Acar
Kün kyltyldap, uyasyna batyp bara catat. Ala-Toonun çokusuna toktogon birin-serin ülbürögön ak buluttar kündün batarda çaçkan nuruna boyolup, kyzgylt tartyp, düjnögö caŋylyk kirgizgendej. Uçu-tübü cok tuŋguyuk kök da, kazanbaktaj kömkörülüp, bütkül makuluktu kuçagyna alyp, özünün keçki cumşak ilebi menen alda kimdi süjüntköndöj bolot.
Kalyŋ bejitti bet algan calgyz ayak col menen üç ayal kele catty. Biröönün üstündö şajy ala çapany bar, coolugu boş ijinine tüşüp, cylaŋ baş, ayagynda kepiç, maasy, öŋü sargajyŋky, cüdöŋkü, ak cüzünün körkü ketip, közünün aldy karargan. Jaşy 15—16 çamasynda, sendelip, butu araŋ gana şiltöögö kelip, muŋduu cumşak köz caşy tyjylbaj, üşkürügü taş carat. Bul — bizdin azyrky söz baştamakçy bolup olturgan Acar degen kyz bolup, berkileri — Acarga coldoş bolup birge çykkan oşol cerdik ayaldar. Bular, kedejdin alaçygyna okşop, köp bejittin çetinde turgan bir kiçireek mürzögö kelip toktoştu.
Al Acardyn enesinin mürzösü. Acar mürzönü körgöndö, toktop tura albaj, mürzönü kuçaktap, burkurap-bozdop yjlap ciberdi.
— Janym, apa! —dedi Acar.
Ün cok... Jymcyrt...
— Janym, apa, tur! Jetim tajlaktaj bozdop, cetimsirep, artyŋda kalgan calgyzyŋ kelip, caloorup canyŋda olturat. Jalgyzyŋdyn sözün uk, aya! Jalgyzyŋ bügündön baştap, ata-babasy taanybagan bötön curttun biröönö başy bajlangany, aga satylgany catat. Andan kutkar, al azapty körsötpö, kojnuŋa al, aç, kojnuŋdu! .. Senin ölgönüŋö kajgyluu bolup, kan cutup, sabyrkap, sanaa tartyp cürgön kezimde, bagat-köröt degen tuuganyŋ meni bul küngö tüşürüp, bir cat kişige satyp ketip, saj-söögümdü syzdatty, zarlantty, muŋdantty, maga da ölüm kereksintti. Birok saga bergen acaldy kudaj maga yraa körbödü.
Jasagan aj, munun emne? Anyk bar bolsoŋ, meni emne körbödüŋ?
Kantejin, eŋ bolbogondo, teŋtuş bolso, kyzdyn barar ceri küjöö degendej, cattygyna karabaj, «mejli» dep da koyot elem. Birok al, markum atamdan da karygan kişi eken. Aga kantkende baram? Kantip any ömürlük coldoş kylam? Andan kantkende kutulam? Kimden keŋeş, kimden cardam surajm? Ajt, apa! Maga ajla tap! Menin senden başka barar cerim, tayanar toom, caşynar karagan-butam kalbaj kaldy.
Birok sen, apa, coksuŋ... Sen booru suuk kara cerdin kojnunda tübölük ujkuda catasyŋ...— dep, bozdop Acar yjlady. Közünün caşy on talaa bolup, betin cuudu...
Acardyn kim ekendigin okuuçuga ajta ketelik.
Acar 16-cylky ürkündö kytaj eline satylgan kyrgyz kyzdarynyn biri. Atasy Ajtkulu ürkündö okko uçkan, enesi Batma keçe cakynda, kytaj cerinde öldü.
Acar Ajtkulunun karyganda körgön calgyzy boluçu. Batmanyn murunku baldary toktoboj, bardygy caş kezinde ölgön. Batmanyn boyunan tüşkön baldary da bolgon. Ajtkulu aga köp araket kyldy. Ajyldagy bakşy, moldolorgo Batmany körsötüp, dalaj çygymdandy, karyzdandy, Kaşkardan kelgen azreti appak kocogo da körsöttü. Al, Batmanyn mojnuna tumar tagyp, çynyga ayat cazyp, ezip içirip, bir top künü catkan. Tün ortosuna çejin ismi agzam dubasynan bir neçesin kabattap okup çygyp, bir kança yrym-cyrymdaryn casagan. Tüşündö Batmany ajlantyp cürgön kara çaar, kök cal colbors menen küröşüp, kyrk çilten menen süjlöşüp, köp-köp keremetter körgön. Munun bardygyn myktap turup erteŋki çajga olturganda kocokem Ajtkulu menen Batmaga ajtkan. Köp keçikpej, arysy eki, berisi bir ajdyn içinde Batmanyn boyuna şeksiz bir erkek bala bütüp, anyn aman-esen tuuluşuna Batmany da,
Ajtkulunu da işendirgen. Birok al üçün kyrk çiltendin tapşyrgan cumuşu dep, bir cylky kudajy kerek ekendigin ajtyp catyp, Ajtkulunun calgyz kök çologun alyp, kocokem colgo tüşkön. Myndan üç cyl ötköndön kijin kocosuz, moldosuz, bakşysyz ele Batmanyn boyuna bütüp, Acar tuulgan. Acar ürküngö çejin eç bir camançylyk körböj, bir üjdün erkesi bolup östü. El ürktü. Çüj boorundagy elder kelip, Koŋur-Ölön, Ala-Başty kaptap konuştu. Tütüngö bir kişiden iret bolup, askerlikke çyksyn dep, manaptar bujruk kylyşty.
Al iretke Ajtkulunu da çygarmakçy boluştu. Ajtkulu andan kalmakçy bolup, ajyl manaby Sagyndyn aldyna bardy.
— Baatyr, meni iretke çyksyn degen ekensiz, birok men çyga ala turgan emesmin. Üjümdö myna bul turgan çyçkandaj calgyz kyzymdan başka bülöm cok. Mintip, ar kim özü ölbös kamyn kylyp, curt bülünüp, coo cakadan alyp turgan kezde, katyn-balamdy çyrkyratyp kajda, kimge taştajm? Men bara albajm, meni koyuŋuz, başka bülölüü elden ciberiŋiz. Tigi Alymkuldun orton koldoj eki uulu da barbaj kalyp olturbajby? Adilettik kylyp, oşogo okşogondordon çygaryŋyz,— dedi Ajtkulu.
— Çyk, eşikke, it! Sen Alymkulga teŋ kelgiŋ kelgen eken, ee! Munu körböjsüŋbü? ! Sei kim, Alymkul kim? Munu bilesiŋbi? Erteŋden kalbaj attanasyŋ! — dep, Sagyn Ajtkulunu üjünön kuup çykkan.
Alymkul Sagyndyn cakyny cana bajy. Sagyn calaŋ gana Alymkul emes, Alymkulga okşogon özünö cakyn dalaj baj, manaptyn baldaryn iretke çygartkan cok. Iretke çykkan öŋçöj kedejler, kedejdin baldary.
