Algords

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Algords
by Giovannes Mathis


Mia derivanza
[edit]

Mes bab, Hans Mathis, è naschì l’onn 1786 a Crusch (Grüsch), ses lieu da burgais. En la vegliadetgna da quindesch onns è el ì a Cuira tar in dals principals maisters per emprender il mastergn da lainari ed è stà tar quel divers onns.

Il 1811 è el sa stabilì a Schlarigna sco maister. El ha adina gì fitg blera lavur (la stad fin diesch lavurers). El ha fatg la tetgaglia ed il tetg da schlondas da nossa baselgia, construì l’Alp Laret e blers auters bajetgs, tetgaglias, alps, punts etc. en ed ord vischnanca ed en l’entira val. El ha maridà cun 29 onns, e cun 70 onns è el daventà tschorv. El è mort a Crasta en la vegliadetgna da 81 onns.

Mia mamma, Anna Faller (Valer), figlia da Peter Faller da Tavau-Platz e dad Anna Marugg, è naschida a Schlarigna l’onn 1785, è maridada il 1812, ha gì tschintg uffants ed è morta cun 80 onns, il 1865.

Mes tat da vart da la mamma era vegnì a Schlargina l’onn 1778. El è stà blers onns manader dal stab da chavals da sauma da maschel Flurin Marolaun che valeva sco in dals pli bainstants da l’Engiadina. Mes tat gieva mintg’emna cun var 15 chavals da sauma en Vuclina per vin, mintga chaval cun dus barigls. El vegniva or sur il Bernina e gieva da qua sur il Scaletta u il Güglia. El è mort a Crasta, ma jau n’al hai betg enconuschì; jau hai però anc enconuschì mia tatta, Anna Marugg, ch’è morta a Crasta cun 80 onns.

Jau sun naschì ils 7 da zercladur 1824 a Crasta en mia chasa nr. 17 che mes bab aveva cumprà da maschel Gian Nuot Gianzun. Mes fragliuns èn stads:

- Deta (maridada cun Elias Gudinchet da San Murezzan);
- Anna (maridada cun Tomas Haertli dal Partenz);
- Christian (spusà cun Elisa Ragazzi dal Puschlav);
- Peter (mort nubil a Toulon).


Urar
[edit]

Mias pli emprimas regurdientschas èn da las sairas passentadas sin il bratsch da mia mamma e da ses raquints: naschientscha dal Messias, Josef e ses frars sco er autras istorginas.

Cur che sunava il zain da notg ans plazzavan mes fragliuns, jau ed er auters uffants che sa chattavan per cas là tar nus sper la mamma e scadin, in suenter l’auter, scheva dad aut in’uraziun. Savens durava l’urar bain in’ura, pertge ch’ils uffants pli vegls schevan uraziuns fitg lungas. Igl era moda d’urar uschia ensemen la saira en prest mintga chasa nua ch’eran uffants e giuventetgna.

Er avant gentar vegniva ditg en quasi mintga chasa il Babnoss e suenter gentar ina curta uraziun u danovamain il Babnoss.

Segir a tuts, sco a mai, pareva quest mument passentà la saira ensemen, urond dad aut, in mument solen e bel, e franc che blers sa regordan anc uss cun plaschair da quel.


Noss gieus
[edit]

Noss gieus d’enviern eran circa ils medems sco ils gieus e divertiments d’uffants d’ozendi, numnadamain: ir cun scarsola e far battaglias da ballottas.

Savens prendevan nus la schlieusa da barba Dumeng Morel, fermavan davant quella la schlieusa dal furn e partivan alura da sisum il mut da Brattas (essend anc la via veglia) sin las duas schlieusas, tants sco che pudevan star sin quellas, ed arrivavan cun ina sveltezza terribla fin tar il trutg da Crasta.

Ina saira da clerglina cur ch’èn vegnids cun nus er ils giuvens (tranter quels il sar magister D. Morel) cur che nus essan arrivads cun las duas schlieusas tar il ‹Bös-ch larsch› sche cun far la storta èn las schlieusas idas or da via cunter in grond crap. Cun il schlantsch ch’ellas han gì, retegnidas a moda uschè andetga, è l’effect stà terribel. Nus essan vegnids bittads in sur l’auter en la naiv. Nagin n’ha però fatg grond mal, be intginas squassadas e pajadas, e suenter hai dà ina risada generala, pertge che divers eran vegnids bittads in brav toc davent. Las duas schlieusas èn vegnidas distatgadas. Ils giuvens han stratg la gronda puspè fin sisum Brattas. Essend dumengia gievan els en cumpagnia a San Murezzan, e cur ch’els turnavan a chasa chattavan els là la schlieusa semtgada.

Las sairas d’enviern eran ils lieus da reuniun dals mats a Schlargina tar l’Anna Verguth, sper baselgia, ed a Crasta en mia stiva. Là giugavan nus lotto, il gieu da la lieur, crusch u letra e savens ans raquintavan nus istorgias e paraulas. Cur che Bernard Nüss, il chalger, era tar nus a cuser, alura era la stiva directamain fullanada la saira cun uffants. Bernard ans raquintava sias paraulas, tut a lavurond. Er sche nus avevan udì bleras giadas las medemas, sche ans plascheva sia moda da las raquintar talmain che quellas ans parevan adina puspè novas e bellas.

Ina saira che noss Bernard raquintava, sche ha in mat da Crasta lià ina corda vi dal pe da la sutga sin la quala el seseva. Bainbaud è Bernard stà si per ir per insatge. Il mat ha tratg davent plaunsieu la sutga cun la corda e gist cur che Bernard scheva: «Uss as raquint jau quella da la ‹Princessa dal Monte di veder›», vulend puspè seser giu, è el crudà per terra vi cun las chommas en l’aria, per fortuna senza sa far grond mal. Il mat ha anc pudì fugir or da stiva avant che Bernard stettia si, ma è sa pertgirà anc ditg da l’inscunter, bain savens quai ch’al spetgava.

Cur che la naiv era loma, adattada per far ballottas, organisavan nus savens la gievgia suentermezdi «battaglias» ed essend blers esters en nossa scola, sche eran nus blers cumbattants. La battaglia la pli impurtanta ha gì lieu a Provizel-suot. Ils megliers tiradurs eran vegnids repartids sin omaduas varts ed igl era vegnida fixada la distanza che nagin na dastgava surpassar. Nus pli pitschens stevan davos ils ‹gronds› e faschevan ballottas ch’els smatgavan anc ensemen avant che trair. En omadus champs eran pinadas schlieusas cun si satgs per manar davent ils ‹blessads›. La battaglia ha durà vaira ditg. Vers la fin dal grond cumbat èn dus dals ‹pitschens›, ch’avevan gia gì repetidamain per mauns in l’auter, s’approximads adina dapli tirond ballottas, fin ch’els eran arrivads in sper l’auter, han alura tschiffà in l’auter e fatg ina terribla baruffa. Bainbaud als han ils ‹gronds› separà, ma il pli flaivel dals dus, ch’era vegnì bittà da l’auter en la naiv ed aveva survegnì diversas pajadas, steva per terra e bragiva da la ravgia e da la dolur.

L’udind a sbragir, ha Ch. Beeli ch’aveva organisà las schlieusas per manar davent ils ‹blessads› clamà: «Spert, ina schlieusa, in è blessà!» La schlieusa è vegnia manada natiers; ma cur che Ch. cun in auter ha vulì pigliar il blessà per las chommas per l’auzar sin la schlieusa, ha il mattet dà a Ch. ina tala pajada en ina chomma che er Ch. è crudà per terra vi e sa sturscheva da la dolur.

En in’autra battaglia che nus avain gì pli tard sin Seglias e nua che jau tutgava gia tar ils ‹gronds›, è Nicolo Verguth (ch’è stà blers onns pli tard mes ami intim a Toulon) s’avanzà il mument da cumenzar il cumbat intgins pass vers nus (l’inimi) schend a ses cumpogns: «Folget mir nach, habet Sorg von meiner Frau und meine Kinder!», e sbragind quai ha el tratg ina ballotta ch’ha tutgà mia spatla. Dalunga al hai jau prendì en mira e deplorablamain ha mia ballotta tutgà l’egl ed al ha fatg suffrir talmain ch’el n’ha durant trais dis betg pudì ir a scola. Quai m’ha fatg displaschair per dus motivs: sco emprim d’al avair fatg suffrir e sco segund perquai che jau n’hai per lung temp betg pli dastgà ir tar sia mamma (l’onda Anna Verguth) a cumprar tschigulatta, kikeriki, figs, zutgerchandel etc.

Ina battaglia ha er gì lieu sper mia chasa. Lüzzi Stiffler e Pietrino Faller, suenter avair gì a maun ditg in l’auter, èn crudads omadus en la naiv. Lüzzi era sut Pietro e sbragiva malgrà quai da tutta forza: «Victoria! Victoria!» Mai n’hai jau vis Maister Fluri Sprecher e mes bab a rir tant, al udind a sbragir «Victoria!», er sche l’auter al tegneva giu en la naiv.

Noss grond divertiment da stad eran ‹ils alpins›, sco che nus als numnavan. L’emprima alp che nus avain fatg è stà giun Islas, ma suenter è vegnì projectà da Ch. Conradin Beeli (ch’era il capo da Crasta) da far in’alp bler pli gronda. En plirs essan nus ids a la tschertga d’in lieu adattà, e Ch. aveva prendì ina zappa per il fundament. Be sur la punt dad Islas, a sanestra da la senda per ir tar il Lej da Staz, en in bel plaunin sper in grond crap, ha Ch. cumenzà a chavar per far il fundament, ma chavond è bainbaud vegnì si in toc aissa marscha. «Qua è stà sepulì insatgi, quai è l’aissa d’in vaschè», ha sbragì Ch. fugind cun sia zappa e nus suenter el, tuts pli che persvas da quai ch’el ans aveva ditg.

Da là essan nus ids en Arunatsch ch’ozendi è vegnì battegià ‹Rovinatsch›, ed en paucs dis è vegnida fabritgada in’alp cuverta cun aissas da tetg. L’alp pudeva tschiffar var 12 persunas en la tegia d’alp, bler pli pitschen è vegnida fatga ina nua ch’è uss la gronda storta, quasi sper Charnadüras.

L’alp è vegnida chargiada cun segir tschient vatgas da lain, coluradas da tuttas manieras. Igl èn er vegnids tschernids dus chaus d’alp, il zezen, il trosser ed il pitschen.

Paucs dis suenter las mesiras en las alps, è vegnì fixà in di per nossas mesiras e Ch. è sa dà tanta fadia giond tar tuts che noss geniturs (meglier ditg: nossas mammas!) han emplenì noss chanasters cun mitgas, strizlas, ris, salsizs etc. gist sco per las mesiras en las alps.

Igl era stà decis da partir gia la damaun a las tschintg. Tut las mattas e diversas da Schlarigna èn vegnidas er ellas, tgi purtond sadellas plain latg, tgi padellas per il café e per cuschinar. La massera principala ch’ans ha preparà il da mangiar è stada Chatrina Frizzoni (dunna Chatrina Rocco). Sin cumond da Ch. avevan el ed jau prendì nossas buis da lain (cun las qualas sar magister Heinrich ans fascheva far l’exercizi), pertge che da quel temp eri moda ch’ils chatschaders da Schlarigna gievan per il di da las segundas mesiras a chatscha e vegnivan alura savens en las tegias cun muntanellas u magari er cun chamutschs. Tut ils pasts èn vegnids fatgs sco a mesiras e nus avain passentà il di riend, giugond e chantond. Amez la plazza da chauma avain nus fatg in grond fieu, e tranter la sfessa d’in crap avain nus vis ina vipra ch’era sa rudlada en e cun la testa plazzada amez. Vers mezdi èn divers signurs da Schlarigna e maschel Gian Frizzoni da Crasta vegnids ad ans visitar e quai ans ha fatg grond plaschair. E da nossa pitschna alp vesevan nus gist quel di sin la tetgaglia da la chasa (ch’appartegna uss a sar magister Jann) in pignol plain faziels che mes bab aveva regalà als lainaris e miradurs. (Quella chasa era vegnida construida da mes bab per in Pozzi dal Puschlav per diever sco cuntscharia). Givlond e chantond essan nus vegnids a chasa pir la saira tard e Ch. ha fatg tut ses pussaivel per organisar in tramegl anc quella saira, ma be paucs han sautà giun suler dals Stails (uss chasa da Giachem Caviezel).

Dus dis avant che manar a chasa il purment essan nus ids tuts a cleger izuns, giglidras ed ampuaunas ed il di fixà essan nus ids cun divers charrets a manar nà tut. Ils uffants pli pitschens vegnivan suenter mintga charret, purtond bandieras, givlond e clamond: «Eviva la bandiera da l’alp Arunatsch!» Ans fermond davant la chasa da mintga fittadin vegniva uschia parti or la provisiun izuns, giglidras ed ampuaunas.

Quels da Schlarigna avevan lur alp enta Riva d’god, sut Palü Chappé, ma lur alp era pli pitschna e lur mesiras er main impurtantas che las nossas. Anc l’onn 1864 era rasada or crappa (ruinas) al lieu nua ch’era stada l’Alp Arunatsch. Uss paucs che san nua che quest’alp sa chattava, il terren nua ch’ella era è puspè bel verd, tutta crappa svanida e bain blers che l’han construì e ch’eran fittadins da quella ruaussan en terra estra u sin noss bel santeri San Gian.

Noss gieus preferids da stad eran ils tgeiels ed il gieu da stetgel. A tgeiels giugavan nus cur ch’ils giuvens avevan smess da giugar ubain avant ch’els cumenzavan. La plazza era la Cuort Schatt, nua ch’i n’aveva da quel temp anc nagina salaschada. Il gieu da stetgel giugavan nus a Schlarigna sin la plazza da las Hazzas ed a Crasta sin la plazza da las Büsinas (nua che sa chatta uss il palaz da sar Gian Frizzoni), bain chapì adina cun bluztgers da plum. Ir la stad a tschertgar gnieus d’utschels era per nus medemamain in grond plaschair. Quel che chattava ils pli blers era Giachem Caviezel; ma ils ovs ed ils utschellins laschavan nus en ils gnieus, be che nus mussavan in a l’auter ils gnieus.

Ina giada essan nus ids cun G. Caviezel en il guaud a tschertgar gnieus da pitgalains. Nus avevan prendì cun nus ina stgala, stgalper e martè e bainbaud avain nus vis ina planta furada dals pitgalains. Cur ch’ina fora da la planta è stada tagliada largia avunda, è Giachem ì en cun il maun, ma enstagl da pitgalains ha el prendì or dus randurels, da quels nairs cun alas lungas che sgolan la stad cur ch’i fa chaud en trieps, surtut enturn ils clutgers.

In autra giada eran nus medemamain ids cun Giachem e divers auters per tschertgar gnieus, ma andetgamain è vegni in terribel urizi ed essend ch’il sar magister ans aveva ditg che cur ch’i tuna na saja betg prudent da sa metter sut plantas, essan nus tuts currids or dal guaud ed arrivads bagnads tras e tras en il stavel da muvel che sa chattava en fatscha a la punt d’Islas, al pe da Fullun. Il chametg è crudà quel di sper la senda da Crasta che maina al Lej da Staz. Ina planta è vegnida ruinada ed è alura propi er setgada pauc temp pli tard.

Nus gievan er savens a pestgar en il Lej da Staz, nua ch’igl aveva immensas quantitads da plotras e nua ch’ins tschiffava tgunschamain chanasters plains da quellas. A pestgar en l’En ed en il Lej da San Murezzan sun jau ì bler da quel temp ed hai tschiffà blers peschs essend alura blers dapli che uss e bunamain nagins pestgaders. L’atun era permess da metter nassas sur la punt d’Islas e là, unids en plirs, tschiffavan nus cun quellas blers peschs.

In grond divertiment per giuvens e vegls era l’atun d’ir a vesair a trair la rait. Las auas vegnivan ingiantadas dals pli ritgs signurs da Schlarigna e cur ch’ils peschs fregavan, sche faschevani trair la rait: ina saira da las Lammas davent fin tar la punt da Schlarigna e l’autra saira da la punt fin orasum Suotsass. Bleras giadas cuntegneva la rait dapli ch’in rup peschs e quasi mintga saira tschiffavan nus dapli ch’in schierl plain peschs. Il pli grond che jau hai vis a vegnir tschiffà pasava trais glivras, ma pli baud ha barba Dumeng Morel (il tat da mia dunna) tschiffà en la rait in che pasava 22 nodas (però nodas da lez temp). Barba Dumeng, cur che nus mats gievan memia datiers da la rait ch’era tratga or da l’aua, tschiffava in dals peschs ils pli gronds ed ans deva cun quel ina brava schleppa, alura squittava el a sai en bucca il latg dals peschs ed al baveva.

La saira avant che Elias Morel (figl da barba Dumeng) è sa spusà, avain nus er tratg la rait per avair peschs per la nozza. Il barba Dumeng ha envidà a la nozza divers da nus mats ch’eran vegnids a vesair a trair la rait, uschia ch’il di suenter èn arrivads divers che nagin na saveva ch’i eran stads envidads.


Las pli grondas afflicziuns da mi’uffanza
[edit]

In di che mia mamma, mias soras ed autras lavavan vi begl nossa laschiva e mettevan quella a siar en la chasa da las Büsinas (nua che sa chatta uss il palaz da sar G. Frizzoni) sun er jau ì là en chasa, ed entant che mias soras eran si surchombras sun jau ì giu en la curt per tschertgar bluztgers da plum. E cur ch’ellas èn partidas, han ellas serrà la porta crajend che jau saja or da chasa.

Cur che jau sun vegnì si da la curt e sun ma chattà serrà en, sche da la tema ed anguscha hai jau dà tals sbratgs ch’i m’han udì fin tar Maschel Gian (la chasa da mes quinà Teodor) e la fantschella è currida giu en chasa mia a clamar mias soras ch’eran idas a gentar. Fin ch’ellas èn vegnidas hai durà var in quart d’ura, durant il qual jau hai sbragì cuntinuadamain, dond pajadas cunter la porta e ma sturschend sco in verm da la tema.

Dal temp da far fain, essend ils mes ids in avantmezdi tuts a volver, m’aveva mia mamma laschà a chasa per far fieu sut l’avnaun, metter a maisa etc. Jau aveva adina udì a dir ch’ils Talians sajan ferms en duvrar il cuntè. Jau era en cuschina cur che jau hai udì a clamar «Holà!» Quai era ina Lumbarda che vendeva salata etc. Ella m’ha dumandà che jau la dettia in toc paun. Il paun era in pau dir ed jau na vegniva betg da tagliar in toc; vesend ella quai, ha ella prendì or da giaglioffa in da quels cuntels torts ed è vegnida vers mai, segir be per tagliar ella il paun. Ma la vesend a vegnir vers mai cun quest trid cuntè tort en maun, era jau pli che persvas ch’ella veglia ma far dal mal e bittond paun e cuntè vi per il suler, sun jau fugì tant sco che mias forzas m’han lubì giu per la stgala da la curt e da là en via, vi tar maister Fluri Sprecher, danunder che jau hai alura vis la Lumbarda a vegnir or da mia chasa ed ir si per Crasta. Il paun aveva ella prendì cun sai, ma nagut auter! Tge ch’ella ha pensà da ma vesair a bittar il paun e fugir cun quell’anguscha e spavent na sai jau betg!

In suentermezdi ch’ils mes eran puspè tuts davent da chasa, avend jau adina gì gugent la fegliatscha, sun jau ì a cleger in bel dumber en Schlüdatsch. Sch’ellas gustan uschè bain crivas, sche cotgas ston ellas esser anc meglras, hai jau pensà e fatg fieu sin la platta. Jau hai prendì in bel toc paintg culà or dal broc ed al hai mess en ina padella sur il fieu. Jau na ma regord betg pli tge che jau sun ì a tschertgar en stiva, ma cur che jau sun puspè vegnì en cuschina, sche aveva il paintg tschiffà fieu ed igl era ina flomma starmentusa. Pli che persvas che la chasa saja gia tut en flommas, sun jau fugì or da cuschina, gist en quel mument che mia sora è vegnida en d’isch-chasa. Ella ha dalunga stizzà il fieu, ma jau sun fugì e stà fin la saira tard vi Schlarigna, tar mi’onda Maria Faller e dapi lura fin uss na sun jau mai vegnì a savair tge gust ch’ha nossa fegliatscha da chasa brassada en paintg.

Ma la pli gronda fadia ed afflicziun per mai ha gì lieu in firà da Pasca. Gia intgin temp avant Pasca manavan nus davent cun schlieusas la naiv en curtin da maschel G. Frizzoni, per ch’i saja terrain per bittar ils ovs. Quest onn aveva jau survegnì da barba D. Morel sis ovs sco regal, pertge che mintga damaun prendeva jau er sia muaglia, manond nossa sin Botta Sassella. Apaina ch’igl era in pau terrain, rumpevan nus mats si ina senda e mintga di la damaun manavan nus da qua si il muvel che la saira vers las quatter vegniva alura engiu quasi semper sulet.

Glindesdi da Pasca – ch’era per nus, ins po bain dir, il pli bel di da l’entir onn! – dalunga gentà, sun er jau currì sco tuts per ir en il curtin surmenziunà a bittar ils ovs. Cun ils sis ovs che jau aveva survegnì sco regal e quels che m’ha dà mia mamma aveva jau in bel dumber colurads, tuts en in faziel. Ma arrivà davant la chasa da mes barba Giöri Descher (uss chasa Härtli), sun jau glischnà e dà per lung en la lozza sur mes ovs en. Gnanc in n’è restà entir!

Tge che jau hai sentì en mai en quel mument, da ma vesair plain lozza, ma surtut d’avair splattitschà tut mes ovs, na sai jau betg descriver. Singluttond sun jau arrivà tar mia mamma, ella e mia sora m’han lavà da chau fin pe, alura m’ha mia sora accumpagnà fin tar ils auters uffants en curtin. Mes frar Peter m’ha dà dus da ses ovs, auters uffants er intgins, uschia che er quest’afflicziun n’è betg stada da lunga durada.

Gronda fadia m’ha er fatg che l’emprim onn che jau aveva la vegliadetgna per ir a vesair ils terms n’hai jau betg pudì ir, essend malsaun dal virustgel. Ma l’onn suenter essan nus ids da la vart da munt, e fin sin l’alp Laret era Gottlieb (il chalger tudestg che steva a Schlarigna) adina l’emprim. Là vegniva dà a quels che gievan a vesair ils terms in curter latg e Gottlieb ha bavì tant che apaina arrivà sin Muottas el ha stuì sa fermar e n’ha betg pudì cuntinuar il viadi. Sut il Piz Corniglia avain nus vis divers chamutschs ch’èn passads gist sper nus vi.


Ils negoziants da zulprins
[edit]

Pietro Beeli ed jau (el var set mais pli vegl) vegnin ad avair gì var set onns cur che Chasper, il frar da Pietro, e mes frar Peter han furmà il project da fabritgar zulprins.

Da quel temp na devi betg anc ils zulprins cun fosfor, mabain be cun zulper, numnadamain tochins da lain d’ina lunghezza da circa ina quarta e ch’avevan si zulper dad omaduas varts. Cun il battafieu, crap ed estga battevan ins fieu e vi da l’estga s’envidava il zulprin.

La fabrica sa chattava en cuschina dals Beelis, e Pietro ed jau gievan a Schlarigna e Crasta a vender ils zulprins da chasa tar chasa. Ils emprims dis avain nus vendì fitg blers, perquai che tut che rieva dals negoziants e cumprava. Nus gudagnavan vaira blers bluztgers, dals quals Pietro ed jau survegnivan quatter per in a di; ma la medema saira che nus als survegnivan, gievan nus ad als plazzar tar l’onda Anna Verguth u tar il signur landamma Frizzoni per figs, tschigulatta etc. Jau na sai betg dir precis quant ditg che quest’associaziun ha existì, ma dapli che quindesch dis na crai jau betg!


