Alımê zıwani Dr. Zılfi Selcani de reportac
M. H. (Munzur Haber: Bıra Zılfi ma rê ho dana naskerdene?
Dr. Zıkfi.i Selcan: Ez Pax rao. Mı Mamekiye de wend. 1964 de lise ra bıriyo ra şiyo Almanya. Dortmund de mühendisena makina qedenê. 1973 de şine Berlin, Universita Tekniki de devam kerd. 1979 ra tepiya çor seri universita de ilımê mühendiseni de gureune. 1984 de kotune ilımê zoni. Rew ra ve nat hewes u meraqê mı zon u kulturê Zazaki sero zof bi.
Berlin de Universita Tekniki de, enstituyê zoni de, Zazaki sero doxtora kerde.
M. H.: Tı ilimê zoni sero gureena, karê ho sero ma rê tenê qesey kena?
Dr. Z. Selcan: Karê mıno ilmiyo vırên doxtorawa (1998): Grammatik der Zaza-Sprache, Dersim-Dialekt (Nord-Dialekt) [Gramerê Zonê Zazay, Lehçê Dersımi (Lehçê Cori)]. Gramerê Zazaki eve xelê emeg ame meydan. Çıke gramero kılmek niyo; hem eve teferruato, hem ki gramero de ilmiyo. Parço vırên de, alimunê zoni ke koti qalê Zazaki kerdo, ardê pêser. Parço dıyin u hirêyin de ki lehçecênia Khurrun u Tırku sero qal beno; lehçecêni eve usılê ilımê zoni ita de kerdo puç; zurê Khurrun u Tırku veti meydan.
Karo de bin ki oncia Universita Tekniki de projia de ilmiya: Zaza-Deutsches Textkorpus [Korpusê Teksti eve Zazaki u Almanki]. Na projia 2001 de sıfte kerd, dı seri devam kerd. Karê projia dokumantasyonê edebiyatê Zazay bi. Hata nıka mı xelê lawıki, sanıki, meseley ve qeseykerdene ra gureti teyp. Proğramê projia u bi ke, na materyalê zoni, kompüter de bınoşiyo, hem ki tercümê Almanki bo. 93 lawıki eve nota noşti, ilımê muziki de r’aa vırêne lawıkê Zazaki nota kerdi.
Nıka zu projia de newiye ken hazır. Wazan ke karê dokumantasyonê edebiyatê Zazay Universita Tekniki de, Berlin de devam kerine.
M. H.: Zazaki koti qesey beno?
Dr. Z. Selcan: Vilayet u qezê ke Zazaki tede qesey beno naê: Dêrsım, Erzıngan, Şêvaz (Zara), Xarpêt, Bingol, Şiverege (Urfa), Diyarbekir (Merkez, Piran (Dicle), Hani, Çermuge, Lice), Varto (Muş), Xınıs (Erzurum). Taê dewunê zovina vilaatun u qezunê binu de ki Zazaki qesey beno. Ğerta zonê Zazay gramer de esta.
M. H.: Namê mıletê ma çıturi vajino?
Dr. Z. Selcan: Almani çıturi ke ho ca ve ca zovina name kenê, vanê “Preusse (Prusyayız), Bayer (Bayerız), Westfale (Vestfalız)… fılan”, mıletê ma ki ca ve ca ho eve hirê namu name keno, vano: Kırmanc, Dımıli, Zaza. Sarê Bingoli u Xarpêti ho ra vano Zaza. Vırende aşira Zazay biya; namê na aşire biyo namê mıleti. Sarê Şiverege ho ra vanê Dımli. Dımli Deylem ra pêda biyo. Deylem, Deylemistan İran de, cêreniya Dengızê Xazari de leê Xorasani de zu cao. Cao ke taê aşirê Dersimi cı ra amê, uzao. Sarê Dersimi u Erzıngani hora vano Kırmanc. Hama sarê Vartoy u Xınışi ho ra heni nêvanê, i Khurru ra vanê Kırmanc. Çıke Khurru Kırdaşi ki ho ra vanê Kırmanc (Khurmanc). Nae ra gore Kırmanc namo de zelal niyo: Dersımız u Erzınganıji ho ra vanê Kırmanc, Khurri ki ho ra vanê Kırmanc (Khurmanc). Hama kês zonê kêşi fam nêkeno, yanê baxse mıletê.