— Ajtkulu, attan!
Erteŋ menenki alaçyktyn syrtynan çykkan Sagyndyn cigitinin açuuluu ünü Ajtkulunu ujkusunan ojgottu. Ajtkulu töşögünön şaşyp turdu. Kijindi, belin myktap kurçandy. Kuruna küzdö bir kap arpa berejin dep, Edilbaj ustaga casatyp algan ajbaltany kystardy. Aldyna alyp, Acardy betinen öptü. Acar cumşak, içke ünü menen yjlamsyrap:
— Atake, kajda barasyŋ? — dedi.
— Sadagasy, yraak barbajm, kelem.
Birok anyn ünü kargyldanyp, cürögündö bir korkunuç bar ekendigin bilgizet. Al azyrky ketken bojdon, kajtyp üjünö kelbestej, Acardy alyp erkeletip, bügünküdöj süjböstöj, myndan ary Batma menen ojnop-külüp, ömür sürböstöj cürögü elep-celep bolup, alyp uçup toktolbodu. Eşikke çygyp bara catyp:
— El köçüp kalsa, cügüŋdü kök ögüzgö cüktöp, Acardy üstünö mingizip al. Köçtön kalba. Alda kandaj zaman bolot. Kötmaldyga padyşanyn saldattary keldi degen kabar bar, biz oşolordu bet alyp ketip bara catabyz, kajyr, koş! —dedi.
— «Alda kandaj zaman bolot» dep, caman coroonu baştabaj, kojsoŋçu. —Batma erine kajrat ajtkan boldu. Birok any da bir korkuu sezimi baskan syyaktandy.
Batma eşikke çygyp, küjöösün atkazdy. Ajtkulu kyzyl-tazyl celek karmap, köldü bet alyp, kylkyldap ketip bara catkan kalyŋ elge baryp koşuldu.
Ajtkulunun ketkenine üçünçü kün bolgondo, el erteŋ menen baka-şaka tüşüp, capyrt köçüp kaldy. Askerlikke ketken cigitter da kaçyp kelip, ajyl-ajylyna tarady. Ajtkulu menen birge ketken cigitter da kelişti. Birok Ajtkulu cok. Ajtkulunu körüü orduna, «Ajtkulu okko uçtu» degen suuk söz Batmanyn kulagyna uguldu. Batma bakyryp yjlap ciberdi. Acar da yjlady. Ajyl-apadagylar kelip:
— Neeti durus kişi ele, şejit boldu, cany cannatta bolsun. Myndaj ölümgö yjlagan bolbojt, yjlabagyla! —deşip, Batma menen Acarga kajrat ajtkan boluştu; rajymduu, cyluu cüzdörü menen karşy alyp, cer karatpaj, alardy köptön bagyp ala turgan syyaktanyşty.
Batma menen Acardyn yjyna koşulup, ekinçi ajylda dagy bir yj pajda boldu. Ajtkuluga koşulup, Köbögön abyşkanyn balasy Japarkul da okko uçkan. Birok al duşman kolduu bolboj, öz kolduu bolup ölgön. Bul tuuraluu söz ukmakçy boluşup, Japarkul menen birge bargan Kulubajdy ajyldagy abyşka-kempir, katyn-baldar tegerektep alyşty.
— «Beş cüzgö cakyn kişi elek,— dep söz baştady Kulubaj. — Biz kölgö tüşüp, Jel-Tijbestegi Kulumbajdyn bagyna kelip toktoduk.
Içibizde beş kana bardeŋke, on çakty baraŋ myltygybyz bar; kalgandarynyn kolunda najza, kylyç, ajbalta, soyul, çokmor, şalk etme. Koştu oşol cerge tüşürüp, ar kajsy şektüü cerlerge karoolçular çygardyk. Özübüz cattyk. Ekinçi künü erteŋ menen «kazak orus kelip kaldy» degen kabar alyp, capyrt atka minip, alardyn kele catkan colun tostuk. Biz bir az cönöj tüşkönübüzdö Boz-Barmaktyn talaasyn kaptap, cer-suunu berbej, bizdi közdöj kele catkan soldattar köründü. Alardyn karaany eki cüzdöj kişi ele. Biz şaşyp kaldyk. Alar bizdi tarsyldatyp ata baştaşty. Eki kişibiz okko uçtu. Bizdin mergençiler da atyşkan boluştu. Birok any soldattar tootpoj, bizge cakyndagandan cakyndap, kojço cajylyp kele berişti, bizdi kurçap, ajlantyp ala turgan boluştu. Biz kijin çeginip, murunku bagybyzga keldik. Kötörgön hanybyz Jakypbek:
— Uşul cerden alaman kojgula. Kaçkanyŋar bolso, atyp taştajm — dep, cigitteri menen eldi kamçynyn aldyna alyp keketti. Bir mezgilde soldattardan kyrktaj kişi bölünüp, bizdin kelgen colubuzdu bet aldy. Syyagy, bizdin coldu buumakçy bolso kerek ele. Jurt udurguj tüştü. «Alaman kojgula» — dep kyjkyrgan handyn ünü çykty. Kimdi kim kördü, alamandap kyjkyryp, soldattardy kaçyryp sala berdik. Alar da şaşyp kaldy, kajta kaçyşty. Aj, biz oŋbojbuz go! Egerde biz irettüü, tartiptüü oşol soldattardaj bolo turgan bolsok, biz alardy alyp kojmokçu elek. Soldattarga cakyndap kirip barganybyzda, bir-eki kişi kajta kaçyp cönödü. Al any körüp, biz da kaçtyk. Kaçyp bara
catkan soldattar kajta burulup, tarsyldaktyn aldyna alyşty. Közüŋ camandykty körbösün, tuş-tuşubuzdan ok zuuldap ötüp catty. Çirkin, can degen tattuu go, atyna ok tijip, kişisi cöö kalyp, attuular menen teŋ çurkagandar boldu; kişisine ok tijip, atynyn boorunda süjrötülüp cürgöndör da boldu. Kyskasy, biz boo tüşüp kaldyk. Kijin esep kylsak 72 kişibiz ölgön eken. Jurt kaça turgan boldu. Han bolboj:
— Jakyn kelsin, emi bir alaman koyup körgülö!— dep, kaaryn tögüp turup aldy.
— Jakyn keltirip, soyuluŋ menen urup ala turgandaj, sen alardy bödönö körüp turasyŋby? Alar — biz emes. Alar baştuu, tartiptüü soldat degen bolot. Koldorunda bizdikindej soyulu cok, myltygy bar, cabdyktuu. Biz alarga teŋ bolo albajbyz. Uşunça kişinii ubalyna kalganyŋ da cetişer,— dep Japarkul han menen uruşa ketti. Handyn bul kezde kany suyulup, iştöögö iş, uruşuuga kişi tappaj turgan kezi ele. Japarkuldu kamçy menen con talaştyra eki-üç kurdaj çaap ciberdi. Myndaj kordukka Japarkul kantip çydap tura alat?.. Tosup turup kajra any bir çapty. Japarkuldun kamçysy handyn betine tijip, betin ajryp ketti. «Jep saldy, at!» degen handyn ünü uguldu. Myltyk tars etti. Karaj salsam, Japarkul cerde sulap catkan eken. El çogulup kaldy. Men tüşö kalyp, Japarkuldun başyn cölödüm, yjlap ciberdim...