In batten a San Murezzan
[edit]

Cristel Auer, in dretg nev da mes bab e ch’era lavurant tar el, aveva spusà l’Anna, fantschella dals Beelis. Els han surpiglià ina fittanza a San Murezzan. Al batten da lur emprim uffant essan nus stads envidads si là ils frars Beelis, mes frar Peter ed jau. Tant Pietro sco er jau avevan gia lura in brav appetit, ma per quell’occasiun ha Pietro stranglà giuaden ina tala quantitad da flettas e biscutins che cur che nus essan vegnids a chasa ed eran tar il term d’Arunatsch èsi stà absolutamain impussibel d’al far chaminar vinavant. Chasper e mes frar al han stuì purtar da là fin a chasa, ruassond adina puspè, essend el gia corpulent. Cur che sia mamma ans ha vis ad arrivar en questa moda, è ella currida encunter sin la plazza crajend ch’el haja sa fatg mal, ma dalunga che Chasper aveva ditg da tge ch’i sa tractia, ha ella ditg riend: «O, jau hai bain pensà che quai giaja uschia!»


Muments stgirs
[edit]

Jau pudeva avair var 6 u 7 onns cur che mes bab ans ha manà – mia sora, mes dus frars e mai – a Samedan per vesair exposta al pal da la vargugna ina tscherta Nuottina, fantschella tar maschel G.B. Rocco da Schlarigna, ch’aveva engulà or d’in scrign munaida ed argentaria. Ella è vegnida condemnada d’esser exposta e silsuenter bandegiada dal cumin.

Jau crai bunamain ch’igl era il medem onn ch’è sa derasada andetgamain tras l’Engiadina la trista notizia ch’ina povra fantschella aveva privà da la vita ses poppin (illegitim) gist naschì ed ars quel en pigna. Ins l’ha condemnà da vegnir decapitada sut la furtga da Zuoz.

Il di avant l’execuziun, vers saira, è passà giu per l’Engiadina il boier che vegniva da Cuira. Jau al hai vis a passar sin in char cun si ina grond caput cotschen e tegnend cunter sai ina lunga spada. A mai, sco bain segir a tut quels ch’al han vis, ha quai fatg ina grond’impressiun. Il di da l’execuziun hai gì in grond dumber d’aspectaturs ed er pliras persunas da Schlarigna èn idas a Zuoz a vesair il turment da la disfortunada.

La povretta era liada sin ina sutga sper la furtga; suenter avair legì la sentenza ha noss signur landamma G. Frizzun da Schlarigna rut la batgetta ed alura ha gì lieu la terribla execuziun.

Il mument ch’il boier ha auzà la spada, è ina giuvna da 15 onns, che ses bab aveva sfurzà d’ir là, crudada per terra en svaniment ed è suenter stada ditg malsauna.

Quai è stada l’ultima execuziun ch’ha gì lieu en nossa val. Ina trista impressiun ed ins po dir tema ma fascheva la furtga tranter Samedan e Bever, betg lunsch davent da l’ospital odiern, sut la via veglia. Sin ina lunga pitga (circa sco quellas dal telegraf) era ina gronda guglia da fier e sin quella la chavazza da Mattias Volpius, in Tirolais che fascheva il chalger a Puntraschigna e ch’aveva maltractà ina veglia signura Zambail.

Uss èn svanids per adina las furtgas da Zuoz e Samedan sco er ils rintgs da fier fermads vi dal mir per exponer ils delinquents.


Ils chavals si dal Tirol
[edit]

L’emprim ch’è ì da Schlarigna giu la fiera da St. Vit (sper Mals) a cumprar chavals per avair manadira la stad è stà Gisep Beeli ch’era il patrun ed abitava en la chasa en a Sur Punt, uss da M. Giöri Camenisch.

El raquintava che cur ch’el arrivava en il Tirol, nua ch’igl è moda da salidar in l’auter cun dir: «Gelobt sei Christ!» e l’auter respunda: «In Ewigkeit!», a tuts quels ch’el inscuntrava enstagl da «Gelobt sei Christ!» scheva «Giu quest chau trid!» e tuts al respundevan «In Ewigkeit!»

Pli tard gievan giu fitg blers da Schlarigna e d’autras vischnancas a cumprar chavals, tranter quels er mes bab. Blers da quels chavals eran vegls e miserabels, ma custavan er be var trais, quatter marenghins l’in. In onn che varsaquants da Schlarigna eran ids giu St. Vit per chavals, la saira cur che nus crajevan ch’i vegnian, als essan ids encunter, Giach. Caviezel ed jau, siond er noss babs ids a far cumpra.

Nus eran gia passads giu Bever cur ch’igl ha cumenzà a vegnir notg e ni vesend ni udind a vegnir els, essan nus turnads vers chasa, spetgond però anc vaira ditg a Bever tar il fravi Meng. I vegn ad esser stà prest las diesch cur che nus essan passads sper la furtga ch’era tranter Bever e Samedan. Sin la latta da la furtga era alura anc la chavazza da Mattias Volpius. Nus ans avain dà il maun ed essan partids currind fin Samedan, surtut passond sper il foss nua ch’i vegniva ditg ch’ina mamma haja najentà ses uffant gist naschì e suenter sia mort la veseva la notg a tschertgar en il foss. Da Samedan a Schlarigna essan nus danovamain currids ad in currer, nus eran mez morts da la tema e da la stancladad.

Da mesanotg èn arrivads noss babs cun ils chavals. Mes bab aveva cumprà in starmentus chavaglun brin e bainchapì magher sco in’aissa, sco en general tut quels ch’i manavan si.

L’emprima giada che nus al avain mess sut, essan nossa fantschella ed jau ids en il guaud per ina chargia laina. Ma cur che nus essan ids vers chasa e che sper il Lej da Staz al avain laschà pussar, essend para stà disà da trair a pèr, crajend da sa pusar cunter l’auter chaval, è el cun ina giada dà per lung per terra vi. Ni culps da giaischla ni pajadas n’han gidà, impussibel d’al far star si. Per casualitad è passà là Marti Caviezel che gieva medemamain per laina. Quel ans ha gidà a far or las tschintas e trair enavos il char, alura ha el strenschì las foras-nas dal chaval fin che quel n’ha betg pli gì flad ed andetgamain, cun il segl, è il Brün puspè stà en pe.

Dapli ch’ina giada avain nus puspè stuì far uschia durant la stad; quel med per al far star si gidava adina. En tscherts prads en a Surpunt aveva el sbluttà suenter la saiv tut l’erva, talmain grond era el.

Da quel temp gievan ils chavals la notg en il guaud. Il chavaller als manava mintga damaun tar la punt, quels ch’als duvravan gievan ad als prender e la saira als manavan puspè enavos. L’emprim cur ch’ils chavals da St. Vit eran arrivads, gievan nus mats la damaun ad als prender e la saira enavos cun els tar il chavaller. Nus als faschevan ir a galop (quels ch’eran anc abels da far quai), ma essan bainbaud vegnids unfis d’ir a chaval sin quests povers cleppers, maghers sco aissas.

Avend l’atun gronda paina da far giu u vender ils chavals, èsi bainbaud vegnì ord moda d’ir a la fiera da St. Vit.

Barba Dumeng Morel aveva dapi blers onns in chaval: la Morina. Cumbain ch’el la tegneva mal, aveva quella ina forza narra e vegniva messa sut mintga di, surtut la stad, manond barba Dumeng la laina da sort da fitg bleras chasadas ed er autras vitgiras. Cur che barba Dumeng vegniva tard a chasa, enstagl da manar la Morina sin pastgira, la manava el vin Aurunatsch e qua vi la metteva el si ina pitschna brunsina per la chattar pli svelt la damaun. Magari era la Morina, betg vesend la notg il term, ida en ils prads da Brattas e da Stavaretschas.

Vegnind a savair ils signurs vischins che barba Dumeng metteva inqual giada vi là la Morina, sche ina saira ch’els sesevan ensemen tar Antoni Camenisch (uss chasa Canova) han els decidì d’ir ina notg en Arunatsch a prender la Morina, pendrar ella e dar in ferm chasti a barba Dumeng. In ami ha avertì il sar magister Morel da la decisiun ch’era vegnida prendida. Il sar magister, ch’aveva gia giavischà dapli ch’ina giada a ses bab da betg metter pli la Morina la notg en Arunatsch, ha engrazià a l’ami, al segirond che quai na vegnia betg pli a succeder. Ma essend vegnì a savair che Maschel Gian Pitschen Palliopp, fitg rigurus cun ils fulasters, aveva organisà la spediziun, è el sa decidì d’al giugar ina farsa.

La saira ch’el era vegnì avertì che M. Gian Pitschen e plirs auters gievan a las diesch per tschiffar la Morina, ha el clamà P. Beeli e mai cun la stgisa da far ina spassegiada cun el en Arunatsch e per via ans ha el ditg da tge ch’i sa tractava.

Nus essan partids in pau avant las nov, munids cun ina laterna mitta e la brunsina da la Morina ed essan ids vi per il trutg che maina en Arunatsch e che finiva nua ch’è il grond crap sin il chantun da Prò da gnieu. Davos il grond crap essan nus sesids giu ed il sar magister ans ha fatg tschanar cun salsiz e mitga. Bainbaud avain nus udì che la spediziun arrivava ed avant che arrivar tar il trutg ha M. Gian Pitschen envidà ina laterna. Els eran en tschintg.

Nus essan ids orasum il mut, sper Prò da gnieu, e cur che nus vegnivan nà per il trutg, avain nus cumenzà a sclingir la brunsina. «Aha!», ha ditg in dad els, «la chatscha na vegn betg a durar ditg, Morina è orasum il mut.»

Nus avain anc sclingì in mument la brunsina, alura essan nus ids spert giul Plaun Gianet e cur che nus als avain vis ad arrivar cun la laterna orasum il mut, avain nus danovamain sclingì ed essan partids fin sper Charnadüras, sclingind la brunsina cur ch’els eran arrivads a Plaun Gianet. Ed uschia als avain nus fatg currer fin sin Stavaretschas, da là fin giun Brattas e puspè per tut Arunatsch enturn; tuts blastemmond questa bestga infernala e nus riend sco balurds, fin ch’els eran puspè tar il crap gross da Prò da gnieu, circa da mesanotg; nus, sclingind semper vinavant la brunsina, essan ids per la via veglia da Lavinatschas vers Crastas (la via nova è vegnida fatga bler pli tard), faschond uschia crair che la Morina giaja a chasa. La proxima damaun è barba Dumeng, a chaval da la Morina ch’aveva si la brunsina, passà al trot tras Schlarigna per ir fin a Surpunt tar il chavaller.

Giond giu Val per vitgira, ha barba Dumeng manà si ina giada in stupent chaun da chatscha, ma che gieva gugent a chatscha er en las cuschinas ch’el chattava avertas. Tar giunfra Violanta Bataigl, che steva en la chasa Pool sper la baselgia, ina dumengia en damaun che la charn per l’avnaun era pinada sin maisa-cuschina, è il chaun arrivà in mument che nagin n’era d’enturn, e giunfra Violanta, vegnind ord stiva, al ha gist anc vis a mitschar cun la charn or da l’isch-chasa. Pauc pli tard ha barba Dumeng vendì il chaun als stagners.


Maschel Gian Pitschen Palliopp
[edit]

Maschel Gian Pitschen Palliopp era in dals signurs ils pli bainvis en nossa vischnanca e pervi da ses caracter giovial e semper da bun umor aveva el il surnum: ‹L’um da spass›. El n’ha betg maridà (n’avend betg obtegnì il maun d’ina giuvna da Schlarigna ch’el amava) ed abitava cun sia mamma, duonn’Ursina, en sia gronda, bella chasa, uss cun il nr. 46, ch’appartegna a sar Antoni N. Ganzoni.

Per fantschella avevani dapi dapli che trent’onns Grettigna, cun paja annuala, sco usità da quel temp, 16 fin 20 rentschs ed in pèr chalzers. Grettigna fascheva part da la famiglia e cumandava er vaira bler en chasa.

La gronda part da nus mats al envilgiava per divers motivs. Surtut insaquants da nus che gievan sco el a chatscha da stgilats, merls e tiravan perfin sin ils tetgs en vischnanca sin paslers e giazlas, da las qualas, la stad en il guaud e l’enviern en vischnanca, ins veseva vaira bleras. El aveva stupentas flintas da chatscha ed adina dus chauns bain dressads, grazia als quals el tschiffava bleras lieurs ch’igl aveva da quel temp en abundanza, sco er vulps, tais, urblaunas ed auter. En Val Muragl ha el sajettà ina giada in bel chamutsch be cun ballins; essend quel vegnì fitg datiers e tratg il culp en la testa era quel vegnì tschorv.

In trist cas al era succedì in enviern en vischnanca. Tirond qua a Crasta sin ina giazla, è in ballin svià giu en la quaissa d’ina dunna gia attempada, Hermina Stail, ch’era stada intgins onns en Ollanda ed instruiva las giuvnas e mattas en cuser ed autras lavurs. Il ballin ha stuì vegnir allontanà dal docter Steiner, e Hermina ha stuì star vaira ditg en letg. Quella schluppettada ha custà bler a Maschel Gian Pitschen, pajond el il medi ed il temp pers da la blessada. Ma dapli ch’ils custs al han segir displaschì las beffas ch’el ha stuì udir anc vaira ditg a la maisa radunda ed utrò. El aveva er in excellent chaval ch’el tegneva fitg bain.

Ma quai che nus mats al envilgiavan il pli fitg, eran ses utschels.

En la chasina sut la sia e ch’appartegna uss a sar G. Pedermann tegneva el en ina chombra endrizzada aposta in dumber d’utschels da diversas razzas. El aveva mess in pau bostgam en la chombra e tut quai ch’i duvrava per ch’i possian far lur gnieus. O gea!, blers da nus al consideravan l’um il pli fortunà da l’entir mund pervi da quella chombra plaina d’utschels che sgulavan d’ina chaglia a l’autra, faschevan lur gnieus e chantavan ch’igl era in gust d’als udir. Jau hai vis quella chombra be duas giadas, l’ultima aveva el perfin in poleschet. Jau hai tralaschà da raquintar l’istorgia dal poleschet da Giachem Caviezel e Teodor Frizzoni. Els avevan tschiffà in poleschet ed al tegneva en ina chabgia tar Teodor. Ma in bel di ha il poleschet pudì fugir e Teodor è ì a bragint a raquintar la disgrazia a ses bab. Quel al ha ditg: «Betg bragir, mes Teodor, nus vegnin a tschiffar in auter.» «Na, na», ha ditg Teodor, «mai pli na vegnin nus a tschiffar in, pertge che Giachem m’ha ditg ch’i dettia be in en tut il mund!»

Ina damaun ha Maschel Gian Pitschen chattà in tais en stalla ed el ha mazzà cun ina furtga da grascha. Da quel temp avevi tscherts onns vaira blers tais, ma els èn per uschè dir vegnids destruids dals stagners ch’avevan chauns dressads per quella chatscha.

Il grond plaschair da maschel Gian Pitschen era da far raquintar mes barba Giachem Faller (ch’era superstizius) istorgias da snuizis e da strias. Savens la saira a la maisa radunda pajava el inqual zanin u quintin per al far raquintar, faschond finta da crair tut e raquintond er el da temp en temp ina chaussa u l’autra. Ina saira che barba Giachem aveva preschentà divers cas nua ch’eran vegnidas chattadas duas vatgas ed er duas chauras en la medema chadaina, è maschel Gian Pitschen ì bufatg or dad isch, ha prendì en chasa sia ina chadaina vaira largia ch’el aveva danvanz ed è ì en la stalla da barba Giachem. Là ha el rentà ensemen duas chauras cun quella chadaina. Avend il barba Giachem raquintà che cur ch’ins chattia vatgas e chauras rentadas en la medema chadaina, saja be da tagliar giu in’ureglia a l’arment che n’è betg en ses lieu, per che la stria stoppia immediat cumparair, sperava Maschel Gian Pitschen che barba Giachem fetschia uss er il medem. El avess silsuenter pajà a barba Giachem la chaura e tut ils donns. Ma cur che barba Giachem è ì a chasa, eran las chauras gia or da la chadaina, pertge ch’ellas avevan dà tals sbratgs che quels da chasa las avevan udì ed eran vegnids a las srentar.

El fascheva vegnir la saira a star ensemen er auters vegls da Schlargina, adina pajond inqual quintin vin u zanin vinars, a raquintar las istorgias da ramurs, strias e bal da strias ch’els schevan da vesair. Il caluster scheva che cur ch’el gieva a sunar il zain da notg, curt temp avant ch’insatgi moria en vischnanca, veseva el il spiert da quella persuna en il clutger. Ed il guitader raquintava che savens cur ch’el gieva a clamar las uras e ch’igl era clerglina sche veseva el sin in tetg ina stria che filava cun la roda da filar e chantava. Ed er el, curt temp avant ch’i moria insatgi, inscuntrava la notg il ‹Totenvolk›; fitg blers vestgids en nair, cun mantels e chapels, ch’accumpagnavan in vaschè, purtà da quatter vers il santeri.

Ina saira stond da cumpagnia ha maschel G. Pitschen (ch’era fitg furius) gì ina ferma discussiun cun maschel N. Pool ch’era alura anc giuven. D’in pled a l’auter è quai ì uschè lunsch che suenter avair insultà vi e nà al ha maschel G. Pitschen ditg: «Damaun a las otg, sche Vus essas in um, As spetg jau sin la Punt Muragl, e bainchapì cun Vossa pistola.» «Ed in dals dus ha da restar sin la punt!», ha ditg maschel Nicolò.

L’autra damaun, precis a las otg, è maschel Nicolò arrivà tar la Punt Muragl ed ha chattà là maschel Gian Pitschen, armà cun sia pistola. «Qua sun jau sco fixà», ha ditg maschel Nicolò, «e qua è mia pistola che Vus pudais prender sche Vus vulais, quella n’è betg chargiada, ma essend ans cunvegnids che in da nus dus ha da restar sin la punt, sche avend dad ir ad ensolver, sche giavisch jau che Vus stettias qua fin che Vus stimais per bun da vegnir a chasa.» E ditg quai è el partì vers Schlarigna e pauc suenter è er vegnì maschel G. Pitschen.

In cas vaira straordinari al ha fatg perder ses bun umor. El era ì d’atun tard, ch’igl aveva gia naiv, a chatscha a Roseg. Turnond ch’igl era gia stgira notg per la via veglia (che passava da quel temp sper noss santeri San Gian), sche cur ch’el è arrivà sper il santeri, ha el udì andetgamain là en in chant d’almain tschient vuschs ch’ha durà circa in quart d’ura ed uschè bel, armonius e commovent sco ch’el n’aveva mai udì. L’autra damaun ha el fatg il gir enturn l’entir mut San Gian per vesair sch’i n’avess betg fastizs da persunas idas en il santeri a chantar. El n’ha chattà nagins fastizs en la naiv. E dapi quel temp è el daventà trist e melanconic e na sortiva bunamain mai da chasa auter che per ir a pregia.


Las batgarias en chasa mia
[edit]

Las batgarias en chasa mia eran per ils uffants da Crasta ina vaira festa. Il bab envidava quasi tuts a gentar. Las giuvnas da Crasta ed er intginas da Schlarigna s’envidavan sezzas a zappar tar l’onda Anna, uschia che la saira en stiva n’era bunamain betg plaz da sa muventar, e per il pli vegnivan anc ils giuvens a far inqual spass.

Dalunga suenter gentar cumenzavani a zappar, chantond quellas bellas ed agreablas chanzuns rumantschas che ma parevan tant armoniusas e che van uss bainbaud en emblidanza. Apaina che la tretscha nua ch’era stà pendì si l’arment era libra, ans sbalunziavan nus sin quella e suenter, apaina fatgas las griflaunas, gievan nus tar ils parents e vischins a las laschar sagiar. Jau na ma regord mai che la giuventetgna avess zuppà tar nus il bov u la vatga, sco ch’igl era moda da quel temp, pertge che la mamma als giavischava da betg far quai, avend il bab fitg navidas, temend ch’i na vegnian betg a temp cun l’arment.

Ina saira avant nossa batgaria, circa a las nov, è la mamma ida en stalla a dar in tgit ed ha vis per cas che la muaglia era tutta en pe, spaventada, e tuts in cunter l’auter en il fund dal zon. Ella ha guardà cun la glisch en il zon e dà in sbratg da spavent, vesend duas persunas zuppadas en il chantun dal zon. Ma bainbaud è ella revegnida da sia tema, enconuschent che quellas eran dus mats in pau pli vegls che jau: Nicolò Stail (frar da Gian Stail) e Chasper Frizzoni (figl da sar Dumeng, il qual è ì pli tard en las Indias) che nus numnavan Chasprin da l’Anna Melcher, essend el tar quella en dunsaina. Els eran sa zuppads en il zon per engular pli tard nossa vatga. La mamma ha fatg ir tuts dus or da curt als blasmond bravamain, ma apaina ch’ella era puspè en stiva, avain nus udì fracass tar l’isch-chasa; essend che la stgala n’era betg anc là, era sut la porta in’aissa ch’ins pudeva auzar si dadens ed uschia pudevan uffants vegnir facilmain en da porta.

Mes bab è ì dal suler vi, s’approximond plaunsieu a la porta, ed ha vis ch’in vegniva sut la porta en. Quai era Chasprin! Cur ch’el era en quasi mez, al ha il bab tschiffà per ils chavels. Ils sbratgs che quel ha dà sentind a trair per ils chavels n’emblid jau mai pli! Cur che mes bab, senza na dir gnanc in pled, al aveva dà ina buna stratga ed alura pir laschà liber, è Chasprin spert puspè stà sin via. Constatond che quella saira na vulevi betg propi reussir da sa zuppar, èn Nicolò e Chasprin ids a chasa ed han renunzià a l’interpresa.

Ad ina da nossas batgarias (jau vegn ad avair gì 5 ni 6 onns), cur ch’i han prendì or la spletga dal portg, vesend barba Giachem en quella ina strivla pli naira ch’il rest, ha el ditg dalunga: «Qua è ina fossa, i na vegn betg a vargar l’onn ch’i mora insatgi en questa chasa!», essend el bainchapì pli che persvas che quai vegnia a capitar. La profezia m’ha mess en in spavent anguschus, betg temend per mai, ma per mia mamma; quella m’ha bainprest gì confortà, ma schend che barba Giachem haja cret da giuven ensi en chaussas che na sajan betg, e tuts han be ris da la fossa en la spletga.

Nus avevan dapi divers onns in chaunin alv (Bianchin) che tuts avevan fitg gugent. Mia dunna madritscha Uorschla Beeli aveva in chaun nair che essend fitg vegl era daventà tschuf e stgiffus. Ella aveva supplitgà Bernard Nüss da cuppar ses chaun, damai ch’ella n’al vuleva betg dar als stagners ch’al avessan forsa anc tegnì ubain fatg suffrir. Ad ina da nossas batgarias che Bernard era vegnì a gidar il bab, vesend el en suler Morin (ch’el aveva cumond da cuppar) ensemen cun noss Bianchin, ha el prendì in pal; ma dond il culp, enstagl da sturnir Morin, ha el tutgà noss pover Bianchin ed al ha terrà. La povra creatira suffriva terriblamain ed intgins dis pli tard al ha bab stuì sajettar.

Ils dis da batgaria ans lubiva il sar magister da star a chasa, ma cur che nus eran envidads a gentar da batgaria e che suenter quel avevan dad ir a scola, sche stevan nus mal, avevan ina said naira, sien, grev sin il stumi etc.

Ina saira avevan ils giuvens zuppà la vatga da sar magister Morel e nus mats pli gronds eran ids a gidar. La vatga è vegnida manada en la stalla da maschel Nuot Pedermann (mes padrin), essend che er Alexander Pedermann era cun ils giuvens. Ma cur che nus eran arrivads là, n’hani betg laschà ir nus mats en stalla nua che vegliavan ils giuvens, e quai ans ha fatg gronda ravgia. Las batgarias eran da quel temp dis da festa, ma per las masseras er dis da gronds strapatschs unids cun bler cust, uschia ch’ins chapescha ch’ins las fa ozendi tar ils mazlers.


