuair laschar ses char uffant en ina terra estra e tar glieud estra, enstagl d’ella sezza pudair guardar dad el. Insaquants dis pli tard è la Greitla naira alura er cumparida en chasa da Peder per surdar a quel la pajaglia da ses dus uffants ed als far a savair co ch’i stettia cun Martin. Il rapport da Greitla ha quietà in pau ils geniturs, savens quels uss ch’ils patruns da Martin hajan uschè gugent quel e ch’els hajan empermess sontgamain d’avair quità dad el sco sch’el fis lur agen uffant.


III.
[edit]

Cun la fin da november aveva l’enviern puspè stgatschà il bel atun or da nossas bellas muntognas alpinas. La figlia colurada da la pumera era puspè crudada per terra ed aveva danovamain fatg endament als umans la vanadad e fragilitad da tutta vita mundana, ed er la cuverta alva da naiv era puspè rasada or sur las muntognas e sur las profundas valladas. Tut la natira era sa messa a ruaus per rimnar nova forza enfin ch’il sulegl da primavaira returnant la vegnia a svegliar a nova activitad. Las lavurs dal funs eran gia daditg finidas, il muvel era mess a chadaina ed ils umans lavuravan uss per il pli en lur abitaziuns ni en lur clavads ed auters edifizis sper lur avdanzas. Cun il temp d’enviern criv ed asper eran er arrivadas quellas lungas sairas ch’univan da lezs temps savens amis e parents, vischins ed enconuschents en ina chauda stiva per passentar ensemen il temp cun discurrer, cun raquintar istorgias, cun far inqual gieu innocent ni in auter divertiment. Gea, quella bella isanza da furmar, cunzunt las sairas da firads e dumengias, in circul famigliar era er anc a l’entschatta da quest secul fitg derasada en nossas cuntradas alpinas. Questas radunanzas da tramegl represchentavan da lezs temps l’archiv da las tradiziuns che vegnivan purtadas d’ina generaziun a l’autra. Tuttas burascas d’in temp guerril, miserias ch’eran naschidas en consequenza da las guerras ed autras calamitads ch’avevan mulestà nossa terra n’eran betg stads en il cas da supprimer quella bella isanza; pir cur ch’il spiert funeber dal materialissem dal temp modern ha cumenzà a rasar or sias alas nairas sur la societad umana, pir alura ha quella poesia populara prendì cumià da nossas famiglias rumantschas. Ma co duessi ir auter? Ils uffants vegnan ozendi manads per l’Africa enturn, fan viadis geografics en tuttas parts dal mund, analiseschan la structura da las toppas d’in urs, contemplan ils dents dals animals da rapina ch’avdan en l’Africa Centrala, dumbran millis e millis egls da las mustgas, enstagl emprender l’emprim d’enconuscher endretg nossa patria grischuna cun sias antiquitads, cun si’istorgia, cun ses pievel, cun ses usits e costums, cun sias paraulas e tradiziuns – cun la poesia da noss buns babuns. Questa sabientscha dal temp modern, unida cun la perfida mania da vulair denaziunalisar il pievel, para d’avair sientà vi per la gronda part las funtaunas d’ilaritad, da poesia e d’in caracter naziunal.

Er en la chasa da Peder sa radunavan bainduras intgins vischins ed enconuschents durant las lungas sairas d’enviern. Maria, ch’era ina dunna zunt svelta e perderta, aveva in dun particular da pudair raquintar ad ina tala societad tut las istorgias ch’ella aveva udì ina giada ni l’autra da ses tat e da sia tatta ni da ses buns geniturs. Tut che tadlava sias istorgias cun bucca averta; e schegea ch’ella aveva gia raquintà bleras giadas las medemas, da sia bucca tadlavan tuttina gugent puspè quai ch’els avevan gia udì tantas giadas. Or da sia chasa però na gieva Maria mai, pertge ch’ella na vuleva betg bandunar ses uffants e laschar quels a chasa sulets, e quai era franc endretg. Ina memia gronda negligientscha en la surveglianza dals uffants han zunt savens purtà gronda sventira e quai betg sulet a la famiglia negligenta sezza, anzi er anc ad entiras vischnancas, pertge che quants incendis èn succedids entras uffants ch’ins ha laschà star sulets a chasa senza ina suffizienta surveglianza! Ma Maria n’avess betg gì il cor dad ir davent da ses uffants e d’als laschar sulets a chasa senza nagin timun. Na vegniva nagina glieud estra la saira en la chasa da Peder, sche fascheva la buna mamma cumpagnia a ses uffants. Aveva la famiglia tschanà e fatg sias uraziuns usitadas, metteva mamma Maria a letg ils uffants pitschens, e tschels ch’eran pli gronds sa mettevan cun ina giada davos maisa e spetgavan cun gronda brama ed impazienza fin che la chara mamma haja peda da vegnir tar els. Cur che la mamma aveva alura fatg tut sias lavurs, tschentava ella sia roda sper la maisa ni prendeva per mauns da cuser ni da cuntschar insatge, e durant quella lavur raquintava ella alura a ses uffants bellas istorgias per uffants, als instruiva ed entruidava entras quellas ed als fascheva er anc in grond plaschair ed ina zunt plaschaivla recreaziun cun questas istorgias instructivas. Ils uffants eran zunt attents sin il discurs da la mamma e mai ch’in avess survegnì sien durant che la mamma raquintava. Uschia avevan ils uffants emprendì avant che l’enviern saja a fin ina quantitad da bellas istorgias moralas, las qualas avevan fatg sin els in’impressiun viva e salutaivla.

Aveva mamma Maria alura mess a ruaus ses chars uffants, quai che daventar per ordinari d’ina ura fixa – pertge che Maria aveva en tuttas chaussas per moda da tegnair ina regla – sche discurrivan ella e ses um d’ina chaussa e l’autra da lur tegnairchasa. Lur gronda paupradad als deva savens da lignar co ch’els veglian far per trair vi undraivlamain lur numerusa famiglia. Cunzunt quai eran alura las uras, durant las qualas il pauper Peder suava savens bunamain sang, cur ch’el considerava sia paupradad, cur ch’el ponderava che tants uffants stoppian vegnir nutrids e vestgids; ma sia buna dunna aveva adina in bun confiert per el, chapiva d’adina puspè leventar en el la speranza e confidenza sin Dieu, il protectur dals paupers. E pelvaira, la benedicziun dal tschiel stueva giaschair sin quella buna famiglia, uschiglio fissi per franc strusch stà pussaivel da vegnir atras mo cun in’uschè pitschna entrada sco quai che Peder aveva.

Discurrind ina saira puspè davart quest tema, èn um e dunna vegnids perina da puspè laschar ir quest onn in pèr uffants a fadiar lur paun en Svevia. A chasa pudevan uffants uschè pitschens be fadiar pauc, pertge che tar nus stiman ins pauc la lavur d’in uffant, cunzunt d’in uffant ester, schegea ch’el faschess bainduras la medema lavur sco in creschì. Giuliana aveva gì en Svevia in servetsch betg tant mal, schebain che sia patruna era ina dunna in pau curiusa sco quai che nus avain gia raquintà. Envers ses servients era ella da bun cor ed als tractava bain. Er da Martin savevan els per franc ch’el saja en in bun servetsch, e quai als ha alura dà curaschi da puspè laschar ristgar dus da lur uffants quell’emigraziun, schegea che quai als fascheva zunt mal, sco ch’ins po cumprender

Vers la primavaira han Peder e Maria propi puspè laschà ir Giuliana en Svevia e cun ella anc lur segund figl, il pitschen e viv Vintschegn, in frestg mattatsch da circa diesch onns. A Giuliana èsi ì questa giada in pau pli tgunsch d’ir en Svevia, pertge ch’ella aveva là gia in servetsch, ma betg il medem sco l’onn passà. Damanaivel da ses anteriurs patruns aveva in vegl chatschader dal cont d’administrar ina gronda e bella possessiun da quel. A la dunna dal chatschader aveva la sperta e propra Giuliana plaschì zunt bain; perquai aveva ella vers l’atun da l’onn passà discurrì cun la mattatscha e ditg ch’ella duaja vegnir tar els en servetsch, sch’ella turnia puspè enavos l’auter onn. Giuliana aveva er empermess a la dunna dal chatschader da vegnir tar ella sut la cundiziun ch’ella dastgia er anc prender cun ella in frar pli pitschen. Quai aveva la dunna dal chatschader er concedì gugent, pertge ch’il chatschader aveva in’entira scossa dad aucas sin la possessiun, per la quala el stueva mintga stad pladir in pastur. Uschia aveva pia er il pitschen Vintschegn gia ordavant in servetsch, e perquai avevan ils geniturs er plitost laschà ir el cun Giuliana. L’entschatta da mars èn Giuliana e Vintschegn alura puspè sa mess sut il commando da la Greitla naira ed èn arrivads suenter in lung e stentus viadi ventiraivlamain en il lieu da lur destinaziun. L’emprima saira ch’els eran arrivads en quella cuntrada, èn ils dus uffants stads sur notg tar ils patruns da Martin, il qual els avevan chattà en buna sanadad. Che Martin ha gì in grondissim plaschair da puspè vesair ses chars fragliuns è chapaivel; pertge ch’el als amava da tut ses cor. Las novitads che Giuliana al ha purtà da chasa, il salid dals chars geniturs e fragliuns pli pitschens ha legrà zunt fitg il bun Martin.

Nus na vulain betg descriver pli ditg la vita da quels paupers uffants; lur dis èn passads sco a blers auters cun lavurar e sa stentar, senza als purtar in eveniment extraordinari. Uschia avevan uss Martin e Giuliana gia servì tschintg onns en Svevia e Vintschegn medemamain quatter onns. Durant tut quels onns era Martin stà ina suletta giada a chasa per visitar ses chars geniturs e fragliuns per insaquants dis. El aveva adina servì als medems patruns, e quels n’al vulevan betg pli laschar ir davent dad els pli; pertge che Martin era stà in servient fidaivel e lavurus ed in giuven da depurtaments excellents. L’atun dal tschintgavel onn ha el però prendì la resoluziun da bandunar ses servetsch per ir insanua ad emprender in mastergn. El saveva uss ir enturn cun vatgas e chavals sco il meglier famegl e saveva lavurar fitg bain il funs; el enconuscheva a moda excellenta tut las lavurs che vegnan avant en ina chasa d’in pur. «Ma tge ma gida quai?», ha el ditg a sasez. «Mi’entira vita na poss jau betg servir ad auters, jau stoss guardar da pudair interprender insatge per mamez e per ils mes. Vom jau a chasa, sche ma mancan là il funs, las vatgas ed ils chavals, e da mo far il chavrer porta tuttina en memia pauc per in giuven creschì.» Perquai è Martin sa resolvì da tschertga sia fortuna insanua pli lunsch. Er a sia sora Giuliana ed al frar Vintschegn ha el cusseglià da star a chasa l’onn proxim, enstagl da puspè turnar enavos en Svevia. Giuliana era uss ina frestga giuvna da varga sedesch onns, la quala saveva er far a chasa la fantschella. Ella era ina bella e propra giuvna ed ina diligenta e buna lavurera che chapiva bain tut las lavurs en chasa e sin il funs. Er Vintschegn era uss abel da far il pastur en las alps; ma er quel avess plitost gì tschaffen d’emprender in mastergn enstagl dad ir a servir tar glieud estra.

L’atun da l’onn 1810 èn Giuliana e Vintschegn alura ids a chasa, ma Martin ha bandunà il servetsch per ir ad Ulm en ina bieraria. Durant quels onns ch’el era stà tar ses patruns aveva el gì manà pliras giadas graun fin ad Ulm ed aveva uschia emprendì a conuscher il patrun e possessur d’ina gronda bieraria. La davosa stad era Martin puspè stà pliras giadas ad Ulm cun granezza ed aveva alura dumandà il patrun da la menziunada brassaria sch’el na pudess betg entrar tar el en servetsch per emprender tar el il mastergn da far biera. Martin aveva fatg ina buna impressiun sin il patrun da la brassaria e quel ha empermess d’al prender en servetsch. Igl è alura anc vegnì fatg giu che Martin stoppia l’emprim temp far oravant tut il servetsch d’in famegl da chavals e tranteren, cur ch’el haja peda, possia el alura cumenzar d’emprender da far biera. Martin era stà fitg cuntent cun quellas cundiziuns; el era uss talmain endisà d’ir enturn cun chavals e da guardar da quels ch’el avess franc laschà encrescher, sch’el avess cun ina giada stuì dar si si’occupaziun actuala. Dal reminent al aveva il patrun nov er anc empermess ina buna pajaglia.

Ses patruns vegls ch’al tegnevan sco lur agen figl na vulevan ditg savair nagut da laschar ir davent lur bun Martin. Quel als ha però mess avant sias bunas raschuns, ed ils buns patruns al han la finala stuì conceder d’als bandunar, schegea che quai als fascheva fitg mal. Uschia è Martin alura partì l’entschatta da november da ses buns patruns vegls ed è entrà en ses nov servetsch ad Ulm. El è vegnì retschet là da ses patruns novs, ch’eran gia daditg vegnids a savair tge stupent giuven che Martin saja, cun tutta curtaschia. Er sia sora e ses frar, Giuliana e Vintschegn, eran gia avant intgins dis partids vers chasa ed eran uss gia arrivads ventiraivlamain en la chasa paterna ed avevan purtà a lur geniturs las novas da Martin, nua che quel saja e tge ch’el haja prendì per mauns. Ils geniturs avessan bain gì pli gugent che er Martin fiss vegnì a chasa cun ses fragliuns; ma da l’autra vart han els er vis en che Martin aveva endretg da vulair emprender in mastergn, pertge ch’els enconuschevan e chapivan il vegl e vair proverbi: ‹In bun mastergn – a l’um sustegn›. Quai però na vuleva Peder betg chapir che Martin n’haja betg pli gugent elegì il mastergn da chalger ni cusunz, enstagl d’emprender il mastergn da far biera, ina bavronda ch’ins strusch enconuscheva anc da lez temp en il chantun Grischun.

En la bieraria, en la quala Martin sa chattava ad Ulm era la vita in pau pli viva che ora sin la terra tar ses patruns vegls. La fabricaziun da la biera occupava otg famegls ed en l’ustaria ch’era unida cun la bieraria duvrava il patrun tschintg sveltas fantschellas per servir ils numerus giasts che vegnivan mintga di en quest local a consumar lur quantum biera. Ultra da quai aveva questa brassaria in zunt grond traffic commerzial, per part cun las ustarias en la citad, per part cun ils citads e las vischnancas dal conturn; pertge che la biera da questa fabrica vegniva generalmain ludada ed il patrun e possessur da quella era in um gist e real, cun il qua tut che negoziava gugent. Tranter ils famegls eran intgins bravs giuvens, insaquants auters però valevan er pauc. Martin ha prest chattà ils buns e fatg cun quels amicizia, entant ch’el guntgiva ils nauschs nua ch’el saveva e pudeva. Las emprimas emnas, gea forsa schizunt mais, n’ha Martin fatg nagut auter che da manar biera e butschins en las diversas ustarias da la citad ed almain mintg’auter di aveva el dad ir pli lunsch cun la biera. En curt temp enconuscheva el fitg bain la citad e ses conturn. Essend Martin adina exact e conscienzius en las cumissiuns las qualas ses patrun al deva, sche tegneva il patrun zunt aut ses nov famegl ed al confidava ina giada ni l’autra grondas summas daners, las qualas Martin stueva purtar als purs ch’avevan vendì graun a ses patrun. Pli tard è Martin alura bainduras er vegnì occupà cun la fabricaziun da biera, vul dir ch’el ha l’emprim temp stuì gidar ils famegls, prest l’in, prest l’auter. En curt temp aveva Martin gia ina bun’idea da la fabricaziun da biera, pertge ch’el fascheva attenziun sin tut ed aveva adina in grond tschaffen d’emprender insatge. Vesend ils famegls che Martin als era in uschè bun agid e ch’els dastgavan confidar ad el scadina lavur, ha el dalunga gì in bun num tar quels ed era en curt temp daventà il favurit da l’entira chasa. La patruna ch’era ina stupenta dunna tegneva Martin sco sch’el fiss ses figl, uschè gugent aveva ella quest giuven. Aveva el da far in viadi in pau pli lung, sche guardava ella adina da pudair dar insatge da mangiar cun el. Quell’affecziun derivava da quai che Martin era in giuven servetschaivel che serviva gugent a scadin nua ch’el saveva e pudeva. Quai aveva la patruna sezza experimentà; er aveva ella vis che Martin n’era betg mo servetschaivel envers ses patruns ed amis, anzi ch’el aveva questa bella moda er visavi auters. Ultra da quai aveva la patruna observà ch’el era in giuven pietus che na negligiva mai sias obligaziuns religiusas e ch’el sa depurtava en tuts reguards bain, e quai la plascheva il meglier dal tut.