M. H.: Namê zonê ma çıturi vajino?
Dr. Z. Selcan: Namê zoni eve namê mıleti (halk) vajino; Zazaki, Dımılki, Kırmancki. Dina de ilimê zoni de namê zonê ma eve Zaza nas biyo, hem ki Anadoliye de. Coka mı namê grameri nae ra gore na pa. Zaza Dili Grameri. Dımli u Kırmanc ne heto enternasyonal de ne ki Anadoliye de nêzonine. Hem zonê ma, hem ki mıletê ma eve Zaza nas beno.Dina ke ma ve u name nas kena, ma ki namê ho heni qewıl kerime. Yanê ilım u siyaset de zonê ho ra vajime Zazaki (Zazaca), mıletê ho ra ki vajime Mıletê Zazay (Zaza Halkı). Hama qeseykerden u edebiyat de ke namê bini ki, yanê Kırmanc, Dımli vajiyo normalo.
M. H.: Hetê ilımi ra Zazaki sero hata nıka çı kar biyo?
Dr. Z.Selcan: Zazaki sero karo ilmi vırende lenguistê Urışi 1856 de Rusya de sıfte kerd. U waxt hervê Tırk u Urışi beno, taê benê heşir. İlımê zoni sero çığırê newey bi vi ra, meraqê zonu zof bi. Coka Akademiyê Rusya Peter Lerchi rusneno ke, şêro materyalê zoni qeyd kero, analizê grameri bıkero. P. Lerch hirê asmi uza wertê ine de maneno, Zazaki ki qeyd keno, tekstu neşir keno. 1864 de lenguistê de Avusturya, Friedrich Müller, tekstunê P. Lerchi hetê grameri ra analiz keno.
1906 de alimo Alman Oskar Mann yeno şerq ke, zonunê iranki sero hem materyal top kero, hem ki analizê grameri bıkero. O. Mann yeno Şiverege, uza Zazaki qeyd keno. Dıma yeno Xarpêt, asmê ki uza Zazaki qeyd keno; wazeno ke bêro, heftê ki Dêrsım de vındo, materyalê zoni top kero, hama waxto ke Pêrtage de eve k’eleke ç’em de sono bover, ostor xuye keno, nêşkino bêro.
O. Mann ke gramerê Zazaki analiz keno, caê Zazaki wertê zonunê iranki de tespit keno. Hata u waxt gramerê Zazaki analiz nêbi vi, coka lehça Kırdaşki (Kürtçe) say kerdenê. Hama eve analizê O. Manni vejino meyda ke, qeydê gramerê Zazaki zovinaê. Coka raa vırêne u vano: Zazaki ‘Kürtçe’ niyo, baxse zono.
O. Mann ke 1917 ine de mıreno, akademiyê Prusya Berlin de vazife dano Karl Hadanki ke, karê O. Manni devam kero. K. Hadank 1932 de, Berlin de gramerê Zazaki raa vırêne neşr keno. Na karo ilmi ra nat, heto enternasyonal de, ilımê zoni de Zazaki wertê familya zonunê iranki de baxse zon say beno.
Alimê Sovyetu ki Zazaki sero gureenê. İranistunê Urışi ra karê Oranskij (1979) u Rastergueva (1990) tarıxê zonunê iranki seroê. İta Zazaki ra ki xelê misalu danê. Linguisto Amerikanız, Terry L. Todd Almanya de Zazaki sero gurea, zon mısa. Zazakiyê Şiverege ra orneg guret, gramer nost. T. L. Toddi 1985 de Universita Michigani (Amerika) de gramerê Zazaki kerd tezê doxtora. Linguistê Amerikanıji M. Sandonato (1994) ve M. C. Jacobsoni ra ki (1993-97) Almanya de Zazaki mısay, hemki grameri sero gureay, xelê emeg da cı. İndogermanisto Alman, Prof. Dr. Jost Gippert ki universita Frankfurti de Zazaki rê bi alaqadar. Tarıxê Zazaki sero nosto de hewl vet, 1996 de neşr kerd. Lenguistê Almani Ludwig Pauli Zazaki sero karê doxtora vet. Xelê alimunê binu ki nostunê ho de qalê Zazaki kerdo; teferruatê ho gramer dero.