La scola
[edit]

Tenor mias emprimas regurdientschas, dal 1829, deva il signur reverenda Mat. Heinrich scola a Schlarigna en stiva sura da la chasa Cloetta ch’era da lez temp la chasa-pravenda. A Crasta era sar Dumeng Morel magister. En sia chasa, en stiva pitschna, essan nus ids il 1831 a scola tar el, ils uffants pli pitschens da Crasta sco er var diesch scolars da San Murezzan, var 25 en tut.

En la stiva pitschna, sper la maisa, era anc la gronda maisa da batgaria, ed enturn quella sesevan nus in sper l’auter da strusch pudair sa mover. Ils pli giuvens gievan en stiva da l’abitaziun tar la mamma dal sar magister a dir si la lezia.

Ils chastis eran: Stender or la detta, sin la quala nus survegnivan tut tenor il surpassament dapli u damain culps cun la lingera. Alura «il banc da la vargugna» nua ch’il scolar che na saveva betg sia lezia u per auter motiv aveva da sa tschentar sut in grond purtret che represchentava in asen. E la sonda saira sortind da scola, sch’in dals scolars aveva durant l’emna merità savens il chasti, vegniva quel lià sin ina schlieusa e suenter al avair fermà si dies il purtret da l’asen vegniva el tratg dals auters per vischnanca enturn, imitond quels ch’al manavan il chant sonor dal signur ureglia lunga.

Tut tenor il cumportament dal scolar durant l’emna dissegnava il sar magister en in cudeschin che nus purtavan a noss geniturs: ina staila cotschna per bun cumportament, ina staila naira per cumportament variabel, ina scua naira sco segn da nausch cumportament.

Jau na ma regord betg pli, schebain er jau sun stà tschentà sut il purtret, ma gia l’onn 1832 ma parevi d’avair da memia spiert per frequentar la scola be a Crasta ed hai er jau vulì ir a scola a Schlarigna. Magister era là da quel temp sar Gilli Heinrich. En la pitschna stiva, abitada uss da sar reverenda Gaudenz e famiglia, eran nus var 40 scolars. Ma bainbaud èn vegnidas fatgas las duas stivas da scola sin il plaun sura da la chasa-pravenda actuala.

Jau n’era betg gist in bun scolar, avend pauca veglia d’emprender e na giond betg gugent a scola. Tuttina emprendeva jau tgunsch ed hai adina pudì esser en la classa da quels da mia vegliadetgna.

Noss emprim cudesch da scola era la ‹Tevletta›, silsuenter il ‹Kinderfreund› che nus translatavan en rumantsch, alura suandava il cudesch rumantsch che nus translatavan en tudestg. Pli tard avevan nus ‹Buffon›, translaziun en tudestg, alura l’istorgia greca en talian che nus translatavan en tudestg ed a la fin ‹Paul et Virginie› en franzos che nus translatavan en tudestg. Per quints avevan nus ‹Tester› e per il chant ‹Naegeli› ed ils cudeschs da Schlarigna.

Il sar magister Gilli Heinrich è stà quel ch’ha dà il schlantsch a las scolas da l’Engiadin’Ota. El era in um da grond talent ed aveva passentà divers onns a la Scola chantunala, nua ch’al è pli tard vegnida offerta ina plazza sco professer ch’el n’ha betg acceptà. Da tuttas vischnancas vegnivan uffants a scola a Schlarigna, er da la Bregaglai, Puschlav e d’Engiadina Bassa. Ins po bain dir ch’el sa deva in’immensa fadia en sia vocaziun, ma segir er nagin magister che na vegniva respectà ed amà da ses scolars dapli ch’il sar magister Heinrich. Quai è stà il motiv che cur che nus eran uffants en vischnanca na vegniva fatg naginas furbarias e fatg donn a nagin.

La gievgia avantmezdi ans raquintava il sar magister quasi adina inqual bella istorgia, bainduras cur ch’igl era terrain ans manond a spass. Sin Bottels ans ha el raquintà ina gievgia l’istorgia da ‹Rosa von Tannenburg›. Il medem suentermezdi è vegnì decis da Chasp. Beeli, François Vicedomini e plirs auters d’organisar per la gievgia suenter ina represchentaziun teatrala e quai gist: ‹Rosa von Tannenburg›.

Durant l’entira emna èn vegnidas fatgas preparativas per quella e tschertgà il lieu il pli adattà. Il chastè da Tannenburg è vegnì tschernì en la lautga da la chasa Stökli, nua ch’era da quel temp ina stgala da crap (là abitava alura giunfra Ursina Pulin).

Il chastè, nua ch’il cont da Tannenburg è vegnì manà en praschun e nua che sia figlia Rosa, sa dond per fantschella, ha pudì s’introducir ed avair uschia tgira da ses bab, è vegnì tschernì en il chantun davos la baselgia da Crasta. N’avend nagina da las mattas pudì sa resolver da surpigliar la rolla da Rosa, è Chasper Beeli sa decidì da la represchentar.

Ed il di fixà ha la represchentaziun er gì lieu. Las mattas eran vegnidas tuttas. Ellas e nus mats pli pitschens eran ils aspectaturs, ma nus stuevan ir suenter ils acturs che sa spustavan d’in lieu a l’auter. Tut ensemen ans pareva insatge grondius e bel.

Quai vegn ad esser stà l’onn 1832 e probabel l’emprima represchentaziun teatrala sut tschiel avert ch’ha gì lieu en Engiadina (?). Jau crai bunamain ch’i saja stà il medem onn ch’ils medems organisaturs da la represchentaziun han cumenzà a scriver ina gasetta entitulada ‹Giasetta da Schlarigna›, quella girava da chasa tar chasa nua ch’eran uffants che frequentavan la scola.

Jau ma regord fitg bain d’avair legì en mia chasa in numer da quella gasetta, nua che vegniva raquintada la spassegiada da trais mats da Schlarigna ch’èn vegnids ina saira a Crasta e ch’in dad els, vesend insatge alv sin in post, ha gì tema ed è fugì vers chasa. Er tractava ella da las colliaziuns sutterranas supponidas tranter ils vegls chastels en Engiadina e d’ina baruffa tranter Talians e Tudestgs a San Murezzan in di da Dumengia bella.

Quella gasettina è probablamain stada l’emprima en Engiadina.

Ina gievgia essan nus partids plirs armads d’in zappun, palas etc. per las ruinas dal chastè Muraigl ch’eran circa amez ils emprims prads da Belvaira, a dretga da la via per ir en Roseg. Là eran da quel temp anc gronds tocs da mir crudads dal chastè e quatter da quels furmavan anc ina spezia da chombra amez la quala era in’immensa platta da crap da guaud. Quella avevan nus decidì da prender davent, segirs da chattar là sut ina stgala manond en il grond tschaler; ma tut noss sforzs per la pigliar davent èn stads invans, i n’ans è stà nunpussaivel da la muventar. Probabel èsi che quels ch’han destruì cumplettamain la bella ruina dal chastè vegnan er ad avair prendì la gronda platta e tut vegn ad avair servì a construir in u l’auter edifizi a Puntraschigna.

Ma igl è bain displaschaivel che la ruina d’in chastè antic, situada en in dals lieus ils pli romantics da nossa val, è vegnida destruida aposta per engrondir per inqual tschuncaisma il prà d’in particular. Segir che chavond ins chattass anc il fundament dal chastè Muragl e tgisà, forsa er inqual plaun sutterran?

Da quel temp durava la scola nov mais, vul dir er l’entir mais da zercladur. Il sar magister ans fascheva medemamain far exercizis cun schluppets da lain ch’eran vegnids fatgs aposta per quai. Er divers gieus cun la corda e cursas ch’ans divertivan fitg. Ina primavaira ha noss sar magister stuì ir a Thun per var sis emnas, siond el chapitani. Durant quel temp ha ses frar sar Niccolò da scola e cur ch’era arrivà il temp ch’il sar magister aveva da returnar, al essan nus ids tuts encunter fin a la Punt, bainchapì manads dals signurs da Schlarigna en char! Nus scolars, essend il sar magister betg anc arrivà a La Punt, al essan ids encunter cun sar Niccolò fin tar las alps sin l’Alvra. Nus essan ids en ina tegia d’ina da las alps che n’eran betg anc chargiadas (essend quai circa stà vers mez matg) ed avain fatg in bun fieu. Nus essan stads a spetgar il sar magister fin vers las trais, ma vesend ch’el na vegniva betg, ha sar Nicolà scrit grond cun il rispli: «Nus essan stads fin qua per t’inscuntrar. Tes frar e tut ils scolars.» In toc lain vaira lung è vegnì fendì in pau d’ina vart, il cedel fermà lien ed il fist mess dretgsi en la naiv sper la via.

Returnond a La Punt, pauc sur la fuschina, avant che arrivar en vischnanca, aveva il fravi enguttà in fier-chaval vi d’in toc lain sepulì en la terra. Blers esters che passavan là, crajend da chattar in fier-chaval, sa sgobavan per al prender si, ma stuevan realisar ch’ins als aveva prendì per il nas, essend il fier enguttà vi dal lain. Vegnind giu da la muntogna han Flurin Cadisch ed auters dals gronds prendì ina latta da prà, han passà ina vart da quella en il fier-chaval ed auzond si la latta en plirs, l’han els bainbaud gì stratg or.

Suenter ina buna marenda, pajada dals signurs da Schlarigna, essan nus returnads a chasa e var trais uras suenter (gia da notg) è er arrivà sar magister Heinrich, il qual aveva davaira chattà il scrit laschà sin l’Alvra.

Cun ils scolars pli gronds ha er il sar magister fatg dus viadis, dals quals jau n’hai però betg prendì part, essend memia pitschen. L’emprim viadi ha manà a Ftan nua ch’era da quel temp ina fitg buna scola. Il segund viadi a Cuira. Mintga scolar aveva ses num: Napoleon, Blücher, Wellington, Il grond Sultan, Schiller e blers nums er or da Milli ed ina notg. Mes num era ‹Camaralsaman› e quel da Lüzzi Stiffler ‹Conte Pino›. Ils nums ans deva quasi tuts Chasper Beeli. In di che Lüzzi n’aveva betg savì la lezia, al ha il sar magister ditg tut grit:

«Ma a la fin, tgi pensas che ti sajas, per l’amur da Dieu?»

«Jau sun il Conte Pino», ha ditg Lüzzi surriend.

«Ti es il Porco Spino», ha respundì il sar magister che saveva che tuts avevan in surnum.

Il sar magister ans aveva exercità fitg bain er en chant, l’enviern vegnivan nus ensemen duas giadas l’emna (be ils mats). Nus avevan furmà per uschè dir in cor viril e chantavan fitg bain cun agid dal sar magister. Ina primavaira essan nus ids las dumengias suentermezdi en pliras vischnancas a chantar cun il sar magister, bainchapì en baselgia, e noss chant plascheva, essend inqual buna vusch, surtut Pietro Beeli ch’aveva in’excellenta vusch da tenor.

Ina giada, essend stads a chantar a Bever, returnond a chasa avain nus chattà ils mats da Samedan ch’ans spetgavan or a Suotsass per ans dar battaglia, essend guerra declerada tranter els e nus. Il sar magister era restà a Bever tar Bovelin l’apotecher, nua ch’era il café. La baruffa è stada vaira seriusa, jau m’era laschà en cun in Pulin da Samedan. N’essend betg anc la via nova, essan nus rudlads tuts dus giu dal mut da pastg sper l’En e cur che nus eran bain bletschs tuts dus, ans essan nus separads. Bainbaud han quels da Samedan stuì batter la retirada, essend lez onn blers scolars pli gronds d’autras vischnancas a scola a Schlarigna, tranter quels Lüzzi Lum, Gian Danz, Giovannoni da Savraun, Gian P. Lum e blers auters.

Ma la guerra ha anc cuntinuà ditg suenter, privlusa surtut per nus da Schlargina ch’avevan dad ir savens a Samedan per cumprar rauba tar il «Tus» (Tosio) ch’era da quel temp per uschè dir il sulet negoziant en tuts geners en Engiadina. Ultra dals chauns fitg numerus e gronds che siglivan en las chommas dals passants, vegnivan nus mats savens assaglids ed ingiurads da divers mats da Samedan cur che nus passavan sulets u be in pèr, fin ch’igl è vegnì purtà plant a noss sar magister e che quel ha purtà plant a Samedan.

In di durant che nus eran a scola è vegnì a Schlarigna il sar magister Squeder ed è vegnì declerà a tut ils scolars da las duas vischnancas che quel che mulestia in auter u tschertgia baruffa vegnia punì severamain e stgatschà da la scola. Ed uschia è vegnì mess fin a quella terribla guerra.

Ina primavaira avevan divers mats (tranter quels er Chasprin da l’Anna Melcher) drizzà guttas e gievan suenter las mattas furond ad ellas il dies, la bratscha, ils mauns etc. Ina fora da gutta che Chasprin aveva fatg ad Uorschla Caviezel en il cundun l’aveva blessà il gnerv ed igl ha mancà pauc ch’il bratsch stoppia vegnir taglià giu. Per fortuna è ella guarida, è però stada ditg senza pudair vegnir a scola. Natiralmain ha quai dà ina terribla reprimanda dal sar magister e las guttas èn vegnidas messas da la vart.

Ina mesemna suentermezdi che tuts eran gia entrads en scola, è arrivada l’Anna Melcher che steva en la chasa da scola ed aveva Chasprin tar ella en dunsaina.

«Oz na vul el betg ir a scola», ha ditg l’Anna, «el di ch’i saja gievgia, el è qua giu en iert ed jau n’arriv betg d’al far vegnir si.»

Il sar magister è ì giu en iert, ma er ad el, ni cun las bunas ni cun las malas, n’èsi betg reussì d’al dumagnar viaden.

Il di suenter, la gievgia, che tuts gievan il suentermezdi a giugar a stetg (ch’era ses gieu preferì) è Chasprin vegnì serrà en stiva, ma ha dà tals culps cun la testa cunter la paraid ch’il di suenter aveva el anc las bottas. El emprendeva tut fitg facil, surtut per quints era el in dals pli avanzads, ma gia cun 13–14 onns, avend legì blers romans, era el s’inamurà en sia cusrina, ed alura na sa deva el betg pli fadia d’emprender. Igl è stà el ch’è stà pli tard crai jau per in per dis ›guvernatur da Livorno› ma ha stuì fugir per betg laschar la pel.

Uras da religiun n’avain nus betg gì uschè ditg Mathias Heinrich, che m’ha battegià, è stà preditgant. Nus gievan be a catechissem il suentermezdi en baselgia. Avant che ir ans radunavan nus en chasa-pravenda en il suler e là ans fascheva el dir si scadin nossa dumonda or dal catechissem vegl, suenter schevan nus puspè la medema en baselgia. Jau pens ch’il signur reverenda haja gì var 80 onns ch’el è mort. Nus scolars eran tuts ids a pregia da mesemna (durant il temp da passiun), andetgamain n’ha il preditgant betg discurrì pli ed è crudà enavos cunter la paraid da la scantschala. La Sidonia Wolf (mamma da Gian Wolf) ed Anna Cadisch (sora da Chasper) èn curridas sin scantschala ed al han pudì sustegnair, alura è el vegnì purtà dad umens a chasa ed è mort paucs dis pli tard. El è stà, crai jau, l’ultim preditgant ch’è vegnì sepulì en baselgia, sco ch’igl era usità antruras. Il signur reverenda Giachem Heinrich, ses figl, ch’era lura pravenda da Fläsch, al ha remplazzà. Quel ans deva uras da religiun en scola, el era in bun predicatur, in um amà e respectà da tuts, però fitg exact e sever cur ch’el vegniva ad ans dar uras da religiun sco er per l’instrucziun da communiun. El èsi er stà che m’ha confirmà. Jau era il sulet da Schlarigna ch’è vegnì confirmà lezza giada, per Tschuncaisma dal 1839.

Cun mai èn vegnids confirmads: Antoni Giovannoni, Maria e Barbla Maurizio (tuts trais da Savraun), Dumeng Perli da Lavin ed Annetta Silvester da La Punt ch’eran tuts a scola a Schlarigna. En bleras chasas privatas eran en pensiun scolars d’autras vischnancas d’Engiadina, Puschlav, Bregaglia etc., ma ils blers eran tar il sar magister Heinrich.


La festa da la Lia a Tavau
[edit]

Ils 5 da zercladur 1836 essan nus partids tut ils scolars cun noss sar magister Heinrich vers Tavau, nua ch’il di suenter vegniva celebrada la festa da la Lia (che vegn celebrada mintga 100 onns). Nus essan passads sur il S-chaletta, cun nus eran fitg blers Bregagliots, Puschlavins e surtut Engiadinais.

Arrivads a Tavau Platz sun jau ì tar las cusrinas da mia mamma (famiglia Faller) che m’avevan envidà tar ellas. Ma cur ch’ellas m’han ditg da betg avair pli letgs disponibels, sche cun Cristian Dönier da Tavau (ch’era scolar a Schlarigna), sun jau ì a Frauenkirch tar ses avugà, signur ammann Ambühl.

Ils da Cuira e conturns èn vegnids a Tavau da la vart dal Scanvetg. Els eran segir dapli che milli en divers costums antics, represchentond Gugielm Tell ed auters sco er da noss eroxs grischuns. Tamburs e flautas eran las musicas, ed igl aveva er bleras bandieras. Dönier ed jau essan partids da Frauenkirch cun els ed i ma pareva ch’il cor giess permez d’allegria.

Jau hai vis pli tard en l’ester bleras festas pli grondiusas e pli bellas che la festa da Tavau, ma da naginas na m’è restada ina regurdientscha uschè plaschaivla e che jau na vegn mai ad emblidar.

Tras intervenziun da signur Ambühl avain nus er pudì sagiar il vin da tschient onns che vegn conservà d’ina festa a l’autra en ils tschalers da la chasa-cumin a Tavau Platz. Cun blers Engiadinais essan nus puspè turnads a chasa, passond sur il S-chaletta. Cun nus era er Gian Marchet Colani ch’aveva gì per premi al grond tir a noda da la festa ina nursa tut cuverta da flurs e bindels.

Da quel temp eran a Tavau ritgs e povers, umens e dunnas vestgids en grisch, betg blau, cun rauba da chasa, ponn filà e tessì da las dunnas. En mintga stiva era il taler per taisser e saja tar signur Ambühl sco er tar las cusrinas da mia mamma a Tavau Platz ed en autras chasas avevani anc las chabgias da giaglinas en la stiva da l’abitaziun.

Circa 60 onns suenter sun jau puspè ì a Tavau. Tge midada dapi l’onn 1836! Nagins talers pli, naginas giaglinas en stiva! Naginas chasettas mez da mir e mez da lain pli! Nagina glieud pli vestgida cun rauba da chasa!

Dapertut hotels grondius, negozis elegants, tualettas e luxus sco en las citads grondas, insumma Tavau pon ins uss dir in vair ‹paradis modern›. Ma per mai il vair Tavau, quel da mia pli dultscha algordanza, è il Tavau da l’onn 1836 e sia festa, cun la chasetta da las cusrinas da mia mamma (nua ch’èn naschids il non ed il bab da mia mamma) e la chasa da signur amman Ambühl, nua che jau sun vegnì retschet ed alloschà durant trais dis sco sche jau fiss in stretg parent.


Mes bab e Gian Marchet Colani
[edit]

Mes bab era fitg bun cun nus, mai ch’el n’ans avess dà fridas; er aveva el quasi in memia bun cor per ils povers ed als avess dà tut quai ch’el aveva. El era in um fitg activ e lavurus en ses mastergn e tegneva semper blers lavurants; ma per il pli fascheva el accords che n’al rendevan betg bler: sia veritabla passiun, la chatscha, al fascheva perder bler temp, ed ils lavurants restads sulets suffriva la lavur. Da quel temp era la chatscha averta trais fin quatter mais ed el gieva fitg savens, ma avend nauschas armas, fallava el blers chamutschs; var 12 fin 15 chamutschs mazzava el tuttina mintg’onn, quai che durant ils bundant 40 onns ch’el è ì a chatscha en Engiadina ha dà in bel triep! Ils pli blers ha el sajettà sin la salina sur la Val Saluver. Cur che jau era mattatsch sun jau ì diversas giadas cun el a chatscha.

In emprim di che la chatscha era averta e che jau era ì cun el, avain nus vis sur il vadretg da Val Bever in triep da 54 chamutschs. Cur che quels èn ids vers las quatter sin ina blais a pascular, ha mes bab pudì vegnir fitg bain a tir ed ha mazzà cun in culp duas giuvnas chauras. Ils chamutschs èn siglids tuts ensemen en in triep, in mument indecis da tge vart fugir. Jau aveva er in pitschen vegl schluppet cun serradira a crap ed hai dumandà da ma laschar trair en amez il triep, ma il bab na m’ha betg laschà, schend che nus als vegnian a chattar puspè damaun. Il bab ha prendì si dies ils dus chamutschs (suenter avair prendì or il dadens), jau ils dus schluppets e la bulscha ed essan ids a durmir en l’alp da Bever, nua ch’eran anc set ulteriurs chatschaders. Il bab ha dà insatge al nurser bergamasc che vegniva dus dis pli tard cun ses asen a Bever, per ch’el ans portia ils dus chamutschs fin tar nus.

Il di suenter, turnond si per passar nà en la Val Saluver, avain nus chattà ils chamutschs orasum il spitg ed il bab ha tratg sin ina gronda chaura ch’el ha mazzà, ma l’ha survegnì pir dus dis suenter, essend restada sin in cron. Giachem, che nus numnavan ‹da la muaglia›, è vegnì laschà giu cun ina tretscha per la prender; l’ansiel era anc sper la chaura ed è fugì cur ch’è arrivà il paster.

Ina giada che mes bab era ì a chatscha sin l’Alp Languard ha el, guardond cun il spievel, vis a distanza d’intgins tirs da schluppet Gian Marchet Colani e ses famegl che faschevan marenda. Il bab è alura ì tar els, ma Gian Marchet al ha ditg ch’el na veglia betg che mes bab giaja a chatscha da questas varts. «Vus giais er a chatscha da nossa vart», ha ditg il bab, «ed er jau vom a chatscha sco Vus nua ch’i ma plascha. Sche jau avess vulì As far dal mal, sche avess jau gì bleras giadas la chaschun ed oz dapli che mai!»

Sin quai al ha Gian Marchet ditg da far marenda cun el e silsuenter èn els adina stads buns cumpogns da chatscha ed han er partì diversas giadas la chatscha ensemen. Ina giada en Roseg ch’els eran sa chattads en trais, Gian Marchet, Maister Peter Aleman e mes bab, sche essan Maria B. Aleman ed jau ids suenter a Puntraschigna a prender la part da la charn e da la pel dals dus chamutschs ch’i avevan schluppettà. L’emprima giada che jau hai vis Gian Marchet è stà tar Ant. Camenisch, l’ustier; el era arrivà cun chargià sin in char in tschierv ch’el aveva sajettà na sai betg nua, e nus uffants eran tuts ids a guardar.

Mes bab schluppettava er bleras muntanellas, surtut en Roseg. Là era el in onn cun dus famegls per far il tetg nov da l’emprima alp ed in di m’ha el manà en cun el. El m’ha plazzà per spetgar las muntanellas, qua hai jau tratg sin ina e l’hai fallà; laschond encrescher per la mamma, sun jau turnà anora gia l’auter di. Cur che inqual temp suenter avair finì quella lavur en Roseg, il bab è ì ad incassar ses dabun tar il figl dal vicari Planta, ch’era il chau d’alp, ha quel ditg d’al avair pajà ed il bab n’ha mai survegnì sia munaida. Quai al è ì fitg a cor ed el avess pudì far process, ma insatgi al ha scusseglià da far quai. El aveva semper speranza ch’il Planta vesess en ses sbagl, quai che n’è mai capità.