Jurt ölükkö üjmölöktöşüp turgan kezde, soldattardyn toptu bajlap atkan myltyktarynyn ünü çykty. Arabyzdan eki kişi attan kulap,
Japarkuldun canyna cygyldy. Toktop tura albadyk, kaçtyk... »
Uşintip Kulubaj sözün bütürgöndö, Köbögön kempiri eköö bozdop, öksöp yjlagan. Ekinçi ajyldagy yj degenibizdin maanisi uşul boluçu.
El kymguut bolup köçüp cönödü. Batma birii-ekin cügün Ajtkulu ajtkan kök ögüzgö cüktöp, Acardy anyn üstünö mingizip, özü cetelep alyp, el menen birge ketti.
Ar bir ajyl manaptarynyn özdörünçö ylajyktalyp casalgan celekteri bar. Sagyndyn celegi ak boluçu. Sagyn köçtün aldyna kelip, ylajyktuu konuş taap, celekti myktap cerge sajdyruuçu. Arttagy keçtör celekke kelip cyjnalyp, tarap konuşçu. Adaşkan bala-bakyralar da celek menen üjlörün tabyşa turgan.
Bir künü köçtö Batmanyn ögüzü müdürülüp cygylyp ketip, cügü oop, üstünön Acar uçup tüştü. Batma bakyryp baryp balasyn kuçaktaj kaldy, anyn baktysyna Acardyn eti gana oorup, eç bir ceri majyp bolgonu cok. Batma boz ala çaŋ bolup, aman-esen ordunan külüp tura kalgan balasyn körüp, ayabaj kubandy.
Acarga ögüzdün muruntugun karmatyp koyup, kança araket kylsa da, calgyz arta albaj kojdu. Kimge kim karasyn, tigi köçtögülör da, bul köçtögülör da Batmaga kylçajyp karaşkany cok. Köçtün artynda kyrçaŋgy, aryk toru atka emeregin artyp, kempiri cetelep, özü atty ajdap, tayak tayanyp, bükçüŋdöp ketip bara catkan Köbögön abyşka kezdeşti.
Batmany başta ele taanyçu: Ajtkulunun ölgönün da ukkan. Al toktop, kempiri eköölöp catyp, Batmanyn cügün artyşyp berdi. Batma Köbögön menen birge cönödü. Bir kezde asyngan myltyktary bar bir top atçan kişiler bulardyn canynan kyya salyp ötö berişti. Alardyn biröönö baryp, Köbögön:
— Öltür meni, meni da öltür! Maŋdajybyzga bütkön calgyz balabyzdan acyratyp, mintip bizdi bozdottuŋ, kudaj seni da bozdotsun. Katyn-balaŋdyn künün körböj aç bel, kuu coldo öl!— dep, çylbyryna orolup, süjrölüp kaldy. Bul — bizge taanyş, Japarkuldu öltürtkön Jakypbek han. Han ilgeri bastyrajyn dese da Köbögön bastyrtpady, burkan-şarkan tüşüp, kyjkyryp, ökürüp, yjlap catyp aldy.
Jakypbektin açuusu keldi. Atynan tüşüp, abyşkanyn eki kolun eki cigitine karmatyp alyp ayabaj sabady. Şorduu kempiri da abyşkasyna boluşa ketti, atyn taştaj çurkap, tayanyp kele catkan kolundagy synyk yrgaj saboosu menen handy çaap ciberdi. Al «hanga kolu tijdi» dep, cigitteri kempirdi da tepkinin aldyna alyşty.
Jakypbek cigitteri menen abyşka, kempirdi mookumu kangança ayabaj urdu da kylçajbastan, öz colu menen, cürüp kete berdi. Artynan kargap-şilep, bozdop yjlap abyşka, kempir kalyşty.
Alarga koşulup, Batma da yjlady. Batmany körüp Acar da yjlady.
Kün keçtedi. Köç tarap kono baştady. El arasyna yzy-çuu tüştü, kyjkyryk-ökürük köböjdü. Mal-can köç cogotup izdegender tolup ketti. Birok Batma menen Acardy izdegen can bolgonu cok. Batma al künü ajlyn tappaj, Köbögön menen birge konup, ertesi keçke suramcylap olturup, celekten ulam öz ajlyn araŋ tapty.
Beş-alty kün öttü.
Sagyndan korduk körgön bir top kedejler andan belünüp, başka Toŋ boluşuna ketmekçi boluşup, söz bajlaşty. Alardyn içinde Köbögön, Batma, Ajtkulunun kyjyr tuugany Kozubek da bar. Kozubekti cana dagy bir cigitti bir top mal menen tün katyryp, bir koktuga kaçyryp caşyryşty. Taŋ atty. Jurt capyrt alaçyktaryn syjryp, köçö baştady. Köbögöndör köçüşkönü cok.
Sagyndyn köçsün dep cibergen kişisine:
— Tündö bir top malybyz cogolup, eki kişibiz oşonu izdep ketişti. Alar kelbej, malybyz tabylbaj, köçö albajbyz — dep coop berişti.
Bular, Sagyndyn köçü şaşkelik cerge uzagandan kijin katkan malyn, kişilerin aldyrtyp, başka col menen Toŋ boluşuna cönöşöt. Birok munu kujtu Sagyn bilip kalyp, bir top kişi menen artynan kuup cetip, köçtörün toktotup, cüktörün tüşürüp, Köbögön menen Kozubekti baş kylyp, bir dalajyn urat. Iri karasynyn bardygyn ajdap alyp:
— Emi ketçü cagyŋarga ketkile! — dep coop beret.
Maldan acyrap, şorduu kedejler cöö kajda, kimge baryşmak? «Jaŋyldyk-cazdyk! » — deşip, mojnuna kurun salyşyp, Sagyndyn ayagyna cygylyşty, aldyna Kozubektin maŋdajyna bütkön calgyz ker atyn tartyşty.
Ker at — cakşy at boluçu. Buga murda ele Sagyndyn közü tüşüp, «kedejge myndaj attyn emne keregi bar, maga bersin» — dep, Kozubekke neçen kurdaj kişi ciberip, atty alalbaj, «aj, seni!» dep, Kozubekke tişin kajrap, kekenip cürö turgan. Emi Sakeŋdin baktysyna caraşa işi oŋdoj berdi bolup, ker at opoŋoj gana koluna tüştü. Sakeŋ atty alyp, açuusu tarkap, bulardy kajta köçürttü.