M. H.: Nıka Avrupa de Zazaki sero çı gurenais esto?
Dr. Z. Selcan: Hetê ilımi de Universita Viyana de zu indogermanisto Avusturyayız Zazaki sero derse dano. Almanya de sukunê Mannheim u Duisburgi de qursê Zazaki estê. İnternet de ki xelê kar beno. Xelê nostê Zazaki internet de vejinê.
M. H.: Taê ida kenê ke, Zazaki lehçê de Kırdaşkiyo (Kürtçe); tı se vana?
Dr. Z. Selcan: Yê na mesela dı hetê ho estê: heto siyasi, heto ilmi. İdakerdena siyasiye de, taê wazenê ke zu mıletê bini bınê bandıra ho kerê, welatê i mıleti ki ho rê mal kerê. Eve hile u idakerdene vanê zonê sıma lehçê de zonê mao. Sıma zonê ho ca verdê, bêrê zonê ma qesey kerê. Nu siyasetê asimilasyoniyo. İran de hokmat zonê Kurdu rê vano lehçê Farski. Yanê vanê zono esas yê mao, Farskiyo. Yê sıma lehçeo, zono esas niyo. Hokmatê Tırki ki hata nêjdi ida kerdêne ke, Zazaki Kırdaşki (Kurmanci) lehçê Tırkiyo: Zaza-Türkçesi, Kurmanc-Türkçesi. Hokmatê Tırki ser’unê peênu de na ida caverdê, hama siyasetçi u miliyetçiyê Khurru hona ida kenê ke, Zazaki lehçê de Kırdaşkiyo (Kürtçe). Miliyetçiyê Khurru (Kırdasu) wazenê ke zonê ma Zazaki asimile kerê, werte ra wedarê, ma ki Khurr kerê. Siyasetçiyê Khurru, Dêrsım de hesnaena mı ra gore, propağanda ho de vanê ke ‘esas dil Kürtçe dir; Zazacayı bırak, Kürtçe öğren.’ (zono esas Kırdaşkiyo; Zazaki caverdê, Kırdaşki bımısê.). Nıka Dêrsım de Khurrci na propağanda kenê. İta ra bêli beno ke lehçecênia Tırkun u Khurru asimilasyoncêni u şovenizmo.Tavi iê ke zon u kulturê Zazay ra has kenê, haqa mıletê Zazay mudafa kenê, gêreke verva na lehçecêni vejiyê, lez bıkerê. Vinıtena ilımê zoni lehça sero zovinawa. Siyaset ve ida beno, hama ilım ve ispat beno. İlım ida qewıl nêkeno. Siyasetçiyê Khurru ne ilım tede kenê, ne ki zoni sero gureenê, hama kor’akor’, huskahusk ida kenê ke, Zazaki u Guranki u Lurki lehçê ‘Kürtçe’ê. Halvı ke na zoni baxse zoniyê, gramerê ho zovinao. Gramer ke zovina bi, kês kêşi fam nêkeno. Alimunê zoni çonday serra ke na zoni analiz kerdê. Uza ra vejino meydan ke, gramerê na zonu zuvini ra zovinao. Gramerê Zazaki u Kırdaşki (Kürtçe) zuvini ra xelê düriyo. Cokao Zazay ve Khurru (Kırdasu) ra zonê zuvini fam nêkenê. Dina de pêro alimê zonu Zazaki u Kırdaşki (Kürtçe) lehçe nê, baxse zon say kenê. Eve zovna qese: Zazaki ‘Kürtçe’ niyo, baxse zono. Mıletê Zazay ki ‘Kürt’ niyo, ho ve ho baxse mıleto.