Il 1831 ni 1832, crai jau, era rutta ora la malsogna dal muvel numnada la ‹pulmunera›. En bleras stallas è pirì tut il muvel. Tant Schlarigna sco er Puntraschigna avevan mess guardias e surveglianza rigurusa per che na passia betg muaglia, launa, charn ed auter ch’avess pudì transmetter la malsogna sin il muvel local.

Quel onn vers la fin da november (essend la chatscha averta fin a Bumaun), ha mes bab schluppettà dus tarments bucs-chamutschs, be sur la resgia da Puntraschigna. Essend en la chasa a Surpunt guardias di e notg, per survegliar ch’i na vegnia nagut nà da Samedan, ha il bab emprestà a Puntraschigna ina schlieusa ed ha manà sin quellas ils chamutschs fin sut San Gian. Damai ch’igl era gia notg, als ha el alura purtà in suenter l’auter tar nus en chasa, giu en il tschaler d’arvieut. Il di suenter als ha el scurtgà, ensalà la charn e fimentà quella; nus mangiavan savens charn da chamutsch fimentada, quella era excellenta!

Quel medem onn era arrivà en da Tavau per maschel Gian Palliopp la batgaria d’in portg gia mazzà e sbluttà, sco che bain blers faschevan da quel temp. Impussibel da far passar il portg a Schlarigna, essend sisum la vischnanca las guardias che controllavan mintga schlieusa u schlitta e mintga pachet! La via nova n’era betg anc fatga e la veglia arrivava sisum Schlarigna, sin la plazza da Chasper Cadisch.

Ina saira, cun in ami, è maschel Gian Pitschen ì cun la schlitta vi Samedan, ha fermà il portg dretg si sin la cua da la schlitta, al ha tratg en pantoflas, in grond caput, in chapè ed ina scharpa; talmain bain vestgì ch’il portg pareva in preditgant.

Arrivads sisum Schlarigna, èn las guardias vegnidas a far l’inspecziun, han fatg vegnir giu da la schlitta maschel Gian Pitschen e ses cumpogn, han guardà ch’i na saja nagut privlus en la chascha, salidà cun tutta maniera il signur cun il chapè e laschà passar senz’auter ils dus amis ed il portg.

Pir cur che la malsogna è stada passada, sche ha maschel Gian Pitschen raquintà il spass, ed ina da las guardias ha rapportà che tschella haja ditg: «Quel signur tschentà sin la cua da la schlitta n’è betg sa muventà, quel durmiva stagn e bain senza stuair schelar, essend enzuglià talmain cun caput e scharpa ch’ins na veseva gnanc il nas!»

Jau crai ch’igl era l’onn 1830 che mes bab, essend ì a chatscha tard l’atun, sin il munt da la bescha da Samedan è vegnì purtà andetgamain d’ina gronda lavina surengiu ils bots da grip fin tar la chaltgera veglia. Igl è stà in vair miracul ch’el è restà suravi ed anc viv! In famegl da Samedan che manava grascha da quellas varts al ha vis ed al ha manà tar nus a chasa en la bena. El aveva ina ferma ferida vi dal chau ed il bratsch ed aveva pers immensamain sang.

Ins po s’imaginar l’anguscha da nus tuts, al vesend ad arrivar en quel stadi. Dalunga è vegnì clamà il docter Wettstein da Samedan ch’ha lià si las plajas. El ha stuì star en letg dapli ch’in mais e scheva da mai pli vulair prender schluppet per ir a chatscha, ma suenter esser stà guarì è el ì gist sco antruras!

Pir vers la fin da zercladur da l’onn proxim avain nus chattà il schluppet en la lavina. Ah! Quantas temas, anguschas e quitads ha gì mia buna mamma per el, cur ch’el steva davent a chatscha, fin 3–4 dis senza turnar, durment be davos in cron u en ina chamona da nursers bergamascs.

«Per l’amur da Dieu, chars figls», ans scheva ella adina, «be n’ans surdai betg a quella terribla passiun da la chatscha!»

Ina giada èn Andrea Sprecher e mes frar Peter, ch’eran be anc mattatschs, ids a chatscha cun il bab; el als ha postà en in lieu als schend da star attents, ch’el giaja a far in gir per vegnir a tir dals chamutschs e che indubitablamain quels vegnian alura a passar pauc pli tard datiers dad els.

Ma giugond e forsa stanchels, èn ils dus mattatschs sa durmentads ed èn vegnids dasdads dals chamutschs che passavan gist sper els vi.

Mes bab giavischava adina d’inscuntrar in urs ed è ì suenter fastizs dad in en Val Bever, ma senza al vesair. El schluppettava tais, fiergnas, lieurs e surtut vulps; per questas metteva el d’enviern estga en Schlüdatsch e tirava alura or dal clavà. El aveva er mess ina gronda chascha vi trutg da Blais, cun ina pitschna fanestra per trair, ed en quella spetgava el sin las vulps. Sin Val Mulinas aveva el plinavant ina chamona per spetgar la vulp e la saira sut in ponn da fain gievan nus tuts dus ensemen tar la chascha ubain la chamona ed alura returnava jau sulet sut il ponn, per che las vulps vesian. Quai m’hani raquintà che vegnia fatg en blers lieus per engianar las vulps. El saveva pellitschar fitg bain las pels che sa vendevan bain da quel temp, pervi dals gronds mongins ch’ins purtava. Duas ludras ha el er schluppettà ed ina (la pli bella) ha el ferì giu Spuondas, ma in auter chatschader che l’ha chattà pli tard ha ditg da l’avair mazzà.

El tschiffava er fitg blers peschs cun nassas ch’el fascheva sez. In atun ha sar Antoni Pozzi, ch’aveva la cuntscharia nua ch’è uss la chasa da sar magister Jann, fittà per dus talers il foss che manava da quel temp l’aua dal bogn (quel aual che vegn giu da Plazers e gieva giu tras ils prads, fin en bucca dal Lej da San Murezzan). Mes bab ha fatg ina gronda chascha per metter en il foss; ina gronda nassa era serrada en la chascha cun serradira e marschlos.

Il Pozzi aveva pajà ils dus talers ed il bab aveva l’obligaziun d’ir si mintga damaun. Ed essend che dal lai vegnivan si fitg blers peschs en quest foss, tschiffavan nus mantuns. Jau ma regord che nus manavan giu cun il bab, giond inqual giada er jau cun el, in mez chanaster peschs (da quels chanasters da mesira). Ma ina damaun ha el chattà la chascha rutta si e la nassa davent. Pli tard è el vegnì a savair ch’igl era stà Risch, il qual aveva fittà l’acla da Maschel Tumesch Manella (uss da sgr. R. Albertini) ch’aveva rut la chascha e prendì la nassa.

Er nus mats avain mess ina giada d’atun ina pitschna rait giusum il foss da mulin, e scurrentond alura dals mulins fin là ils peschs cun bastuns, avain nus tschiffà ina massada peschs e fitg bels. En quel foss ed en quel da Lavinatschas tschiffavan nus er blers cur che nus prendevan or l’aua per far si ils foss. Il pli grond pesch hai jau tschiffà en il Foss da mulin, pestgond a verm, el pasava ina glivra e set unzas. Ma jau hai gì a maun bler pli gronds, in a pestga da la saira en il lai da San Murezzan e divers en nossas auas che m’han rut il piz da la corda da pestgar. Amaturs da chatscha e pestga eran er mes dus frars Christian e Peter. Gia cun dudesch onns ha Christian, in di da mesiras, empustà dal bab tar il S-chavo da Munt (sur la Val Suonder), schluppettà ina fitg gronda muntanella ch’ha chattà grond’admiraziun tar tut quels ch’eran a mesiras. Er Peter ha schluppettà in bel dumber, essend en la Val Saluver da quel temp fitg bleras. Gia cun 11 onns hai er jau cumenzà ad ir a chatscha da stgilats, giazlas, merls, ballacuas alvas etc. e sco jau faschevan blers mats, perfin en vischnanca schluppettavan nus paslers sin ils tetgs. Er curnagls che vegnivan la primavaira sin ils prads en immens trieps hai jau schluppettà divers; ina giada sur Crasta quatter cun dus culps. Jau als hai purtà a la maisa radunda tar Antoni Camenisch per las vender, ma hai tschiffà in lavachau en urden dals signurs che m’han ditg che quels utschels decimeschian ils salips e ch’ins n’als duaja betg stgatschar e schluppettar.

Ils mes na vulevan betg sagiar da quai, uschia hai jau stuì mangiar sulet mes curnagls. Duas columbas selvadias hai jau er schluppettà da mattatsch la primavaira sin Vals, ed in fitg grond e bel utschè tar ils curtins en Riva d’god e na sun mai vegnì a savair tge num ch’el haja.


Ina marenda en la Valletta da Samedan
[edit]

Gia l’onn 1837 hai jau cumenzà ad ir inqual giada a chatscha da chamutschs cun mes bab, da quel temp avevi bler dapli chamutschs che ozendi. Sin il glatscher da la Val Bever avain nus dumbrà ina giada 54 chamutschs en in sulet triep, dals quals mes bab ha schluppettà dus.

L’atun dal 1837 essan nus partids ina damaun a las 2 ½ davent da chasa e vers las tschintg essan nus stads sin la salina, sur ils marguns da Schlarigna. Ma là, enstagl da chamutschs, avain nus chattà maister Peter Aleman ch’aveva durmì en la tegia ed era arrivà sin la salina avant nus. El aveva vis ils chamutschs, ma quels eran gia partids e maister Peter als ha vis ad ir vers il Piz dellas trais fluors, senza pudair trair sin els.

Maister Peter e mes bab èn sa decidids d’ir suenter, passond sur il fil en la Val Bever e girar enturn il piz che blers onns pli tard è vegnì battegià Piz Ot.

Jau aveva gia fatg ina giada quella gita e quella m’aveva stanclentà fitg, igl è perquai vegnì decis che jau giaja vers il Piz Padella a spetgar inqual muntanella e da là a spetgar maister Peter e mes bab en la Valletta da Samedan, nua che nus avevan gia fatg ina giada marenda cun il bab.

Circa fin las diesch hai jau spetgà la muntanella, che n’è betg arrivada, alura sun jau ì giu per la costa davos il Piz Padella, per ir a spetgar sin els en il lieu enconuschent.

Ma jau n’era betg anc arrivà giusum la costa che andetgamain da la vart da la Val Bever èn passads circa a diesch meters distanza divers chamutschs, currind cun ina sveltezza incredibla si per la costa nua che jau era vegnì giu.

Quai ch’è succedì en mai en quel mument, na sai jau betg descriver! Igl era ina maschaida da tema, allegria, anguscha, smirvegl che per in bun mument m’ha rendì, sco la dunna da Lot, ina vaira pitga da sal. Cur che jau m’era revegnì da la terribla emoziun ed aveva prendì giu da la spatla mes vegl schluppettin (anc cun tgiet a crap) eran ils chamutschs gia quasi orasum la costa.

Tuttina hai jau tegnì in bun mument il schluppet mirond sin els, ma n’hai betg tratg, savend bain ch’els eran gia memia lunsch davent per pudair mazzar in. E cur che jau hai vis a sparir l’ultim dad els vers il Piz dellas trais fluors, sche m’hai jau ditg tut las blastemmas e trids pleds che jau saveva, agiunschend: «Pertge n’has betg tratg dalunga, ti mal..., tamazi etc.»

Suspirond e vesend adina ils chamutschs a passar sper mai vi, essend pli che persvas ch’i na ma possia mai arrivar ina disgrazia pli gronda, sun jau arrivà en il lieu destinà, nua che aua frestga m’ha fatg in grond bain.

Pauc suenter esser arrivà hai jau vis a vegnir vers mai in chatschader che jau hai er enconuschì dalunga. Quai era in signur da Samedan che jau vi numnar en mes raquint sar G.

Arrivà tar mai, m’ha el dumandà tge che jau fetschia là, ed al avend ditg che jau spetgia sin mes bab, m’ha el dumandà sche jau n’haja betg vis urblaunas vegnind nà da la Val.

Jau al hai mussà il lieu nua che, giond giu da la costa, jau aveva vis diversas (essend da quel temp fitg bleras), ma cur che jau hai gì raquintà l’affar dals chamutschs, m’ha el ditg stendend ses dus mauns vers il tschiel: «O grond tamazi, pertge n’has betg tratg dalunga?», e suenter ch’el era sa tschentà sper mai, hai jau stuì udir repetidamain: «Pertge n’has betg tratg dalunga?»

Quai che m’ha consolà in pau è stà da vesair ses stupent schluppet ed jau hai pensà per mai al vesend: «Cur che jau sun grond e vegn da l’ester, cumprel er jau in bel schluppet sco quest.»

Ma quai che m’è dà anc dapli en egl ch’il schluppet, è stà ses satg da chatscha fitg bel, ma surtut bain plain e segir emplenì cun bunas chaussas, savend che sar G. giudeva en la citad nua ch’el aveva negozis in grond num per buna pastizaria.

Bainbaud èn rivads er Maister Peter e mes bab che n’avevan fatg nagina chatscha. Sar G. als ha dà maun e salidà amiaivlamain, sco ch’igl è usit cur ch’ins s’inscuntra en muntogna, nua che tuts èn amis e che ritgs e povers èn eguals.

Er da mes bab e da maister P., cur che sar G. als ha gì raquintà mia disgrazia cun ils chamutschs, hai jau puspè stuì udir pliras giadas la terribla reproscha: «Pertge n’has betg tratg dalunga?»

In balsam per mia paina è però stà che quai che jau aveva desiderà da cor suenter avair vis la bulscha plaina da sar G. è bainbaud capità, numnadamain ch’el ha proponì da far marenda tuts ensemen.

Ed alura è vegnì svidà sin il bel tarpun verd il proviant or da nossas bulschas, sco er quel da la bulscha da sar G. Mia speranza n’è stada nagin’illusiun. La daletgaivla bulscha da sar G. cuntegneva blera buna rauba ed er duas buttiglias da vin excellent.

Jau sun per uschè dir stà il ›giast d’onur›, ils megliers tocs m’èn vegnids offerts da sar G. E sch’el, ma purschend in grond toc tusa, ha turnà a dir: «Ma grond tamazi, pertge n’has betg tratg dalunga?», na sun jau pervi da quai stà permalà nagut dal tut.

Tut quai ch’el aveva, ma pareva bler pli bun che noss proviant, surtut il vin ed in toc schambun cotg, squisit.

Mai na m’ha ina marenda en muntogna gustà uschè bain sco quella en la Valletta da Samedan.

Suenter avair engrazià a sar G. per ses invit amiaivel, avain nus prendì cumià dad el. El è ì vers il lieu nua che jau aveva vis las urblaunas e nus puspè en Val Bever, passond per il pitschen glatscher, nua che mes bab, pusond il schluppet sin ses fist, ha tratg sin quatter chamutschs e mazzà in pitschen da dus donns che jau hai purtà a chasa passond tras Samedan e Schlarigna per che tuts al vesian.

Cur che jau sun returnà suenter in’absenza da sis onns a l’ester l’emprima giada en patria, hai jau stuì ma fermar in di en la citad nua ch’era sar G., per avair ina plazza en la ‹diligenza›. Jau sun ì a salidar sar G. che m’ha envidà a gentar, e durant quel avain nus tschantschà da la marenda en la Valletta. Jau spetgava semper ch’el ma schess: «Ma pertge dianter n’has betg tratg dalunga?», però quai n’è betg stà il cas.

L’onn passà, essend en patria, hai jau fatg diversas spassegiadas en muntogna, visitond ils lieus nua che jau era stà cun mes bab.

Jau hai er visità la plazza da la ‹marenda› en la Valletta da Samedan e fatg là puspè marenda, be sulet. Suenter bunamain in mez secul (44 onns) che jau n’era betg pli stà là, quantas midadas en la vita!

L’aua curra anc clera e frestga sco lura, il medem bel verd la circumdescha. Ma la Valletta ma pareva d’esser cuverta pli fitg cun glera ch’il 1837 e d’esser sco jau ‹vegnida veglia›. Gia dapi divers onns ruaussan maister Peter e mes bab sin la bella, per mai tant chara ‹Botta San Gian› ensemen cun blers dals mes.

E cur che avant intgins onns, cun in fitg numerus accumpagnament, er jau hai accumpagnà sar G. sin S. Peter, vesend sper sia fossa averta ses parents, amis e blers povers a sponder per el larmas da tristezza, hai er jau ditg ad el commuventà: «Adia, ti bun!» Il pover e quel ch’aveva basegn d’in servetsch n’han mai spluntà adumbatten vi da ses isch. «Ti has vivì sco in vair cristian e tias ovras ta survivan!»


Ils tramegls en chasa mia
[edit]

Da mias pli veglias regurdientschas gieva la giuventetgna en cumpagnia en la chasa da sar Elias Züch, nua che stat uss Gian Cristoffel. Là steva dunna Nutina Squeder e sia figlia giunfra Ursola Chatrina. Las giuvnas avevan in agen service da café, cuppins, plats, chantas sco er in service per tschainas ch’ellas avevan cumprà cun la taxa d’in taler che mintga giuvnetta pajava cur ch’ella vegniva traplada, sco ch’ins scheva, ‹en cumpagnia›. Questa vaschella da maisa serviva pir cur ch’i avevan tramegl, bavend ellas da mesanotg il café ed envidond er ils giuvens da vischnanca ed esters. Er devani da temp en temp inqual tschaina als giuvens ed als regalavan mintg’onn ils ovs da Pasca cun salsiz etc.

Cur ch’ils giuvens faschevan ina u l’autra charrada u schlittada, cumpravan ellas a mintgin in fular (faziel da saida) e suenter aveva adina anc lieu ina tschaina ch’ellas regalavan.

In temp da stad gieva la giuventetgna quasi adina a spass en in vitg u l’auter ed ils giuvens pajavan zanins, croccants etc. Tras ils vitgs chantavan nus nossas bellas ed armoniusas chanzuns veglias che tut udiva cun grond daletg.

En chasa mia eran ils tramegls nua che mes bab aveva fatg en suler ina stanza passabla, quasi la mesadad pli lunga che lada. Ils emprims sunaders che jau hai vis là èn stads Nuottum cun sia dunna, el sunond la gìa ed ella il triangul, ma quels be ina giada per in tramegl da fantschellas. Suenter èn stads Giger-Hans, Roner, Stossecker, ils Mezgers (tat da Seppli), suenter er Seppli frars e figls.

Cur ch’igl era tramegl gievan mes frar Peter ed jau tar mintga giuvna ad ans far dar in chandalier, quels vegnivan mess cun lur chandailas sin aissas plazzadas per quest intent vi dal mir. La Neisa dal Lucas Camenisch gieva alura durant il tramegl a nettegiar las glischs ed ina tscherta Chatrinetta, mez struptgada che steva a Samedan, vegniva a vender pachets zutgers da menta ch’ils giuvens cumpravan a las giuvnas.

Da mesanotg vegniva dà la tschaina en nossa stiva per quels giuvens ch’acceptavan da las giuvnas l’invit al café (quel vegniva dà da la Stina Luzniger en la chasa Luorsa, nua che stat uss Chasp. Stainrisser).

Ils grassins e croccants gievan nus a prender sin il mulin a San Murezzan ed er mintgatant a Samedan tar l’Anna Jud, sco er ils bastuns da mitgas. Ina saira che jau era ì a Samedan per ils croccants, n’eran quels betg anc pronts e pir tard la notg sun jau vegnì cun quels, inscuntrond or a Suotsass mes bab che ma vegniva encunter, avend la mamma sa fatg quitads che jau na returnava betg. Sin ils grassins e croccants restava be pitschen gudogn, mes frar e surtut jau als avevan fitg gugent, e... !

Blers giuvens esters vegnivan adina als tramegls a Schlarigna, er da las vischnancas las pli allontanadas e spendevan er bain, ma betg sco als tramegls dad ozendi (surtut als entrée-bals!). Quel che spendeva il pli bler era per uschè dir il capo dals tramegls, sar Flurin Marolaun, ch’ha pli tard spusà ina giuvna fitg ritga dad Altstätten e fatg er bler dal bun als povers. Cun dus auters giuvens da Schlarigna aveva el sper il term da Samedan in zup sut in cron sper la via veglia (la nova n’existiva anc betg) nua ch’els tegnevan en salv buttiglias da rum etc. essend, sco ch’el scheva, il traject da Schlarigna a Samedan memia lung senza prender insatge.

L’emprima fermada faschevan nus tar ‹Brändli› che tegneva ustaria en l’emprima chasa (uss Perini) e ch’ha er fatg in temp il cromer e vendeva er rauba da tagl. El aveva spusà la pli bella giuvna da l’Engiadina: Clara Bandli; blers esters schevan ch’ins stoppia ir lunsch per vesair tala bellezza, ma ella era povra e modesta. In giuven da las pli ritgas e respectadas famiglias da Samedan era s’inamurà en ella, ma ses parents, betg consentind ch’el la spusia, al han fatg partir per la Germania, nua ch’el è sa schluppettà da la paina.

Il chaval che sar Flurin e ses dus cumpogns duvravan per ir a spass era dal bab d’in da ses cumpogns; mintga giada ch’els gievan a Samedan, sche cun ir e turnar sa fermava quel da sasez davant Brändli. In di ch’il bab da l’ami era ì sulet a Samedan e che giond e turnond il chaval era puspè sa fermà, sche ha el ditg la saira al tavulin: «Propi curius, jau na sai betg chapir pertge che mia Brüna, cun ir e turnar è sa fermada tar Brändli?»

Las giuvnas che vegnivan da mias pli lontanas regurdientschas a tramegl en chasa mia e tar las qualas jau gieva a prender il chandalier eran dunna Maria Hatz, dunna Barbla Pedermann, dunna Anna Maria Züch, dunna Barbla Pedermann natas tuttas Frizzun, dunna Maria Casper nata Bernardel, dunna Maria Heinrich nata Rocco, dunna Annetta Gianzun nata Rocco, dunna Ursina Morel nata Gudinchet e pliras autras.

Ils giuvens eran il signur president Ganzoni, ils frars sar Andrea, sar Gian sar Zaccaria; sar Florin e sar Gisep Marolaun, ils dus cusrins Girogios Rocco; ils trairs frars Elias, Coradin e Dumeng Morel; Gian Stail; ils frars Elias e Giachem Züch; sar Nicolo e Gian Gudainz Pool frars; Chasper Cadisch; sar Gian e Niculin Pederman; sar G.B. Madlaina e plirs auters.

Per il pli vegnivan dads quatter giadas rinfrestgs a las giuvnas, adina vin, aua e zutger. La musica e rinfrestgs sco er la taxa al mastral pajavan ils giuvens. La stanza (quatter rentschs) ed il café da mesanotg pajavan las giuvnas. Quasi adina accumpagnavan ils giuvens las giuvnas cun la musica e dapli ch’ina giada hani anc fatg in’allemanda sin ina plazza u l’autra.

Er ils tramegls da las fantschellas avevan lieu en chasa mia ed ils terribels plums ch’ellas devan sautond en lur chalzeruns faschevan tremblar tut las chombras.

Ils famegls e maisters han gì dapli ch’ina giada discussiuns cun ils giuvens, vulend quests sautar cun las giuvnas a lur tramegls, ed ils famegls avevan perfetgamain raschun d’als impedir, pertge che sch’in famegl, maister u ina fantschella avessan empruvà da sautar ad in tramegl da giuventetgna, fissan els stads mess spert a la porta.

In maister da mes bab ed in da maister Fluri Sprecher eran spus cun duas fantschellas da Schlarigna. Els èn stads spus plirs onns, sco ch’igl era savens il cas. Als tramegls pudevan ils auters maisters e famegls far be trais sauts mintgin cun las spusas, suenter sautavan ils dus spus l’entira notg cun ellas. Ina stad che mes bab fabritgava l’alp entasum la Val Bever, ch’exista anc uss, èn dus da ses maisters vegnids or a tramegl e suenter avair sautà l’entira notg èn els turnads la damaun anen a lavurar. In da quels dus (ch’è suenter stà in bun ami da mia famiglia) era svanì durant il tramegl e pir suenter l’avair tschertgà ditg, al ha in auter maister da mes bab chattà giun tschaler d’arvieut occupà cun trair or cun la zanga ils capanegals dals chalzers per pudair glischnar meglier cun sautar.