Uschia èn passadas emnas e mais e Martin era adina pli e pli cuntent cun sia situaziun. El era uss gia stà dus onns en quest servetsch ed aveva durant quel temp emprendì vaira bain da far biera. El gnanc pensava da vulair bandunar ses bun servetsch. Però ‹L’uman propona e Dieu dispona›, di il proverbi. Ma avant che nus raquintain la trista sort ch’ha tutgà il proxim temp il brav Martin, stuain nus anc far menziun d’ina autra chaussa ch’è succedida cun Martin l’entschatta da l’onn 1813. Martin n’era betg mo in giuven solid e da bun depurtament, na el era en il medem temp er in bel giuven. Cur ch’el era vegnì l’emprim onn en Svevia, era el anc in pau falomber, ma plaunsieu era el sa refatg ed era uss daventà in giuven grond e bain proporziunà. Sia statura era schlanca; sia bella fatscha seraina era zunt plaschaivla, e ses bels egls blaus al stevan zunt bain tar ses loms chavels brins. In giuven sco Martin na chattav’ins betg gist sin mintga via, e quai savevan pliras giuvnas en la citad dad Ulm. Sin tuts mauns vegniva tendì latschs ad el; ma Martin na fascheva nagin stim da qua; el fascheva sco sch’el na chapiss betg las intenziuns da sias tentadras e quellas al stuevan il davos laschar en ruaus. Da mattauns n’aveva Martin insumma naginas mirveglias, pertge ch’el pensava per sasez: Tge vul ta dar giu cun da quai uss che ti has mo ventg onns. Da mo vulair avair ses sulaz cun ina giuvna, da quai gnanc vegniva endament ad el. Perquai è el adina stà laschent en da questas chaussas. Ma quai è sa midà uss nunspetgadamain.

Ses patruns avevan duas figlias; ina da quellas era circa sedesch e l’autra prest deschdotg onns veglia. La davosa aveva num Ursina ed era ina bellissima giuvna. Da statura era ella, schegea ch’ella era ferma e musculusa, schlanca, bain creschida e da grondezza pli che mediocra. Ses bels chavels blonds cuvrivan in chau d’ina stupenta colur clera, il vair teint d’ina blondina. Ses bels e clers egls blaus stevan zunt excellent a quella fatscha charina ch’era surtratga d’in pura e leva colur cotschna. Si’entira cumparsa fascheva in’impressiun zunt favuraivla. En ses moviments era ella sperta e flexibla ed aveva in pass zunt lev e grazius. Mez ils giuvens da la citad dad Ulm avevan gia in egl sin questa stupenta giuvna, pertge ch’ella n’era betg sulettamain bella, ella era ritga, e quai che munta anc dapli – ella era ina brava, buna e perderta giuvna. Ils geniturs avevan spargnà ni fadia ni daners per laschar educar lur duas figlias, uschè lunsch sco che quai era da lez temp pussaivel ad in burgais d’ina citad. Ma anc pli che la cultivaziun da las scolas che Ursina aveva giudì valeva l’educaziun che ses buns geniturs avevan dà ad ella ed a sia sora. Surtut la mamma aveva sa dà gronda fadia da trair sias figlias endretg e sias stentas eran er curunadas d’in bun success. Omaduas figlias eran pietusas, sinceras, benefizientas envers autra glieud, ma daspera er spargnusas e lavurusas. En lur sa vestgir eran ellas modestas e suandavan en quest reguard lur buna mamma, la quala na fascheva betg uschè tgunsch suenter tut las modas che vegnivan mintgamai importadas d’auters lieus.

Martin ch’aveva adina vivì en relaziuns zunt amicablas cun la famiglia da ses patruns, aveva savens occasiun da pledar cun las duas figlias e bainduras faschevan els er lur gieus ensemen, sco per exempel las sairas da dumengias, cur ch’el n’aveva nagina occupaziun speziala. Tar da quellas occasiuns era Martin adina allegher e da buna veglia e chapiva da divertir ina societad. Perquai vegniva el alura er dumandà quasi mintga dumengia da star en cumpagnia, e quai fascheva el gugent, avend el nagins auters contacts pli stretgs e sa divertind perquai gugent a chasa cur ch’i sa deva ina buna occasiun. Igl era la saira da l’emprima dumengia da schaner che Martin e las figlias da ses patruns avevan puspè fatg lur gieus innocents cun anc intginas cumpognas dad Ursina ch’eran vegnidas a tramegl tar quella. La legra societad aveva fatg in gieu tar il qual mintgin stueva dar in pegn cur ch’el fallava insatge. Er Martin aveva en questa moda pers ses cuntè da satg, ses faziel ed ina clav. I sa tractava uss da cumprar enavos ils objects che mintgin aveva stuì impegnar e per far quai vegnivi dà si penetienzias a quels che survegnir enavos lur pegn. Tar da quellas occasiuns aveva Martin in pau malavita, pertge che las mattauns sa tegnevan plitost ensemen ed avevan lur grond tschaffen d’al tentar. Duend el questa saira survegnir enavos ses cuntè mo sut la cundiziun ch’el bitschia il funs d’ina chazzetta, ha el ditg cun umor: «Na, na, quai è in memia grev chasti per mes pitschen fallament; pli gugent che far quai vi jau ir schuldà, Napoleun po bain duvrar quest onn glieud sco mai.»

«Gea, gea, sche Vus avessas il curaschi latiers», ha ditg ina da las giuvnas estras; «ma tgi vuless prender schuldà in um sco Vus che n’avais anc nagin barbis?»

«Oho!», ha Martin replitgà riend; «anc ier saira m’ha l’Amadeus da maister Braun purschì milli rentschs sche jau veglia ir schuldà per el, e quai è in’offerta ch’ins pudess acceptar.»

Senza intenziuns zuppadas aveva Martin, durant ch’el ha ditg quests pleds, dà in’egliada sin Ursina e vis che quella è vegnida tut pallida. El na saveva però betg tge che quai avess da muntar ed ha tegnì quai per la consequenza d’in mal andetg; ma la giuvna ha gia puspè midà colur ed è vegnida cotschna sco in burnì e ses egls parevan dad esser bletschs. Martin na saveva betg tge ch’el duaja pensar ed ha sinaquai observà Ursina l’entira saira e vis che si’ilaritad usitada era svanida. Essend il gieu finì ha el fatg finta d’anc stuair far ina pitschna lavur ed è s’absentà, giavischond a la societad ina buna notg. El è alura immediat ì en sia stanza per sa metter a ruaus. Adumbatten ha el ponderà tge ch’el avess pudì avair fatg ad Ursina ch’ella era sa midada uschè andetgamain ed aveva pers vesaivlamain ses umor e si’ilaritad. Tut studegiar è stà inutil, el n’è betg stà abel da chattar il minim motiv. Perquai ha el prendì la resoluziun da dumandar cun l’emprima chaschun la giuvna suenter quest motiv. El dueva er prest vegnir or da sias mirveglias.

L’auter di ha Martin stuì manar biera en intginas vischnancas dal conturn ed è arrivà a chasa pir suenter far notg. Durant si’absenza aveva Ursina observà che Amadeus da maister Braun era stà duas giadas en lur ustaria ed era er vegnida a savair che quel aveva dumandà suenter Martin, nua che quel saja e cura ch’el turnia la saira a chasa. Arrivond alura Martin, ha quel surdà sco adina ils chavals ad in auter famegl ed è ì en chasa a tschertgar il patrun per al dar rapport da sias fatschentas dad oz. El era gia passà tras il lung corridor e muntà intgins stgalims, cur ch’el ha udì a vegnir encunter insatgi da stgala giu.

«Martin! Es ti qua, Martin?», ha ina vusch dumandà da bass, e Martin ha enconuschì la vusch dad Ursina.

«Gea», ha Martin respundì, «jau sun gist arrivà en quel mument e vuless discurrer cun il patrun; sas ti nua ch’el è, Ursina?»

«Spetga in mument, Martin, il bab chattas ti bain anc suenter», ha la giuvna ditg cun vusch tremblanta. «Ma di, Martin, èsi propi vair che Amadeus Braun ha vulì engaschar tai sco schuldà?»

«Gea, quai è vair; el m’ha gia diversas giadas fatg bellas offertas, sche jau veglia ir schuldà en ses lieu», ha Martin respundì.

«Ma Martin, char Martin, ti na vegns bain betg a far quai», ha suspirà la giuvna; «guarda Martin, quai ma rumpess il cor.»

En quel mument è vegnida in’autra persuna da stgala giu ed Ursina è fugida en l’ustaria, senza spetgar sin la resposta da Martin. Quel è stà airi in mument tut perplex, avant ch’el possia sa revegnir da sia surpraisa; pertge che quels paucs pleds d’Ursina, ed anc dapli il tun da la vusch cun il qual els eran vegnids pronunziads, al avevan avert ils egls. I na pudeva dar nagin dubi, Ursina stueva sentir en ses intern insatge dapli per Martin che mo in’amicizia ordinaria; en ina tala anguscha, en in tal tun e cun ina tala vusch pudeva ina giuvna discurrer mo cun in giuven ch’ella amava, quai ha Martin sentì cleramain en quest mument. El ha uss er cumenzà a chapir il cumportament dad Ursina dad ier saira; el è plinavant sa regurdà da pliras expectoraziuns dad Ursina ch’el n’aveva betg chapì avant; uss era tut cler avant ses egls, ed in torrent da dultschs sentiments ha prendì possess da ses cor. Martin aveva gugent tut ils commembers da la famiglia da ses patruns, pertge che tuts al tractavan bain ed al demussavan bainvulientscha ed affecziun, quai che Martin meritava però er pervi da ses buns depurtaments e sia fidaivladad en ademplir sias obligaziuns sco servient; ma da vulair far in’amicizia pli intima cun ina figlia da ses patruns, da quai n’aveva el mai laschà vegnir endament. El era in pauper giuven, las figlias da ses patruns eran duas ritgas ertavlas ed avevan ils megliers aspects da cun il temp far fitg bunas partidas. Ma sco ch’i pareva, plascheva ad Ursina il bun caracter da Martin tuttina meglier che la rauba da blers auters burgais da la citad ch’avevan gia cumenzà a demussar ad ella lur veneraziun. I stueva er esser che Ursina aveva chapì la situaziun da Martin; perquai era ella, malgrà la convenziun che dictescha en da quellas chaussas a la giuvna la rolla passiva, s’umiliada davant el ed aveva entras ils pleds surmenziunads laschà dar el in’egliada en ses cor. Pli lunsch na vuleva la giuvna betg ir; il pass ch’ella aveva fatg, stueva esser suffizient per Martin, sche er el tegneva zuppà en ses cor in tal sentiment per la buna giuvna. Martin sez però na saveva betg, sch’el amia Ursina dapli che ils auters; ma il curt dialog da questa saira aveva bittà in tizun en ses cor ch’ha mess quel en cleras flommas. L’inclinaziun tar la bella e buna giuvna era gia en ses cor, ed ils pleds da la giuvna avevan uss midà quell’inclinaziun en ina profunda, ma pura amur.

Martin ha tschertgà questa saira prest ses letg, ma il ruaus desiderà n’ha el betg chattà en quel. Tge dueva el uss pigliar a mauns? Tge vegnissan ils patruns a dir, sch’els vegnissan a percorscher ils sentiments da Martin ed Ursina? Quests patratgs inquietavan zunt fitg il pauper giuven. El veseva davant ses egls las grondas difficultads, cun las qualas el vegniss ad avair da batter per acquistar la giuvna da ses cor. Che Amadeus Braun al aveva dumandà per substitut era vair; ma Martin n’aveva mai gì en senn dad ir schuldà, ed uss che Ursina al aveva rugà da desister d’ina tala interpresa, avess el er dà si quella, sch’el fiss avant stà intenziunà d’acceptar l’offerta da Braun. Quel aveva alura pelvaira anc lezza saira tschertgà Martin e repetì si’offerta, gea el al aveva il davos purschì 1500 rentschs, sch’el veglia servir per el quatter onns en l’armada da Württemberg. Ma Martin ha refusà cleramain l’offerta e declerà ch’el na vegnia sut naginas cundiziuns ad ir schuldà.

Ils proxims dis ha Martin tschertgà adumbatten da pudair discurrer ina giada senza perditgas cun Ursina; quella pareva da guntgir el nua ch’ella saveva e pudeva. Er aveva Martin observà ch’ella vegniva tut cotschna, cur ch’el guardava sin ella e quai al fascheva tut trist. El cumenzava a crair ch’ella haja uss forsa midà ses senn e ch’ella sa turpegia dals pleds ch’ella al aveva ditg quella saira. Quels patratgs al turmentavan zunt fitg ed el è sa decidì d’en scadin cas guardar da survegnir da la giuvna ina curta audienza. L’occasiun latiers è s’offerta nunspetgadamain gia il proxim di. Las tunas da guerra avevan ils davos dis puspè cumenzà a s’engrondir e las gasettas avevan quella damaun purtà las novas che la Russia fetschia grondas preparativas per pudair quest onn a bun’ura ina campagna cunter Napoleun e ses alliads. Tut che discurriva quest di da la guerra ed ils giuvens da la citad che tutgavan tar ils inscrits laschavan pender il chau, e tranter quels era Amadeus Braun in dals emprims che n’aveva zunt nagin curaschi e pauc tschaffen d’exponer sia persuna a las ballas. El è perquai puspè vegnì la damaun tar Martin ed al vuleva surpledar da sa metter en retscha en ses lieu, al empermettend la bella summa da 2000 rentschs; ma Martin al ha danovamain declerà ch’el na veglia betg ir schuldà, ni per bler ni per pauc. Ursina aveva observà che Amadeus era ì en la bieraria, nua che Martin era occupà quest di, ed è stada l’entira damaun sco sin spinas, pertge ch’ella temeva che quest tentader dumognia il davos il pauper Martin. Vesend ella alura pli tard a vegnir Martin vers chasa, ha ella bandunà la stiva ed è ida da stgala giu per al entupar insanua ed al dar occasiun da discurrer cun ella. Gia amez il corridor è vegnì encunter ad ella Martin, è sa fermà davant ella ed ha ditg: «Taidla Ursina! Amadeus Braun è oz puspè stà tar mai e m’ha quella giada purschì 2000 rentschs sche jau veglia entrar per el en servetsch militar; ma jau al hai envià enavos cun sia offerta, jau na vi betg ir schuldà.»