Bir top kün öttü. Çek araga cetti. Tyan-Şandyn Bedel, Birikti, Kök-Irim, Ak-Ögüz degen aşuularyna bölündü. Batmanyn ajyly Ak-Ögüzdü aşmakçy bolup, aşuunu şykap kelip konuştu. Ertesi köçtün aldy belge çyga bergen kezde, kün bürköldü, tuman tüştü, boroşolop kar caady. Şamal boldu. Jurt şaşty.
Kar aralaş yzgaarduu suuk şamal tumanga aralaşyp, askadan askaga tijip, beldegi bardyk kardy ojgo karaj uçurup, köçtü cönötpödü. Ordunan kybyragan mal-candyn bardygy tajgalanyp, tömön karaj uçup catty. Ar kajsy taştyn kyçyktarynda cünün cep, bürüşüp, maarap turgan koj-eçkiler, başyn cerge salyp, suulugun çajnap, kalçyldagan cylkylar; çögüp catkan töölör, cügü oogon ujlar; butun üşütüp, kan kakşagan katyn-baldar. Birok bularga karagan kişi da cok, ar kim öz cany menen alek...
Köç arasy da yzy-çuu, kürü-güü... Kar caap turat.
Tün tüştü. El turgan-turgan cerlerine kijizge, cuurkanga oronup catyşty. Taŋ atty. Kün murunkudaj alaj-dülöj. Maldy da, candy da kar baskan. Karga kömülgön maldar araŋ kybyrap közgö ilinet. Kardyn aldynda üjdöj bolup, tömpöjüp catkan cüktüü töölör, ujlar körünöt. Jamyngan kijiz, cuurkandary menen birge toŋup, syrajyp ölüp catkan kişiler da köp. Üçünçü künü kün açyldy. Tuman tarady, şamal basyldy. Aman kalgan el eptep, cöölöp-calaŋdap oturup, beldi aşty. Batma da aman-esen Acary menen birge aşty.
Tuu belge çyga bergende Batma ölüp catkan bir cüktüü cylkyny, anyn canynan eki adamdyn ölügün kördü. Bul — kempiri menen Köbögön abyşkanyn ölügü boluçu.
Jurt Turpanga tüştü. Tarap, şaar-şaarga kete baştady, Batma, Kozubek bolup, Turpanda kalyşty.
Eköönün teŋ koldorunda maldan tügü cok. Batmanyn calgyz kök ögüzü aşuuda kalgan. Kozubektin birin-eki koj-eçkisi da coldo cogoldu. Emi kantişmek?
Turpandyk Sabitakundun at kepesin cumuş kylyp bermekçi bolup, Kozubek batirge aldy. Al — terezesiz, eşiksiz, üstündö caryk tüşö turgan kişi batkandaj gana teşigi bar, asty cer. Al ymdaşyp, attyn çylasy cyttanat. Ajla cok! Eşigine kijiz kalap, cerine kurumşu, çöp töşöp, Batma bolup kirişti.
Kün öttü, aj öttü, kyş tüştü, turmuş kyjyndady.
Jaguuga otun, kijüügö kijim, ceşke tamak kerek boldu. Birok alardy kajdan, kimden almakçy?
Tegeregindegiler da «ölbö canym, ölbö!» dep, özdörünö okşop, aç olturgan kaçkyndar.
Turpandyktardan aluu üçün bir nerse satmak kerek. Satmajynça alardan aluu kyjyn iş.
II
Kyştyn yzgaarduu tünü agaryp, taŋ belgisin bere baştady. Çygyştan cumup-açkan köz syyaktuu cyltyldap, Çolpon cyldyz kötörüldü. Bermettej tizilip, köktö cürgön köp cyldyzdar, «biz emi ketebiz, kelerki küngö çejin aman-esen turgula» degensip, bir külüp, bir cylmajyp, düjnö menen koştoştu da, udurgup ürküp alyp, batyş cakka taraldy. Köp keçikpej, anyn artynan altyn nurga boyolup, akyryn gana kozgolup, kün da çykty.
Düjnögö tiriçilik kirdi. Jurt ookatyna kam urdu. Birok kün suuk. Jer — tuşardan kar. Tyşka can çyga albajt. Acar, Kozubektin baldary: Talyp, Murat töşöktö. Kozubek erteŋ menen ele caman kerkisin beline kystaryp alyp, otun izdep ketken. Kajta elek. Batma, Ajşa bolso, koldorun ceŋine katyp, bürüşüp, kalçyldap, baldardyn canynda olturuşat. Bardygynyn da kabaktary salyŋky, ünsüz, sezsüz,
ölüm kajgysy bar. Bir caktan çykyldap kyştyn yzgaarduu suugu da aç kursakka byçaktaj tiet.
Bir kezde eşikke kalangan kurumşu kijiz açylyp, kar aralaş suuk cel tör cakka soguldu. Arkasynda kötörgön azyn-oolak otunu bar, bütkön boyu kar, sakal-murutuna muz toŋup, Kozubek kirdi.
— Erteden kara keçke çejin cürür, alyp kelgen otunuŋ uşul elebi? — dep, Ajşa erin cemelej baştady.
— Anan kantejin, kerkimdi turpandyktar tartyp aldy. Uşunu başka cerden kolum menen culgulap aldym,— dep Kozubek yjlamsyrap, tömön karap, tereŋ üşkürdü.
Otundu Kozubek şaşkelik cerdegi Kumaryk daryyasynyn ceegindegi tokojdon alyp kelüüçü. Birok kijinki kündördö turpandyktar any koruj baştap, kaçkyndardy colotpoj kojgon. Kozubek anysyna dele karabaj, tozmoçularga körünböj, taŋ aldy menen baryp, kerkisi menen caş çyrpyktardy kyya-kyya çaap kötörüp kelip cürö turgan. Emi kerkiden ajrylyp, kur kol kaldy. Kerkisiz otun alynbajt da, tabylbajt. Otunsuz caşoo kyjyn. Üj suuk, kursak aç. Suuktun yzgaary caş baldarga kandaj batkan bolso, çoŋdorgo da oşondoj; çoŋdor kandaj kyjnalsa, caş baldar da oşondoj kyjnalyp catat.
— Apa, üşüp kettim — dep, bir kezde yjlamsyrap Acar enesin karady.
— Sadagasy, üşüsöŋ kantejin — dep, Batma muzdak kolu menen Acardyn cuurkanyn kumtulagan boldu.
Alyp kelgen Kozubektin otunun eptep cagyşmakçy boluştu ele, eşikke cabylgan kijizdin teşikterinen kirgen boroşo ottu küjdürböj, üjdün için tütüngö tolturdu. Tütündün ilebine, adamdyn demine tamdyn, booruna, cerge, eşikke toŋgon bubak erip, üjdün için köldötüp suu kyldy.
Aç catyp kalyşty. Ertesi Kozubek dagy otun izdep, saj cakka ketti. Batma menen Ajşa da karap catpaj, tamak izdeşip, turpandyktardy kydyryşty.
Keçke cürüp, biröö carym çaka cügörü, biröö bir tokoç, bir çyny cügörü un taap kajtyşty. Birok Kozubek keçikti. Üjdögülör: «Kozubek otun taap keler, ot cagarbyz, cylynarbyz, ysyk tamak casap içerbiz» — degen ojdo ele.