Cur ch’el era vegl ed jau al tirava endament co ch’el era vegnì or dal fund da la Val Bever per ir a tramegl ed aveva stratg or las guttas dals chalzers per sautar pli bain, rieva el da cor e scheva: «Che jau sun adina stà in smaladì nar, quai sai jau bain, ma che jau saja vegni or dal funs da la Val Bever per sautar e stratg or las guttas dals chalzers, quai ma para semper impussibel! –» Tut ha ses temp!

Las sairas da tramegl vegnivan divers a far baracca, tranter quels Johannes Caprez che saveva e chantava ina quantitad chanzuns d’allegria e na pudeva betg star en la pel. Dapli ch’ina giada, suenter mesanotg, vegniva sia dunna cun la laterna ad empruvar d’al rabitschar a chasa. Ma quel che fascheva il pli grond fracass era Gian Peer, quasi adina sturn, ed alura insultava el ils giuvens esters, surtut quels da Samedan. In pèr giadas durant sairas da tramegl al ha il bab stuì spedir or da chasa.

La chasa da G. Peer era quella sper la baselgia, nua ch’è vegnì bajegià silsuenter il clavà da signur pres. Ganzoni. Là fascheva el ustaria ed alloschava viturins, Talians, martgadants da muaglia, sco er da quels che vegnivan cun martganzia. El gudagnava blera munaida, ma baveva starmentusamain ed aveva la mania da svidar or d’ina gronda bursa da pel ch’el purtava adina cun sai tut la munaida, zwanzigers, talers etc. sin maisa, e mintgatant er da giugar a chartas sulet la notg, quai che fascheva crair blers vegls ch’el saja en relaziun cun Satanas. El maltractava e fascheva suffrir immensamain dunna e figlia.

In pèr giadas ch’el è ì a al tavulin tar sar Giachem Bernardel (il tat da Giov. Casper), nua ch’ils signurs gievan a café, ha el cumenzà ad insultar e crititgar la suprastanza da Schlarigna ed è alura vegnì bittà or da stiva dal sar magister D. Morel (in aug da mia dunna). Blers al temevan pertge ch’el purtava adina gronds cuntels. Avend pliras giadas ingiurià e smanatschà signurs vischins, è el vegnì tramess davent da Schlarigna ed è ì giu Scuol, nua ch’el era vischin.

L’ultim tramegl ch’ha gì lieu en chasa mia è stà il 1839, paucs dis avant che jau partia per mes emprim viadi a l’ester. Suenter n’ha la mamma betg pli vulì avair ils tramegls en chasa e quels han gì lieu tar Antoni Camenisch (uss chasa Canova) nua ch’era alura ustaria e maisa radunda.


L’auazun dals 20 d’avust 1834
[edit]

Circa a las set la damaun eran mes frar ed jau cun nossa mamma sin il prà grond sur Crasta a rasar or in mantun grascha e gist sin il prà daspera era l’Eva Sprecher ch’aveva, pervi dal tschiel cuvert, mess si in chapè da maister Fluri, ses um.

Andetgamain èn cumparids vers Clavenna nivels immens e talmain nairs ch’i fascheva tut tema, il medem temp ha cumenzà a suflar in vent terribel ch’ha tschiffà il chapè da l’Eva ed al ha purtà gist sco ina plima en il Schlattain.

Mia mamma ans ha ditg: «Lain fugir dalunga, pertge ch’i vegn franc e segir in’aura terribla» e l’Eva è vegnida cun nus. Però avant che nus arrivian en vischnanca hai pluvì da tschiel rut, ed il vent era talmain ferm che nus na pudevan quasi betg ir enavant. Arrivads tar la chasa da maister Peider Stail (uss da Giach. Caviezel) ha il vent purtà davent l’entira culmaina dal tetg da lezza chasa, singulas aissas fin tar il foss daö mulin ed er da la chasa Peer vegnivan giu aissas. Arrivads en chasa avain nus serrà en dapertut ils barcuns, be in da la stiva avain nus laschà avert ed envidà la glisch, pertge ch’i fascheva stgir sco da notg.

E bainbaud hai cumenzà a plover talmain ch’i pareva il fracass d’ina immensa cascada; mai da mes dis, er betg en pajais chauds, n’hai jau pli vis insatge sumegliant. Ils tuns terribels che faschevan tremblar las fanestras n’eran betg anc tschessads che sa faschevan gia vesair straglischs anguschus e faschevan disparir per in mument la stgiradetgna. Gia a las indesch l’avantmezdi eran tut ils umens ch’eran buns da lavurar en tar il Flaz che smanatschava. Ils signurs pli vegls purtavan buttiglias da cuditschas cun vin e da mangiar per ils umens ch’eran occupads cun tagliar giu lains per metter cunter ils mirs dal Flaz. L’aug D. Morel ha ristgà da vegnir purtà davent da l’aua. Gia da mezdi sunavan a Puntraschigna zains da sturnas, essend en privel la baselgia tras quest pitschen aual che vegn giu sper quella. Er a Samedan sunavan zains da sturnas, pervi dal Flaz ch’è rut or en Champagna, devastond blers prads e pastgira.

Da mezdi è il cuvitg vegnì tar nus a dumandar nua che saja mes bab che lavurava alura vi Bever cun tschintg maisters tar dunna Annetta Planta. Dalunga è vegnì tramess in um ad als clamar, essend che smanatschava er il Schlattain. Il bab ha inscuntrà sper Samedan l’um che vegniva ad al clamar, essend ch’er el aveva gì tema da disgrazias a Schlarigna ed era vegnì per gidar. Cur che mes bab è passà cun ses umens sur la punt da la Val Bever vi, gieva l’aua gia suror e pauc pli tard è la punt vegnida purtada davent. Vers l’ina èn vegnids mats, tramess da Chamfer e surtut da Surlej a clamar agid, sco er da Silvaplana, nua che l’aua ha mess sut bler funs. Vers las duas essan nus ids divers mats da Crasta, tramess da nossas mammas, vin Arunatsch a gidar ils pasters a manar nà las vatgas da chasa. Ma nus avain stuì passar per la via da San Murezzan, pertge che Islas, ils Charöts, Cambas-ch, las Palüds furmavan gia in immens lai e l’aua tutgava pliras chasas a Schlarigna, uschia che diversas persunas pli timidas eran idas en autras chasas ed in pèr nà a Crasta. La plievgia crudava semper pli terribla e la gronda part dals umens da Schlarigna eran tar il Schlattain, pertge ch’avend il Flaz rut or en Champagna n’era là betg pli tant privel, schebain ch’er ina gronda part da Champagnatscha e blers prads da Champagnoula eran cuverts cun grava dal Flaz.

Sper il Schlattain tiravan ils umens a riva la gronda crappa ubain faschevan ir vinavant quella sch’ella era fermada. Il Schlattain era alura almain duas giadas pli lad e dapertut eran rempars da lain. Ils buns mirs ch’èn uss n’existivan betg anc. Er là vegniva purtà als umens che lavuravan vin e da mangiar. Gia baud la saira, essend stà quasi l’entir di stgir sco da notg, faschevan mes frar ed ils mats pli gronds cler cun laternas tar il Schlattain. Vers las set hai chalà da plover, ma la gronda part dals umens han lavurà fin suenter mesanotg, essend l’aua anc adina gronda e bain be paucs vegnan ad esser ids a letg quella notg. Vers las indesch è il guitader ì a clamar che l’aua haja chalà per gronda part e ch’i na saja betg pli privel.

En tge moda ch’igl ha pluvì quel di pon ins sa far in’idea cur ch’ins s’imaginescha che en damain che dudesch uras che l’uradi ha durà, auals e flums èn creschids talmain che tuttas punts da muntognas, alps, vias da guaud èn vegnidas purtadas davent sco er la gronda part da las punts sur l’En e Flaz; vegnidas giu bovas da glitta e da glera e mess sut in’immensa quantitad da funs e pastgira; donnegiadas diversas chasas da Chamfer e purtadas davent bleras chasas da Surlej, e quellas restadas emplenidas cun material fin sin suler.

Er la Bregaglia ha suffrì bler donn, surtut Buond e Chasatscha, alura Clavenna e conturns, sco er il chantun Tessin ed ina gronda part da las vals talianas cunfinantas a la Svizra.

Donnegià immensamain è er vegnì il Puschlav e conturns, forsa anc dapli la Vuclina, surtut Sondrio, nua che tras l’aua da la Val Malenc èn vegnidas purtadas davent bleras chasas e ruinads palazs e vignas en grond dumber. Da quellas varts èn morts pliras persunas e pirì bler muvel.

Disgrazias e donns immens er en Engiadina Bassa, Val Müstair sco er en autras vals da noss chantun.

Forsa mai n’è crudà da nossas varts ina tala massa d’aua e fatg tant donn en uschè curt temp. Gia suenter mesanotg era il tschiel puspè tut serrain e stailì.

Ed il di suenter è il sulegl levà en tschiel pur e serrain ed è stà in dals pli bels e quiets dis mai vis che cuntrastava cun la consternaziun e tristezza dals umans e cun la ruina da la natira. Gronds e pitschens giravan nus l’auter di dapertut nua ch’ins pudeva passar per vesair il desaster chaschunà tras l’aua. Dapertut eran plantas cun lur ragischs, purtadas or da Charnadüras, travs da punts, aissas, roma, puschas da pign, en blers lieus ruinas, prads e pastgiras cuvertas cun grava e belma. Gist dretg giu il S-chavo da munt, en la val Schlattain da la vart dretga, era sa statgada ina gronda part da la spunda ed era vegnida giu en il letg dal Schlattain, e quai è stà ina fortuna per Schlarigna; pertge che quella furmava là in immens vau che tegneva si la gronda part dal material purtà or da la Val Saluver e rumpeva a medem temp la forza da l’aua. Quella bova vegnida giu en il Schlattain furma uss là in’insla, separond il Schlattain en dus foss. E segir gia il medem atun è il sem dals lareschs crudà sin quella terra stgavada da frestg, è per uschè dir vegnì semnà; ils semins èn schermigliads, ed uss è l’insla furmada tras la bova vegnida giu l’onn 1834 cuverta da fitg blers lareschets che vegnan ad avair il 1884 50 onns e che prospereschan fitg bain.

Da tuttas varts sa chattavan er utschels morts, stads mazzads tras la violenza da l’uradi. Cur che l’aua era sa retratga dad Islas, Charröts, Palüds etc. avain nus tschiffà en tscherts fossets u foras nua ch’era restà in pau aua fitg blers e bels peschs.

E gia il di suenter l’auaziun, vers saira, han cumenzà a passar si chars emplenids cun charn, chaschiel, paun, farina, vestgadira etc. tramess da tuttas vischnancas da nossa Engiadina per ils disfortunads da Surlej, Chasatscha etc. Dus gronds chars èn partids quel di er da Schlarigna, chargiads cun mangiativas. In da quels manà da barba D. Morel è sa fermà er davant nossa chasa e mi’amada mamma ha purtà or da chaminada in grond scussal plain rauba ch’ella ha chargià sin il char. Ed uschè ditg che jau viv na vegn jau mai ad emblidar ses surrir cur ch’ella ha dà quella rauba als dus signurs incumbensads da collectar per ils povers disfortunads.


Mes frar Peter
[edit]

Mes frar Peter era il pli ferm dals mats a Schlarigna ed er dals vaira blers scolars esters che frequentavan da quel temp nossa scola. El era bainvis da tuts, essend prus e cur ch’igl eran baruffas prendend adina partida per ils pli flaivels.

El aveva 13 onns e mez cur che il mais da matg 1835 maschel Chasper Frizzun ha dumandà mes geniturs sch’els vulessan laschar ir mes frar a Berlin en il negozi da pastizaria e café, situà en la Jägerstrasse, cun num ‹Frizzoni-Steheli (Stail) e Stoppani›.

Mes geniturs han consentì a sia dumonda e gia la fin da matg è Peter ì a Madulain a far far ses passaport, anc uss avant maun, e ch’è segnà «Joh. Jos. Gilly, Commissari». Sin l’autra pagina è il passaport visà da dudesch differents cumissariats cun lur sigils, l’ultim: «Stadt Pegau. Nach Berlin, am 3.7.35».

Anc dus auters mats da circa la medema vegliadetgna, in da mes cusrins e T. Briesch, figl da Jos. Briesch da Surleih, èn partids cun mes frar per Berlin en il medem negozi. Sco a tuts quels che partivan sulets l’emprima giada, al ha Maschel Chasper dà ina ‹Marschroute› e tschintg zechins a mintgin per las spesas da viadi.

Ils 15 da zercladur èn mes frar e mes cusrin partids la damaun a bun’ura da Crasta. Plirs mats da Schlarigna als han accumpagnà fin Silvaplana, nua che sa chattavan tar las Kinschas Jos. Briesch cun ses figl. Jos. ha anc fatg purtar ina mesira vin per il cumià, e nus mats avain anc accumpagnà ils trais viandants fin tar la funtauna dal Tiroler, purtond nus lur turnisters.

Ah, pir cur che jau hai prendì cumià da mes frar, ch’era adina stà bun cun mai, hai jau sentì quant che jau perdeva! E cur che jau sun turnà a chasa senza el, è er la paina da mia mamma e da mias soras puspè stada pli viva. O quant trista e dolurusa era da quel temp la separaziun! Surtut per ina mamma ch’aveva da laschar partir ses uffant en ina vegliadetgna uschè tenera, a pe per viadis che duravan passa trais emnas, e dal qual ins na pudeva durant dapli ch’in mais avair naginas novas.

Suenter 21 dis da viadi èn ils trais mats arrivadas ventiraivlamain a Berlin, nua ch’els èn vegnids retschavids cun grond daletg dals numerus lavurants grischuns e surtut dals Engiadinais che survegnivan tras els novas dals lurs.

Els èn er vegnids retschavids bain da barba Fort da Silvaplauna e da barba Antoni da Suogl ch’eran gia là blers onns; l’in sco emprim pastizier e l’auter sco emprim furner e ch’essend buns cun ils lavurants e giarsuns, eran bainvis da tuts. Dad els ma permet jau da raquintar in’aventura ch’als è arrivada durant lur dimora a Berlin.

Ina dumengia saira (lur saira da sortida, quai ch’aveva lieu mintga 15 dis), passond els sper ina pitschna ustaria, han els udì musica e saut. Els èn entrads ed han fatg purtar dus magiels biera. Ma apaina tschentads, ha in dals sautunz, ch’als enconuscheva para, cumenzà a clamar: «Hinaus, hinaus, mit den stinkenden Schweizern!», e bainbaud han er blers auters en l’ustaria clamà il medem.

In mument èn barba Fort e barba Antoni restads tut quiets. Ma cuntinuond ils sbratgs, è barba Fort (ch’aveva sco barba Antoni ina forzas extraordinaria) siglì andetgamain en pe, ha rut giu duas chommas da sia sutga, dà ina da quellas a barba Antoni e pauc suenter avevan ils dus Grischs fatg siglir or da fanestra ni or dad isch sautunzs e sautunzas ed èn restads sin il champ da battaglia be cun ils musicants. Ma bainbaud suenter è arrivada la polizia, barba Fort e barba Antoni, entusiasmads da la victoria, vulevan far resistenza, ma èn bainspert vegnids manads en la sumbriva. Els èn stads en la praschun fin la saira dal di suenter ed èn vegnids laschads libers be cun l’intervenziun da lur patruns, tar ils quals vegnivan en il café auts uffizials e las autoritads superiuras da la citad. Ma noss dus Grischs han tuttina stuì pajar char lur victoria, els han survegnì ina multa da 10 taler per in. Suenter, cur che barba Fort raquintava l’istorgia da la victoria (prest mintga di), scheva el a la fin: «Tut en tut è quai propi stà ina bella bastunada, propi ina bella, schebain ina in pau chara, in pau memia chara!»

Pir dapli ch’in mais suenter la partenza da mes frar avain nus retschet la brev tant bramada ch’ans ha annunzià lur arriv fortunà a Berlin. Raquintond ils detagls da lur lung viadi, scheva el en sia brev ch’ina saira, essend gia stgir, els n’eran anc betg arrivads en il lieu inditgà sin la ‹Marschroute›, nua ch’els quintavan da star sur notg. Essend fitg stanchels, han els spluntà vi d’in isch. In’abitanta da la champagna ha avert la fanestra e vesend ils trais mattets cun lur satgs e fists, ha ella dumandà tge ch’els veglian.

«Na pudessas betg ans laschar durmir qua?», ha dumandà in dad els, «er be en stalla ni sin il fain ed ans dar insatge tschaina, nus vulain gugent As pajar oravant alloschi e spaisa».

La champestra è dalunga vegnida ad avrir, als ha fatg tschanar ed als ha dà in grond e bel letg, nua ch’els han pudì durmir tuts trais.

L’autra damaun, vesend ella ch’ils mats chaminavan mal avend ils pes plajads dal lung viadi, als ha ella fatg far in bogn da pes cun aua da cristgas, fatg ensolver cun ella e ses uffants ed anc dà insatge proviant da viadi ed in toc saiv per stritgar en ils pes. E cur ch’ils trais viandants han vulì pajar, ha ella ditg:

«Na, mes mats, jau na vi betg munaida, il Segner as accumpognia, er jau hai uffants che vegnan forsa a viagiar in di!»

Mes frar ha finì ses raquint schend: «Chara mamma, sch’igl avess d’arrivar in u l’auter poveret che dumonda da pudair durmir sin il fain u en stalla, sche al lascha vegnir en ed al dà er insatge da mangiar.»

La brev da mes frar è vegnida tegnida ditg en salv, ma alura è ella vegnida brischada cun l’ir dal temp, sco tantas brevs en las famiglias.

Ma sche er la bell’acziun da la champestra samaritana vegn ad esser in di emblidada dal mund, è quella inscritta dal maun da Dieu en il grond, etern register da las ‹bunas ovras›.

Returnà l’atun dal 1844 per la segunda giada a chasa e vegnì la primavaira suenter cun mai a Toulon en in da noss pitschens negozis, è mes frar deplorablamain vegnì culpì il december da quel onn dal tifus ed il firà da Nadal l’avain nus accumpagnà sin il santeri protestant da Toulon, nua ch’el posa cun blers auters Grischuns ed inqual giuven da Schlarigna. Tranter quels er mes bun ami N.V. che jau hai veglià en sia lunga malsogna, er l’ultima notg e che paucs muments avant che murir ans ha ditg: «O, sche jau be pudess survegnir in magiel d’aua da chasa sche crai jau che jau pudess anc guarir!»

Ses ultims pleds èn stads: «Na crais betg che mamma vegnia?»

Amur filiala, amur materna – amur eterna!


Confirmaziun
[edit]

L’onn 1839 per la festa da Tschuncaisma, sun jau vegnì confirmà dal sgr. reverenda Giachem Heinrich. Cun mai èn vegnids confirmads duas giuvnettas Maurizio, in Giovanni da Savraun, Dumeng Perli da Lavin ed Annetta Silvester da La Punt ch’eran tuts a Schlarigna a scola.


Mes emprim tramegl or da vischnanca
[edit]

In dals emprims dis dal zercladur 1839 ha in da noss giuvens da Schlarigna survegnì ina brev da Silvaplauna, nua che vegniva ditg:

«Mardi proxim avain nus qua tramegl, i vegnan ad esser diversas sautunzas, ma giuvens essans vaira paucs e grond plaschair faschessas ad ellas ed a nus, sche en blers ans onurais cun vossa preschientscha.»

Ed il mardi saira, vers las set, essan nus partids da Schlarigna en nov per il tramegl da Silvaplauna. Otg eran nus plazzads sin il char da E.P., nua ch’eran stadas vegnidas messas aissas, e sin il chaval era noss char e bun ami F.V., bainvis e dumandà da tuts pervi da ses spass plaschaivels e sortidas umoristicas che delectavan e faschan rir giuven e vegl.

Arrivads a San Murezzan, è la brina d’E. sa fermada da sai davant l’ustaria Tom ed E. ans ha ditg riend: «Vesais co che la brina è spiertusa ed ha buna memoria, ella sa regorda che qua la fatsch jau adina dar in paun.» «Ah!», ha ditg F., «jau sun segir che dapli ch’ina giada sa ferma ella senza survegnir il paun, ma ti mai na passas cun la bucca sitga.»

Suenter avair bavì ina mesira, è il giuven ustier G.P. Tom vegnì er el cun nus, uschia che nus eran en diesch.

A Chamfer è la brina spiertusa puspè sa fermada davant l’ustaria, e bainbaud suenter, givlond sco desperads, essan nus entrads a Silvaplauna, nua che noss arriv ha segir fatg grond plaschair a las giuvnas; quellas aman adina ch’als tramagls sajan blers esters e blers sautunzs.

Nus essan vegnids retschavids fitg amiaivlamain dals giuvens da Silvaplauna ch’eran gia tar las graziusas ustieras giunfras Kinschi, nua ch’ins vegniva servì fitg bain, a bun pretsch e chattava er adina in excellent vin.

Apaina che nus eran arrivads, han ils giuvens da Silvaplauna fatg purtar duas da quellas crias alvas tant sentimentalas, cun quels bels egls blaus e quest privà nasun, er blau, e dal qual culava en ils magiels il vin vuclina.

Nuottet e cumpogns ch’eran gia là han cumenzà a sunar lur vegls valzers armonius ch’ans faschevan sguzias en las chommas e svegliavan ina veglia anguschusa, irresistibla d’ir a sautar.

E bainspert essan nus partids cun ils sunaders per il lieu dal tramegl, en il mulin da Tuffli, nua ch’eran gia las giuvnas, jau crai var dudesch, cumprais las duas ustieras, giunfras Kinschi.

En la sala stretga eran quellas gia vegnidas a vesair il tramegl (er da Chamfer) e bainchapì nonas, mammas ed uffants, segir dal terz fin al quart grad, tschentadas las inas sin ils bratschas da las autras, sco er tut las fantschellas. Nua ch’eran ils giuvens, eran famegls, maisters, ‹fuor-mans›, mats etc., uschia che per sautar restava be ina pitschna plazza e pauc lieu. La sala era sclerida cun chandailas ch’ina giuvnetta puliva da temp en temp. Las giuvnas eran sa fittadas modestamain, cun bleras flurs sin chau e bindels enturn vita, e sche tuttas n’eran betg quai ch’ins di bellas, sche tuttas eran graziusas ed amiaivlas, ed amiaivladad vala dapli che bellezza.

Ina dad ellas però era bain ina vaira flur da bellezza e da grazia. Nus l’avain battegià dalunga ‹la flur dal tramegl›. Ma mes ami P.B. l’ha dà in auter num, numnadamain la ‹rosa da las perlas›, perquai che, ha el ditg, «ses egls han la medema splendur sco las perlas ch’èn tant splendurantas ch’ins na las po quasi betg fixar».

Mes amis ed jau, ch’avevan da quel temp be 15 onns, avevan obtegnì da nossas mammas il permiss d’ir a tramegl be perquai che nus partivan paucs dis suenter l’emprima giada per l’ester, ed er grazia a l’intervenziun da l’ami F.V. ch’era vegnì quella stad l’emprima giada a chasa da l’ester.

Cur ch’ils aspectaturs eran per gronda part partids vers las 9½, è er restà dapli plazza per sautar ed il tramegl è stà liger ed animà. Tut sa passava a la buna e sco en famiglia, betg sco ozendi nua che per il pli als tramegls regna be luxus, superbia e grondaschia e nua ch’ins spenda bler dapli che da quel temp e segir sa divertescha damain.

Tant mes dus giuvens amis sco er jau ans divertivan immensamain, essend quel per tuts trais noss emprim tramegl, e segir er perquai ch’ils divertiments da la giuventetgna paran en quella vegliadetgna, tant per ils giuvens sco er per las giuvnas, dad esser la suletta vaira ventira sin quest mund.