La giuvna al ha purschì il maun e respundì: «Jau t’engraziel, Martin.» Dapli n’è ella betg stada buna da dir, pertge che las larmas eran ad ellas orasum.

Martin ha dà ina strenschida a ses maun e ditg: «N’hajas nagina tema, chara Ursina, che jau fetschia insatge che jau ch’i fiss cunter tia veglia.»

Cun quests pleds aveva el fatg in confess a la giuvna che n’ha laschà nagin dubi a quella ch’el saja penetrà dals medems sentiments d’amur encunter ella sco quels ch’ella aveva per il giuven deschent ed onest. In’egliada charina ed ina strenschida dal maun èn stadas las ensainas cun las qualas la giuvna al ha exprimì ses engraziament.

Tar autras decleranzas n’èsi betg vegnì ad interim tranter Martin ed Ursina ed els èn en curt temp puspè sa cumportads in visavi l’auter sco antruras. Sulets sa chattavan els mo zunt darar e cur ch’i era il cas ch’els vegnivan ina giada ni l’autra ensemen nunspetgadamain, sche discurrivan els pauc ensemen; in’egliada charina, ina strenschida dal maun, quai era tut in pegn da lur amur. Ma uschè pauc sco che quai era, els sa sentivan tuttina omadus fitg ventiraivels, pertge che scadin enconuscheva uss ils sentiments da l’auter e tar natirals buns ed innocents sco Martin ed Ursina era quai suffizient per savair ch’els vegnian en tuttas situaziuns a restar fidaivels in a l’auter.

Las tunas da guerra s’augmentavan da di a di. Napoleun aveva la fin da l’onn passà stuì sa retrair or da la Russia cun si’armada, suenter che la chapitala era vegnida intschendrada dals Russ sezs. Sia retirada era stada zunt difficultusa, pertge ch’il temp era gia fitg avanzà e la gronda fradaglia e per part er l’armada russa ch’als era di e notg sin ils chaltgogns aveva decimà terriblamain l’armada franzosa. Il davos da december è il general prussian York sa declerà per la Russia e rinforzà cun ils Prussians sut ses commando las retschas dals adversaris dals Franzos. Napoleun era sa rendì a Paris ed ha uss mess tut en moviment per acquistar ina nov’armada e pudair far frunt a ses numerus inimis. En la Germania Occidentala e Meridiunala, ch’eran en allianza cun Napoleun, è sa sveglià il spiert da la libertad ed ils patriots germans han lavurà en il zuppà cun tutta forza per liberar lur patria dal giuf franzos. Ma avertamain na dastgava quai anc betg daventar, pertge ch’ils Franzos eran anc ferms en Germania ed avevan en lur mauns las fortezzas. Il pli grond inimi dals Franzos era però la Gronda Britannia. Quella aveva gia ils onns precedents inizià tschintg coaliziuns encunter la Frantscha e lavurava uss per crear la sisavla, quai ch’è er reussì ad ella. Il favrer 1813 è la Prussia sa declerada independenta da la Frantscha e fatg in’allianza cun la Russia. L’emprim d’avrigl ha alura Napoleun declerà la guerra a la Prussia ed avant ch’il mais d’avrigl saja finì, avevan las ostilitads gia cumenzà. Napoleun ha stuì far tut ils sforzs pussaivels per rabitschar ensemen in’armada suffizienta, cun la quala el possia far frunt a ses numerus inimis. Er mancavan ad el muniziun ed armas, pertge che la gronda part da ses material da guerra era restà enavos en la Russia. El ha perquai dà il cumond da prender chanuns e muniziun or da las fortezzas ch’eran exponidas il pli pauc en questa guerra che dueva tenor sia calculaziun en la Prussia ed en Pologna cunter la Russia. Uschia è arrivà er ad Ulm il cumond da manar ina quantitad muniziun ed auter material da guerra vers la Saxonia, nua che sa chattava ina gronda part da l’armada franzosa. Ils possessurs da chavals ad Ulm èn vegnids obligads da manar ina part da quest material fin a Stuttgart ed er anc pli lunsch. Er il patrun da Martin ha survegnì las ordras da metter a disposiziun al cumandant da la fortezza in um e quatter chavals. Protestar na gidava nagut, pertge che da quels temps ed en da quels cas cumonda la forza las festas.

Martin ha retschet da ses patrun il cumond da sa metter l’auter di sin viadi vers Stuttgart cun questa chargia material da guerra. Ils chars èn gia vegnids manads la saira davant il magazin da la fortezza, nua ch’els èn vegnids chargiads durant la notg entras ina cumpagnia da guerriers. Ursina aveva en ses cor ina terribla anguscha ch’i pudess succeder ina disgrazia cun Martin, e nagut n’era en il cas da supprimer quest presentiment trist ed inquietant. Ella vuleva exnum anc discurrer questa saira cun Martin ed al avertir. Cur che Martin è entrà, suenter avair tschanà, en la stiva dals patruns per anc discurrer cun il patrun e retschaiver da quel ordras pli detagliadas per il proxim di, è Ursina sortida e sa postada giudim la stgala per spetgar fin che Martin returnia. Cur che quel è vegnì in pau pli tard da stgala giu ed ha vis la giuvna, ha el dumandà ella: «Tge fas ti qua, Ursina?»

«Jau hai spetgà sin tai, Martin», ha Ursina replitgà. «Navaira, il bab t’ha dà il cumond dad ir damaun a Stuttgart cun quella chargia material da guerra?»

«Uschia èsi; ma pertge dumondas ti quai?», ha Martin vulì savair.

«Perquai che jau sun en anguscha ch’i ta pudess succeder insatge malempernaivel», ha Ursina respundì cun vusch tremblanta. «O char Martin, dà adatg che ti na crodias betg en ils mauns dals Franzos; quels pudessan sfurzar tai dad ir cun els.» Schend quels pleds ha ella strenschì il maun da Martin e quel ha sentì ch’il maun da la giuvna tremblava.

«N’hajas nagina tema, mia chara», ha Martin ditg. «Ils Franzos èn gea noss amis ed jau main quest material ad els, sche co duessan els sa mussar ostils envers mai?»

«Quai na sai jau betg», ha Ursina suspirà, «ma jau hai in presentiment anguschus ch’i succedia insatge nunspetgà cun tai e mes cor na vul betg sa quietar», e suenter quests pleds ha la giuvna cumenzà a singluttar.

Martin ha embratschà la brava giuvna e ditg: «N’hajas nagina tema, mia chara! En dus dis turn jau gea puspè enavos, hajas curaschi! Jau vi en scadin cas esser precaut; ma sch’i duess er succeder insatge malempernaivel cun mai, sajas persvadida che jau turn franc enavos baud ni tard, pertge che mo tar tai chatta mes cor pasch e ruaus.»

In fracass oradim il corridor ha spaventà in ord l’auter ils dus amants. L’autra damaun era Martin gia marvegl a strada e strusch ch’igl era cler, ha el prendì ses quatter chavals ed als ha manà vers la fortezza per als metter sut e cumenzar ses stentus viadi vers Stuttgart. Bandunond la curt da ses patrun, ha el anc dà in’egliada si per la chasa ed observà sper ina fanestra Ursina che fruschava ils egls e tegneva in faziel cunter sia fatscha. Avant la fortezza era in grond fracass da chars e chavals; varga quaranta chars avev’ins chargià durant la notg ed uss è l’entir train sa mess en moviment. Martin era in dals emprims cun ses quatter loschs chavals. Davos el vegniva in spezial enconuschent dad el, il famegl dal negoziant Reiz. Ils chars eran grev chargiads ed il viagi gieva zunt plaun vinavant. Cur ch’els èn arrivads a Stuttgart e duevan uss stgargiar lur chars, n’era nagin che vuleva prender en consegna il material; finalmain èn alura cumparids intgins uffiziers ed han ditg ch’ils viturins dad Ulm stoppian cuntinuar lur viadi anc almain per in di, essend ch’i saja impussibel da survegnir chars a Stuttgart ed il material stoppia absolutamain vegnir spedì vinavant senza interrupziun. Ils viturins dad Ulm han protestà cunter ina tala pretensiun, ma quai n’ha gidà nagut, els han stuì sa suttametter e cuntinuar lur viadi. Er ils proxims dis n’han ins betg laschà turnar enavos els ed els èn vegnids sfurzads en quella moda da cuntinuar lur viadi fin a Francfurt. Pir là èn ils chars vegnids stgargiads. Ma en quella citad era ina gronda massa da schuldada franzosa. Durant ch’il material da guerra ch’ils viturins dad Ulm avevan manà è vegnida stgargiada, èn plirs uffiziers vegnids natiers ad inspectar quest material. Ma in da quests uffiziers ha ditg a ses cumpogns: «Qua survegnin nus gea a medem temp er chavals; mo guardai tge stupents animals che quest giuven viturin ha. Nus avain tala mancanza da chavals d’artigliaria, nus vulain requirir quels.»

«Ti has raschun, chapitani Remont, qua survegnin nus gist chavals per ina battaria, e quai ans gida in pau vinavant. Ma vesas, Remont, qua survegnin nus er anc inqual recrut che nus pudain duvrar. Encunter ils Russ pudain nus er duvrar da questa schenta da Svabais.»

Sin quels pleds han ils auters cumpogns fatg ina risada ed in dals uffiziers che saveva discurrer tudestg è sa vieut vers intgins dals viturins ed ha declerà ch’els stoppian laschar enavos lur chavals; els duain dar en lur nums e la valur dals chavals, els retschaivian alura pli tard a chasa ils daners per quels. Tut protestar n’ha gidà nagut; intgins schuldads dal train han prendì possess da la gronda part dals chavals ed als han manà davent senza far grondas ceremonias. Martin na saveva betg tge pigliar a mauns; el steva qua sper ses char sco sturnì. Il famegl dal negoziant Reiz aveva er pers ses chavals en la medema moda, e quel e Martin èn sa cussegliads tge ch’els duain far cun ils chars senza ils chavals. En quest mument èn s’approximads ina rotscha guerriers franzos e quels han prendì senza far ceremonias Martin en lur mez ed èn ids davent cun el schend: «Quai dat in brav recrut!» Tut s’opponer n’ha gidà qua nagut, Martin ha stuì ir cun ils guerriers ed è vegnì manà directamain en ina caserna. Là han ins prendì ad el sia vestgadira ed al dà persuenter ina montura ed en ina mes’ura era il pauper Martin in schuldà da Napoleun.

Avend ils auters viturins fatg adumbatten tuttas emprovas tar il magistrat e tar las autoritads militaras per survegnir enavos lur chavals, han els finalmain stuì bandunar Francfurt e turnar a chasa cun in simpel revers en lur mauns. Cun Martin eran anc vegnids pigliads dals Franzos trais auters famegls dad Ulm e sfurzads da servir en l’armada franzosa. Cur che quellas novitads èn arrivadas ad Ulm era tut consternà d’ina tala violenta procedura franzosa. Il patrun da Martin ha deplorà la perdita da ses quatter chavals, ma anc dapli ha el deplorà la trista sort da ses fidaivel Martin. Ursina vuleva bunamain sa desperar ed ha pers da di a di sia colur e sia forza. Il famegl dal negoziant Reiz aveva stuì raquintar ad ella manidlamain co ch’i saja sa splegà cur ch’ils Franzos hajan manà davent Martin. Ma tge dueva la paupra giuvna interprender per liberar Martin? Nagut na saveva ella far, ella stueva laschar sura quai a la divina providientscha.

Quests eveniments eran succedids la fin d’avrigl. Martin ha uss stuì emprender cun anc blers auters il servetsch militar; ma quest’instrucziun militara n’ha betg cuzzà ditg. En l’interval da circa trais emnas han ins furmà or da questa recruta ed or d’intginas cumpagnias franzosas ch’eran arrivadas or da al Frantscha in battagliun e dirigì quel vers Dresden, la chapitala da la Saxonia. La fin da matg è quest battagliun arrivà a Dresden. Là è el vegnì incorporà a la garnischun franzosa che tegneva occupà quest impurtant punct strategic, dal qual anora Napoleun vuleva operar encunter ses inimis. Ils 4 da zercladur è alura vegnì proclamà l’Armistizi da Pläswitz tranter l’armada franzosa e l’armada da la Russia e da la Prussia e las mazzacras da la guerra èn tschessadas per circa dus mais. Durant quest temp da l’armistizi han ils inimis fatg tut ils sforzs per vegnir da furmar ina grondius’armada, e finalmain è er l’Austria s’exprimida encunter la Frantscha. Ils Alliads disponivan uss d’ina armada da circa 800 000 umens cun 1800 chanuns, als quals Napoleun pudeva metter encunter mo circa 400 000 umens cun 1200 chanuns. Ils 10 d’avust han las ostilitads puspè prendì lur entschatta. Ils 27 e 28 d’avust ha gì lieu la remartgabla Battaglia da Dresden, en la quala igl è reussì a Napoleun da batter totalmain l’armada da ses inimis ch’era bler pli numerusa che la sia. Er Martin aveva stuì prender part da questa terribla mazzacra, ma el era ventiraivlamain mitschà or da quella burasca senza vegnir vulnerà ni patir il minim donn.

Schegea che Napoleun aveva gudagnà la Battaglia da Dresden, ha el tuttina stuì sa resolver da sa retrair, pertge che ses generals eran stads en auters lieus main ventiraivels che l’imperatur sez. General Vandamme aveva stuì sa surdar cun ses corp en Boemia, Oudinot è vegnì battì a Gross-Beeren e marschal Ney a Dennewitz e Jüterbock. Uschia èn tut las speranzas che Napoleun crajeva d’avair acquistà entras sia victoria da Dresden vegnidas annulladas ed el è sa retratg vers vest ed ha occupà ina nova posiziun a Lipsia, nua ch’el ha rimnà sias forzas per far resistenza a ses inimis. Trais dis, dals 16 fin ils 18 d’october, han cuzzà ils cumbats en il conturn da Lipsia; ma Napoleun ha la finala puspè stuì sa retrair, pertge che l’armada da ses inimis era trais giadas pli numerusa che la sia ed er mancava ad el la muniziun per far sin quest terren in’ulteriura battaglia.

Er or da quella sgarschaivla burasca, amez las ballas sgulantas che terravan entiras retschas da guerriers, era Martin mitschà miraculusamain senza vegnir blessà. Ma questa vita da schuldà n’al plascheva betg e la saira da la Battaglia da Lipsia, cur ch’il rest da sia divisiun ha traversà la citad, è el sa profità d’in mument da dischurden ed è fugì, bittond sias armas per terra. El è currì tras pliras vias da la citad ed è alura entrà en ina chasa. Per daners ha el qua immediat survegnì in vestgì da civil. Igl era uss gia tard la saira ed el ha alura cuntinuà sia fugia, suenter avair prendì in refrestg ch’al dueva mantegnair las forzas, da las qualas el aveva da basegn las proximas uras sch’el dueva mitschar or dals mauns dals Franzos e betg main or dals mauns dals Tudestgs ch’eran sin ils chaltgogns a quels. El ha l’emprim dirigì ses pass vers Göttingen ed è arrivà ventiraivlamain suenter in sgarschaivel strapaz en questa citad. Ma nua dueva el sa volver uss, quai era la dumonda. El è sa resolvì dad ir en Frantscha. El era sulet, era saun e frestg ed aveva bunas chommas e sperava uschia d’arrivar pli spert en Frantscha che las duas armadas ch’eran sa battidas sper Lipsia, schegea ch’el stueva far ina gronda curva per guntgir il moviment da las armadas. El ha fatg plirs dis sias 14 fin 15 uras viadi, ha traversà la Belgia ed è arrivà il dieschavel di da ses viadi sin ils cunfins da la Frantscha en il conturn da Lille. Durant la notg ha el alura traversà ils cunfins e cuntinuà ses viadi vers Paris. Il quindeschavel di da ses viadi è el arrivà a Paris. L’emprim vuleva el tschertgar qua in servetsch; ma el aveva tuttina in pau tema che in ni l’auter da ses cumpogns ch’avevan servì cun el en il medem battagliun al pudessan chattar ed enconuscher e perquai è el sa resolvì d’ir anc pli lunsch. Otg dis pli tard è Martin arrivà ventiraivlamain a Bordeaux. Sin ses entir viadi al eri stà in grond agid ch’el saveva gia in pau la lingua ch’el aveva gì chaschun d’emprender durant il mez onn ch’el era stà en servetsch franzos. Er aveva el, cur ch’el era ì davent dad Ulm, mess ses portafegl en satg ed en quel conservava el sias scrittiras. Uschia aveva el cun sai ils pli impurtants documents, per cas ch’el avess duì vegnir retegnì insanua. Er daners aveva el gì fin uss avunda per far ses viadi, ma uss eran quels prest a fin ed el stueva tant pli spert vegnir tar ina plazza. Il terz di ha el chattà ina tala ed è entrà sco servient en in café.