Bir kezde kolu-butun suukka aldyryp eşikten kirgen Kozubekti alar bilbej da kalyşty. Al ayabaj üşügön, tili süjlöögö kelbejt, kolu tytylgan, ajrylgan, kanagan...
— Ee, saga emne boldu?
— Otunuŋ barby?
— Otunu kurusun,— dedi caşoorup Kozubek,— cer-suunun baary kar, közgö körüngön, kolgo-ilingen eç nerse cok. Kardan kyltyjyp baştary çykkan çekendiler kezdeşti, culgulasam bylk etpejt. Kajsy bir cerden çyçyrkanak, altyganalar köründü; birok, tügönüp kalsyn, cabdyksyz eç bir alyna turgan emes. Kuru kajttym.
Batma, Ajşa, baldar bolup işengeni Kozubek ele.
Kozubektin «kuru kajttym» degen sözü ijne menen sajgandaj cüröktörünö takaldy. Jügörü undu ukkanda şilekeji çuburup, Kozubek kelgende tamak casatyp içmekçi bolup, ümüttönüp töşöktö catkan caş baldar kyŋkystap yjlaj baştady. Ajşanyn kiçi balasy Murat yjlamsyrap:
— Apa! — dedi.
— Ajlanajyn, emne dejsiŋ?
— Kursagym açty...
— Meniki da toŋup ketti, içim ysyp baratat.
Ajşanyn eki balasy teŋ öŋgüröp yjlap ciberişti. Acarda araŋ turdu ele, alarga koşulup al da yjlady...
Kozubektin kuru kajtkanyn körüp, Batma ebak ele eşikke çygyp ketken. Al bir boo kuuraj kötörüp kirip keldi, üj içine şattyk-kubanyç, caŋylyk kirdi.
— Munu kocoyundun katynynan calynyp-calbaryp catyp, araŋ surap aldym. Akysyna kir cuup bermekçi boldum,— dedi Batma.
Kuurajdyn cartysyn, undu erteŋkige kaltyryşyp, cügörünü kuurup ceşti. Murat andan köp cep koyup, içi kööp, ertesi içi ötüp oorup kaldy.
Batma da kocoyununun kirin cuup, bir kün keçke tyşta bolup ooruga çaldykty. Turmuş kyjyndady.
Bir üjdö eki ooruluu boldu.
Batmanyn oorusu küçödü. Töşöktön tura albaj kaldy. Bütkön boyu ysyp terdep, kyŋkystap, ontolop taŋ atkança cöölüp çygat. Eki sözünün birinde ajtkany — Acar.
— Jalgyzym... kyzym... sen kantesiŋ?.. Kelçi maga!.. Okko uçtu... Ajtkul aj!.. Kajdasyŋ?.. Acardy alçy... alçy!.. Üşüdüŋbü?.. Kuurup berejinbi?..
Acarda can cok. Jürögü elep-celep bolup, alyp uçup, bir nerse sezgendej, bilgendej bolot. Enesin kuçaktagysy, yjlagysy, süjgüsü kelet.
— Teŋir aj, men syyaktuu cetimdin tilegin kabyl kylyp, caryktyk apamdyn altyn canyn aman kyla kör! — dep, köz kylgyrtyp, Acar kün-tün enesinin kaşynda. Birok şorduu Acardyn tilegi kabyl bolbodu. Batma tilden kaldy. Acar yjlap, enesinin başyn kuçaktap:
— Apa, canym apa! Ojgonsoŋ, közüŋdü açsaŋ... meni karaçy, men kantem? Menin künüm emne bolot? Bir ooz birdeme deseŋ? — dedi.
Batma közün akyryn açyp, Acardy karap, bir nerse ajtmakçy bolup: «A-a-car» — dedi. Birok tili kürmölüügö kelbedi. Sözü toktoldu. Kökürögün kötörüp, eŋ soŋgu demin aldy. Jan berdi...
Acar apakelep, bozdop yjlady. Anyn köz caşyn körüp, muŋduu ünün ugup, kelgen kaçkyn kyrgyzdardyn baary da yjlaşty. Kozubek Ajşa menen Acardy eerçitip, dagy eki-üç kişi menen ölüktü cogoruda ajtylgan köp bejittin canyna koyup kajtty.
Emi Acar toluk cetim. Acarda ata da, ene da cok.
Acar turmuş tutkunu, turmuş kulu. Acarga körüngön ee, körüngön bij.
Mart ajy caŋyrdy. Jaz çykty, söök cukardy.
Kaçkyn elder birin-eki malyn, buyumdaryn satyp, kyştan eptep çygyşty. Emi kara baştarynan başka eçtemeleri kalbaj kaldy. Tamak izdep, tuş-tuş cakka tentip kete baştaşty. Basuuga da, arijne kursaktyn togu,(kijimdin bütünü kerek go, kijim degenden bularda eç nerse cok. Üstülöründö tynççylykta casatyp kijgen ele kijimderi. Alary da cazgy kojdun cünündöj samsaalap, tamtyktary ketip, cyrtylgan. Jol boyunda ak şişik bolup ölüp catkan kyrgyzdar: yŋgyranyp, kyncyjyp, arygynan basa albaj kele catkan katyn-baldar. Koldon-kolgo ötüp, satylyp catkan kyrgyzdyn kyzdary, baldary. Baasy—bir kap cügörü. Oo, düjnö aj! Al künkü okuyalar kajsy kyrgyzdyn balasynyn oyunan kete koyor eken?
Talyptyn oorusu da küçödü. Bütkön boyun ak şişik aldy. Marttyn orto çeninde al da öldü.
Mürzölük cerdi satyp al dep, turpandyktar ölüktü Batmanyn canyna kojduruşpady. Satyp aluuga Kozubekke pul kajda? Içeer-ceerge cok, özdörü ölüm aldynda olturuşat. Janga körünböj, taŋ aldy menen baryp, bir tamdyn booruna ölüktü köömp, Kozubek kajtty.
Eldin bir sypyrasy cöölöp-calandap, Kakşaaldagy kyrgyzdarga ketmekçi boluştu. Kozubek da ketmekçi boldu. Birok Kozubekti Sabitakun köçürbödü. Kyştan berki bolbogon calgan çygymyn ajtyp, bergen bir çymçym çajy, bir içim köcösü bolso da doolady. Kozubek anyn butuna cygyldy, calyndy, calbardy. Akysy bolso da, keçip koyuşun surady. Aga Sabitakun bolgon cok. Rajymsyz acary menen kaaryn töktü. Korkuttu. Berbese, şaŋyyaga (boluşuna) bilgizip, nabakka solotorun ukturdu.
Kozubek kyjnaldy-kystaldy, emne kylaryn bilbedi. Jaşygan sanaaluu oyu alyp uçup, too-taşka urundu.
— Ee, katyn!
— Emne?