Sche tut ils detagls dal tramegl a Silvaplana m’èn restads perfetgamain en memoria, sche perquai che cun mes dus amis avain nus tschantschà da quel e da tut quai ch’è passà quella notg anc bleras giadas pli tard. Ed adina avain nus ditg tuts trais che mai na sajan nus ans divertids tant, a nagins tramegls.

In grond divertiment èsi stà per nus trais da vesair co che tut ils giuvens currivan per pudair survegnir la ‹rosa da las perlas› e sautar cun ella. In dals giuvens surtut (per il qual, stoss jau dir, jau sun propi stà mal) pareva desperà; el amava segir immensamain quella giuvna, pertge che cur ch’in auter la pudeva survegnir, sche na sautava el quasi mai e na la laschava betg ord egl, ins veseva propi ch’el suffriva.

Nus trais mattatschs n’avain gnanc empruvà da survegnir la ‹rosa da las perlas› per sautar er nus cun ella; (schebain che P.B. era gia cun 15 onns pli grond e segir er uschè ferm sco mintga giuven creschì), pertge ch’ils giuvens sa stumplavan per l’avair ed er quai ans divertiva.

Da mesanotg èn tuts vegnids envidads da las giuvnas a baiver il café cun biscutins etc. Sisum la maisa era la ‹rosa da las perlas› sper sar X. (il giuven che segir l’amava) e sper in auter fortunà; pertge che dapli che dus n’avevan tuttina betg pudì sa plazzar sper ella. Nus trais mattatschs eran giusum la maisa e bainchapì betg sper giuvnas.

Suenter avair bavì il café ans ha ditg noss ami P.B. che s’agitava adina dapli guardond sin quella ch’el aveva battegià la ‹rosa da las perlas› ed era mez nar d’ella: «Saja sco ch’i veglia, er jau vi sautar cun ella, er jau vi avair quellas perlas daspera!» Ma suenter mesanotg è quai anc daventà pli difficil, pertge che sar X. sautava semper cun ella, sa tschentond sper ella suenter ils trais sauts uschia che quasi nagin na la pudeva survegnir. P.B. vegniva semper pli agità e bainbaud (suenter ch’el era sa sbariffà bravamain durant in detg mument), al avain nus vis a partir cun schlantsch tar la ‹rosa da las perlas›, tschentada sper sar X.

«Ma permettais da far trais sauts cun Vossa sautunza?»

Jau na sai betg tge che sar X. al ha respundì, ma la graziusa e bella giuvna, dalunga surriend, ha dà il bratsch a noss bun P. Per quella giada n’avain nus dus betg sautà ed ans essan tschentads per vesair pli bain co ch’i gieva a maun cun noss inamurà. Dalunga ch’el ha gì il bratsch da la ‹rosa da las perlas›, avain nus vis ch’el è daventà cotschen ed embarassà sco als examens da catechissem nua che mintgin aveva da respunder ina dumonda ed el per il pli na la saveva betg e sfarfugliava. Finids ils trais sauts al avain nus retschet sco in general ch’avess gudagnà ina gronda battaglia ed al avain fatg seser giu sper nus. «E bain, co èsi ì? Has uss vis quellas perlas pli datiers?»

«Ah! Tge, vis perlas!», ha el ditg, «jau n’hai gnanc ristgà da la guardar, nundir fixar ses egls. Dalunga che ses bratsch è sa pusà sin mes, che jau sautond hai gì ses maun en mes, m’èsi vegnì sco stgir avant ils egls ed in’allegria incumparabla che jau na sai betg descriver.»

«E tuttina, ti has discurrì cun ella diversas giadas», al hai jau ditg, «tge has ditg?» «Ma tge vuls che jau sappia tge che jau l’hai ditg, jau crai d’avair ditg ch’i fetschia chaud, ch’i saja prest las duas, ch’ils biscutins dal café sajan stads fitg buns, che giu Schlarigna chargiain nus probablamain las alps l’emna che vegn, insumma jau era talmain embarassà che jau na saveva betg tge dir.» «O grond balurd!», al ha ditg N., «ti avessas stuì dir ad ella ch’ella saja la flur dal tramegl e che ti l’hajas battegià la ‹rosa da las perlas› pervi da ses egls, ubain la far inqual auter cumpliment adattà e betg tschantschar da la chargiada d’alp.»

«Gea, ti has raschun», ha ditg P., «jau sun propi in tabalori, ma sautond cun ella na saveva jau propi betg pli nua che jau era u tge che jau fascheva.»

Er jau avess gì vaira brama da sautar cun la ‹rosa da las perlas›, ma in pau m’ha mes bun P. bunamain fatg tema cun ses stgir davant ils egls e surtut perquai che jau era fitg timid da quel temp, n’hai jau gnanc ristgà d’empruvar. Jau hai pensà per mai che jau vegnia a sautar cun ella cur che er jau returnia da l’ester, vestgì elegant e cun chadaina ed ura d’aur; ma mai n’hai jau gì il plaschair da sautar cun ella.

Fin las set ha durà il legher e bel tramegl e nus avain accumpagnà las giuvnas a chasa cun la musica. Suenter avair bavì anc in pèr mesiras tar las giunfras Kinschi, essan nus partids puspè da Silvaplauna givlond. La brina scorta dad E.P. è puspè sa fermada da sai a Chamfer ed a San Murezzan e pir vers las diesch essan nus arrivads a Schlarigna.

Franc e segir che dapli ch’in vegl, udind noss givels e vesend nus a passar tras vischnanca, cun la brina quasi a galop e F.V. a chaval da quella, vegn ad avair ditg: «Tge temps! Tge temps! La giuventetgna daventa adina pli lavagada e schlaschada, da noss temps na faschevan nus betg talas chaussas turpegiusas.»

Pir la sonda proxima è Nuottet arrivà a Schlarigna; el aveva duvrà crai jau quatter dis per vegnir da Silvaplana, ma ins sto er dir ch’igl existiva anc la via veglia, bler pli torta che la nova.

E danovamain stoss jau dir: mai na sun jau ma divertì pli fitg a tramegls che a quel dal 1839 a Silvaplauna.

Avant intgins onns ad in café d’occasiun sun jau ma chattà a maisa en fatscha d’ina dama che da regurdientschas lontanas i ma pareva da l’avair vis anc ina giada. La fixond cun dapli attenziun sin jau stà quasi segir che la dama en fatscha a mai era ella la ‹flur dal tramegl› dal 1839 a Silvaplauna, la ‹rosa da las perlas› da mes bun ami P.B. e che, sche er blers onns eran passads dapi quel temp, las perlas avevan conservà lur splendur.

Ah, la renconuschent, hai jau sentì ina viva tristezza en mes cor! Ella m’ha clamà en memoria mes dus buns, intims amis N.F. e P.B. che dapi blers onns posan en terra estra, dalunsch da nossa chara Schlarigna ch’els amavan tant.


Mia partenza per l’ester
[edit]

Paucs dis suenter avair accumplì 15 onns (ils 15 da zercladur 1839) sun jau partì l’emprima giada da chasa vers Brüssel. Da Schlarigna sin jau partì cun dunna Barbla Buosch da S-chanf che gieva a Brüssel ed Anvers (Antwerpen). Ella aveva Giachem Caprez da Susauna sco viturin. Il char aveva in sez verd e davant in’aissa per il manischunz, davos eran las valischs. L’emprim di da noss viadi avain nus gì plievgia cuntinuada ed essan arrivads a Lantsch la saira bletschs tras e tras. Nus essan stads là sur notg ed avain chattà il pot da Cuira che fascheva il viadi a pe da Cuira en Engiadina en dus dis e purtava las brevs en il turnister si dies. Il di suenter essan nus arrivads vers saira a Cuira en il Steinbock; là avain stuì spetgar dus dis sar Gian Betsch (da Chamues-ch) cun ses figl Schimun che gieva er el a Brüssel. Da Cuira davent essan nus ids semper en diligenza, danor il traject sin il Lai Rivaun. Passond per Basilea, Mülhausen, Nancy e Metz essan nus arrivads a Brüssel 7 dis suenter nossa partenza da Cuira.

A Brüssel sun jau ì sco giarsun tar sar Nicola Robbi da Surleih. Ses bab era burgais da là ed era stà blers onns pasterner a Vienna. El era silsuenter sa stabilì a Surleih ch’avant l’auaziun dal 1834 era in bel vitget. Mia mamma sa regurdava anc che mes patrun e ses dus frars vegnivan giu per l’Engiadina vendend mitgas e biscutins fatgs da lur bab a Surleih.

Mes patrun a Brüssel era stà divers onns a Berlin tar ses aug, signur Spargnapani da la Bregaglia, ch’aveva là ina da las principalas pastizarias da la citad. Cur che jau sun ì tar signur Robbi a Brüssel, era el stabilì là dapi blers onns, e cun sia pastizaria, fabrica da liquors e da tschigulatta aveva el s’acquistà ina gronda facultad. El possedeva trais chasas sin la plazza dal grond teater, nua ch’eran ses negozis, e duas autras en citad. El aveva maridà là e dapi ch’el era partì da giuven da chasa n’è el mai pli vegnì en patria. El aveva be in figl ch’è sa privà da la vita pauc suenter avair maridà. La gronda facultad da mes patrun han ertà ses dus frars ch’eran sa natiralisads en Germania e n’èn er els mai pli turnads en patria.

Da quel temp eran fitg blers Grischuns stabilids a Brüssel sco pastiziers: Salzgeber da S-chanf, Tschander (jau crai da Zernez), Madlaina e Betsch, Beeli da Bravuogn, Mathis, Descher, Marugg, Burger, Tönj e segir anc auters dal Partenz.

Mes patrun serviva er la famiglia roiala ed ina giada sun jau ì a purtar rauba en il palaz dal retg a Laeken, situà circa in’ura dador la citad. En il grond parc davant il palaz spassegiava il retg Leopold I sper ses dus uffants ch’eran en ina charrotscha d’uffants eleganta che vegniva tratga da duas chauras alvas.

Vesend ch’il retg vegniva vers mai, sun jau ma sentì l’emprim in pau embarassà, ma jau m’hai fatg spert curaschi ma schend: «Jau sun stà ina giada tar il signur vicari Planta, a purtar ad el ina brev dal signur landamma Frizzun da la porta verda, e sch’er il signur vicari era pli pitschen che ti, sche aveva el la testa bler pli grossa che ti ed en quella rauba en urden e dal bain da Dieu; quel è perfin stà tar Napoleun I per tractar cun el en affars da Vuclina.»

Tuttina, passond sperasvi Sia Maiestad, hai jau fatg in profund enclin, quasi fin giun plaun, sco Gion da Fex cur ch’el gieva a prender si las giuvnas als tramegls. Il retg ha vulì savair da tge pajais che jau saja. Suenter avair ditg che jau saja Svizzer, m’ha el ditg: «Dann sprechen Sie deutsch?» Jau hai ditg: «Ja, mein Herr!», ed el m’ha dà dus francs.

Durant mia dimora a Brüssel, sa chattavan mes fragliuns ed jau en tschintg differents pajais da l’Europa:

- mia sora Deta en Frantscha, a Toulon,
- mia sora Anna en Svizra, a Schlarigna,
- mes frar Cristian en Austria, a Triest,
- mes frar Peter en Prussia, a Berlin,
- ed jau en Belgia, a Brüssel.


E mai pli n’essan nus stads radunads tuts ensemen en noss char lieu nativ!

A Brüssel sun jau stà trais onns e mez e fiss er gugent restà là, ma mes quinà Elias Gudinchet, stabilì a Toulon, era malsaun e mia sora m’ha scrit da vegnir tar els.

Quai è stà in vaira lung viadi, en viafier hai jau pudì ir be da Brüssel fin a Mons; jau hai traversà l’entira Frantscha en diligenza, danor in curt traject cun nav a vapur sin il Rodan. Jau sun ma fermà dus dis a Paris ed in di a Marsiglia, per vesair in pau las duas grondas citads e salidar ils patriots ch’eran sa stabilids là.

Il mais da december e durant la gronda lavur da las festas sun jau deplorablamain vegnì malsaun dal tifus ed hai stuì star dus mais en letg u reconvalescent, senza pudair lavurar. Mai na vegn jau ad emblidar quai che mia buna sora ha fatg per mai durant mia lunga malsogna.

A Toulon eran divers Schlarignais u Grischuns, las famiglias Gudinchet, duas famiglias Cadisch, ils dus frars Verguth, signur Lamalta e famiglia (il bab da l’actual proprietari da l’hotel Rhaetia a Tusaun) e mes cusrin C. Faller.

A Toulon sun jau anc stà dus onns e mez, ed ils 7 da zercladur 1845, sis onns suenter che jau era ma mess en viadi davent da chasa, sun jau partì da Toulon per ir a passentar la stad en Engiadina cun ils mes.


Mes emprim viadi a chasa
[edit]

Da quel temp pudevan ils lavurants pastiziers sortir be mintga otg dis in suentermezdi e mai la saira. Nus giugavan ina partida sper il furn ed er sche nus survegnivan bler damain paja che uss, spargnavan nus dapli, uschia che partind per chasa ma restavan anc 650 francs, er sche jau aveva drizzà bella vestgadira, ura e chadaina (per blagar e far bella vita a chasa) ed aveva cumprà inqual regal per ils mes.

E sche jau avess inscuntrà lezza giada Rothschild, sche al avess jau guardà surriend, e pitgond sin mia giaglioffa al avess jau ditg: «Er jau hai e betg mo ti! E tes cor n’è segir betg uschè plain d’allegria sco il mes!»

Ils patriots m’han accumpagnà fin sin la plazza danunder che las diligenzas partivan per Marsiglia. Sco cumpogn da viadi aveva jau Giachem Olgiati (uss seller a Schlarigna). El era vegnì a Toulon sco giarsun, ma aveva survegnì mal en las chommas e stueva returnar a chasa.

Suenter ina lunga absenza da l’amada patria, cur che la charrotscha sa metta en moviment, vegn segir dapli che in, sco jau, ad avair sentì a batter dublamain il cor da nunditga allegria da pudair revair ils ses e ses lieu nativ!

A las tschintg la damaun essan nus arrivads a Marsiglia, nua che nus essan stads dus dis per spetgar la partenza da la nav a vapur per Genova. Jau sun ì a visitar signur Constant Nutly da Schlarigna, ils signurs Michel er da Schlarigna e signur A. Robbi da Chamfer cun lur figls. Cun Peter Beeli ed auters Engiadinais essan nus ids ad ina tschaina ordaifer la citad. Tut quels Engiadinais avevan s’acquistà là a Marsiglia bellas facultads, surtut signur Nutly.

Il di suenter, la saira, essan nus ans embartgads per Genova sin la veglia nav a vapur ‹Ocean›, e pervi d’in terribel stemprà nà da l’ost essan nus stads 48 uras sin la mar. Mes malsaun è stà fitg mal durant l’entir passagi, cun mal da mar nuninterrut.

Sbartgond a Genova hai jau stuì prender ina charrotscha per al manar en l’ustaria. Nus avain stuì ans fermar là dus dis. Jau sun ì a visitar il signur Klainguti e sun vegnì retschavì e tractà fitg bain, surtut dad dunna Frena Klainguti che fascheva da parenta, essend ella figlia da sar Giachem Valer da Tavau.

Il di suenter vers saira, cur che jau ma chattava gia cun mes malsaun en la diligenza che partiva da la Piazza dell’Annunziata vers Milaun, èn vegnids plirs giuvens tar la charrotscha ed jau hai udì ch’in dad els ha ditg per rumantsch: «Salüda Grätta», in auter: «Salüda Mängia e Babätta». – «Ah!», ha ditg G., «qua avain nus in da Samedan sco cumpogn da viadi.»

E paucs muments suenter ha prendì plazza en fatscha a mai sar Linard Treg da Samedan che jau sco mattet aveva gia vis cur ch’el vegniva als tramegls a Schlarigna.

Suenter ans avair salidà sco che fan viandants che sa vesan l’emprima giada, hai jau. vesend ch’el na m’enconuscheva betg, ditg cur che nus eran or da la porta da la citad:

«E bain, sar Linard, jau crai che nus vegnian a far viadi ensemen fin en Engiadina, u betg?» Suenter m’avair guardà in mument tut stupefatg, m’ha el ditg: «Sapperlot, quai è er in Grisch!»

L’avend ditg mes num ed enconuschent el fitg bain mia famiglia, ans avain nus dà il maun cun il daletg da patriots che fan ensemen il viadi a chasa.

El è stà per nus in cumpogn da viadi plaschaivel e bun, surtut cun mes malsaun. A Sampierdarena m’ha el, passond sperasvi, mussà il stabiliment ch’el aveva fatg bajegiar. A Milaun essan nus ids en l’ustaria del Puoz. Noss malsaun steva mal. Nus avain stuì star là dus dis per far visar ils passaports.

Jau n’aveva mai vis Milaun e sar Linard m’ha manà a vesair il Dom sco er a vesair a manevrar la chavallaria ungarais-austriaca sin la grondiusa plazza dador la citad. Nus avain er vis sin las plazzas pinads vi e nà ils chanuns per pudair, sch’ils Milanais discurrissan da memia e na faschessan betg da scorts, als dar cun quels sco ils magisters als scolars ‹giu per las piclas›.

Da Milaun essan nus partids la saira cun la posta per Clavenna, ma apaina or da citad avain nus gì dus carabinieris davant e dus davos la charrotscha ch’ans han accumpagnà durant l’entira notg, essend la posta stada tegnida airi e spogliada avant paucs dis.

A Clavenna avain nus alloschà en il hotel Conradi, ed inscuntrond là Augustin Zuan, enconuschent e bainvis en tut l’Engiadina, avain nus fatg contract cun el per ch’el ans mainia en dus dis en Engiadina, e bain chapì: noss malsaun sin il char e nus dus sper il char a pe.

Vesend la romantica Bregaglia, ornada cun ses vestgì da primavaira, verd da speranza e retgamà da nundumbraivlas flurs da tuttas colurs, e giond vers chasa, ans parevi ch’il terren sullevass noss pes, ch’il chant dals utschellins ans schess: «Sajas bainvegnids puspè en patria nossa!»

Nus avain pernottà a Chasatscha tar Augustin Zuan ch’aveva là in’ustaria ed essan partids l’auter di pir a las otg.

Gia a Malögia, en l’ustaria veglia, avain nus fatg ina vaira lunga fermada. E pervi dad Augustin fermada er a Silvaplauna, Chamfer e San Murezzan. Arrivads nua ch’è uss l’ustaria ‹Zum Bären›, èn Treg, Olgiadi ed Augustin, plazzads sin il char, ids giu per la spunda stippa da la via veglia (essend la via nova vegnida fatga pir durant la stad 1845). Jau sun ì or per la senda dals prads da Brattas ed arrivà orasum Rovinatsch, ma tschentond en il lieu nua che jau aveva prendì cumià sis onns avant; survesend ina vasta part da l’Engiadina e mes lieu nativ, m’han il cor e las tempras cumenzà a batter pli ferm!

Arrivà tar mia chasetta ed entrà en stiva, era quella vida. Jau sun ma tschentà sin il banc-pigna ed hai stuì spetgar in bun mument avant che jau audia a vegnir insatgi. Quai era mia buna mamma ch’ha ditg ma vesend: «Jau na t’enconusch betg pli, ma jau sent che ti es mes figl, mes char, amà uffant!» Ella m’ha strenschì vi da ses cor e larmas d’allegria han bagnà noss egls.

La stad dal 1845 è stada per mai ina stad da daletg ed allegrezza sco ch’ins giauda l’emprima giada ch’ins turna en patria suenter ina lung’absenza. Spassegiadas cun divers buns amis, mesiras, tramegls, chatscha, marendas en guaud cun las giuvnas e surtut ina charrada fin a La Punt, nua che nus avain marendà.

La charrada sa cumponiva da 12 chars, cun sezs verds, tut ils manischunz avevan si in tarment cilinder (sco ch’ins purtava da quel temp), las giuvnas chapels cun alas da var 30 centimeters largezza e gronds vels verds. La saira tramegl en chasa Camenisch (uss Canova). L’emna suenter ans han las giuvnas regalà ina tschaina. La primavaira da quel onn era mes frar Peter (ch’era stà divers onns a Berlin) vegnì a Toulon per ma remplazzar; mes quinà fascheva quint da sa retrair l’onn suenter a chasa e d’ans laschar, mes frar e mai, a la direcziun da ses negozi. Ma cur che jau sun returnà l’atun 1845 a Toulon, è mes frar vegnì malsaun e mort il di da Nadal en la vegliadetgna da 25 onns. El era spus cun giunfra Anna Beelj da Crasta ed è stà in dals pli robusts e ferms giuvens da nossa val.

La primavaira da l’onn 1846 è mes quinà ì a chasa cun mia sora e lur figlina ed jau hai surpiglià la direcziun da lur pitschen negozi.

L’onn 1849 sun jau ì a chasa la stad ed hai laschà in da mes lavurants a la direcziun da noss negozi. Er quella stad hai jau passentà muments daletgaivels cun mia famiglia e blers buns amis.


Mes ultim tramegl or da vischnanca
[edit]

Sche per casualitad in ester avess vis la saira d’in dals ultims dis da settember da l’onn 1849 ils giuvens da Schlarigna – nus eran var dudesch – a passar la punt da l’En, tgi armà cun pistola, tgi cun flinta a duas channas, sche quel avess segir cret ch’in grond privel smanatschia la vischnanca ubain che urs u auters animals da rapina sajan vegnids vis en il conturn.

Gea, quella saira vers las quatter gievan nus tuts armads vers Puntraschigna, ma suenter nus vegniva la gronda part da las giuvnas sco er tut ils uffants, quai ch’era tuttina cumprova segira ch’i na sa tractava ni da battaglia ni da chatscha.

O na, noss armament aveva in scopo dal tuttafatg paschaivel ed onurific. In da noss amis, in giuven da Schlarigna, aveva spusà quel di a Puschlav ed arrivava quella saira cun sia consorta a Schlarigna.

Nus gievan encunter al nov pèr ed apaina che nus als avain vis ad arrivar, hai dalunga dà ina sbarrada generala da pistolas e flintas, ma il medem mument ha il viturin stuì siglir giu dal char a tegnair il chaval ch’aveva gì gronda tema. Vesend quai, sche senza duvrar pli las armas als essan nus ids encunter e suenter als avair salidà e gratulà als avain nus accumpagnà fin en lur chasa.

Arrivads là, n’ans ha la mamma dal spus, suenter avair beneventà ses uffants, betg laschà partir, e nus giuvens tuts essan vegnids envidads dad ir en stiva nua ch’eran preparadas sin maisa diversas buttiglias da vin vuclina sper plats emplenids cun biscutins e sfegliadas.

Allegramain tunavan ils evivas als novs unids ed avain nus tuts legramain fatg onur al vin excellent.

Cur che quel ans ha gì stgaudà ils pes e surtut las testas, ha in dals giuvens ditg:

«Qua vesais bain er vus che questa saira na pudain nus betg be ir en l’ustaria a giugar sco per il solit nossa partida; jau propon da far ina mezzasaira!»

«Nus n’avain nagina musica», ha ditg in auter, «ils sunaders èn a Silvaplauna per il tramegl da nozzas da l’ami Chr. M ch’è sa spusà oz.»

«A Silvaplauna? Sche lain ir tuts a Silvaplauna!», ha sbragì in terz.

«Mai e pli mai na dastgain nus ir ad in tramegl da nozzas, nua ch’èn be envidads», ha observà in dals pli scorts (betg jau!).

«Gea, gea», ha ditg Ch. B., «nus giain be a guardar il tramegl e sch’i ans dian da sautar, sche sautain er nus, uschiglio tschanain nus e turnain a chasa.»

«E faschain vegnir cun nus er noss spus, u betg?», ha ditg in dals pli balurds, guardond surriend sin la spusa, «navaira ch’ella permetta che per questa notg al prendain nus cun nus?»