Qua ha Martin gì l’emprim temp in grev servetsch. Il café era bain situà e vegniva mintga di frequentà da blers signurs; ma ils patruns avevan en cumparegliaziun cun lur traffic plitost paucs servients, ed uschia tutgavi a quels da lavurar tant pli. L’entschatta aveva Martin, sco tut ils principiants, stuì far las mendras lavurs. Il patrun è però prest s’accurschì che ses nov servients saja in giuven svelt ch’ins possia duvrar tar insatge meglier che da far lavar giu e nettegiar vaschella. El ha observà che Martin saveva ir enturn excellentamain cun la biera ed al ha lura surdà principalmain la surveglianza da questa bavronda, la quala vegniva però appreziada da lez temp pauc en questa part da la Frantscha. Ma en ina da las emprimas citads da la citad na dastgava la biera betg mancar, schegea che questa bavronda purtava pitschen profit als ustiers. Il patrun saveva sez pauc co ir enturn cun la biera, sco ils auters cafetiers da la citad er; ma avend uss Martin en ses mauns questa bavronda, è quella vegnida en curt temp bler meglra, il consum da biera è creschì considerablamain ed il patrun fascheva d’uss envi in bel profit sin la biera. Il patrun era in um raschunaivel e saveva ch’el haja d’engraziar quest renum da sia biera a Martin; perquai al ha el er tractà zunt bain ed al ha augmentà suenter curt temp la paja per da bler.

Martin era uss consolà d’avair chattà in bun servetsch ed el avess pudì esser legher da buna veglia, sche pliras autras chaussas n’al avessan betg turmentà. Dapi ch’el aveva bandunà Ulm n’aveva el mai survegnì naginas novas ni da chasa ni dad Ulm. El aveva da Dresden anora scrit a chasa a ses geniturs ed ad Ulm a ses patrun, ma n’aveva mai survegnì ina resposta. Uss ch’el era en Frantscha na vuleva el per entant betg scriver, temend ch’el pudess baud ni tard vegnir chattà u scuvert tras in’adressa; pertge ch’el era anc tut auter che segir ch’ins haja emblidà sia deserziun. Martin sa sentiva uschia abandunà ed era adina trist; perquai na gieva el mai en cumpagnia e steva adina a chasa dapersai.

Uschia aveva Martin uss vivì zunt retratg circa dus onns a Bordeaux. L’atun da l’onn 1815 è la famiglia da ses patrun vegnida envidada d’in enconuschent ch’aveva bleras vignas da vegnir in di tar la vendemia. N’avend il patrun quest di però betg buna peda pervi da fatschentas necessarias, ha el laschà ir Martin cun sia dunna e ses trais uffants. Quai era in di da legria per la famiglia dal cafetier. La vendemia è per ordinari il sulet temp nua ch’i dat in pau pli gronda vivacitad en las cuntradas nua che la vit vegn cultivada. Quel di, igl era la fin da settember, era ina stupent’aura, e sin tut las collinas enturn la citad regiva gronda ilaritad. Numerusas societads da signur da la citad eran quest di idas or sin la champagna per assister a quella empernaivla festivitad da la vendemia. Martin è restà cun la famiglia da ses patrun fin la saira tard sin la champagna. Cur ch’el è turnà a chasa eri gia in pau stgir. Passond els sur ina punt da la Garonne vi, ha Martin observà ina navetta en la quala sa chattava ina famiglia. In viv mattatsch da circa dudesch onns era davanttiers e fascheva ses spergaments e ses gieus cun el vulair diriger la navetta. Ma tut andetgamain ha el pers l’equiliber ed è dà en il flum profund. Cun terribels sbratgs ha la famiglia clamar per agid. Martin, ch’aveva observà la disgrazia, ha immediat tratg or ses caput, surdà quel a la patruna ed è siglì giu da la punt en il flum. Savend el nudar excellent, al èsi reussì da pigliar il mattatsch e d’al tegnair or da l’aua; ma el ha stuì nudar in grond toc avant ch’el possia vegnir a riva cun il disgrazià. Cun gronda stenta al èsi finalmain reussì da sa tegnair vi d’in crap e da trair alura il giuven sin il sitg. Quel giascheva qua sco mort. Auters aspectaturs avevan er observà la disgrazia, han vis co che Martin era uss vegnì a riva cun il disgrazià ed èn curridas natiers per er porscher lur agid. Tranter ils aspectaturs sa chattava casualmain in medi e quel è uss s’occupà dal disgrazià per al salvar la vita. Pauc pli tard è er arrivada là la navetta or da la quala il mattatsch era crudà, è vegnida tratga a riva e la famiglia ha sbartgà.

«Viva mes figl anc?», ha il signur clamà cun ina giada cur ch’el era sin terra franca. Cun quests pleds è el sa fultschà tras ils aspectaturs e vuleva embratschar ses uffant.

«Hajas anc in pau pazienza, signur», ha respundì il medi, «jau hai speranza ch’il giuvenot revegnia puspè.» El ha alura cuntinuà a fruschar il giuven cun ses faziel e paucs muments suenter ha il mattet avert ses egls. «Uss procurai dabot ina charrotscha, sinaquai ch’il malsaun vegnia a chasa en in letg chaud», ha ditg il medi al signur.

Vesend Martin ch’il mattatsch era uss en buns mauns, è el s’absentà per medemamain ir a chasa a midar la vestgadira. Nagin che n’avevan en quest mument fatg persenn dad el; pertge ch’enfin qua tut ch’era stà occupà cun in giuvenot disgrazià. Ma tuttenina ha il bab dal giuven dumandà: «Nua è l’um ch’ha spendrà mes uffant da la mort?»

«Quel è ì per ses fatg avant in mument», ha ditg in dals aspectaturs.

«Na sa nagin tgi ch’el è?», ha il signur cuntinuà.

«Co ch’el ha nua na sai jau betg», ha respundì il medem um. «Ma sche jau na ma sbagl betg, serva quest giuven en tal e tal café.»

Il mattatsch disgrazià è uss vegnì manà a chasa sia ed il medi ch’al aveva tractà è ì cun la famiglia per anc ordinar il necessari en la chasa dal signur. En paucas uras è il giuvenot puspè stà guarì dal tut ed el ha durmì quella notg ruassaivlamain sco sch’i fiss stà succedì nagut extraordinari cun el quest di. Ma il medi aveva ditg als geniturs: «Igl è stà nairas uras ch’il liberatur cumparia; anc ina ni duas minutas ed il mattet fiss stà pers.»

L’autra damaun è il bab dal giuven che Martin aveva tratg or da l’aua cumparì en il café nua ch’el serviva ed ha dumandà qua suenter il liberatur da ses figl. Il patrun che saveva dal cas succedì ha ditg al signur ch’il liberatur ch’haja spendrà ses figl cun ristgar si’atgna vita, saja in da ses servients, in stupent giuven da buns depurtaments. Il signur ha vulì savair anc pli detaglià tge giuven che quai saja, danunder ch’el derivia, quant ditg ch’el saja qua en servetsch, tge ch’el lavuria en sia chasa ed auter pli. Il patrun ha communitgà al signur tut quai ch’el saveva da Martin e dà a quel in grond laud en tuts reguards. Il signur ha sinaquai exprimì il giavisch da far enconuschientscha cun il liberatur da ses uffant ed il patrun ha fatg vegnir Martin ch’era gist occupà en tschaler cun sia biera. Quel è dalunga sa preschentà, ed il signur ha contemplà intgins muments cun plaschair il bel giuven ch’era, schegea ch’el vegniva gist davent da la lavur, uschè proper e bain rugalà.

«Jau sun vegnì», ha cumenzà il signur, «ad engraziar a Vus per l’eroissem, cun il qual Vus avais liberà ier saira mes figl da la mort segira. Vus avais entras quest act curaschus salvà il sulet figl ad ina famiglia che fiss stada inconsolabla, sch’ella avess gì la disgrazia da perder quest charezzà uffant en ina maniera tant deplorabla. Vus ma vegnis a lubir che jau As demussia mia renconuschientscha betg sulettamain cun pleds, anzi Vus stuais acceptar da mai ina pitschna recumpensa per il grond servetsch, il qual Vus avais prestà a mai ed a mia famiglia.» Cun quests pleds ha el prendì or ses portafegl e vuleva surdar a Martin in pitschen pachet da scrittiras ch’eran en ina cuverta.

Martin na vuleva betg acceptar insatge dal signur per avair liberà quest uffant or d’in tal privel, schend ch’el haja fatg mo quai che saja stà ses duair, e per far ses duair ni in servetsch d’amur per il proxim na dastgian ins acceptar ni regals ni bunificaziuns. Il signur, al qual quests princips da Martin plaschevan, n’ha però betg laschà per bun e ditg: «Jau na vi betg pajar Voss servetsch; pertge che sche jau vuless far quai, alura na possedess jau betg facultad avunda, essend che quest figl m’è pli custaivel che tut l’aur e tut ils daners dal mund; ma quella pitschna bagatella che jau As offresch, stuais Vus absolutamain acceptar da mai sco regurdientscha. Dal reminent stuais Vus savair, mes bun ami, che jau sun ritg e che jau na sent gnanc la minima chaussa en mia cassa per dar a Vus ina tala bagatella.»

Martin na vuleva ditg savair nagut d’acceptar ina recumpensa per sia bravura, ma la finala ha el tuttina stuì prender il pachet menziunà per cuntentar il signur ch’aveva er anc clamà en agid il patrun dal café per che quel al gidia a surpledar il giuven temelitg. Uss che Martin aveva finalmain acceptà il present dal signur, è quel stà en pe, ha dà il maun a Martin e supplitgà quel d’al vulair visitar la dumengia proxima, quai che Martin al ha empermess. Martin aveva mess il pachet ch’el aveva retschet dal signur en ses satg e pir la saira avant che sa metter a ruaus ha el rut si la cuverta per guardar tge che quel cuntegnia. Co è el surstà da chattar en la cuverta ventg cambialas, scadina da milli francs! «Ina summa da 20 000 francs!», ha el exclamà tar sasez, ed è sa resolvì da purtar enavos las cambialas al signur generus. Gia l’autra damain è el ì en la chasa dal signur e vuleva turnar a quel la summa retschavida, schend che quai saja absolutamain ina memia gronda generusadad; ma il signur n’ha betg prendì enavos las cambialas, mabain ditg a Martin ch’el stoppia salvar quest regal, el duaja fundar cun questa summa ina fatschenta per sasez, per exempel in café, e sch’i al manchia daner per drizzar en endretg quella, sche duaja el mo turnar tar el, el haja daners avunda per anc pudair sustegnair cun dapli il bun liberatur da ses char figl.

Vesend il giuven ch’il signur generus na veglia betg prender enavos ni bler ni pauc da la summa regalada, ha el engrazià al bun um per sia generusadad ed è puspè turnà a chasa per cumenzar a far chalenders tge ch’el duaja interprender cun sia facultad considerabla. Ses emprim patratg era quel da turnar cun ses tresor a chasa a preparar cun sia ritgezza megliers dis a ses chars geniturs e fragliuns; el laschava gea encrescher per sia chara famiglia ed avess gugent vis puspè ina giada ils ses da chasa. Gia l’auter mument ha el pensà da star vinavant a Bordeaux e da metter si in café e qua tras augmentar ses chapital per pudair gidar anc meglier sia famiglia. El ha pensà per sasez: Nus essan gea diesch fragliuns ed jau poss laschar vegnir ina sora e dus frars tar mai, sche pon er els fadiar dapli che a chasa, e nus pudain alura, sche Dieu ans protegia e dat sia benedicziun, sustegnair tant meglier noss’entira famiglia, uschia che er ils auters fragliuns pon cun il temp vegnir or da las miserias. Quests patratgs ed anc blers auters plans èn vegnids e svanids ils proxims dis en il chau da Martin; ma ad ina resoluziun definitiva n’era el anc betg arrivà. Entant è arrivada la dumengia e sin quel di era el envidà a gentar tar il signur generus, ed el era il davos sa decidì da dumandar quel tge ch’el duaja interprender.

Cur che Martin è alura arrivà la dumengia suenter il servetsch divin en la chasa da ses benefactur, è el vegnì retschet da quel e da l’entira famiglia cun gronda curtaschia ed il signur ha preschentà il giuven liberatur da ses figl ad ina numerusa societad da damas e signurs ch’eran er stads envidads al past ch’il bun signur vuleva dar oz a ses amis ed enconuschents per ina memoria da la ventiraivla liberaziun da ses unic figl ch’al era uschè char. Il simpel giuven grischun steva qua sco da star sin spinas en ina tala societad da gronda signuria e na saveva betg tge ch’el duaja respunder sin ils cumpliments ch’al vegnivan fatgs da tuttas varts. Davos maisa è Martin alura vegnì plazzà sper il patrun-chasa e ses figl ch’el aveva spendrà or da la Garonne. Durant il gentar, ch’era zunt splendid, al ha il signur dumandà tge ch’el haja uss en il senn d’interprender. Martin al ha sinaquai raquintà sinceramain tge plans ch’al hajan occupà quels dis e co ch’el na saja fin uss betg vegnì ad ina resoluziun definitiva ed ha alura dumandà il signur per ses cussegl, tge che quel craja che saja il meglier per el da far.

Quella sinceradad da Martin e sia confidenza en el ha plaschì al signur e suenter avair reflectà in mument, ha quel ditg a Martin: «Jau crai ch’i saja meglier per Vus d’empruvar Vossa fortuna qua en questa citad. Essas Vus er mo in pau ventiraivel en Voss’interpresa, sche pudais Vus en paucs onns dublegiar Voss chapital ed igl è alura anc temp avunda dad ir a chasa, Vus essas gea anc fitg giuven. Il meglier faschais Vus da metter si in café sin Voss quint. Las lavurs che vegnan avant en in tal manaschi enconuschais Vus gea; leger e scriver savais Vus er per Voss basegns. Cun Voss chapital pudais Vus pajar la cumpra da quai che Vus avais da basegn a l’entschatta, e credit na duvrais Vus dar a nagin – en in café vegn gea tut pajà cun daner blut, quai che renda pli simpels ils quints. Er poss jau procurar a Vus in local adequat per in café, sche Vus vulais prender per mauns ina tala fatschenta. Jau possed ina bella chasa en ina da las meglras posiziuns en la citad e quella As met jau gugent a disposiziun per in tschains raschunaivel, sche Vus mo vulais. Da preschent n’è ella betg drizzada en per in tal commerzi, ma en in mais circa fissan tuttas adattaziuns necessarias fatgas.»