— Kursaktyn açynan da Sabitakunduku ötüp ketti, kandaj kylabyz?
— Men kajdan bilejin?
— Acardy aga satsak kantet? Sat dep catat.
— Kojçu?
Ajşa sekirip ketti. Batmanyn ölöründö Acardy tapşyryp, ajtyp ketken kereezi esine tüşüp, erine bir nerse ajtmakçy boldu ele, eşikten kele catkan buttun tabyşy uguldu.
— Akyryn, ukpasyn, kele catat! — dedi Kozubek.
Bul tabyş — Acardyky.
Acardyn suluu, süjkümdüü, ak cuumal öŋün körüp, Sabitakun muruntan ele kyzygyp cürö turgan. Anyn bardyk oyu iş kylyp Acardy koluna aluuda.
Sabitakun al tilegine cetti. Acardy aldy. Acarga baalap, Kozubekke bir eşek, üç zeer akça, bir pud cügörü un berdi. Andan kalganyn doolagan akysy üçün çegerdi, Kozubek Kakşaalga köçüp ketti.
Eŋ obol Acar çoçurkap, içken-cegeni aş bolboj, anyn üstünö ata-enesin sagynyp cüdöp ketti. Birok kijinçereek, Sabitakundun üj içi menen taanyşyp, üjür alyşyp, oŋolup, öŋünö kirdi, katkan çeri tarap, kapasy, munu cazylajyn, unutulajyn dedi.
Bir cyl öttü. Acar toldu. 15 ke çykty. Acar dese Acar degendej eki beti almadaj bolup, kara közü balbyldap, körgön candy eriksiz özünö tarta turgan boldu.
Sabitakundun tamyry turpandyk Çyr degen bir baj dungan bar ele. Sabitakunga al koŋşu turuçu.
Acardy al eki-üç kurdaj körüp, bir künü Sabitakunga keldi. Acardyn tübü-cajy menen cakşylap taanyşty.
— Bir olcoŋ eken, dosum. Acardy maga ber. Bul üçün emne alam deseŋ da, myna men dayarmyn,— dedi Çyr.
— Dosum, senden men emne almak elem? Kolumdan çykkan çygymdarymdy tölösöŋ gana bolgonu,— dedi Sabitakun.
Çygymga kelgende, Sabitakun eşegin at kylyp, unun kümüş akça kylyp körsöttü. Andan Çyr kaçkany cok. Şagyragan nakta altymyş zeer akçany aga sanap berdi, Acardy aldy. Acardy algandagy anyn oyu — karyganda Acarga üjlönüü. Oşentip, any kuçaktamakçy, süjmökçü, ömür kyzygyn körmökçü.
Çyrdyn myndaj suuk kabaryn ukkandan kijin Acar oşol cerdik eki-üç katyn menen enesinin mürzösünö baryp, kapkajdagy buk bolgon içtegi armanyn, muŋ-zaryn ajtyp yjlaganyn aŋgemenin baş cagynda ajtkan boluçubuz.
III
Toj boldu. Jurt tarady. Tün kirdi. Acarga küçtöp nike kyjyldy. Katyndar anyn yjyna, caşyna karabastan, nike kyjylgan bölmö üjdön bozdotup, süjröp alyp kelişip, küjöö-kyzga dajyndalgan ekinçi bölmö üjgö kirgizişti, küçtöp kijimin çeçişip, töşökkö catkyzyşty. Acar cuurkandy çümkönüp, şoloktop yjlady.
— Jasagan aj! Meni mynça kor kylyp emne carattyn? Çynyn menen ele meni uşuga tuş kylasyŋby? — dedi Acar.
Köz caşy mölt-mölt etip, cazdygyna tamçylaj tüştü...
Külük oj, uzun sanaa, tüpsüz kyyal Acardy kurçap aldy. Acar alda kajda ketti. Jazgy ösümdüktöj gülün açkan murunku caş ömürü, atyr cyttuu Ala-Toosu, bal tatygan tunuk bulak, özön suusu, een-erkin caşagan eli-curtu Acardyn köz aldyna kelip elestedi.
Artykça közünün agy menen teŋ ajlanyp, atka minse aldynan, üjdö oltursa canynan çygarbagan ardaktuu atasy — Ajtkulu, kursagyn açyrbaj, ijnin tozdurbaj sylap bakkan enesi — Batma Acardyn oyunan çykpajt. Kyz balaga ene cakyn go, atasynan da enesin estegende, anyn köz caşy tyjylbajt. 12 aj kötörüp, omurtkasy syzdap, ak sütün berip, azap körüp bakkan bajkuş Batma da Acardy köptün baldaryndaj kylyp bakkan cok ele. Acar birtike üjdö cok bolo kalsa, «calgyzym, kajda ketti?» dep, cany kaluçu emes. Oşentip bakkan biröönün kirdüü kol tijgis calgyzy bügünkü kündö cetim bolup, malga satylyp, koldon-kolgo ötüp, candyn koru bolup, cat kişinin kolunda, tutkunda catat. Aj, rajymsyz cetimdik aj! Jetimdik kimdi yjlatpagan, kimdi kuuratpagan!
Eşik kyçyraj kalsa, «oşo go» degen kyyal Acarda.
Birok «oşonu» menen Acar kantip bir töşöktö catmak, kantip birge ömür sürmök? Al ömürdün keleçekte turmuşta kandaj pajdasy, kandaj zyyany bolmok? Bul masele Acarga çeçilbegen karaŋgy masele. Oşondo da Acar erdüü-katynduu adamdardyn ötkörgön turmuştary cönündö tömönkünü bilet: al kezde Acardyn ondogu kezi. Ajlyndagy bizge taanyş Alymkul bajdyn eki katyny bolgon. Tokolu — Ajganyş. Ajganyştyn turmuşu eŋ caman, myndajça ajtkanda, itke ele bersin deerlik. Otun algan, suu kujgan, kir cuugan, kozu bajlap, koj saagan —
Ajganyş. Bul gana emes, başynan bajbiçenin tayagy da ketüçü emes.
Munu ojlogondo Acardyn cürögü ijne menen sajgandaj tyz dej tüşöt. Antkeni — bügünkü bolo turgan küjöösünün da bir emes, eki katyny bar. Acar üçünçüsü. Acar, oşonduktan, özün Ajganyşka teŋedi, Ajganyş boldu. Ajganyş syyaktuu caş ömürü turmuş tepkisinde cürüp ötörünö közü cetti. Acardyn dagy bir bilgeni Buurabaj 15 caşar kyzy Saarakandy künü üstünö — Kocomkul bajga bermekçi bolot. Kyz könböj akyry kedej Satarkul menen şaarga kaçyp kirip ketet. Kajtyp kijinki cyly küjöesü menen Saarakan atasynykyna törkülöp kelgende, Acar any körgön. Oşondogu eköönün biri-birin syjlaşkany, birge oltursa, canaşa çykkan güldöj bolup, okşoşup caraşkany Acardy taŋ kaltyrgan. Birok al kezde Ajganyş menen Saarakandy salyştyryp synaj turgan, eki turmuştuk biröönü özünö şajlaj turgan Acarda kuduret cok ele. Acar al kezde ekinçi düjnödö boluçu.