M. H. : Tırkiya wazena ke ezê dulgerunê Avrupa vo; mesela mıletê Zazay se bena?
Dr. Z. Selcan: Qanununê Avrupa de her mılet hem hetê zon u kulturi ra, hem ki hetê siyaseti ra serbesto. Na durum ra gore, mıletê Zazay ke temsilênia huya siyasiye biaro meydan, mektevu de eve zonê ho derse bıwazo, radon u televizyon de zonê ho vezo, hokmatê Tırki mecburo ke nayine qewıl kero. Eke qewıl nêkero, u waxt qanununê Avrupa rê ters kuno. Mesela Almanya de, mektev de eve Tırki ki derse danê, Tırki u zovina zoni radon u televizyon de vejinê. Tırkiya ke biye ezê dewletunê Avrupa, a ki gêereke haqa mıletê Zazay na het ra qewıl kero.
M. H. : Mıletê Zazay siyaset de haqa ho çıturi bıcêro?
Dr. Z. Selcan: Serto vırên uyo ke, wendoğ u siyasetçiyê Zazay, ho hetê zon u tarıx u siyaseti ra nas kerê, organize bê, haqa hoa demokrasiye bıwazê, sero lez bıkerê. Wertê mıletê Zazay de ferqê dini u zovina ferqê sosyali estê. Çıturi ke Tırku de, wertê Kırdasun u Khurru de elevêni u sunêni esta, mıletê Zazay de ki letê ho eleviyo, letê ki suniyo. Hama sıre ke ame siyaseto milli, u waxt Tırki, Khurri (Kırdaşi) elevi u suniyê ho pê zuvini cênê. İyê ke Zazaki qesey kenê, elevi bê, suni bê, gêreke ho nas kerê, zonê ho rê wair vejiyê, hetê sıyaseti ra organize bê, ho rê haqe bıwazê, haqa ho sero piya lez kerê. Nae ra bêli beno ke, gêreke zu temsilcênıa kultur u sıyasetı bêro meydan. Elvet ke nu zu çıp de nêbeno, ancax game ve game beno. Honde ke temsilcênia siyasiye meydan niamê, Avrupa u Anadoliye de mıletê Zazay zor’ beno wairê haqa ho.Temsilcênia siyasiye bêro meydan ke, verva asimilasyoncênı u inkarcênia Tırk u Khurri lez kero, mıletê Zazay dormê ho de top kero, qewete bo. Ancax ve na qewete haqa mıletê Zazay mudafa bena, bınê her tore bandıra ra vezena, kena serbest. Mıletê Zazay, Dêrsım de bo, Erzıngan de bo, Varto u Xınıs de bo, Bingol u Xarpêt u Diyarbekir u Şivereg u Çermug de bo, wertê siyasetunê Tırk u Khurri biya parçey purçey. Çıke hata nıka temsilcênia siyasiye meydan niama. Hetê dini ra ki sarê Dêrsımi kenê bektaşi, eve bektaşêni ki kenê Tırk. Yanê harekêtê elevênia siyasiye tırkênia; bınê namê elevêni de mıletê ma kenê Tırk. Halvı ke dinê Dêrsımi bektaşêni niyo, baxse dino. Sarê Dêrsımi eve zonê ho Zazaki düa u mınete keno, cem gırê dano. Nıka, eve propağanda taê mordemunê dewlete kerdo Tırki. Nu ki asimilasyono; gêreke verva ney lez bıbo.
Heto bin ra ki, miliyetçiyê Khurru ki wazenê ke, Dêrsım Khurr kerê. Hadiseo peên mesela belediya de bêli bi. PKK/Kongra-Gel/DEHAP mordema ho arde kerde ağaa sarê Dêrsımi. Nu ki sarê Dêrsımi rê zof ayvo. Hama çı hêf ke, sarê Dêrsımiê ke xapiyê, kotê bınê propağanda PKK/DEHAP, ine ve ho rey do cı, kerdo na fênde: Kêlpiç şiyo derdê kêmeri rê bervo. Yanê sıliye ke vor’ê halê ho se beno! Sıliye ke vor’ê, kêlpiç beno vıla, kêmere rê t’oa nêbeno. Sarê Dêrsımi derdê ho rê nêbervenê, sonê derdê sari rê bervenê. Miliyetçiyê Khurru ki nıka verva qazanta Munzur Haber qazanta veta: ‘Dersim’de Yeni Hayat’. Haqa fesivalê 2004 ine de, nostê seri ki niya ro: ‘Dersim’de Kürt dili tartışıldı’ (Nr. 2). Eve na qazanta nıka Dêrsım de propağanda Khurrcêni kenê. Nae ra gore, wendoğ u siyasetçi u şinatkarê Zazay, iyê ke serbestiya mıletê ho wazenê, zon u kulturê ho ra haskenê, gêreke phoşti qazanta Munzur Haberi dê, daina qewetın kerê. Munzur Haber welat de vengê mıletê Zazay bo.
