Dı Zıwaney, Dı Kültürey Sewra

Pilanê ma vato; Jew zıwan jew merdım, dı zıwaney dı merdımiyê. Qecê (Domanê) ma yê kı teberdê welatê xü dı gırd benê u wıjanan dı heyat ramenê, dı zi wan biyayena inan him zıwanê marda xü rınd nêzanayenı ra u hım zi welato kı tey heyat ramenê, zıwanê ê welati rınd nêzanayenı ra ravêreno. Dı zıwan biyayenı teniya domanê ma yê kı teberdê welatê xü dı cüwênê inan dı n ê, ê kı welati miyan dı cüwênê inan dı zi esta u xü mısnena. Tabi, domanê ma yê kı teberdê welatê xü dı heyat ramenê, dı zıwan biyayena inan kısta tay qüwet u serdestan ra zaif vıstenı u vinayenda kültür u zıwandê cı, sınıfda dıdını dı vinayena gore zi, bı ürf u edetandê xü ya, bı zıwandê xü ya têmiyan dı cüweyen cı dıha vêsiya.

Domanê ma yê kı teberdê welatê xü dı rê; Qandê kı cemeatê xü ra, kombiyayenandê xü ra, zıwan u kültürdê xü ra duri heyat ken ê, ramenê, zey ma fıkır biyayena inan, gırêdayena inan a bı qüwetı u nêbiyayena hatıratandê inan, xü resnayena cı ya dı zıwanan xeylê zor u zahmeta. Kısta bini ra teberdê welati dı, zehmeteyê tay pêardenı, egitimê (mısnayena) zıwandê xü rê, bı zıwandê xü ya kıtab, malzeme u metarial vinayenı, wexto kı kes bıwazo u zeri bıkero bêters, rehatey u serbesteya qısekerdenı esta. (Kes ray kesi ver nêgêno u zor nêdano kesi)

Tabi dı zıwaney bı rehatey a resnayenêda destkewtenı niya. Qandê destvıstenda cı zahf xebıtıyayenı, gırweynayenı u qandê coy wext abırnayena may u pi u gırdandê cı, xeyret u cefa xerckerdenda cı ya ancax ravêro heyat. (Kes loxme hazır nêkeno u niyano, nêkeno kesi fek)

Peki; Na dı zıwaneya kı bı wastena ma sero vındenê cıciya? Zanaye u Uzmanê kı, dı no merxele dı kar u bar kerdo, dı sınasnayenı u tanımê dı zıwaney seni kerdo u sero cıci vato? Sınasnayenı u tanımdê dı zıwaney ser, zane u uzmanê kı kar kerdo zahfiyê. Ninan ra o kı en sıfte nê meseli sero kendenı kerda u gırweyayo inan ra gorey Leonard Bloomfields'i (1933), dı zıwaney "Native-like control of two or more languages" Yanê, jew insan dıdı yan zi bol zıwanan, zekı sarê wıyayo, sarê ê.