Quest plan ha plaschì a Martin ed el al ha acceptà cun engraziament. En quindesch dis ha el alura bandunà ses servetsch per far las preparaziuns necessarias per pudair avrir ses café, quai ch’è er daventà trais emnas suenter ch’el aveva bandunà ses patrun. Il bun signur al aveva laschà drizzar en in stupent local per si’interpresa, cun l’abitaziun necessaria vitiers. Martin aveva alura engaschà per il café trais camariers, in cuschinunz e dus servients; in da quels era in da ses megliers amis, oriund dal Surses. Cun quest persunal e bain provedì cun las bavrondas necessarias, ha el avert ses local, ma betg dal tut senza tema che sia speculaziun pudess fallar. Quella tema è però prest sa mussada sco nungiustifitgada, pertge che ses café è di per di vegnì frequentà dapli ed en il decurs d’in mais ha Martin vis che sia speculaziun gieva excellent. Il bun signur ch’al aveva stimulà da ristgar quell’interpresa al protegiva tant sco ch’el saveva e pudeva ed in tal protectur era er stà abel d’al segirar ina numerusa clientella. In dals emprims giasts che Martin dueva beneventar en ses café, è stà ses benefactur e protectur sez, ed a l’exempel da quel èn er suandads blers da ses amis. Il traffic è s’augmentà pli e pli en il café nov ed il patrun da quel ha fatg mais per mais meglras fatschentas. Gia suenter in mez onn ha Martin stuì pladir anc dus auters servients; pertge ch’el aveva bainduras ina tala fulla da giasts en ses dus saluns ch’el e ses emploiads na pudevan betg pli dar dumogn cun servir.

La fin da l’onn ha Martin fatg bilantscha ed igl è sa mussà ch’el aveva en il decurs da circa in onn quasi dublegià ses chapital, uschè bain aveva el negozià cun ses daners. Ma Martin chapiva da spargnar e tegnair ensemen ses fatg senza far il ranver. Ses servients tractava el bain ed als deva bunas pajas; quai fascheva alura er buna veglia a quels, uschia ch’els guardavan dal fatg da lur patrun sco sch’i fiss lur proprietad. En questa moda ha Martin cumenzà il segund onn da si’interpresa sut ils megliers auspizis e tut laschava supponer ch’el vegnia a far durant quel anc meglras fatschentas che l’emprim. Ma tut quella fortuna na pudeva betg consolar dal tut il bun giuven, pertge ch’ina encreschadetgna dolurusa aveva d’intgin temp ennà puspè prendì possess da ses cor e n’al laschava nagin ruaus pli. Il criv e nunfritgaivel onn 1816 laschava supponer il bun figl che ses paupers geniturs stoppian vegnir quest onn en miserias pli che mai; pertge che tut las vivondas eran gia la fin da l’onn zunt charas ed ils pretschs creschivan anc di per di, da maniera ch’igl era da prevesair ina miseria generala, ina veritabla fomina. Perquai studegiava Martin er suenter di e notg, co ch’el pudess far dad ir a chasa en visita per pudair vegnir en agid a sia paupra famiglia cun ils fritgs da sia diligenza. El ha communitgà a ses protectur ils patratgs ch’el aveva fatg e quel ha approvà cumplainamain ils plans da Martin; ma el al ha cusseglià da spetgar fin primavaira cun l’execuziun da quels, essend l’enviern betg in temp adattà per sa metter en viadi. El ha però vis che Martin n’aveva zunt nagin ruaus pli en ses café; perquai ha el la finala ditg al bun giuven ch’el duaja en num da Dieu sa metter uss sin via. Martin ha sinaquai prendì las disposiziuns necessarias per ses café, il qual el ha ad interim surdà a ses fidaivel cumpatriot dal Surses, ed è alura sa mess vers mez favrer sin viadi encunter chasa.


IV.
[edit]

Durant che Martin era stà ad Ulm, scriveva en da temp en temp inqual brev a ses geniturs, e bainduras als trametteva el era anc sia paja. Quai era per ses buns geniturs in grond agid ed els benedivani lur bun figl ch’aveva conservà l’amur per ils geniturs er durant sia lung’absenza. La davosa brev che Martin aveva gì scrit als ses, era arrivada a chasa la fin da l’onn 1812. Na retschavend ses buns geniturs naginas novas da lur char figl ils trais proxims onns, han els cumenzà ad avair tema ch’el pudess esser malsaun ni ch’i pudess esser succedì insatge extraordinari cun el. Er sin la fin da l’onn 1815 n’han els retschet naginas novas da lur uffant, e quai ha inquietà zunt fitg la famiglia. Er l’onn 1816 èn ils ses anc restads senza novas da lur figl; Maria, la buna mamma, era uss en tala anguscha per ses figl uffant ch’ella vuleva bunamain sa desperar. Las tunas da guerra eran er stadas penetradas fin en nossas valladas alpinas ed ils geniturs da Martin avevan er gì udì inqual chaussa dals cumbats e da las mazzacras succedidas en Germania tranter ils Franzos e las armadas da la coaliziun. Maria vuleva absolutamain ir sezza fin ad Ulm a tschertgar ses figl, ma ella ha prest vesì en che quai fiss inutil, essend ch’ella na saveva gnanc in pled tudestg ed avess uschia pudì cuntanscher pauc sin ses viadi. La finala èn ils geniturs vegnids sin l’idea da trametter la Greitla naira ad Ulm per laschar tschertgar lur char figl. La dumengia proxima è Peder sa rendì tar Greitla, che viveva en in’autra vischnanca, a dumandar sch’ella saja pronta d’interprender quest viadi. Greitla ha empermess da far quest viadi, ma pir en in mais, cur ch’ella giaja oramai en Svevia per manar enavos in transport d’uffants. Ella veglia ir otg dis avant davent da chasa, alura possia ella ir fin ad Ulm e sin ses return rimnar sia scossa per turnar a chasa; sin s. Martin veglia ella guardar da purtar ad els novas segiras dad Ulm. Ils paupers geniturs han stuì sa cuntentar cun quell’offerta da Greitla, schegea ch’els avessan gì pli gugent ch’ella fiss immediat sa messa sin viadi. Circa da mez october è Greitla alura cumparida ina saira en chasa da Peder per anc dumandar pli detagliadamain quai ch’ils geniturs savevan da Martin. Els han legì avant ad ella intginas brevs da Martin e Greitla ha dà dal chau e ditg: «Uss hai jau fastizs avunda; è el ad Ulm, sch’al vi jau per franc chattar, quai pudais esser persvadids.»

E Greitla aveva gì raschun; otg dis pli tard è ella arrivada ad Ulm ed en paucas uras ha ella gì chattà la brassaria en la quala Martin era stà en servetsch. Ella è entrada en il local da l’ustaria ed ha fatg dar insatge da baiver e da mangiar. Sinaquai ha ella dumandà la fantschella che l’aveva servì, sch’in tschert Martin Caprau na saja betg pli en servetsch en questa chasa? La fantschella però, ch’era pir dapi dacurt en questa chasa, na vuleva savair nagut d’in Martin Caprau. Greitla era dentant segira ch’ella na saja betg sa sbagliada en la chasa ed ha supplitgà la fantschella da clamar insatgi da la famiglia da ses patruns, essend ch’ella haja da discurrer insatge cun quels. Gist en quel mument è Ursina entrada en l’ustaria a tschertgar insatge e la fantschella l’ha clamà e ditg ch’i saja qua ina bagorda estra che veglia discurrer cun insatgi dals patruns. Cun quests pleds ha ella mussà cun il det sin Greitla ch’era en in chantun da la stiva sper ses past frugal. Ursina è ida vi tar la maisa ed ha dumandà la veglia cun tge ch’ella possia servir; ella saja ina figlia da questa chasa e possia forsa dar pled e fatg, sch’ella n’haja betg da discurrer insatge extra cun ses bab. Greitla ha dà in’egliada pitgiva sin la bella giuvna ed ha alura ditg:

«Jau hai dumandà Vossa fantschella suenter in tschert Martin Caprau che sto tenor mes savair esser stà avant intgins onns en questa chasa en servetsch; ma quella giuvna na vul savair nagut da quai; perquai vuleva jau dumandar insatgi dals patruns da questa chasa, sche jau ma sbaglia forsa.»

«Vus essas en il dretg lieu», ha Ursina respundì. «Martin Caprau è stà varga trais onns tar nus en servetsch; ma pertge As interessais per el, sch’igl è lubì da dumandar?»

«Ses geniturs han uss gia plirs onns retschet naginas novas dad el ed essend ch’el scriveva pli baud mintg’onn in pèr giadas a chasa, sche èn els en tema ed anguscha per lur figl, e vegnind jau per auters fatgs oramai fin a Weingarten, m’han els supplitgà da cuntinuar fin ad Ulm per dumandar suenter lur figl. Vus ma pudais franc dar novas segiras nua ch’il giuven è, sch’el duess avair bandunà Vossa chasa.»

«N’è Martin pia betg anc turnà a chasa sia?», ha Ursina dumandà cun anguscha.

«Fiss el turnà a chasa, sche n’al stuess jau betg tschertgar qua», ha Greitla respundì ferm. «El è pia ì davent dad Ulm; ed ha el ditg ch’el veglia ir a chasa?»

Ursina aveva anc adina gì speranza che Martin saja mitschà cun la vita or da la guerra e crajeva ch’i saja forsa reussì ad el d’arrivar a chasa sia sin ina moda ni l’autra; ma udind ella uss da la dunna estra che ses char Martin na saja anc mai turnà a chasa e ch’el n’haja er anc suenter la guerra mai scrit a ses geniturs, ha ella laschà currer las larmas e bragì sco in uffant. Igl è passà in’urella, avant ch’ella ha pudì dar resposta e scleriment a Greitla. Finalmain è ella sa quietada in pau ed ha alura raquintà a Greitla la trista istorgia da Martin, co ch’el saja vegnì retegnì dals Franzos e sfurzà al servetsch militar. Schizunt a la dira Greitla han questas tristas novas chatschà las larmas ed ella ha ditg a la giuvna: «Jau vuless pli gugent ma laschar bastunar sin il sang che da stuair purtar questa trista nova las geniturs contristads; la buna mamma vegn a sa desperar, sche jau vegn a chasa cun talas novas da ses char figl.»

Ursina ha uss manà la Greitla si en la stiva da la famiglia e raquintà a ses geniturs las novas che Greitla aveva purtà das geniturs da Martin. Tuts deploravan la trista stort dal bun giuven, il qual els tegnevan per mort, essend ch’el n’aveva suenter la guerra anc mai scrit a chasa. Greitla ha uss anc stuì dar part als patruns da Martin a tge famiglia che quel appartegnia, ed udind il patrun ch’ils geniturs da Martin sajan zunt paupers, ha el surdà a Greitla la paja che Martin avess anc gì dabun, cur ch’el era vegnì tschiffà dals Franzos ed ultra da quai anc tschient rentschs per in’ensaina da condolientscha cun ils paupers geniturs. Ursina n’ha l’entira saira betg bandunà la Greitla e quella ha stuì raquintar ad ella tut quai ch’ella saveva da la famiglia da Martin, ed a la fin ha ella anc dà a Greitla zuppadamain tut ils daners da sia cassa privata ch’ella aveva ina giada ni l’autra survegnì e spargnà, en tut ina summa da circa trenta rentschs.

Cur che Greitla è vegnida quindesch dis pli tard dad Ulm en la chasa da Peder cun quellas tristas novas da Martin, ha in’immensa dolur surprendì ils paupers geniturs e fragliuns. Maria, la paupra mamma, cridava dis ora per ses pauper figl ch’ella tegneva per mort, e na vuleva betg sa laschar confortar. Cun quell’anguscha ed afflicziun èn anc s’unids ils grevs quitads che giaschevan quest onn da gronda stgarsezza sin ils paupers geniturs da Martin. Ils davos onns eran stads nunfritgaivels pervi da stads crivas ch’eran suandadas ina l’autra. L’onn 1816 era anc pli criv che ses antecessurs ed aveva producì pauc e schlet fritg. Cun sgarschur guardavan ils purs vers l’enviern cun sias cuflas e scheliras, e betg mo tals che possedevan pauca facultad, anzi er ils bainstants avevan gia svidà considerablamain lur arcuns e stuevan guardar a vegnir la miseria. Ils pretschs da las victualias èn s’auzads pli e pli e gia prest èsi sa mussà che la terra aveva ina provisiun zunt insuffizienta per l’enviern. Sut talas circumstanzas pon ins chapir cun quals sentiments da tema ed anguscha ch’ils povers gievan vers l’enviern. A la fin da l’onn avevan gia blers consumà tut lur proviant e svidà cumplainamain bigls ed arcuns. Essend la crisa generala en l’Europa, eri il davos strusch pli pussaivel da survegnir granezza cun ils daners sin il maun. En il Grischun era la stgarsezza arrivada a moda starmentusa, principalmain en las valladas che stevan en pitschna e difficultusa communicaziun cun ils lieus da commerzi. La miseria era la primavaira proxima daventada uschè gronda ch’ils umans consumavan da tuttas sorts raubas ch’èn uschiglio destinadas mo per nutriment dals animals. I deva quella primavaira umans che mangiavan pastg, scorsas; cristgas era gia ina tratga da perdunanza per bleras famiglias paupras. A Cuira avev’ins drizzà en in mulin dad ossa, e blers paupers cumpravan charamain quella farina dad ossa per sa conservar da la mort da la fom. I deva paupers che rugavan ch’ins als laschia prender or cun il maun il spess e dir en las lavadiras ch’ins vuleva dar als portgs.

En il Grischun regiva en la Surselva la pli gronda miseria ed i vegn pretendì che blers umans sajan quel onn morts da la fom en quella vallada. La stgarsezza da vivonda era en Surselva uschè gronda che blers umans gievan vi en l’Italia a cumprar ensemen ris e chastognas, e grev chargiads turnavan els alura puspè enavos sur muntogna.

En da quels temps da miserias e calamitads emprend’ins alura er ad enconuscher il meglier ils umans. Quest onda fomaz devi blers ritgs e bainstants che nutrivan entiras famiglias paupras e devan bleras almosnas; ma i deva er inqual ranver che vuleva sa profitar da la sventira per s’enritgir. Quels laschavan pajar summas enormas per lur products nauschs ch’els vendevan ad auters pli paupers. Ma i deva ranvers ed egoists dad anc pli dira pasta, numnadamain da quels ch’avevan vivondas pli che avunda, arcuns plains cun graun veder, tschalers emplenids cun paintg culà e chaschiel e cun charn, ils quals na vulevan però vender ad auters ni per bler ni per pauc ina part da lur abundanza, er sch’ils paupers fissan morts da la fom sin la sava da lur isch. Tge terriblas bestias en pel umana!

Cur ch’ina sventira vegn sur ils umans, sche en els alura sezs quels che la fan anc pli gronda che quai ch’ella è. Uschia eri er l’onn char. Speculants infams eran sa patrunads dal commerzi da victualias ed avevan alura auzà enormamain ils pretschs da la granezza. In satg seghel, uschia vegn raquintà, custava la primavaira da l’onn 1817 fin 120 rentschs; in tal satg cuntegneva 28 fin 30 curtaunas, la curtauna vegniva pia sin 4 rentschs, quai che fa en daners novs bunamain 7 francs. Co vegnissi bain ad ir ozendi, sche la generaziun preschenta stuess far tras in onn da tala chareschia! Ils nauschs spierts da la societad umana, ils speculants, èn anc ozendi activs pli che mai e fan tut lur pussaivel per chavar il sang orasut las unglas dal pievel; ma per ventira è la communicaziun tranter las diversas terras ozendi uschè leva che la concurrenza na lascha betg traffitgar pli uschè libramain ils speculants. Senza nagin scrupel da ruinar e metter sut terra millis e millis umans na laschassan els betg da dominar la fiera da granezza, e leschas ch’als impedissan da ruinar il pievel n’existan betg e na vegnan betg fatgas uschè svelt, pertge che la speculaziun regia ozendi il mund.