Turmuş cönündögü Acardyn bar bilimi uşul.
Birok bötön curttun kolundagy ayaldardyn turmuşu kandaj bolup, kün keçeri Acarga belgisiz. Alardyn tili, ürp-adaty Acarga cat nerse. Acar bul syyaktuu curttu birinçi gana körüp olturat. Andaj bolso,
Acarga kantmek kerek? Saarakan syyaktuu özünün teŋin taap, biröö menen kaçmak kerekpi? Kaçkanda kim menen kaçmakçy? Kimdi izdemekçi? Azyrky saatta ak köŋül, adal niet, er cürök caş cigit Acarga kajdan tabylat? Acar baktysyz. Acar turmuş kulu. Emese, al, künü üstünö barmakçy, üçtün biri bolmokçu.
Bir kezde eşik kyçyrap, açylgandaj boldu. Al caktan deldek tanoo, kara çaar, közü kylmyjyp uyasyna kirgen, eeginde serbejgen buurul sakaly bar, caşy 50—55 ter çamasynda, eŋ süjkümsüz bir kişi köründü. Bul bizdin küjöö — Çyr.
Acar çoçup ketti. Jürögü tujlaj baştady. Bütkön boyuna kaltyrak kirdi. Anyn baskany, dem algany Acardyn kulagyna uguldu. Jakyndaj baştady.
Bürküttün butuna okşop, arbajgan kol kelip cuurkanga carmaşty. Çarymdaj katuu, muzdak dene cylyp töşökkö kirdi. Acar cyjryldy, kaçmakçy, bakyrmakçy boldu, birok aly ketti, ünü büttü, deni öldü. Kolu-butu kybyroogo kelbej baryp, suuk denenin kuçagyna kirdi. Al culmalady, kuçaktady, booruna kysty... çop-çop etken ün çykty...
Alty aj öttü. Çyrdyn sonunu tarkady. Murun Acarga üzülüp tüşüp, Acardy kysyp-kysyp süjüp, kün sajyn kojnunda bolo turgan bolso, azyr cumasynda bir, bolboso cok. Çyrdyn eki katyny da Acardyn kyryna çygyp, cakşylyk körsötüşpödü. Acardy tamanga çaap, cumuşka salyşty. Kül çygargan, çaj kojgon, ot cakkan kim? Acar. Acarga al da azdyk kyldy. Bajbiçelerdin tayagy da tie baştady.
Acar cüdödü, aryktady, öçtü...
Soŋku kezderde alardyn körsötkön kordugu ajtyp bütürgüsüz Acardyn canyna batty. Acarga ölüüdön, bolboso tentip, bir cakka ketüüdön başka eç bir ajla kalbaj kaldy.
Majdyn ayak kezi. Tün... Asman açyk... Monçoktoj tizilip kök deŋizinde süzüp cürgön sansyz cyldyzdar bir-birine ym kagyşyp cymyŋdaşat.
Jaratylyş kojnundagy nerselerdin bardygy da köşülüŋkü tartyp, maj ajynyn tünkü koŋur, salkyn abasyna batyp, caj alyp, tattuu ujkuga bastyrylgan.
Birok kybyladan cumşak cel sogup, ösümdüktördün cazgy caş calbyraktaryn kyjmyldatyp, celbiretip turat. Alysta yşkyryp, «ajtattagan» küzötçülördün ünü ugulat.
Akyryn basyp, Çyrdyn darbazasynan Acar çykty.
Acarda öŋ cok, cüdögön, uzun kara çaçy çubalyp arkasynda. Eleŋ-seleŋ etip kylçaktap al art cagyn karajt, cügüröt, şaşat... Acar çurkap oturup, enesinin mürzösünö keldi. Mürzönü kuçaktady. Kapkajdagy buk bolgon içtegi armanyn köz caşy menen ajtyp, burkurap, bozdop, enesinin mürzösü menen koştoştu. Tübölük tattuu ujkuda catkan
Batmanyn ölügü da alyska sapar ketip bara catkan cetimin ayagandaj boldu, küŋgüröndü. ..
Acar Kakşaaldy bet aldy. Sebebi: Kakşaalda turgan kyrgyzdar bar ekendigin ukkan. Kakşaal Turpandyn kajsy cagynda neçe künçülük cer ekendigin da al cakşy bilet. Acar işi kylyp oşol kyrgyz eline baryp, başyn caşyryp, Çyrdan kutulmakçy.
Acar çurkap cürüp olturup, taŋ sürüügö cakyn kalganda, bir kalyŋ çyçyrkanaktuu tokojgo kelip bekindi. Tokoj içindegi majyşkan caş çöptör Acardy ayagandaj boldu; şoodurap, baştaryn kyjmyldatyp, Acardyn kajgysyna teŋ ortok bolo turgandaj, kaçkan coosunan kutkazyp, een-erkin öz coluna sala turgansydy. Buralgan kök caşyl sabaktary, caş calbyraktary menen Acardy caşyrdy, kojnuna aldy.
Kün çykty. Tünü boyu tilden kalgandaj ünsüz catkan tokoj içindegi barlyk nerseler erteŋki kündün taza, kümüş nuruna balkydy. Acar da birge balkyp, keçke catty. Birok uktaj albady. Bütkön boyunun oorugany, tamanynyn syzdagany, cürögünün düpüldöp sokkonu—any caşoorutup, ontolottu. Bul gana emes, bir cagynan kursagy açty, eerdi kebersidi. Aly da naçarlajyn dedi. Bajkuş, anysyna karabaj, kaş karajyp, ymyrt cabylgaŋ kezde, sendelip ordunan turup, kajta coluna tüştü.
Köp ubakyt öttü. Taŋ sargajyp ata baştady. Acar Turpandyn çetinen ötüp, kurgakka çygyp, Kakşaaldyn çetine keldi. Kakşaal suusuz çöl, een cer bolo turgan. Birindep ar kajsy cerine çykkan altygana, tabylgy, cylgyndary gana bolboso, başka cerleri çöpsüz, kumduu mejkin talaa.
Acarga murunkusundaj caşynuuga ylajyktuu cer tabylbady. Izdöögö aly da kelbedi. Bütkön boyu salmaktanyp, butu şiltöögö carabaj kaldy. Ilgeri basajyn dese, müdürülüp butu kumga bata tüştü. Jygylyp ketti... Kün kötörülüp, ysyj baştady.
Acar araŋ süjrölüp baryp bir altygananyn tübünö cygyldy, catty... Kündün ysyk şoolasy altygananyn arasynan Acardyn üstünö tüşüp, borguldantyp terdetip, bütkön bryun ysytyp, kapalap ciberdi. Taŋdajy kurgady. Suusady. Bir içim muzdak suu közünön uçtu.