Dı zıwaneya kulturiyo. No zi mekteb dı bı wendana dest fıneyeno. No wasten zi wastenanda burjuvazi yo. No talebê burjuvazi se armancê burjuwazi yê ê seyhet kerdıs, geyrayıs u vinayısı rê xızmet keno. Burjuwazi no talebe xü dı wazeno kı her kes zıwanê kultura ra jew yan zi cend teney bızano. Qandê kı bol zıwan zanayıs vesi kultur sınasnayıs, merdımi dıha bı kultur u zanê keno. Dı zıwaneya binzi esto kı o zi dızıwaneya zümre yê ê eliti yo; no dızıwaney zi bı wendayena serê dergano. No zi teberê welati dı zıwanê bini tım u tım ciyeno zey konferans dayenı u gırwey bini dı kar ardenı ra beno. Qandê kı qecek miyan dê cemeêt xü dı harmonik, bı balans (denge), o kı bawerêy ya cı xü bı xü esto bo, serkewte u baxtiyar bo, gereg bı familye (aile) xü, bı merdımanê xü, wexto kı tepya ameyayana welatê xü dı bı cemeêtê xü yê ê welati dı , qandê kı dayen u gırotena bıramno, gereg qecek cayê kı wuja ra ameyo, koke xü, kameya xü, cici biyayena xü bol wes bızano. Gereg qecek zıwanê maya xü Zazaki bol wes bı zano u bı gırweyno u kültürê xü zi bol wes bısınasno u bızano. Kısta bini ra qandê kı qecek miyande no newe cemeêti dı rawey sıro u serkew; gereg qecek mektebê sıfteyenı dı, ciyê kı waneno bol wes fehm kero, egitimê no rındı ra rawero, karêno wes, mewkiyên do wes xü dest fino, miyand ê cemeêtê newe dı u ê xü dı tesir bıkero, bıvırno ü dıha rınd kero. Qandê qecek her dı (2) cemeti dı tesir kero gerek qecek no dı (2) zıwanı ü kültüri bol rınd bı zano. Nê wextê newe yê dınya dı heme ci yeno vırnayıs, teknoloji dı gamê newey yenê estısı, dınya her roj dıha enternasyonal (beynelminel) beno. Rawer siyayena dınya yê wünasini dı, dı (2) zıwaneya qecekanê ma zi nê seno ina cemetê xü rê bı kero merdımê no bı fayde bo. No dı zıwaney qandê serkewtenı kilidêno bı sêhêr (sihir) niyo. Nêy hetı gerek qecekê ma dersê xü yê bini zi bol rind hadıre kerê ü bıramê ü zıwanê Ingilizi zi bol rınd bımısê. Bı ümümi mektabandê Awrüpa dı mısnayena Ingilizi yê ê moderın bol rındo. Gerek qecekê ma yê teberdê (macırey dı) welatêe dı, no zıwan zi bol wes bımısê ü kar bar bêe yarê. Bı no sekla qecekê ma do zi dı (2) zıwaney ra bıvıciyê ê do bıbê wêhêrê vêsi (bol) zıwaney ü qecekê ma do dınya yê mestı dı hetê sarê xü Zazayan dı xü zey dê Zazaya hiskerê ü wü nı hereket kerê. O cemeêt kı miyan dı rê zeydê ferdê o cemeêtı xü his kero u wuni zi hereket bıkero. Bı no sıkla mabenê nê dı kültüri dı zeyde masıya asnaw kerê Ingilizi ye ina zi ina bı kero enternasyonal ina bıkero hem welataya Dınya. Fına gore Tove Skutnab Kangas; qandê kı qecek bıbo wıherê dızıwani gereg qecek sıfte zıwanê xü wes bımıso zıwanê a bini zi bahdo bımuso. Halbuki, gorey zıwan zaneyê Izlandi Leonore Arnberg eger ma wazenê qecekê ma her dı zıwana dı qısey bıkerê, gereg ma desteg bıdê qeckanê xü ey zi nê her dı zıwanan zi paralell berê. Her cendı qecekê ma mensubê cemeêtı bini yê se zi, fına zi ê do nê cemeêtê newe dı heyatê xü bıramnê, qandê coy zi gerg qecekê ma o zıwani dı serkewtê bê. Qandê ney zi gereg roja kı Homa qec ekı dano, a roj ra merdım destpeykerdana zıwanê may kero. Gereg merdım gosê qeckanê xü bı tarixê, ıstanikê, pehuwateyê, kaye u fıqranayê xü yê sirinara bigiro. Gereg merdım qeckanê xü bıbo sewandê Zazayan, dawetandê Zazayan. Gereg embazê qeckanê ma yê dımıli zi estbê kı qecanê ma bısê, zıwanê xü bıgırweynê.Gereg merdım, qecandê xü rê ferqê mabendê nê dı zıwanan fehm kerdıs do. Qeckand ê xü rê feydê yê dı zıwaney rınd fehmkerdıs bıdo kı; êy zı bızanê qandê cıci ina rê dı zıwaney lazım o. Bı no sıkla merdım seno qeckanê xü serê berz kero. Wa qecekê ma ver dê dızıwaneya xü ra gurur bigirê.

Wexto kı qecek serê sıfteyênı dı dest pê mektebê qecakan kero, o do eyni wextı dest pê no zıwano newe zi bıkero u êy zi bımuso. Qecek tenya mektebê qecakan dı no zıwanê newê nê museno, eyni wext dı medya yê , televizyonê, xezete yê nê newê welati ra zi museno. Bı no sıkla qecek musayen a xü her dı zıwanan dı zi paralell rameno. No paralell biyayen do mekteb dı zi bıramo. Eger mümkün o se gereg may u piyê qecekan qecekane xü her ser berê welat dê xü u ina rê imkanê qısey kerdıse zıwanê xü yê mayi, hezım kerdısê kulturê xü bıdê. Eger eksê ney bıbo se, eger qecek zıwanê xü yê keyi rınd musayo se, zıwan u kulture ê bini ihmal kerdo se, o do dınyay xü dı xü bı xü bahtiyar, wıherê baweri bo, o do bı corsmey xü yê nezdi miyandê harmoni dı cüyêno, laberê miyandê nê cemeêtê newe dı kar u cayê xü yên do rınd nêbo. O do tım u tım marjinal dı bımano. Eger qecek zıwanê xü ye may rınd nê musayo, laberê zıwanê bini u kültürê bini rınd musa-yo se o do o zıwan dı serkewo, belki karê do ciyo rınd bıbo laberê o do rınd nê zanıbo kam o koti ra ameyo, cıci yo. Qandê kı kültürê xü nas nê keno u nê zano, o do xü bê kok, bê kultur bê kamey hisbıkero. No zi qeceki yan zi ferdi seno no, welatê newe dı teberdı ser kewtê bıkero laberê o do dınyayê xü yê hissan dı nê rıhat bo, xü xırab hiskero. Ma mecburiyê qeckandê xü re mıl bıdê, pasti bıwıcyê, o ciyo kı ina bıkero wıherê dı zıwaney bıdê inan. Bı no sıkla qeceki no welatê xü yê newe dı hem "neslendo vini" biyayen ra veco hem zi xü bı xü rê hem zi gurubê xü yê etniki rê hem zi cemeêtê kı ê miyan dı jin kenê êy rê bıkero insanêno bıfaydê. Destegê kı ihtiyacê qeckan esto gereg merdım wexte cı dı bıdo.

Bı no sıkla ked herckena qecekê ma do u ma bı xü zeydê may u pi do bê netice nê mano. Netice kı ma wazenê ma do bı no sıkla bıresê.

Cıme: 1-Tove Skutnab Kangas, Två språklighet 2-Lenore Arnberg, Så blir man två språklig 3-Arja Paulin, Mer än ett modersmål