Er vi da l’isch da Peder Caprau aveva la miseria spluntà quest onn pir che mai. Peder aveva fatg ina zunt pitschna racolta da tartuffels e si’ulteriura provisiun era zunt modesta. Per sias lavurs da chalger al devan ils purs quest onn pli gugent daners che victualias. Ma cun quests paucs daners aveva el pudì cumpra zunt pauca vivonda. Uschia guardava la buna Maria en il vid, cur ch’ella vuleva prender or da stgaffas e bigls insatge per preservar sia chara famiglia da la fom. En ina tala situaziun eran ils daners che Peder aveva retschet dad Ulm entras la Greitla naira in vair regal dal tschiel e cun quels ha Peder alura sa procurà tanta vivonda sco ch’el ha gì chaschun da cumprar. Ma malgrà quest sustegn nunspetgà ed extraordinari han ils conjugals anguschads tuttina stuì vesair en che lur provisiun na vegnia betg a tanscher fin la primavaira, e quai als fascheva gronda tema. Els vesevan la trista sort d’auters paupers e crajevan senz’auter che questa sort als vegnia medemamain a tutgar avant che l’enviern saja vargà. Quai però n’ha betg impedì Maria d’anc dar inqual almosna a tals ch’eran anc en ina mendra situaziun ch’ella, ed ella aveva gia bleras giadas dustà la fom a murdieus ch’eran sin pirir.

Uschia aveva la famiglia da Peder vivì uschè spargnus sco pussaivel fin l’entschatta da favrer; ma las victualias eran idas zunt fitg da rendì e Peder è gia sa resolvì da mazzar ina da las duas chauras ch’el avevan anc, per survegnir in pau charn ed er in pau grass da cundir las tratgas che Maria cuschinava. Tar tutta miseria è uss anc ina disgrazia vegnida sur da la famiglia. Peder era stà in di en il guaud per ina schlieusa laina ed aveva piglià in ferm malcostas ch’al aveva fatg star en letg. Plirs dis na savev’ins betg sch’el vegnia a surmuntar la greva malsogna ni sche la mort al prendia davent da sia paupra famiglia. La crisa è vargada ed il pauper um è guarì; ma el era uschè spussà ch’el ha stuì star circa quatter emnas en letg e cur ch’el ha puspè pudì star si, era el uschè flaivel ch’el na pudeva lavurar nagut. Ma anc dapli che la malsogna e la flaivlezza fisica al turmentava la sgarschaivla situaziun da sia famiglia. Sia vivonda era quasi finida e tanscheva sin il pli anc quindesch dis; lavurar na pudeva el betg, daners n’aveva el nagins e da trair en da sia clientella aveva el mo ina cagna. Tge dueva el pigliar a mauns uss cun sia famiglia numerusa? Maria però al consolava e scheva: «Dieu en tschiel che nutrescha tut ils animals, er il mender verm che sa ruschna en la terra, na vegn betg ad emblidar nus.» La medema fidanza en tschiel ha ella er imprimì a ses uffants e fascheva mintga di cun sia famiglia ferventa uraziun tar il bab dals paupers ch’el als veglia mantegnair e proteger da tut mal.

In dals emprims dis da mars, ina saira che la famiglia era gist a maisa vi d’ina tschaina magra, è ina schlieusa sa fermada davant la chasa da Peder ed in viturin ester ha spluntà vi da l’isch e clamà il num dal bab da chasa. Maria è ida giu ad avrir l’isch per guardar tgi che spluntia. Vesend ella in viturin ester cun ina brava chargia satgs davant sia chasa, è ella surstada ed ha dumandà: «Avais Vus spluntà bun ami?»

«Gea», ha respundì il viturin, «e sche jau na sbagl betg dal tut, sche è quai la chasa da Peder Caprau, ni èsi betg uschia?»

«Bain, mes um ha num Peder Caprau», ha Maria respundì, «cun tge As poss jau servir?»

«Jau hai surpiglià a Cuira d’in um ester da manar a Vus quests satgs granezza ed insatge autras mangiativas, paintg culà e chaschiel, insumma quest’entira chargia che Vus vesais qua sin mia schlieusa. Nua poss jau stgargiar quests satgs?»

«Vus stuais ir en fanzegna, bun ami», ha Maria respundì; «quella rauba na tutga betg a nus, nus n’avain dà a nagin la cumissiun da far ina tala cumpra per nus. Co vulessan nus er pajar in tal quantum victualias?»

«Datti pia in auter Peder Caprau en quest vitg?», ha il viturin dumandà.

«Na, en questa vischnanca ha mo mes um num uschia», ha Maria replitgà.

«Bun pia, alura sun jau en il dretg lieu», ha il viturin cuntinuà; «jau hai las ordras da stgargiar quella chargia a Peder Caprau e pli lunsch n’hai jau naginas mirveglias.» Cun quests pleds ha el fatg liber las tretschas da sia schlieusa e purtà in satg suenter l’auter fin sur la sava da l’isch-chasa.

Maria era tut surstada da quella procedura dal viturin e na saveva betg tge ch’ella duaja dir. «Tgi pia As ha dà il cumond da stgargiar qua Vossa chargia?», ha ella finalmain dumandà.

«Quai na sai jau mez betg», ha il viturin respundì. «Jau era ì a Cuira per ina chargia rauba ad in negoziant da T. En l’ustaria, nua che jau era gist arrivà, è alura cumparì in bel signur giuven e quel ha dumandà suenter viturins sursilvans. L’ustier ha clamà mai, essend che nagins auters viturins sursilvans eran ier a Cuira, e l’ester m’ha dumandà sche jau na veglia betg manar ad el ina chargia granezza en Surselva en tal e tal lieu. Jau hai remartgà che jau haja gia chargia, ma el m’ha purschì in’indemnisaziun bler pli auta che quai che jau survegn dal negoziant menziunà, e perquai hai jau alura er surpiglià da manar quella chargia fin qua, avant che servir al negoziant da mia vischnanca; pertge che jau stoss er guardar che jau possia fadiar insatge.»

«Ed ha quest signur propi ditg che Vus duajas stgargiar qua tar nus questa chargia?», ha Maria anc dumandà ina giada.

«Guardai, qua en mes portafegl hai jau scrit l’adressa ch’il signur m’ha dictà.»

Ed il viturin ha alura mussà a Maria la notizia en ses portafegl: ‹Ina chargia granezza per Peder Caprau, il pajament retschet a Cuira ordavant.›

Maria na saveva betg chapir quella chaussa, ma ella ha engrazià per entant al viturin e quel ha vieut sia schlieusa per puspè turnar quella saira enavos a Glion ed alura cuntinuar l’auter di ses viadi a Cuira.

Peder ed ils uffants, ch’eran anc davos maisa vi da la tschaina, na savevan betg nua che la mamma stettia davent uschè ditg; ma nagins dals uffants na fissan ids a guardar cun tgi che la mamma discurria uschè ditg giu sin isch-chasa; pertge ch’en chasa da Peder n’avevan ils uffants betg per moda da sa fultschar sper la glieud estra, cur ch’ils geniturs discurrivan cun insatgi, e da star cun bucca averta a tadlar tge che vegnia discurrì. Maria als aveva instruì d’adina spetgar en da quests cas fin ch’ins als clomia. Finalmain è Maria turnada enavos en stiva e Peder ha ditg ad ella: «Ti es stada davent ditg, tia tschaina è vegnida fraida.» Peder ha observà pir uss che sia chara dunna era tut confusa e che ses egls eran emplenids cun larmas. «Tge manca a tai, chara Maria?», ha el dumandà.

Maria è sa messa davos maisa ed ha alura raquintà a la famiglia la novitad dal viturin, e che quel als haja stgargià ina brava chargia vivondas e ch’ella haja sezza vis en il portafegl dal viturin la notizia che quella chargia saja per Peder Caprau e ch’il pajament al viturin saja gia succedì ordavant. Tuts èn stads stupefatgs da quellas novas e na savevan betg tge che quai haja da muntar. Tut sa discurrer tranter ils commembers da la famiglia è stà inutil, nagin na saveva tgi che saja il donatur generus. «E sch’il viturin fiss tuttina sa sbaglià», ha Peder ditg, «forsa cun scriver si il num?» Quai n’era però betg probabel, pertge ch’il viturin era s’externà uschè franc ed er uschè segir ch’el saja arrivà en il dretg lieu cun sia chargia che tals dubis èn svanids cun ina giada. Peder e Maria èn dentant vegnids perina da betg tutgar questa vivonda avant che stuair, crajend ch’il donatur pudess forsa vegnir a la glisch. Dentant ha la buna famiglia engrazià a Dieu per quest regal ch’era vegnì d’in temp uschè opportun. Er il proxim di han ils geniturs fatg adumbatten tuttas supposiziuns, els n’han chattà il minim fastiz dal donatur generus ed han uschia stuì surlaschar al temp da scuvrir il vel da quest misteri.

Ma noss stimads lecturs vegnan franc ad avair lignà tgi ch’è stà l’expeditur da questa granezza. Martin era arrivà sin ses stentus viadi, sin il qual el aveva gì in’aura zunt disfavuraivla, fin a Turitg. Apaina ch’el era entrà en Svizra, ha el udì da l’immensa miseria che regiva en bleras parts da quella. El sentiva er la chareschia en las ustarias nua ch’el steva sur notg, pertge ch’el stueva pajar per tut las chaussas ch’el giudeva trais fin quatter giadas dapli che quai ch’el aveva pajà avant insaquants onns sin ses viadis tras cuntradas da la Germania, nua ch’igl era uschiglio gist uschè char da viver sco en Svizra. A Turitg na saveva Martin betg, sch’el duaja ir l’emprim ad Ulm per visitar ses patruns e sia chara Ursina, ni a chasa tar ses geniturs. La miseria ch’el ha vis dapertut al ha stimulà da supprimer tut ils sentiments d’amur e da purtar l’emprim agid a sia chara famiglia. Uschia ha el alura dirigì ses pass vers il Grischun ed è arrivà il davos da favrer a Cuira. Ma il viadi stentus e la gronda fradaglia al avevan fatg vegnir mez malsaun cun bittar a dies ad el in nausch dafraid. A Cuira ha el alura anc udì pli starmentusas chaussas, principalmain da la miseria en la Surselva, e quai al ha mess en gronda tema ed anguscha per sia famiglia. Sentind ch’el stoppia absolutamain ruassar in pèr dis a Cuira, sch’el na veglia betg vegnir malsaun dal tuttafatg, è el ì anc avant che sa metter a ruaus a tschertgar in viturin, per trametter tant pli spert in succurs a ses buns geniturs. Che quai al era reussì, avain nus gia raquintà sura. Al viturin n’aveva Martin betg ditg tgi ch’el saja, pertge ch’el vuleva vegnir a chasa incognito. Avend el uss spedì questa chargia vivonda a ses geniturs, è el turnà enavos en l’ustaria nua ch’el aveva prendì ses albiert ed è anc restà dus dis a Cuira per sa restabilir e ruassar or da ses strapazs.

Dus dis suenter ch’il viturin aveva manà a sia famiglia quella chargia granezza, è alura er Martin sa mess sin viadi vers chasa. El ha stuì far ses viadi a pe; pertge che da lez temp na gievan anc naginas charrotschas e naginas postas en Surselva. A Glion è el alura puspè stà sur notg ed ha cuntinuà pir l’auter di suenter gentar ses viadi vers chasa. El è arrivà en la chasa-paterna la saira sin far notg. El è entrà en chasa ed en stiva senza far ceremonias. El ha chattà qua intgins uffants pitschens, ils quals el n’enconuscheva betg, pertge ch’el era uss varga nov onns mai stà a chasa pli. El ha l’emprim piglià ina gronda tema, crajend che quests uffants pudessan appartegnair ad in’autra famiglia; el ha però considerà la fisionomia dals pitschens e cret da chattar en quella intgina sumeglientscha cun ses fragliuns pli gronds. «E tge faschais Vus qua, mes chars pitschens?», ha el ditg als trais uffants ch’eran preschents. «Essas Vus sulets a chasa?» Ils paupers uffants che n’avevan anc mai vis in signur ester en lur stiva, han piglià tema da quella visita nunspetgada e na savevan e na dastgavan betg respunder sin questas dumondas da Martin. Ma en quest mument è entrada en stiva Maria ch’era gist stada absenta in mument. Ina suletta egliada aveva bastà a la mamma per enconuscher ses figl, e gia il proxim mument èn mamma e figl s’embratschads ed han spons larmas da legria. «Mes char uffant!», ha Maria exclamà e turnà ad embratschar e bitschar ses figl ch’ella crajeva d’avair pers. Martin era commuventà talmain ch’el ha ina grond’urella savì discurrer gnanc pled. La buna mamma ch’era stada ina frestga e ferma dunna cur che Martin l’aveva vis la davosa giada, era uss dad ensemen snuaivel e pareva da strusch esser la sumbriva da quai ch’ella era stada tschels onns. Ella era uss magra e pallida ed ins veseva dalunsch che povradad, miseria ed afflicziun avevan ruis vi da la vita da la povra dunna, e quai ha fatg zunt mal al pauper Martin. «Co che Vus essas, chara mamma, pegiurada e vegnida veglia!», ha Martin ditg cun in profund suspir. «Vus avais franc patì sgarschaivel dal fomaz. Ma Dieu saja ludà che jau As poss uss gidar.»

«Gea, mes char uffant, jau sun veglia e flaivla», ha Maria respundì, «ma Dieu saja ludà che jau sun almain sauna.»

Durant che mamma e figl tegnevan anc in l’auter en bratsch, èn Peder ed ils auters fragliuns da Martin, ch’eran stads en baselgia a rusari, vegnids enavos e surstads grondamain da chattar en lur stiva in tal signur ester. Giuliana però ha cun ina giada enconuschì il char frar e cun givels ha ella exclamà: «Noss Martin! Noss char Martin!» Ed ella ed er il bab ed ils auters fragliuns han embratschà e beneventà Martin cun in’immensa legria. Martin ha uss er bitschà ses fragliuns pli pitschens ch’el n’aveva anc mai vis ni ch’eran anc uffants pitschens cur ch’el als aveva vis la davosa giada ed als ha dà or da la valisch ch’el aveva purtà cun sai intginas chaussas da mangiar e tramagls ch’el aveva cumprà a Glion ed alura è la famiglia sa messa a maisa per tschanar e Martin cun ils auters er.

La mamma ha alura servì ina broda zunt rara e dà a scadin dals uffants dus tartuffels cotgs ed ina buccada paun nair sco charvun. «Ti stos prender nossa flaivla tschaina en pasch, Martin, per entant na pudain nus porscher nagut meglier», ha la mamma ditg cun in suspir.

«Per mai n’hajas nagin quità, chara mamma», ha Martin replitgà, «a mai basta ina tala tschaina, jau hai gentà bravamain a Glion avant che vegnir a chasa. Ma per vus auters che stuais lavurar è quella tschaina strusch suffizienta; n’avais Vus betg en chasa meglra vivonda?»

«Nus avain bain en chasa farina, granezza, paintg culà e chaschiel, ma nus na savain betg propi da tgi che questa rauba è», ha la mamma ditg e raquintà alura a Martin co ch’in viturin haja avant trais dis stgargià qua ina chargia vivonda sin cumond d’in ester, ch’els na dastgian però betg duvrar questa rauba avant ch’els sappian per franc ch’ella tutgia ad els.