— Alda aj, suu bolso e. Bir çyny muzdak suu içip ölsöm, armanym bolbos ele... — dedi Acar. Birok myndaj çöldö suu kajdan bolsun, suu cok. Suuga emi bir kün — tün katsa, oşondo araŋ cete turgan.
Kün çakçajyp çak tüş boldu. Ysygy murunkusunan da küçöp, mee kajnatyp turat. Acardyn kubaty ketti, özögükarardy. Ysyp, terdep, tili oozuna batpaj kaldy. Çirkin, can degen kyjyn go, kantsin! Şorduu üstündögü çapanyn çeçip, altyganaga caap, betine kalkançyk kyldy. «Ölöt degen uşul eken» dep, burkurap yjlap, oltura ketti. Köp toktop tura albady, çyrym etip ujkuga ketti...
V
Majdyn keçki salkyn celi soktu. Koşoktoşup köktö cürgön ak buluttar kaalgyp uçat. Jel alardy körünbögön süjkümdüü kolu menen türtüp uçurup, Tyan-Şandyn kök tireşken askalaryna ajdap baryp toktotot. Keede buluttardyn üzülgön bölüidüsü, kündün ülpüldöp batyp bara catkan közün kaptap, Kakşaaldyn elsiz, mejkin talaasyndagy nerselerdin baaryn da kara küügüm, ala kölökö tarttyrat.
Talaa tynç... Buluttardyn kölökösü Acar catkan altygananyn üstünö tüşüp, ulakça ojnodu. Konur cel da Acardy kytygylady, erkeletti, ojgottu.
Acar kybyrap ordunan turup, coluna tüştü. Kaş kararyp, ymyrt cabyldy. Tün kirdi. Birok suluu aj munajyp, altyn buuga boyolup, çygyş caktan kötörüldü. Appak nur şoolasy menen tündün meerimsiz karaŋgylygyn alda kajda kubalap, keŋ talaany kubantty. Talaa da yjlap soorongon caş baladaj, cylmajyp, kojnun açyp, kuçagyn cajyp,
Acarga col berdi.
Acar bir az col cürüp kele bergende, art cagynan köp nersenin sozultup ulugany, ürgönü uguldu. Al Acarga cakyndaj baştady. Acardyn cürögü opkolcup, düpüldöp alyp uçup, oyuna ar türdüü korkuu sezimderi keldi.
Bir mezgilde Acardyn ajlanasyna karyşkyrlar tolup ketti. Baary da aç, kabyrgalary sanalyp, kyncyjyp, eŋ ele aryk, tilderin salyşyp, kyŋşylaşyp, Acardy kamap alyşty.
Acar korktu. Yjlap ciberdi... Jan degen kyjyn go, canyn korgolop, cerden tyrmalap taş alyp, tuş-tuşuna yrgytty. Kaçty. Jügürdü... Kolu-butu taşka tijdi. Ajryldy. Kyzyl-ala boldu. Şorduu aga karabaj caş denesinin alyp uçkan kyzuuluguna berilip, cügürüp olturdu. Birok ileşken coo kaluçubu? Acardy bura bastyrbady, kutkazbady.
Tijip kaçyp, aldy-artyn torop. bir altyganaga kamady.
Acar can talaşyp, canyn syjpalap, canynan carty boo şirenke tapty. Otton karyşkyr kaçat degen bala kezindegi enesinen ukkan söz oyuna tüştü.
Şirenkenin biröönü tartyp ciberdi. Tegerektep algandar calynduu ottu körüp, azyraak alystady.
Şirenke öçtü... Karyşkyrlar kajta kaçyryşty.
Ajtor, esten tangan Acar, karyşkyrlar cakyndap kirip kelgen sajyn, şirenke tartyp catyp, köbün cerge çaçyp, şirenkesinin ayagyna çygyp boldu.
Jalgyz gana bir tal şirenkesi kaldy.
— Şamdaj cangan caş canym, uşul şirenke öçköndö, sen da koşo öçöt ekensiŋ, myna emi öçöm, karyşkyrga cem bolom...— dedi Acar.
Acar biröö ajtkandaj, canyndagy altyganaga ört kojdu. Alty aj cazy menen caan körböj küngö kuurap, araŋ turgan altygana, şirenke candanganda ele dürküröp asmanga çykty. Ottun calynduu kyzgylt ak şoolasy uçup alyp yraak ketti.
Ajlanasyndagy nerselerdi kojnuna alyp, apajkyn kylyp, badyrajyp, Acarga körsöttü.
Karyşkyrlar cogolup kalyşty, ketkendej, kaçkandaj boluştu. Acardyn birtike akyl-esi kirejin dedi. Anyn mederi, cölögü calgyz al — ot.
Andan çykkysy, ketkisi kelbejt. Bardyk ümütü, tilegi, kün körüü, ömür sürüü — oşol otto. Oşogo bajlanyşkan. Ot öçsö, ot menen birge Acar da öçmök.
Ot bastap, öçüügö ajlandy. Kajtyp alystan karyşkyrlar uluştu, cakyndaşty, Acardyn aldy-artyn torop, ajlantyp, kurçap alyşty.
Acar çyndap emi canynan ümüt üzdü. Tayangan calgyz otunan acyraaryn, coosunun koluna tüşörün, rajymsyz cyrtkyçtarga cem bolorun bildi, köŋülü karaŋgylady. Akyly, aly ketti. Esi oodu. Közünö cer, çöptör, too-taş — baary da coo bolup köründü.
Arbajyp- tarbajyp, oozun açyp, cakyndap kele catkan syyaktanat. Aga ajla kylmakçy, karşy turmakçy boldu. Kolu menen çoktuu küldü şilep, can cagyna yrgytty, çaçty. Karyşkyrlar bolbodu, küçünö aldy, kyŋşylaşyp tuş-tuşunan kaçyryşty.
— Myna emi, men silerdiki, algyla!—dedi Acar.
Başka söz ajtuuga kubaty kelbedi. Jygylyp ketti...
Üstünö karyşkyrlar üjmölöktöşüp kaldy. Jemdi talaşty, yryldaşty, ary-beri süjröştü.
Çyryldagan Acardyn ayanyçtuu ünü gana uguldu...
Asmandagy köp cyldyzdar Acardy ayaşty, kyzganyşty, suluu aj da muŋajyp, Acarga aktyk nurun berip, koş ajtyşty.
Koş, boorum! Saga okşop, öz boştonduk, öz teŋdigin talaşyp, kulduktan kutuluunu samagan eçen miŋdegen aga-tuugandaryŋ, ece-siŋdileriŋ kankor padyşanyn kuugunu, sürgünü astynda tepselişti, köbü maksatyna cete alyşpaj, armanda ketti.
Kyrgyzdyn dalaj kyzdary, baldary cer-suusunan, eli-curtunan, ata-enesinen acyraşyp, kan kakşady. .. Sen oşolordun biröösüŋ. Sen közdögön tilegiŋe cete albastan, azattyk, teŋdik colunda, een cer, elsiz çöldö armanda kettiŋ...
Koş, boorum Acar!