A las otg essan nus partids per Silvaplauna en diesch (senza il spus), sin dus chars cun buns sezs, in vaira progress dapi il 1839, nua che nus eran en nov sin in sulet char, be cun aissas.

Ma sco il 1839 ans han il vin offert da la mamma dal spus sco er quel bavì a Chamfer fatg puspè givlar bravamain arrivond a Silvaplauna.

Ils chombrers sautavan gia a tut pudair ed avend il bun Chr. M., ami da nus tuts, novas da noss arriv, è el dalunga vegnì ad ans salidar ed ans ha envidà amiaivlamain da prender part al bel tramagl. Sche er betg tuts da nus n’eran forsa gist sautunzs famus, sch’è in tal rinforz tuttina stà bainvegnì a las numerusas sautunzas.

Ah! be en diesch onns, dapi il tramegl dal 1839, er a Silvaplauna, tge midada, saja sco sala da bal, illuminaziun da quella, tualettas e rinfrestgs!

Vers mesanotg è vegnida servida ina tschaina als chombrers e nus essan vegnids envidads dal nov pèr a prender part a quella, ma nus avain refusà ed ans avain fatg servir dapersai en la stiva da l’ustaria.

D’ina da las tratgas ma regord jau anc fitg bain, quai era in schambun cotg e quasi entir ch’aveva natiralmain fatg sia parada sin maisa per il grond gentar da nozzas.

Pover schambun! Sco ch’i capita a blers umans che lur buntad è lur atgna ruina, è er el, memia bun, dalunga vegnì spoglià da tut quai ch’el aveva a dies ed è restà be pel ed ossa.

Suenter la tschaina avain nus danovamain prendì part al tramagl, ma il nov pèr era sparì.

Vers la damaun, vulend pajar noss quint, ans è vegnì ditg da la famiglia dal spus e da l’ustier che tut saja gia pajà.

Avant che partir avessan nus gugent salidà ed engrazià al bun Chr., ma el n’era betg denturn.

Ed uschia essan nus partids vers chasa, pudend bain dir cun raschun er nus: «Nus essan ans divertids immens ed avain spendì pauc!»

Noss return ha sumeglià fitg quel dal 1839, las medemas fermadas a Chamfer ed a San Murezzan e perfin sco lezza giada noss bun ami F.V., in dals giuvens, a chaval, purtond in grond caput alv, quai che deva a nossa charrada in aspect singular.

Quai è stà mes ultim tramegl or da vischnanca.


In spusalizi a Sta. Maria
[edit]

In di avain nus entupà a Schlarigna G. Huder da Sta. Maria ch’era ami da C.C. Beeli. El ha envidà Beeli e mai a ses spusalizi ch’aveva lieu l’emna proxima a Sta. Maria.

Cun ses char a chaval essan nus partids la sonda cun el ed essan arrivads la saira tard en l’ustaria dal Fuorn. Da quel temp era anc qua Simi Gruber sco ustier. Suenter esser s’infurmà tgi che nus sajan, ans ha el retschet sco parents, enconuschend el fitg bain noss babs. Bainbaud suenter noss arriv ans è vegnida servida in’excellenta tschaina. Igl eran là divers Vallers, in signur da Samedan ed er inqual chatschader. Suenter la tschaina ha cumenzà il gieu da la mura e mintga mument avriva Simi il grond bural giusum la stiva, gieva da là giun tschaler e purtava si ils buccals plains dal pli bun. Pir suenter mesanotg essan nus ans separads per ir a durmir. Ma per Chasper e mai è la notg anc stada empernaivlamain burascusa.

Il figl da Simi, ans faschond vesair nossa chombra da durmir nua ch’eran dus letgs fitg bels e nets, ans ha ditg che en quels letgs avevan durmì la notg avant las duas signurinas Murald da Bever. E quai ha fatg effect!

Apaina en letg, ha Chasper cumenzà a dar segls per il lètg enturn sbragind: «Benedicziun! Benedicziun! Be la notg avant ha ella durmì qua! Qua! En quest letg nua che jau dorm uss!» Ed igl ha pelvaira durà ditg, fin ch’el è sa durmentà.

Il di suenter (la dumengia) suenter in cumià commovent da noss Simi, essan nus partids pir vers la diesch vers Sta. Maria. Arrivads là essan nus dalunga ids a salidar il signur Aichta, soci cun Chasper Beeli en il negozi Kaspar a Massa. Ed il signur Aichta ans ha fatg star tar el en alloschi durant il temp che nus essan stads a Sta. Maria. Il glindesdi sun jau ì a Fuldera a visitar Annetta Fürer, stada plirs onns tar nus fantschella e ch’aveva emprendì tar mia sora il mastergn da cusunza.

Jau crai ch’i saja stà la gievgia ch’ha gì lieu il spusalizi da sar Gian Huder e giunfra Annina. Suenter in café cun gronda ospitalitad, servì la damaun, essan nus partids, tut la giuventetgna da Sta. Maria cun ils spus e nus, sin blers chars per Mals. Saja a Müstair sco er en ils auters lieus tras ils quals nus essan passads, eran giuvens che tegnevan a l’entrada da la vischnanca ina gronda latta cun si lenziels ni autra rauba alva d’ina vart da la via a l’autra; auters giuvens tiravan schluppettadas fin ch’ils spus als devan la ‹balandeda›.

Arrivads a Mals, era l’ustaria Alla Curuna garnida cun flurs e ghirlandas. Là ans è vegnì servì in fitg bun gentar. Suenter quel avain nus visità la citadina e ses bel santeri. Turnads vaira tard a Sta. Maria ha pir gì lieu il past da spusalizi; ina grondiusa tschaina cun in bel e varià dessert e suenter tschaina il tramegl cun musica. Musicants eran be noss Gianin numnà ‹da la gìa›, che stat uss a Silvaplauna, ed in auter cun la gìa. Damai ch’ins m’aveva purtà ina flauta, hai er jau sunà in mument cun els. E quai è bain stà in dals tramegls ils pli leghers che jau hai vis. En in chantun da la stanza eran sadellas cun vin, ed en mintgina in chaz per baiver. L’auter di, suenter avair prendì cumià da la giunfra spusa, nua che nus essan anc vegnids servids, e suenter avair cumprà in regal prt la figlina Aichta, essan nus, accumpagnads dal spus e d’auters giuvens, partids da la vart dal Stelvio per ir a Buorm e turnar a chasa da la vart dal Puschlav. Bainbaud avain nus prendì cumià da quels ch’ans avevan accumpagnà fin tar l’alp e vers las trais essan nus arrivads als bogns da Buorm, nua che nus avain fatg bogn, e vegnids la saira tard a Buorm.

En la pitschna ustaria avain nus, suenter avair tschanà, dumandà ina chombra per nus; ma igl aveva be ina en l’entira ustaria, fitg lunga, dad omaduas varts eran sco ina sort pantuns fitg auts, furmond sco in letg per vart. Cun plirs auters avain er nus durmì en quest grond letg e fitg bain, essend stanchels dal lung viadi.

La damaun essan nus partids a bun’ura per Tiraun e là avain nus prendì la postetta per Puschlav. Ma avant che ir en l’ustaria a Puschlav, essan nus ids tar Gian Wolf da Schlarigna ch’era en il negozi Ragazzi, ed ans avain fatg dar munaida. Avend spendì dapli che quai che nus avevan pensà, eran nus omadus ‹sin il sitg›. En il negozi Ragazzi hai jau cumprà in regal per purtar a mia spusa (Ursola Lendi, figlia da l’ustier Andrea Lendi da Schlarigna). Il di suenter essan nus partids a bun’ura vers chasa, avain gentà en l’ustaria veglia da la Bernina, tar nossa nunemblidaivla Schlarignaisa, dunna Giacobea nata Cloetta, e la saira essan nus arrivads a Schlarigna, suenter esser stads davent otg dis.


Ina famiglia
[edit]

La mesadad da november 1849 sun jau partì per Toulon, manond cun mai sco giarsun en noss negozi mes quinà vegnind, Leonard Lendi.

A l’entschatta da l’onn 1850 sun jau vegnì a chasa a spusar ed hai manà mia dunna cun mai a Toulon. Quatter onns suenter avain nus midà quartier cun noss negozi, al avain engrondì e rendì pli elegant.

L’onn 1856, laschond mes quinà Leonard a la direcziun, essan vegnids mia dunna ed jau cun noss dus uffants a passentar la stad a chasa. L’atun essan nus turnads a Toulon, ed avend mes quinà maridà il 1864, al avain nus cedì noss negozi ed essan partids per star definitivamain a chasa. Ma essend mia sora stada culpida da lunga malsogna, sun jau ì cun mia famiglia gia l’onn 1865 a star cun mes quinà Ant. Lendi en l’actual hotel Muragl a Schlarigna, nua che vegnivan la stad gia da quel temp vaira blers esters, da Turitg e Bergamo. L’onn 1868 è mes quinà sa maridà ed jau sun turnà cun mia famiglia a star puspè en nossa chasa a Crasta.

L’onn 1869 sun jau stà cuvitg da Schlarigna e l’onn 1870 sun jau ma cumprà en là sco vischin.

L’onn 1872 è mia figlia sa maridada cun Teodor Rocco, figl da sar scrivant Emanuel Rocco da Schlarigna. El era a la direcziun dals dus negozis Fonio a Genova, e bainbaud suenter hai jau cumprà per el e per mia figlia quels dus negozis. Ma gia l’onn 1877, suenter lunga malsogna, è mes schender Teodor mort qua a Schlarigna. Il medem onn essan mia dunna ed jau ids a Genova a star cun mia figlia en ils dus negozis. Nus essan stads là fin l’onn 1890. Il 1891 avain nus vendì ils dus affars; mes figl è ì cun sia dunna e ses dus uffants a Maiavilla (il lieu da sia dunna), e mia figlia è vegnida a star cun nus a Crasta.


Lecturas
[edit]

Durant mi’uffanza ed il temp che jau gieva a scola hai jau legì blers cudeschs che signur reverenda G. Heinrich m’emprestava. Il pli bain ma plaschevan descripziuns da viadis sco er ‹Milli ed ina notg›.

A Brüssel hai jau be legì inqual ovra dramatica franzosa ch’il figl da mes patrun m’ha emprestà.

A Toulon, mia dimora per 22 onns, hai jau legì fitg bler. Il meglier ma plaschevan las lavurs dad Eugène Sue, Alexander Dumas, Victor Hugo e surtut da Lamartine.

Ils trais onns che jau sun stà a Schlarigna cun mes quinà, hai jau legì la gronda part da las ovras da Schiller e Goethe.

A Genova hai jau legì fitg pauc, ma hai scrit là la gronda part da mias lavurs, mes roman ‹Amicizia ed Amur› sco er autras da mias novellas.

Mi’ovra dramatica ‹L’orfna da Segl u l’Inozainta› hai jau scrit qua e quella è vegnida giugada l’onn 1897 da la societad dramatica da Samedan.

Dapi l’onn 1890, che jau ma trategn qua a Crasta, hai jau er scrit fitg bleras poesias (u prosa) dumandadas per festas, nozzas ed er per occasiuns da malencurada.


Souvenir da Toulon
[edit]

Durant ils 22 onns che jau sun ma trategnì a Toulon, nua ch’èn naschids mes dus uffants e nua che Dieu ha benedì mia lavur, sun jau vegnì envidà d’in ami a passentar intgins dis tar el, en sia vischnanca Colobrières, situada circa sis uras davent da Toulon.

La dumengia essan nus ids sin ses bain, betg lunsch davent dal vitg. Al gentar eran envidads er il prer da Colobrières, monsieur le maire (il cuvitg) e ses frar. Tuts tschintg avevan nus gia fatg brav onur al vin spiertus da la costa grippusa da Colobrières, cur che durant il dessert è vegnì discurrì d’ina nozza ch’aveva gì lieu en la vischnanca in’emna avant.

«Martin n’è betg stà pluffer», ha ditg mes ami, «el ha spusà la pli ritga da noss lieu, ma er la pli trida, in vair remedi cunter l’amur! E qua fiss bain da remartgar al grond poet Victor Hugo che quai ch’el ha ditg en ina da sias poesias: ‹Il mund è amur, tut amur!› n’è betg gist, pertge che Martin na l’ha betg prendì per amur, mabain be per ses daners.»

«Ti has tort», al ha ditg monsieur le maire, «er en sia tscherna è stà amur, ma amur da l’aur che pir memia prenda semper pli il suramaun en il trist mund.»

«Quai è vair», ha respundì mes ami, «ma oz poss jau gist qua ta citar in auter cas. Guarda qua noss signur reverenda e ses collegas, quels n’enconuschan betg l’amur e nossa sontga religiun sezza als scumonda d’amar.»

Ma cun in trist surrir ha ditg il giuven prer (ch’aveva forsa anc dapli che nus fatg onur al vin squisit):

«Ti ta sbaglias, mes char, sappias che er nus avain in cor che ama sco ils voss, er nus tuts amain en il zuppà. E quella che jau hai amà cur che jau ed ella avevan ventg onns, quella am jau anc uss. Ella è per mai l’univers! Ella mes pensament dal di! Ella mes siemis da la notg! Mai na l’hai jau ditg che jau l’am, ma ella sa quai tuttina, ed jau sun ma mess en testa che er jau l’am. Er sche jau sai che jau na vegn mai a la pudair numnar mia, sche la vegn jau ad amar fin mes ultims suspir. Gea! Il grond poet ha raschun: ‹Il mund è amur, tut amur!›»

E cun in suspir ha il prer emplenì danovamain ses magiel.

Per semnar puspè in pau allegria suenter il trist raquint dal prer, ans ha monsieur le maire, suenter che nus avevan fatg printgas e purtà in eviva a l’amur, ditg si inqual vers ch’el aveva cumponì e recità a la nozza da Martin, sco er vers improvisads per noss gentar e nua che l’amur n’è er betg vegnida a la curta.

«Grazia!», al ha ditg mes ami, «jau hai bain pensà che ti ans fetschias puspè in’agreabla surpraisa cun da tes usitads vers, bels e plaschaivels.»

«Ma tge vuls, quai è en il sang», ha respundì monsieur le maire riend, «tut ils poets u che crajainsa d’esser poets, sco tut ils litterats essan segir tuttina. Nus avain tuts ina terribla arsira, desideri, vair’anguscha da purtar avant noss vers, schebain che nus savain fitg bain che blers, fitg blers, crititgeschan nossas lavurs e rin perfin da quellas.

Er ina regina da la Frantscha che cumponiva vers vuleva savens la saira che tut ils curtisans e curtisanas sajan là, gugent u navidas, per udir ad als preleger. E tuts faschevan finta da chattar ses vers admirabels. Be il retg, apaina ch’ella cumenzava ad als leger, sa fascheva dalunga or da la pulvra. La regina, avend dumandà per tge motiv ch’el na steva betg er el a tadlar ses vers che plaschevan tant a tuts, ha il retg respundì surriend: ‹Ma perduna, mia chara, ma tes vers umoristics ma fan vegnir malsaun dal grond rir e tes vers trists ma commovan da memia.›»

Ed uschia enconusch er jau poets e scrivants da novellas che, cur ch’els han cumponì ina u l’autra lavur en vers ni en prosa, van en stiva per preleger quels a lur consortas, e quellas fan sco il retg da la Frantscha, sut in pretext fugian er ellas spert or da stiva e segir betg per tema da stuair rir memia fitg u da stuair cridar sosas larmas.


Nossa veglia ura da stiva
[edit]

(ils 7 da zercladur 1884, il di da mes 60avel anniversari)

Sche jau vivess tschient onns, sche per franc che jau n’emblidass mai il tun dal tutgiez da nossa veglia ura da stiva ed il tictac da ses perpendicul!

Ella era plazzada tranter la curuna nua ch’eran las biblas, cudeschs d’uraziuns, da pregias, da chant etc. e la maisetta. Ils pais e perpendicul eran zuppads en ina chascha da lain colurada brin che tanscheva tras il banc quasi fin tar il palantschieu.

Cur che jau era uffant, hai jau savens admirà stupefatg sia bellezza; ils dissegns en ils quatter chantuns da ses plat e las flurs sin quel. «Tgi las ha savì picturar uschè bain?», ma scheva jau. «Cur che jau sun grond, vi er jau picturar flurs sco quellas.»

E betg be bella, ma er ‹buna›, tenor mai la pli buna ura en l’entir mund; pertge che mes bab – che, schebain ch’el n’aveva sez betg emprendì d’urer, reparava en ses temp liber en ed ord vischnanca uras da paraid e da giaglioffa (senza sa far pajar) – scheva ch’ins possia ir lunsch per chattar in’ura uschè buna sco la nossa.

O quant solen ma pareva ses tun ed il tictac da ses perpendicul cur che la saira, cur ch’i tutgava da notg, mes fragliuns ed jau uravan sper nossa buna mamma.

Quant misterius ses tun, cur che l’ultima saira da l’onn, in mument suenter ch’ils zains avevan ditg che l’onn giaja a fin, ella batteva mesanotg e mia mamma ans scheva: «Urai, uffants, igl è l’onn nov», e che puspè tutgavan ils zains, schend er els: «L’onn nov ha cumenzà!»

Quant daletgaivel ses tun cur che l’emprim di da l’onn ella deva las quatter, l’ura che nus stevan adina si quel di e quant fitg giavischavan nus ch’ella giaja pli spert e ch’i fiss di per pudair ir a Bumaun!

Quant gugent l’udivan nus il di da batgaria a batter las 11, l’ura dal grond gentar, l’ura ch’ils uffants da scola e quels da Crasta vegnivan tuts envidads quel di da mes bab a gentar!

Quant bel, dultsch ed armonius ses tun cur ch’ella batteva la damaun da l’ir a mesiras las trais, l’ura che nus levavan per partir avant di e sche pussaivel sco emprims per las alps, nus mats a givlond, essend da quel temp las mesiras il di incumparabel d’allegria e divertiment per uffants e giuventetgna.

Quant trid e dischagreabel ses tun, cur che nus, sco tut ils uffants, durmivan d’in vair sien letargic, ella batteva las sis e mia mamma ans clamava per emprender nossas lezias.

Durant plirs onns, cur che jau era uffant, era stada introducida en vischnanca ina gronda tavla, numnada ‹Tevla della guaita›. Quella girava da chasa a chasa ed en la chasa nua ch’ella era, cur ch’il guitader clamava las indesch e las duas, al stueva ina da las persunas dir: «Nus avain udì!» Ma sch’i n’al udivan betg, pitgava il guitader cun il fist cunter las curnischs, fin ch’insatgi al respundeva; uschia eran ins segir ch’il guitader giaja mintga notg duas giadas a clamar las uras.

La notg ch’il guitader vegniva a chantar duas giadas sut nossas fanestras e che tuts durmivan vaira pauc, ma parevan il tun ed il tictac da noss’ura trists, misterius e quasi da ma far tema.

Mes frar Peter era ì en la vegliadetgna da 13 onns a Berlin, cun dus auters mats pauc pli vegls che el. Da quel temp faschevan ils giarsuns il viadi a pe ed els duvravan 21 dis per arrivar fin là.

Quatter onns suenter (il 1838) è el vegnì a chasa ed ha fatg puspè la gronda part dal viadi a pe. Nus al spetgavan da di a di.

Ina notg, curt avant mesanotg, essan nus vegnids dasdads entras battidas da noss battaporta.

«O, qua è el, quai è segir noss Peter», ha ditg mia mamma, currind sin fanestra. «Tgi splunta?», ha ella dumandà.

«Be jau, il Peter, tes figl, chara mamma!», ha el ditg.

E paucs muments suenter, che tuts al avevan strenschì al pez en stiva ed al circumdavan al guardond cun grond’allegria, ha nossa privada ura battì mesanotg.

«Ella ha anc adina il medem tun», ha ditg mes frar e l’ha guardà surriend.

E sco ad el ha ses tun privà e commuvent er parì a mai e segir a tut ils mes da dir en quest mument d’allegria: «Sajas bainvegnì puspè tar nus, ti giast amà, er jau m’allegrel da tes arriv!»

Ils 14 da zercladur 1839 sun jau ì a Segl a prender cumià da mes bab che lavurava là. Il di suenter sun jau partì per mes emprim viadi a l’ester. Mes bab m’ha accumpagnà fin Baselgia, ha anc vulì baiver cun mai in magiel vin e da là m’ha el accumpagnà fin tar la punt, nua che nus ans avain ditg adia.

Jau gieva a Brüssel e n’essend anc naginas postas sun jau ì cun Mad. Buosch da S-chanf e ses viturin fin Cuira.

Il di da la partenza, gia las trais da la damaun, hai jau udì che mia mamma suspirava e bragiva; cur che noss’ura ha battì las trais, hai er jau cumenzà a bragir, pensond che jau vegnia forsa blers onns betg pli ad udir ses tun privà e che cun quel er ella ma vuless dir «Adia!».

Ma jau l’hai anc udì a batter las quatter, e quai paucs muments avant che ma separar da mi’amada mamma e da mia sora.

Ah! ses tun (e quella giada bain il tun d’adia), ma pareva da rumper il cor!

O quant dultsch, armonius e daletgaivel ses tun cur che sis onns suenter mia partenza jau sun puspè arrivà en chasa mia e stà in bun mument sulet en stiva.

Ella ha battì las trais ed i ma pareva che ses tun ma schess: «Sajas bainvegnì!», e che enstagl da ‹tictac› ses perpendicul ma clamass adina: «Legria! Legria! Legria!»

Gea! quai è pelvaira stà in mument d’allegria incumparegliabla ed indescrivibla, pertge che bainbaud hai jau pudì strenscher cunter mes cor quella che jau amava il pli fitg, ‹mia mamma›.

Quant trist e dolurus ses tun la damaun che mia buna mamma, nunemblidaivla, strenschend mes maun en ses, ha dà il davos suspir!

Quant dolurus ses tun, in vair tun da tristezza, cur ch’ella ha battì mezdi, l’ultima giada avant la partenza da mia mamma per semper da nossa chasa!

Quant trist ses tun cur che nus essan returnads dal santeri!

Durant ils ultims onns da sia vita guardava mes bab (schebain tschorv) da noss’ura e la tirava si, ensemen cun in’autra ch’el aveva plazzà sper la veglia stgaffa e las reglava mintga damaun cun sias duas uras da giaglioffa.

--

Nossa veglia ura da stiva n’è betg pli en nossa stiva.

In’ura da luxus plazzada sin la cumoda, sut il spievel, l’ha remplazzà. Sche er bella ed eleganta, ses tun e ses tictac n’han per mai ni poesia ni regurdientscha d’allegria e da tristezza.

Ella na ma para betg da far part da nossa famiglia, sco la veglia privada ura da mes geniturs.

Nossa veglia ura è uss sin charpenna, sut il tetg, plazzada en ina chascha, ensemen cun las duas biblas, cudeschs da pregias, d’uraziun ed auters ch’èn stads quasi in mez secul sper ella sin la curuna da stiva.

Cur che jau sun en patria, vom jau mintgatant sin charpenna a guardar nossa veglia privada ura e sche jau sai er che ses tun m’attristescha, sche la fatsch jau sunar.

Gea! ses tutgiez para da planscher e suspirar, ma para da dir: «Quantas midadas dapi che ti, anc uffant, guardavas ed admiravas ils dissegns e las flurs sin mes plat!»

«Che tschentà sin il bratsch da tia mamma e sper vus tes quatter fragliuns ed auters uffants uravas la saira cur che tutgava il zain da notg!»

«Quantas midadas dapi quel temp en Engiadina, saja da modas, isanzas, costums, lingua, relaziuns en las famiglias, cretta e fidanza en Dieu etc.»

«E dapi quel temp, tge midada surtut en chasa tia, nua che las sairas (surtut las dumengias) era semper stiva plaina, da parents, amis e vischins e nua che ti passentavas uras fitg daletgaivlas.»

«Ah! la gronda part da tes amads che sco ti udivan er gugent mes tun, èn vegnids clamads da Dieu ed èn unids cun quels ch’als eran precedids sco er cun noss dus amads anghels che posan in sper l’auter en San Gian.»