M. H. - Avê berdena Zazaki sero çı lozımo?
Dr. Z. Selcan: Zazaki zof zono de khano. Çond hozor ser’e ra ve nıka amo. Hama bınê zulım u asimilasyoni de nıka biyo zar, koto tehlike. Zon r’oê zu mıletiyo; edebiyat u adet u torey eve zon vajinê. Zon ke bi vindi, kultur ki tey mıreno. U mılet ki indi werte ra darino we, beno vindi. Mıletê Zazay tarıxê ho de daima verva zulım u asimilasyoni vejiyo, serbestiya ho mudafa kerda. Niya ra tepiya ki, seweta serbestiya zon u kultur u mıleti, gêreke lez devam kero. Zu zon ve qesey kerdene pay ra maneno, beno qaim.
Gama vırêne: Durımê Zazaki niyaro: Dêrsım de pili, cini u cüamerdi, niadan ke ho werte de Zazaki nê, Tırki qesey kenê. Çê ho de, ho werte de zonê ho nê, zonê sari, Tırki qesey kenê. Domonunê ho de zonê ho qesey nêkenê. Cokao ke azo newe zonê ma u piyê ho nêmısenê, benê Tırk. Na durım gêreke bıvuriyo. Mordemê zonaaği, wendoği gêreke hem ho werte de Zazaki qesey kerê, hem ki mıleti ra vazê, temey kerê; qazanta de ki daima qalê na mesela bıbo. Domonunê ho daima eve zonê ho bımısnê, tey Tırki qesey mekerê. Çê ho de, ho werte de, çarşi de, dukanu de, banka de daima zonê ho qesey kerê. Nae indi qeyde kerê.
Gama diyine: Zu ki Zazaki gêreke qurs u mektev de cı salıx diyo, bımısniyo. Zu qursê de Zazaki gêreke rabo. Na qurs de azo newe, domoni, iyê ke Zazaki qe nêzonenê, iyê ke kêmi zonenê, gêreke qurs de bımısê.
Gama hirêyıne: Radon u televizyon de gêreke Zazaki vajiyo.
Gama çorine: Xelesnaena edebiyatê mıleti (halk edebiyatı). Sanıku, lawıku, meselu … fılan bıcêrê teyp, dokumentasyon bıkerê. Pil u kokımê ke na edebiyat hona zonenê axır mırenê, u edebiyat ki tey kuno bınê hardi. Cokao ke na edebiyatê qesey kerdene gêreke bıcême teyp, merdene ra bıxelesnime.
Gama phoncine: Daima eve zonê ho Zazaki bınosê.
M. H. : Nae ra tepia Zazaki sero çı kar kena?
Dr. Z. Selcan: Nıka wazen ke Universita Berlini de zu projia de ilmiye hazır kerine. Oncia dokumentasyonê Zazaki sero, karo ilmi sola devam kero. Lawıki, sanıki, meseley … fılan, çiyo ke mı hata nıka do arê, noşinê: pêro piya benê zu ‘Korpus’. Zomonê ra tepiya ki naine ken kıtav, vezan. Na materyalê edebiyati ra taê ki tercümê Almanki benê ke, sola alimê dina ki zon u kultur u tarıxê mıletê Zazay sero xeverdar bê, bıgureê.
Malumat
[edit]Eno yew reportajo ke terefê Munzur Haberi be Dr. Zılfi Selcani ra ameyo kerdene.