«N’hajas mo nagin quità e nagina tema, quella rauba è per vus», ha Martin respundì, «ed uss dabot Giuliana, va e port si in brav toc chaschiel.»

«Alura has ti tramess a nus quella vivonda?», ha la mamma dumandà.

«Uschia èsi», ha Martin replitgà; «udind da la miseria che regia en nossa Surselva, hai jau cumprà quella rauba a Cuira e l’hai tramess uschè prest sco pussaivel.»

In’egliada d’engraziament è sa mussada en quest mument sin las fatschas dals geniturs e fragliuns, e commuventada danovamain fin las larmas, ha la mamma respundì: «Dieu ta dettia la pajaglia per la bun’ovra che ti ans has demussà cun questa vivonda ch’ans vegn a conservar per in grond temp da la pli gronda paupradad.»

«N’hajas betg pli tema, chars geniturs e fragliuns», ha Martin ditg, «la miseria duaja ad interim avair ina fin en nossa chasa. Jau na sun betg daventà in signur en terras estras, ma tant hai jau che jau poss tegnair davent da vus la miseria per lung temp.»

Entant ha Giuliana purtà si da tschaler ina magnucca e l’ha mess sin maisa pitschna; ils egls dals uffants davos maisa han traglischà cur ch’els han vis il bel chaschiel ch’els avevan gia daditg ennà mai gustà pli. La mamma ha alura taglià giu a mintgin ina bella buccada ed ils uffants ed ils creschids han consumà cun daletg questa tratga che dat forza. «Avess jau savì avant che questas victualias appartegnan a nus, t’avess jau preparà ina meglra tschaina», ha ditg la mamma che veseva che la broda magra na vuleva betg gustar endretg a ses char figl.

«Igl è anc temp da remediar quai in pau», ha Martin respundì riend. «Lain guardar, Giuliana, sche ti es capabla da far ina stgadella veschlas, ma betg sulet per mai, anzi per tuts; e ti, Vintschegn, vas uss anc per in quart vin, qua has ils daners.»

Martin aveva observà che l’entira famiglia endirava fom e che quella buccadetta chaschiel aveva pir leventà endretg l’appetit da ses fragliuns; perquai ha el giavischà che Giuliana fetschia anc ina stgadella veschlas; el vuleva uss er celebrar bufatgamain cun ses chars da chasa ses return en la chasa paterna. Giuliana era ina svelta cuschiniera ed en ina buna mes’ura stevan las bellas veschlas gia sin maisa sper il quart vin che Vintschegn aveva cumprà en l’ustaria dal lieu. La famiglia è uss sa messa per la segunda giada a maisa per dustar ina giada la fom murdenta cun ina tratga che n’era daditg ennà mai pli vegnida servida en questa chasa.

Anc ditg è la famiglia stada a maisa e Martin ha uss stuì raquintar als ses si’entira istorgia, co ch’el saja vegnì tschiffà a Francfurt dals Franzos, co ch’el saja stà en la guerra e tge sgarschurs ch’el haja stuì star or en pliras battaglias; co ch’el saja alura fugì ed arrivà a Bordeaux e co ch’el haja finalmain fatg là sia fortuna. L’entira famiglia ha tadlà sia raquintaziun cun bucca averta, e bleras giadas èn ils egls dals ses s’emplenids cun grossas larmas, cur ch’el ha fatg menziun en si’istorgia dals gronda privels, en ils quals el era stà diversas giadas. A la fin ha Martin alura anc declerà als ses il motiv, per il qual el n’haja betg ristgà da scriver ad els. – La mamma ha alura er raquintà a ses figl, co ch’els al hajan tegnì per pers, cur ch’els hajan ina giada gì novas ch’el saja vegnì tschiffà dals Franzos, co ch’els hajan fatg uraziun per el, co ch’els n’hajan uss gì nagina speranza pli d’al vesair sin quest mund.

«Ma danunder avais vus savì ch’ils Franzos hajan sfurzà mai tar il servetsch militar? Vus avais gea ditg che vus n’hajas retschet naginas brevs da mai dapi l’atun 1812.»

Maria ha uss raquintà a Martin co ch’els hajan gì tramess la Greitla naira il davos atun ad Ulm per al laschar tschertgar e tge novas che quella haja alura purtà da ses buns patruns e tge summa daners che quels als hajan tramess. «Schizunt ina da las figlias, ina stupenta matta, sco che la Greitla ha ditg, ans ha tramess adascus dals ses ina bella summa daners», ha la mamma ditg a la fin da ses discurs.

Martin aveva tadlà ils pleds da la mamma cun la pli grond’attenziun; ma cur che quella ha fatg menziun da la figlia da ses buns patruns, è el vegnì tut cotschen ed ha dumandà or manidlamain, tge novas che Greitla haja purtà dad Ulm. La mamma al ha ditg tut quai ch’ella aveva udì da Greitla; ma quai n’era betg avunda per Martin, el avess gugent savì anc insatge dapli; ad interim ha el però stuì sa cuntentar cun quai ch’el aveva udì. Questas paucas novas dad Ursina avevan leventà en el pli che mai il desideri ardent da far in viadi ad Ulm per guardar tge che saja daventà là cun Ursina, la quala al pudeva tegnair gist uschè bain per mort e sepulì sco quai che ses geniturs al avevan tegnì per pers; pertge ch’el n’aveva en tut quests onns anc mai scrit ina lingia ad Ulm.

Pir tard la saira è la famiglia da Peder sa messa a ruaus. Ma avant che sa durmentar han ils buns geniturs anc fatg ina ferventa uraziun per engraziar a Dieu ch’el als haja mantegnì e protegì uschè mirvegliusamain lur figl ed al haja puspè manà enavos en la chasa paterna. Er han els engrazià al bab dals paupers per l’agid ch’el als aveva purtà tras lur figl Martin. Maria ha sinaquai pudì durmir e sa ruassar meglier quella notg ch’insacura; pertge ch’il sgarschaivel spiert da la povradad e miseria che l’inquietava daditg ennà di e notg l’aveva bandunà ed il dultsch sentiment da puspè avair sut ses tetg il char figl ch’era stà pers uschè lung temp, ha dà ad ella ina dultscha pasch.

L’autra damaun è Martin levà pir tard; el era stà zunt stanchel da ses viadi, ma aveva ruassà excellent en il dir letg che la mamma al aveva pudì dar. Cur ch’el è vegnì la damaun giu en stiva, ha el observà dapertut la medema nettezza sco antruras, ma la miseria guardava tuttian dapertut atras e la buna mamma sa turpegiava bunamain davant ses agen figl da stuair laschar vesair quella terribla, niva paupradad che sbragiva encunter da tuttas varts. La vestgadira dals uffants era bain netta e cuntschada, ma uschè isada, trida e zunt leva ch’ella era strusch suffizienta pli da vestgir e proteger ils paupers pitschens da la fradaglia murdenta che regiva anc adina en las valladas alpinas. Martin è prest stà sa resolvì tge ch’el duaja far. Durant ensolver ha el ditg che Vintschegn e Giuliana duain ir oz a Glion a cumpar en il pli necessari per vestgir ils uffants e per ornar in pau la stiva e cumplettar la vaschella che mancava en cuschina. Udind ils buns geniturs da quai, èn els sa smirvegliads betg pauc che Martin veglia en da quels trists temps da povradad e chareschia anc far da quellas expensas. Ma Martin ha insistì sin ses plan e Giuliana e Vintschegn èn alura ids a Glion e Martin als ha dà ina bella summa daners per ch’els possian cumprar en tut il necessari. Paucs dis pli tard eran tut ils uffants vestgids bler meglier, senza però esser loschs da quai; er als geniturs ed a ses fragliuns pli gronds aveva Martin laschà far pulita vestgadira, da maniera che la famiglia veseva uss or tut auter che avant che Martin era arrivà. Er faschevan ils uffants uss da corp ina tut autra cumparsa; las fatschas da fom eran svanidas e tuts flurivan puspè pli che mai, e quai ha fatg in grond plaschair a Martin ed er als geniturs. La buna Maria però ni sfarlattava ni ruinava uss insatge en ses tegnairchasa per avair uss dapli en maun ch’antruras, anzi ella spargnava nua ch’ella saveva e pudeva; ma dustar la fom a ses uffants, quai vuleva ella; ella na pudeva betg vesair a patir insatgi, cur ch’i era pussaivel ad ella da gidar.

La nova che Martin da Peder Caprau saja puspè returnà a chasa, ha fatg gia l’emprim di la currella tras il vitg e tut che era en mirveglias tge schani che quel saja uss. Ils blers crajevan che la fom al haja chatschà a chasa ed ins fascheva gia da tuttas sorts supposiziuns davart il return dal giuven. Ma questas tschantschas han chalà sin il mument, cur che la glieud dal lieu ha gì vis Martin; pertge ch’el na fascheva betg la cumparsa d’in giuven fomentà, anzi el era in bellissim giuven en tuts reguards ed era zunt bain vestgì. Gia l’exteriur da Martin aveva fatg generalmain ina zunt buna impressiun sin tut ils purs, e sia bella maniera da conversar cun la glieud ha er plaschì als blers; ma udind uss che Martin haja purtà in tal agid a sia famiglia, co ch’el haja spendì daners sco feglia per gidar in pau si da chau ses geniturs, quai ha fatg a la glieud respect envers el. Ad ina part dals vischins imponiva el, perquai ch’el era turnà a chasa cun blers daners; quai era quella glieud che tira chapitscha mo davant il mammon. Ma ils auters al respectavan, perquai ch’el aveva fatg in uschè nobel diever da ses daners, numnadamain cun gidar ses geniturs e fragliuns. Dal reminent cursavan las pli tgutgas famas davart Martin; blers schevan ch’el saja in mez milliunari, auters schevan ch’el possedia en Frantscha grondas possessiuns e chastels. Martin però ha laschà crair mintgin tge ch’el vuleva; el è restà modest ed ha er fatg dal bun als numerus paupers nua ch’el saveva e pudeva. Pli intima amicizia n’ha el fatg cun nagin, el steva adina a chasa sia ed aveva visità mo intgins parents ed enconuschents pli intims, ils quals eran però prest dumbrads, essend el stà uschè ditg davent ed avend gì er avant che ir en Svevia mo paucs cumpogns.

In di è Martin vegnì envidà en chasa da mastral Paul a dar ina baterlada; e sco vischin ch’el era, n’ha el betg vulì refusar quest invit. El è pia ì in di suenter gentar en chasa da mastral Paul ed è vegnì retschet là cun tutta curtaschia. Mastralessa Onna al ha servì vin, paun alv, chaschiel veder, charn criva e schambun. Martin na saveva betg pertge che la mastralessa al demussia tanta onur e curtaschia; tschels onns, cur ch’el era stà la primavaira a manar bovs tar il mastral ed autras giadas pli, cur ch’el stueva ir vaschander tar il mastral, na fascheva la mastralessa betg tantas ceremonias cun el. El è prest s’accurschì oz, tge ch’haja dictà a la mastralessa quest curtaschia e generusadad. La mastralessa era ina dunna che deva gugent la bucca e ch’aveva bleras mirveglias. Ella aveva perquai tschertgà l’occasiun da dumandar or in pau Martin sur da sia vita en terras estras e natiralmain er sur da sias circumstanzas en las qualas el sa chattava uss; pertge che er la mastralessa aveva udì d’autra glieud che Martin saja vegnì a chasa cun daners sco paglia. Cun la sveltezza d’ina veglia baterliera aveva la mastralessa gia suenter in curt preambel dà al discurs ina vieuta per dar chaschun a Martin da confessar ad ella tut sias relaziuns; ma Martin ha percurschì l’intenziun da la veglia e raquintà ad ella zunt pauc da quai ch’ella avess uschè gugent udì da sia bucca. La mastralessa fiss en spezial s’infurmada gugent davart la situaziun finanziala da Martin, e fiss quella alura ida per staila ad ella, sche avess ella magari laschà far el enconuschientscha cun sia Mengia ch’aveva, malgrà sia bella rauba, anc mai chattà in spus adequat. Er la giuvna sezza sa deva gronda fadia da divertir il giast; ma Martin n’era betg fitg intgantà da quella giuvna. La Mengia era bain quai ch’ins numna ina bella matta; ella aveva ina bella colur, era frestga e ferma d’in exteriur plaschaivel; ma en ses discurs mussava ella zunt pitschen spiert e dasperas ina groppadad ch’avess fatg onur ad in famegl da chavals, e quai ha spaventà Martin.

Anc durant che Martin era davos maisa è vegnida en stiva ina paupra dunna veglia, mez morta da la fom, ed ha rugà e supplitgà per l’amur da Dieu che la mastralessa Onna duaja vender ad ella ina crenna paintg culà; l’um saja malsaun ed ella na sappia betg cun tge ch’ella duaja far ina broda al pauper malsaun. Mastralessa Onna però è sa stgisada ch’ella n’haja betg pli da vender paintg culà, ella haja vendì tut quai ch’ella saja buna da vender, ins vegnia trasor mulestà per da quellas chaussas ch’ins saja strusch pli patrun da ses fatg. Tut rugar e supplitgar da la paupra veglia è stà adumbatten, la mastralessa l’ha spedì ord chasa cun mauns vids. Questa scena ha fatg sin Martin in’impressiun zunt penibla ed el ha ditg a la paupra veglia: «Spetgai, mia buna dunna, sche la mastralessa n’As po betg servir cun ina crenna paintg culà, sche vi jau guardar che mia mamma possia dar a Vus in pau paintg.» Cun quests pleds è el stà si, ha engrazià a la mastralessa per la curtaschia e bainvulientscha ed ha alura manà la paupra veglia tar sia buna mamma Maria, la quala ha immediat dà a la paupra il paintg culà giavischà e quai anc gratuit. La paupra veglia ha sinaquai bandunà cuntentada la chasa da Peder ed engrazià cun las larmas en ils egls a Maria per questa generusa almosna. Da qua d’envi n’ha Martin betg pli mess pe en la chasa da mastral Paul, e la mastralessa è medemamain sa sentida zunt umiliada entras la beneficenza da Martin e n’al ha betg pli dastgà envidar a puschegn, quai che Martin l’ha perdunà fitg gugent.

Martin era uss stà circa dus mais a chasa ed el ha uss stuì pensar datschertamain da turnar enavos a Bordeaux. El vuleva prender cun el la sora Giuliana ed il frar Vintschegn, quai ch’ils geniturs han concedì gugent, savend ch’els sajan tar lur Martin en buns mauns. Avend uss fatg tut las preparaziuns necessarias per il lung viadi, èn ils trais fragliuns partids l’entschatta da matg. Avant che partir aveva Martin surdà a ses geniturs ina considerabla summa da daners, sinaquai ch’els na pateschian betg miseria en cas che la chareschia duess cuzzar anc pli ditg; er ha el empermess ch’el veglia da qua envi avair quità per la famiglia ed el ha rugà e supplitgà ses chars geniturs da betg sa strapatschar e d’avair tutta pussaivla cura per lur sanadad. Ils geniturs han benedì lur bun figl e questa benedicziun al ha er accumpagnà sin tut sias vias.