«Gea! els èn ensemen en il lieu da pasch ed amur eterna, nua ch’els audan il tun sontg e dultsch da la gronda ‹Ura da l’eternitad›.»


Oz, ils 7 da zercladur 1884 (il di che jau cumplenesch 60 onns), ma dasdond questa damaun, m’èn er vegnids en memoria tut ils mes che n’èn betg pli.

Jau hai er udì pli ferm che mai il tun da nossa veglia ura e cun quel a ma clamar: «Ti has sessanta onns!»

«La fin da tes viadi terrester s’approximescha!»

Quants millis da mes conumans che jau hai enconuschì han gia bandunà il trist mund da painas e fadias!

Be en il pitschen vitg da Crasta, da quels che da mias regurdientschas han abità qua, èn gia mortas 106 persunas creschidas ed uffants (da quai baininqual a l’ester). Ed a Schlarigna er dapli che 200 persunas.

Quants projects per l’avegnir (che segir la gronda part n’èn betg sa realisads) han fatg er els ed èn sa turmentads cun blers pensiers vans ed inutils. E sco els faschain er nus, pertge che uschia è la vita umana.

Ma quant hai jau d’engraziar Dieu per sia buntad envers mai ed envers mia famiglia!


Raquint da mia mamma
[edit]

Maschel Antoni Gianzun a Triest è stà il fundatur da la chasa commerziala ch’exista anc ozendi (1900) sut il num ‹Andrea Ganzoni›. El era sa spusà cun giunfra Mengia Griot da Schlarigna, sora da sar Filip Griot, ch’aveva fundà er el ina chasa da commerzi a Triest. La famiglia Griot era originarmain franzosa, protestants (ughenots) fugids en il 17avel tschientaner en Svizra.

Entant che sar Antoni era a Triest, è sia spusa, giunfra Mengia, vegnida culpida da la virola che l’ha fatg perder in egl e l’ha fatg talmain plain nodas ch’ella è restada sfigurada. Cur ch’ella è stada guarida, ha ella scrit a ses spus: «Entras la virola sun jau deplorablamain dal tuttafatg sfigurada ed hai pers in egl. En il stadi che jau sun, na poss jau betg pretender che ti ma spusas e ta lasch liber da tes impegn vers mai.»

Sar Antoni l’ha respundì: «Jau n’hai dumandà ni tes egl ni tia fatscha, jau hai dumandà tes cor e quel m’has ti concedì; mai na vegn in’autra che ti ad esser mia ed jau sent che jau t’am dapli che mai.»

Lur uffants èn stads ils signurs president federal Antoni F. Gianzun, sar Andrea, sar Gian e signur president Zaccaria Gianzun, dunna Apolonia Gianzun-Curo e dunna Ürsina Mengia Gianzun-Frizzoni che jau hai tuts enconuschì en la flur da lur vita. Mai n’hai jau vis ina famiglia pli bella che quella, ma surtut da bain, d’onur, bainvisa e respectada da tuts.

Tant dunna Mengia Gianzun sco er sia sora, dunna Mengia Curo, eran fitg caritativas ed avevan in bel surnum ch’ellas meritavan er: ‹las mammas dals povers e malsauns›.


Marti, il figl da Marti il sunader
[edit]

Segir dapli che in a Schlarigna sa regorda anc, co ch’arrivava la primavaira qua tar nus Marti cun sia mamma, la Rosa. Malavita era il pover giuvenot flaivel da spiert.

Paucs dis suenter che jau era arrivà a chasa, la stad 1885, hai jau vis Marti sin la plazza Cadisch. El pudeva avair quella giada circa 21 u 22 onns. El sunava là sin la plazza l’armonica e sautava sunond.

«Co vai, Marti?», al hai jau dumandà al dond il maun.

«Ja, as geit ganz guot», m’ha el ditg surriend, «i hann a Pfifa, a Paitscha und a Mundorgla!» E ditg quai, ha Marti prendì ina buccada paun d’ina fletta ch’el aveva en l’auter maun.

«Ah!», sun jau ma ditg, «quai è bain in dals essers ils pli cuntents e fortunads sin terra, bler pli ventiraivel che tut ils imperaturs, retgs, potents e milliunaris. Per esser cuntent e ventiraivel dovra el be quatter chaussas e quellas posseda el: ina pipa, in’armonica, ina giaischla ed in toc paun!»

Ma intgins, u meglier ditg intginas, m’han ditg silsuenter che Marti na saja betg propi cuntent e ventiraivel mo cun quellas quatter chaussas; ch’el saja in pau giagliard e vesia er el vaira gugent las mattas.

E l’apparientscha cumprovava quasi ch’ellas hajan raschun; pertge ch’il lieu preferì da Marti, nua ch’el gieva quasi mintga di, era la plazza sper l’En, nua che las giuvnas, fantschellas e lavunzas da Schlarigna van a lavar e sientar la biancaria ed autra laschiva.

Là sunava Marti uras a la lunga sia armonica e sautava suenter il tun.

Ma quai che reguarda mai, sun jau segir e persvas che cur ch’el veseva ch’el cun il tun da sia armonica e ses saut fascheva rir e star allegras las mattas, sche na dumandava el nagut auter. Ed jau sun segir che sch’ina da las numerusas bellas giuvnas da Schlarigna al avess declerà si’amur e dumandà ses cor e ses maun, che quella fiss stada mal retschavida.

Ma quai è bain putgà, quantas dunnas fissan numnadamain pli che cuntentas sche lur ‹sturns›, cur ch’els èn ord chasa, giessan be a sunar l’armonica per far rir las mattas e cur ch’els èn en chasas, saja da di u da notg, na las turmentassan cun nagut auter che cun sunar l’armonica, fimar la pipa e dar schlops cun la giaischla.

Ma ventiraivel è quel che giavischa pauc, che sa cuntenta da quai che Dieu al dà, n’envilgia nagin, sa viver en pasch cun tuts, senta la tristezza e la fadia da ses conumans, sa stenta d’als sustegnair ed ha plazzà sia fidanza en Dieu!


Algordanza da Genova
[edit]

Ils 18 da fanadur 1886 ha gì lieu a Genova l’inauguraziun dal monument da Vittorio Emanuele. Pli che tschientmilli esters èn vegnids a Genova per quell’occasiun, e las festas èn stadas vairamain bellas e grondiusas, incumparegliabla surtut l’illuminaziun da l’entira citad, fortezzas, muntognas, dal far e da tschientineras da bastiments da guerra e da commerzi.

Durant quels di da festa, servind nus la chasa roiala che sa cumponiva da dapli che otganta persunas, avevan nus fitg blera lavur. Jau hai perfin fatg per els butschellas, biscutins e grassins d’Engiadina e n’hai spargnà ni paina ni rauba per che tut saja bel e bun. La rauba, circa per 100 francs a di, stueva vegnir purtada tut frestga a las set la damaun al palaz roial.

Mai n’aveva jau vis il retg e la regina d’Italia e cur ch’els èn passads la dumengia saira a las nov sper nossa via per ir al teater da gala al Carlo Felice, hai er jau gì il plaschair d’als vesair e da clamar cun blers milli auters: «Evviva!».

I m’ha schizunt parì, ed jau sun anc uss persvas che cur che la regina è passada sper mai vi en charrotscha da gala salidond tuts ch’ella m’ha fatg in enclin pli profund e m’ha surris pli amiaivlamain che als auters sbragiaditschs, e quai segir perquai ch’ella ha vis che jau aveva si in scussal da pastizier e che nus eran sper la Via Lomellini e sper la chasa Fonio-Mathis ed ella vegn ad avair ditg a sasezza: «Quel cun il scussal è en mintga cas quel che furnescha la chasa roiala e ch’ans fa purtar mintga damaun tanta buna rauba da pastizaria, perfin chaussas mai visas.»

E cur ch’il ‹maestro di casa› da Lur Maiestads è vegnì ad empustar butschellas e biscutins per lur viadi e ch’el ans ha declerà pajond il quint che tutta rauba furnida saja vegnida chattada buna ed a lur gust, alura n’hai jau gì nagin dubi pli ch’il salid da la regina, tant grazius, era bain be per mai!


L’adieu a ‹Fossetel›
[edit]

(ils 21 da november 1886)

Gea! adia a ti ‹Negozi-Fossetel›, nua che jau hai passentà circa la sisavla part da mia vita!

Ti es stà per mai lieu da displaschair e da daletg. Cuntent ta poss jau però bandunar, avend tras mia lavur, sche betg fatg gronds gudogns, almain impedì ch’il benefizi da noss auter negozi vegnia maglià qua. Cuntent d’avair fatg mes duair d’um, en tut e per tut.

Cuntent da ta bandunar, per pudair uss er, la mamma ed jau, avair dapli quietezza e paus e da n’er betg avair pli displaschairs cun intrigas senza raschun e glieud sturna.

Ma i ma serra er il cor ta schend «Adieu!», avend jau scrit qua tut mias lavurs litteraras che segir pli tard vegnan ad avair anc dapli valur per ils mes e per auters. Surtut ‹Amicizia ed amur› ed ‹Angelina› (deditgada a mi’amada figlia che, tgi sa, vegn er ella a far pli tard quai che fascheva Angelina). Nua che jau hai scrit mes ‹Algords d’infanzia e giuventüna›, deditgads a mes figl amà che segir cur che jau na sun betg pli, vegn a leger gugent mias lavurettas che, schebain ellas èn imperfetgas, han tuttina lur valur.

Adieu! er a ti, Fossetel, nua che mintga di, saja mia figlia u mes figl, vegnivan surriend a ma salidar e passentar in mument cun mai. Nua che dapli ch’ina giada er la mamma partiva da mai ‹en malas›, ma vegniva puspè in pèr uras pli tard cun tschera rienta schend: «Di, bab, co crajas ch’i saja da far? etc.»

Ah, er quant’anguscha e quitads qua, cur che noss’amada Giorgina era en ses letg da suffrientscha e che jau na pudeva betg avair novas dad ella che tras auters e na pudeva betg ir a la visitar! Ed er quanta brama e daletg da vesair a vegnir tar mai quellas amadas trais creatirinas che ma clamavan: «Non» e che vegnivan er ellas gugent a ma vesair e m’allegrar il cor e l’olma.


Ils salips ed ils chapels da las damas
[edit]

‹Spuondas› – bella, romantica spassegiada a dretga da l’En, en fatscha a Schlarigna e Crasta, è il lieu nua che jau pestg il pli savens. Là passan, surtut quest onn (1899), mintga di blers curants e curantas che vegnan da San Murezzan tras Charnadüras u giu da la via da Fulun per ir a Puntraschigna ubain per ir a San Murezzan ed al Bogn. Quasi mintga di hai da quels che ma dumondan sche jau haja fatg buna pestga ed er da quels che giavischan da pudair vesair ils peschs tschiffads. In di èn sa fermadas duas signuras, segir Englaisas, per ma vesair a pestgar, ed en quel mument hai jau tratg or in bel pesch. Ellas èn vegnidas ad al guardar e la pli giuvna m’ha dumandà (per franzos) tge che jau mettia sin il crutsch per tschiffar ils peschs. Or da la stgatla hai jau tschiffà in salip ed al hai mess sin il crutsch. «O, povra creatira!», ha ditg la dama pli veglia, «quai è terribel da la far suffrir uschia!» «Na, madame», l’hai jau ditg, «il salip, dalunga ch’il crutsch al ha furà la testa, è mort e na dat betg pli las chommas. E la finala, er sche jau eliminass blers, na fiss quai nagin mal, pertge che quels fan savens grond donn a prads e pastgiras. Jau sun segir che er Ella, cur che vegnan servids en il hotel da noss peschs delicats e gustus, sch’i n’èn betg stads memia ditg en la vivera, chattan quels fitg buns ed als mangian cun plaschair.»

Ellas èn partidas, ma jau na crai betg propi persvasas da quai che jau las hai ditg, pertge che jau hai vis che la dama pli veglia ha prendì insatge or da giaglioffa ch’ella ha savurà (probablamain ina buttiglietta cun aua da Cologna) per sa remetter da la terribla emoziun u sgarschur ch’ella ha gì vesend a pender il salip vi dal crutsch. Ma jau ma sun ditg: Tuttina ma pari ch’i saja bler main putgà e mal fatg da mazzar salips per tschiffar peschs che da far pirir mintg’onn milliuns utschellins mo per garnir ils chapels da las damas. Però quest onn na porta betg be la gronda part da las curantas, mabain er bleras da nossas Engiadinaisas chapels da strom, sco quels dals umens, be garnids cun in bindel. Jau sun segir ch’al gust da blers (sco er a mes) quels plaschan il meglier e las stattan il pli bain. E per revegnir als salips sun jau segir ch’igl ha anc Engiadinais ed Engiadinaisas, circa da mia vegliadetgna, che sa regordan sco jau ch’ils onns 1837 e 1838 ils salips èn stads in veritabel flagè per nossa val. Da prads da 2–3 chars fain racoltav’ins apaina 2 u 3 ponns stumbels maschadads cun salips. Nivels da salips eran sin ils prads, pastgiras, vias ed er en las chasas, stads manads cun il fain en clavà. Sch’ins metteva durant far fain in vestgì, in faziel u auter sin il prà, sche era quai en in mument cuvert cun salips e plain foras.

Ma la pli bella farsa è stada quella da la marcladira. In prader da sar G.B.W. aveva emblidà in di la marcladira sin in prà. Il di suenter è el ì a la prender, ma na l’ha betg pli chattà. Sar G.B. ha adina pretendì ch’ils salips l’hajan maglià. Prosit!


Tge stratga!
[edit]

A Charnadüras, nua ch’èn ils indrizs da glisch electrica dal hotel Kulm a San Murezzan, pestgan plirs pestgaders da professiun la primavaira fitg baud cur ch’igl ha là anc naiv. L’emprima giada che jau sun ì là a pastgar quest onn, cur ch’i n’aveva betg pli naiv, hai jau vis in schember vaira grond, sragischà per terra, sper l’aua.

Curius, hai jau ditg a mamez, co po quel bain esser crudà per terra, n’essend nua ch’el era ni laviner ni gionda ed il schember creschì en il terren da tschispet e betg sin il spelm. Probablamain al vegn in turnigl da vent ad avair fatg crudar. Ma vulend ir a pestgar plinensi, vers la cascada, passond sper il schember crudà, hai jau vis vi da la planta insatge alv. Quai era in toc pail da chaval, cun ina mustga artifiziala da pestgader, fermà vi d’in rom dal schember. E stupefatg m’hai jau ditg: «Uss sai jau en tge moda ch’il schember è vegnì sragischà ed è crudà per terra. Tge stratga, pelvaira!»


Il spiert ed il bal da strias sin Brattas
[edit]

Il pli vegl raquint ch’è enconuschent davart l’appariziun sin Brattas deriva da l’entschatta dal 18avel tschientaner. In tschert Nuottin, giond la notg da Crasta a San Murezzan, pretendeva d’avair inscuntrà in prer sin in schimmel che sburflava fieu. – Il prer sbragiva: «Mi’olma! Mi’olma! Jau n’hai nagin ruaus sut terra!» – ed il chaval è partì cun el en plain galop vers Sur Crasta.

Tgi sa sche na derivan betg da là las modas da dir ch’ins auda anc ozendi: ‹Va sin il schimmel!›, ‹Qua passa quel dal schimmel› etc.?

Il lieu nua che Nuottin pretendeva d’avair inscuntrà il prer, è il chantun giusum ils prads da Brattas, nua che la via veglia fa ina storta.

Las pli veglias persunas che jau hai enconuschì d’uffant a Schlarigna raquintavan che da lur uffanza viveva a Crasta in vegl ch’i numnavan Barba Steffan. Ina saira ch’el e sia figlia vegnivan cun char e chaval giu da San Murezzan, cur ch’i eran tar il mut da Brattas nua che sa separa uss la via nova da la veglia, è andetgamain sa tschentà davos sin lur char in prer che pareva d’avair la testa d’in mort.

Dalunga ha il chaval cumenzà a sburflar ed è partì en grond galop fin quasi sper Crasta, nua ch’il prer è svanì. Igl è stà in vair miracul ch’il char n’è betg ì en tocs. Da la terribla tema ch’els han tschiffà èn Barba Steffan e sia figlia stads ditg malsauns.

Il reverenda Gian (B.) Frizzoni (Fritschun) pregiava gia da blers onns ennà a Schlarigna a l’entschatta dal 18avel tschientaner. El era in fitg bun oratur ed um da grond merit. Igl è el ch’ha cumponì il cudesch da chant numnà ‹Cudesch da Schlarigna›. El era botanist e fascheva divers sirups fitg appreziads, ils quals sias figlias giunfra Maria Frizzoni e dunna Barbla Coaz, che jau hai enconuschì, han cuntinuà a producir ed a vender suenter sia mort. Ina notg ch’el vegniva vers mesanotg cun char e chaval giu da San Murezzan, turnond da la Bregaglia, sche arrivà tar il chantun dals prads da Brattas al è vegnì suenter in taur che migiva e sburflava fieu. Sin quel era il prer che sbragiva: «Per l’amur da Dieu, hajas cumpassiun cun mai! Mi’olma n’ha nagina pasch e mes corp n’ha betg paus sut terra! Ura per mai!»

Ed il taur cun il prer è partì migind vers Crasta.

Il preditgant Frizzoni ha tschiffà ina tala tema da quell’appariziun ch’el è vegnì malsaun ed è mort suenter lunga malsogna, chaschunada tras la tema ch’el ha gì pervi da l’uschenumnà ‹Spiert da Brattas›.

Filip Caviezel, ustier a San Murezzan, gieva savens a vegliar la vulp dador il santeri, sper il mut da Brattas. Dapli ch’ina giada (tenor ses dir) aveva el vis a passar persunas da San Murezzan che gievan al bal da las strias. Quel, tenor quels che pretendevan d’al avair vis, aveva lieu en il chantun orasum ils prads da Gnieu, nua che la via da San Murezzan cumenza ad ir si tras il guaud. Ina saira ch’el vegliava sco per il solit la vulp, è quella bainbaud arrivada, ma cur ch’el ha gì tratg sin ella, è la vulp sa vieuta e vegnida vers el. Arrivada sin curta distanza è ella sa fermada ed al ha ditg: «Has tratg?» Tut spaventà è Filip currì a chasa e m’ha ditg ch’el na saja mai pli ì dapi quella giada e na vegnia mai pli ad ir a vegliar la vulp.

Signura Anna Marolani e la Margretta Curtin, vegnind ina saira giu da San Murezzan, arrivadas nua ch’aveva lieu il bal da las strias, schevan d’avair vis ina terribla visiun: ina roda da fieu ch’è rudlada davant ellas fin tar il Truoch da Blais.

Mia cusrina Maria Descher era ina bella e frestga giuvna e vegniva clamada da blers ‹la bella mulinera›. Essend ses bab quasi semper malsaun, mulava ella il seghel e graun en il mulin sura ch’als appartegneva, nua ch’è uss il furn da Schlarigna.

Jau vegn ad avair gì tredesch onns cur che Maria è vegnida ina saira tar mai a ma dumandar d’ir cun ella a San Murezzan per manar cun il char in satg farina a noss’onda Anna Chatrina Faller Bandli, avend empermess da far manar si quel anc quella saira.

I vegn ad esser stà las otg cur che nus essan partids cun mes chaval tirolais, ma essend il mais da zercladur, faschevi anc cler.

Sco adina tar noss’onda essan nus vegnids servids bain e stads vaira ditg a discurrer, uschia ch’i vegn ad esser stà las nov e mesa cur che nus essan partids vers chasa. Arrivads dador il santeri, sin la via veglia (bler plinensi che la nova), avain nus vis andetgamain a vegnir vers nus in schimmel cun in char vid, senza patrun e viturin. Cumbain che la via era fitg stretga, è il schimmel passà sper noss char vi senza tutgar en ed è partì en galop vers San Murezzan.

Jau stoss dir che l’emprim mument hai jau gì in pau tema, pensond che quai saja indubitablamain il schimmel dal ‹spiert da Brattas›.

Ma dalunga m’ha Maria quietà schend che quest schimmel tutgia franc ad in viturin che saja sa fermà tar in’ustaria a Schlarigna e ch’il schimmel, stuf da spetgar, era partì senza patrun.

Sar G. Marolani (vischin da Schlarigna) aveva vendì ses negozi en Frantscha e vegniva a chasa cun sias duas figlias per sa stabilir a Schlarigna. Arrivads da notg sin Brattas (via nova), ha andetgamain in prer prendì plazza davos sin las valischs ed als ha accumpagnà fin Crasta, nua ch’el è lura svanì. Tant sar Gisep sco er sias duas figlias han gì gronda team da quell’appariziun sula, nunspetgada.

Uschia raquintava durant il temp da mi’uffanza dapli ch’in vegl d’avair vis a currer il schimmel da Sur Crastas vers Pro Signun, Cristolais e San Peter. Auters pretendevan d’avair vis er il bal da las strias sin Brattas.

Dapli ch’in pretendeva che quel sar Pool da San Murezzan, il qual era ì ina notg d’enviern suenter ina palorma a Schlarigna ed era schelà sin Barattas saja stà in’unfrenda dal ‹spiert›, sco er quel Tschapiner che purtava mitgas ed è vegnì chattà la damaun suenter mort sin il glatsch dal Lai da San Murezzan. Perfin dal preditgant Gruber che viveva a San Murezzan da l’assistenza publica e gieva quasi mintga di giu per l’Engiadina, turnond a chasa la saira tard, vegniva ditg che segir ‹il spiert da Brattas› al aveva fatg fallar la via e manà en Roseg, nua ch’el è vegnì chattà schelà sin il glatscher.

Spierts, striegn, strias e bals da strias n’han mai existì. Tar blers èsi ideas fixas, illusiuns u tema ch’als fan crair da vesair quai che n’è betg e n’exista betg. Ma il pli savens èn ils spierts u strias persunas che fan spass ubain ignorantas e malignas tschertgond da far tema als auters per lur agen interess. En quest connex as vi jau raquintar anc in ulteriur schabetg.

Cur che jau era uffant, gieva durant in pèr onns in Tirolais cun num Franz per il pasterner da San Murezzan a vender mitgas. El pudeva avair circa trent’onns, era svelt, robust e semper da bun anim. Savens bavend in zanin qua, in là, passava Franz si la saira bain ‹illuminà› ed a chantond ina u l’autra chanzun da ses pajais.

Da quel temp eran bleras e bellas giuvnas a San Murezzan ed ils giuvens da Schlarigna gievan savens qua si en cumpagnia las dumengias saira sco er vi per l’emna (tgi sa, forsa er be per midar aria!).

Ina saira vers las otg ch’els gievan puspè qua si, arrivads sper il ‹Bös-ch larsch›, han els vis là daspera il Franz che durmiva. Il schierl da las mitgas era sper el. In dals giuvens ha prendì or dal schierl ils divers bastuns mitgas ch’eran restads, ha mess sin il funs dal schierl in grev crap ed alura puspè sur quel vi las mitgas e la tuaglia.

Il di suenter raquintava Franz dapertut ch’il spiert da Brattas al haja giugà in curius spass. Ch’el saja sa tschentà in mument sper il ‹Bös-ch larsch› per far in paus e bainchapì na saja betg sa durmentà. Cur ch’el haja puspè prendì ses schierl si dies, al haja quel parì bler pli grev ed entant ch’el saja avanzà, saja il pais dal schierl creschì d’in cuntin, fin ch’arrivà sisum il mut da Brattas el haja guardà en il schierl e chattà en quel in starmentus crap che segir trasor era creschì en dimensiun e pais. Quest crap n’era betg entrà be da sai en il schierl e Franz ch’era ì da tuttas uras a San Murezzan e n’aveva mai vis il ‹spiert da Brattas›, era da lura ennà pli che persvas ch’il spiert existia e ch’i capitian là chaussas surnatiralas.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun putera cumparida il 1924 en: Algords insembel ad otras prosas e rimas da Giovannes Mathis (1824–1912), ed. Peider Lansel, p. 1–103.