Arrivads fin Cuira ha Martin declerà a ses dus fragliuns ch’els veglian anc visitar Ulm avant che passar sur ils cunfins da la Frantscha. A Cuira han els er chattà in’occasiun da cuntinuar lur viadi sin in char fin a Briganza e da là davent han els prendì ina charrotscha ed èn uschia arrivads gia il tschintgavel di da lur viadi ad Ulm. Igl era gia saira cur ch’els èn entrads en la citad. Els han prendì albiert en ina bun’ustaria ed han dalunga pudì tschanar. Suenter tschaina ha Martin ditg a ses fragliuns ch’el veglia anc visitar questa saira ses anteriurs patruns, e sch’els na sajan betg memia stanchels, possian els spetgar fin ch’el returnia. Cun quals sentiments che Martin ha traversà las vias da la citad pon ins cumprender. Essend uss arrivà davant l’ustaria da ses patrun, ha el stuì sa fermar per rimnar in pau forza e quietar ses cor battend. Finalmain è el entra en la stanza. El ha vis qua tut glieud estra ed er fantschellas estras; mo en in chantun da la stanza ha el observà intgins giasts vegls che vegnivan er tschels onns regularmain en quest’ustaria. Martin è sa mess en in chantun da l’ustaria, dal qual anora el pudeva survesair l’entir local ed ha alura dumandà ina mesira biera. Suenter in mument è entra in famegl da la bieraria, il qual serviva gia en quella dal temp che Martin era anc qua; il famegl ha guardà bain sin Martin, ma n’al ha betg enconuschì. Anc in auter famegl ed ina fantschella ch’eran stads cun el en quest servetsch èn entrads e n’han betg enconuschì lur cunfamegl da tschels onns. Il local è entant s’emplenì successivamain e vers las otg e mesa sa chattava en l’ustaria ina gronda fulla da glieud cun saiduna. Martin aveva fixà cuntinuadamain ses egl sin l’isch che manava or en il corridor, per observar tgi da ses enconuschents che entrian. Quest isch è puspè s’avert e sin la sava è cumparida Ursina. Apaina che Martin l’ha observà al è il sang currì l’emprim encunter il cor per returnar dalunga ed al encotschnir sco in burnì; el è però restà quiet e vuleva guardar sche er Ursina n’al enconuschia betg pli. Quella era vegnida en la stanza per gidar in pau las fantschellas, essend ina da quellas in pau maldisposta. Suenter in mument è Ursina alura er s’approximada a la maisa, davos la quala Martin seseva, per servir intgins giats ch’avevan battì cun lur buccals sin maisa per dar da chapir als servients ch’els hajan anc said. Ursina ha stuì vegnir si fin damanaivel da Martin per cuntanscher tut las stozzas ch’ella dueva emplenir; er Martin, il qual Ursina n’aveva anc mai gì observà, ha uss purschì sia stozza ad Ursina ed ha ditg: «Er jau supplitgesch anc per ina mesira.»

Quella vusch ha fatg ina terribla impressiun sin Ursina; ella ha auzà ils egls e fixa quels sin il giast ester ch’aveva ditg quests paucs pleds. La paupra giuvna ha cumenzà a tremblar ch’ella stueva bunamain laschar crudar per terra la vaschella ch’ella tegneva en ses mauns. Il sang ch’era svanì ad ella or da la fatscha l’emprim mument, è puspè turnà enavos ed ella è vegnida cotschna sco in fieu. N’era quai betg il Martin? N’era quai betg sia vusch? En sia confusiun ha ella anc dà in’egliada sin il giuven ester ed observà che er quel era commuventà zunt fitg. Ella ha fatg sco da vulair lavar giu in pau la maisa, è s’avischinada uschia in pau a l’ester e ditg a quel cun flaivla vusch: «Martin!», ed «Ursina!», ha il giuven respundì gist uschè adascus ch’ils auters giasts davos maisa n’avevan betg udì questas exclamaziuns. Anc in’egliada ha Ursina dà sin Martin, in’egliada plain amur ed alura è ella ida cun las stozzas per emplenir quellas e las purtar puspè enavos als giasts, ils quals ha cumenzà a far attenziun al cunfar dad Ursina cun il giuven ester ch’era davos lur maisa. Turnond cun las stozzas emplenidas, mancava quella da Martin; ma quel aveva vis che Ursina al aveva fatg in segn ed el è sortì da l’isch che manava or sin il corridor; là era Ursina gia sa postada e cur che l’isch è stà serrà, èn ils dus amants s’embratschads ed Ursina ha alura manà Martin si en la stiva da la famiglia. «Enconuschais vus quest giuven?», ha Ursina ditg als geniturs, cur ch’ella è entrada cun Martin en stanza. Ils vegls han respundì il salid da l’ester ed al han contemplà in mument cun grond’attenziun.

«Sche noss Martin na fiss betg vegnì per la vita en la guerra, schess jau pelvaira ch’el stettia davant nus», ha la mamma dad Ursina ditg.

«El n’è betg mort», ha Martin replitgà cun bucca rienta, «il praschunier da Francfurt stat davant vus en pel ed ossa»; e cun quests pleds ha el dà il maun a ses buns patruns, ils quals al han beneventà cordialmain. Martin ha uss stuì seser a maisa ed ils patruns e la veglia cuschiniera Gertrud, ch’aveva gì uschè gugent Martin, han furmà in rudè enturn il giuven, ed el ha dalunga stuì cumenzar a raquintar las aventuras da sia vita ch’el fatg tras suenter si’absenza dad Ulm. L’entira famiglia ha sentì ina gronda legria che lur bun e fidaivel servient, il qual er els avevan tegnì per mort, saja mitschà uschè ventiraivlamain or dals privels ch’al avevan smanatschà uschè savens. Il patrun ha alura er raquintà a Martin tge che saja daventà ad Ulm dapi si’absenza. A la fin ha Martin declerà ch’el stoppia uss turnar enavos en l’ustaria, nua ch’el haja prendì albiert; ma ils patruns na vulevan betg conceder quai ed èn sa mussads in pau surprais ch’el na era betg vegnì directamain tar els. Ma Martin ha ditg ch’el saja arrivà qua anc cun in frar ed ina sora e ch’el n’haja betg dastgà vegnir en in’uschè numerusa societad tar ses patruns. Martin ha però stuì empermetter da star insaquants dis ad Ulm e da vegnir l’autra damaun cun ses fragliuns en la chasa da ses patruns e da prender là ses albiert per quels dis. Quai è alura er daventà e Martin e ses dus fragliuns èn vegnids tgirads excellentamain en la bieraria.

Durant quels dis avevan Martin ed Ursina gì pliras giadas la chaschun da discurrer ensemen senza perditgas ed ella ha raquintà a Martin tge dolurs ch’ella haja sentì, cur ch’els hajan survegnì las novas da Francfurt ch’ils Franzos al hajan tschiffà; co ch’ella saja alura vegnida malsauna ch’ins haja cret ch’ella stoppia murir; tge anguschas ch’ella haja stuì supportar, cur che las gasettas purtavan mintgamai las novas da las terriblas mazzacras che succedivan da temp en temp tranter ils Franzos ed ils Tudestgs; co ch’ella haja finalmain dà si tutta speranza da vesair puspè sin quest mund il giuven da ses cor, e co ch’ella haja alura fatg il propiest da star libra si’entira vita. Il davos ha ella alura er anc fatg menziun d’ina dunna estra ch’ils geniturs da Martin hajan gì tramess ad Ulm per laschar tschertgar lur figl e co che quai haja prendì ad ella la davosa speranza che Martin pudess forsa anc vegnir enavos in di ni l’auter. Ursina ha er raquintà a Martin co ch’ils geniturs hajan diversas giadas giavischà ch’ella maridia in ritg negoziant dal lieu, ma ella haja declerà ch’ella na veglia betg maridar.

«E has ti anc adina las medemas intenziuns areguard il maridar?», ha Martin dumandà la giuvna.

«Tut tenor las circumstanzas», ha Ursina respundì cun bucca rienta.

Martin saveva bain avunda tge circumstanzas che quai era, ed el ha uss dumandà cun tut curaschi la giuvna, sch’ella veglia daventar sia dunna, e l’egliada charina che Ursina ha dà sin el e la strenschida da ses maun al èn stads resposta clera avunda che la giuvna saja en quest reguard d’accord cun el; ma in pau pli privlus era la chaussa tar ils geniturs dad Ursina. Ursina ha empermess da confessar si’amur per Martin a la mamma, sperond che quella vegnia ad interceder tar il bab en lur favur. Dus dis pli tard èn Martin ed Ursina alura cumparids davant ils geniturs da la giuvna e Martin ha rugà quels per il maun da la figlia. Il bab è l’emprim mument stà tut surstà d’udir che sia Ursina e Martin charezzian in l’auter; ma sin intercessiun da la mamma e vesend la charezza tenera dals dus amants, ha finalmain er el dà ses consentiment latiers. Uss è vegnì discurrì, cura e nua che las nozzas duain vegnir celebradas. Martin ha proponì als geniturs da sia Ursina che las nozzas duain avair lieu pir a Bordeaux e ch’il bab als accumpognia fin là. Il bab è la finala sa resolvì d’er dar suatientscha a quest giavisch da Martin; per l’ina vuleva el er guardar ina giada ina part dal mund ad el anc nunenconuschent, per l’autra vuleva el sa persvader cun ses egls che l’existenza da sia chara figlia saja garantida er per il futur. Quatter dis pli tard è alura l’entira caravana sa messa en moviment. Il cumià dad Ursina da sia chara mamma e sora, da ses enconuschents e da la citad ha fatg zunt mal a la giuvna spusa ed a la famiglia, e Martin ha stuì empermetter da pli tard ina giada vegnir sin visita ad Ulm, quai ch’el ha fatg da cor gugent per cuntentar sia chara spusa.

Suenter in viadi da nov dis è Martin arrivà cun sia cumpagnia a Bordeaux. El ha chattà ses café en il meglier urden; pertge che ses cumpatriot da Surses aveva fatg tut ses pussaivel per giustifitgar la confidenza che Martin aveva demussà envers el. Ursina e ses bab han fatg egls gronds, cur ch’els han vis il nobel endrizzament da Martin ed il grond e rentabel traffic dal café, ed il bab era uss persvas che sia chara figlia fetschia in’excellenta partida cun maridar Martin; quel sez ha gì in grond daletg che sia spusa ed il bab da quella hajan chattà sia posiziun suffizienta per avair da qua d’envi ils megliers aspects sin in’existenza segira ed empernaivla. Paucs dis suenter ha Martin alura fatg nozzas ed a quellas ha el envidà ses protectur e benefactur da Bordeaux ed intgins auters enconuschents e cumpatriots. Suenter in mais circa è il sir da Martin puspè partì vers chasa, prendend cun el la ferma persvasiun che sia chara figlia saja fitg ventiraivla e ch’ella haja fatg sia buna ventira cun maridar ses famegl Martin.

Martin ha vivì da qua d’envi en cumplaina ventira e daletg; sia chara Ursina era ina zunt charina e buna dunna cun el ed en il manaschi è ella prest sa mussada sperta ed adestra ch’igl era in plaschair. L’interpresa da Martin ha flurì adina dapli ed en paucs onns ed en paucs onns aveva el il meglier e pli renumà café da l’entira citad e fascheva fatschentas splendidas. Ma el n’ha betg emblidà da sustegnair generusamain ils ses da chasa; el trametteva mintg’onn summas considerablas a chasa a ses geniturs e questa beneficenza envers ils ses al ha purtà il tschientdubel fritg, pertge che sin tut quai ch’el prendeva per mauns, giascheva vesaivlamain la benedicziun dal tschiel.

Sia sora Giuliana ha alura fatg amicizia cun il giuven da Surses ch’aveva manà il café da Martin en si’absenza, e suenter dus onns èn er quels dus daventads in pèr ventiraivel. Martin aveva alura er gì quità per sia sora e ses quinà ed als aveva sustegnì cun ina summa considerabla per ch’els possian fundar in agen affar a Nantes. Vintschegn però è restà tar Martin sco primcamarier e Martin al ha tractà vairamain sco frar.

Quatter onns pli tard ha Martin retschet da chasa las tristas novas ch’il bab saja malsaun. El è sa resolvì cun ina giada dad ir a chasa sin visita cun sia dunna e ses dus uffants che Ursina al aveva regalà. Ma essend il viagiar cun ina famiglia da lez temp anc zunt difficultus, cunzunt tras il Grischun, sche ha el, schegea ch’el viagiava adina en charrotscha, duvrà quindesch dis avant ch’el arrivia a chasa. Il legrament dal bab, da la mamma e dals auters fragliuns è stà zunt grond, cur ch’els han puspè vis lur char Martin e sia famiglia; ma l’allegria è sa midada en paucs dis en tristezza, pertge che Peder è mort andetgamain d’in culp.

Cun consentiment da la mamma e da ses fragliuns ha Martin alura vendì la chasa paterna ed il pauc funs che la famiglia possedeva, ha mess tar quella summa anc in pèr milli francs e fundà cun quest chapital in fond da povers en sia vischnanca, ina da las emprimas fundaziun da quest gener en l’entira regiun. La mamma e ses fragliuns ha el prendì cun el. El na vuleva betg laschar sia chara mamma a chasa suletta e per ses fragliuns pudeva el avair meglier quità sch’els eran tar el. La buna mamma Maria ha bain fatg vess da bandunar pir en ses vegls dis il lieu nativ, il lieu nua ch’ella aveva chattà tantas allegrias e daletgs en ils onns da sia giuventetgna, ma er tantas cruschs e miserias durant blers onns; ma ella pudeva viver cun ses char Martin ed anc avair sut ses egls ses ulteriurs uffants, per ils quals Martin vuleva avair quità da qua d’envi sco in bab. Ultra da quai era creschì entaifer paucs dis en ses intern ina grond’affecziun per la dunna da ses figl, per Ursina, e per ils dus biadis. In pau ina fatalitad eri che la mamma saveva mo rumantsch e saveva uschia sa conversar be pauc cun sia brit, la quala demussava tutta stima e charezza per sia sira.

Martin ha uss anc visità Ulm cun si’entira famiglia ed è vegnì retschet là zunt cordialmain da la famiglia da sia dunna. O tge allegria han ils buns geniturs e la sora gì da puspè vesair lur chara Ursina e tge daletg d’emprender d’enconuscher e benedir ses dus bels uffants! E tge daletg per Ursina da puspè vesair ils ses chars da chasa e la citad nativa! Ils dis èn passads zunt svelt a la famiglia fortunada e pir memia prest è arrivà il di da partenza. Schegea che Ursina aveva zunt buns dis a Bordeaux ed amava anc sco adina ses bun consort, sche ha la partenza or da chasa paterna fatg ad ella questa giada pli mal che avant quatter onns. Ses geniturs eran uss vegls ed ella temeva da betg vesair els pli en questa vita, e quai vuleva rumper ses bun cor. Il cumià da la famiglia d’Ursina è uschia stà zunt dolurus dad omaduas varts, da vart da quels che duevan partir sco er da quels che restavan enavos.

Essend puspè arrivà ventiraivlamain cun la famiglia a Bordeaux, è Martin s’occupà l’emprim temp cun il plazzament da ses fragliuns. Ils trais pitschens, ina mattatscha e dus mattatschs, ha el anc tramess insaquants onns a scola, dus frar ha el pudì plazzar en curt temp en in renumà hotel e la segunda sora ha el salvà tar el. Ses café fluriva adina pli e pli ed el fascheva onn per onn excellentas fatschentas. Suenter insaquants onns ha el alura cumprà da ses benefactur l’edifizi en il qual sa chattava ses café, pertge ch’el era uss zunt ritg. Ma el n’ha betg salvà sia ritgezza mo per sai, el ha er dà a scadin da ses fragliuns ina bella part da quai ch’el aveva spargnà, e quella charezza fraterna al ha purtà mo anc pli gronda benedicziun dal tschiel, la quala giascheva vesaivlamain sin tut sias interpresas ed augmentava la vardad da la sentenzia: ‹Dieu protegia ils ses›.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Il Novellist 1867, nrs. 19–22, p. 289–300, 305–315, 321–334, 337–352.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse