28 арес Удмурт праздник (Ильин)

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
28 арес Удмурт праздник
(17-тӥ инвожо 1896 — 17-тӥ инвожо 1924 арын)
Автор: Яков Ильич Ильин
Источник: Гудыри : газет. — 1924. — № 89. — 4-тӥ бам.

Нимазъяськон Удм. Автономия кадик асьмелэн ог пумо мукет бадӟым нуналмы вань: солэн кидысэз Мултан нимо ужпум бордысь выжыяськыса улэ. Соин арлы быдэ со нуналэз пусъеммы мултэс уз лу, арлы быдэ сое буре вайыны жадьыны кулэ ӧвӧл асьмелы: соку ог ласянь нюртӥськыса улэммы, мукет ласянь эрике потэммы тодмо луозы.

Мултан ужпуммы удмурт вӧсь бордысь пӧрмемын: удмурт калыкез улэп адямиез 19-тӥ даурын вандыса вӧсяло шуса, эксэё аръёсын юн паськатыны медо вылэм. Умойгем чаклано ке, сю ар, сюрс ар талэсь азьвыл мукет уно пӧртэм калыкъёс но адямиез вӧсяло вылэм: грекъёс, немецъёс, ӟучъёс, мукетъёс но. Дауръёс ортчемъя югдӥськон кужмояськемен сыӵе кыр пӧйшурлыкъёс калыкъёс пушкысь кулэсмыны кутскем, 19-тӥ даурозь чылкак бырыса вуэм; та дыръя Африка, Австралия кадь музъемъёсын, индеец эскимос кадь калыкъёс пушкын гинэ ӧжыт-ӧжыт ваньке вань дыр. Но 19-тӥ даурын удмурт калык пушкын вылымтэ ни со: асьме калык соку югдӥськыны кутскем вылэм ни, соин паськатыны медэмзы зэмлы туж кыдёкын вылэм.

Озик пӧяса, эксэё тӧроос еврей калыкъёсыз но ӝикатыны дасясько вылэм: Бейлис нимо ужпум бордысь мултэстыса, асьмемыз кадик адями вандӥсь шуылӥллям. Сыӵе дауртонъёс еврейёс пушкын 20-тӥ даурын кенӝем, кема ик ӧвӧл али солэн кысэмез; шонер верано ке, еврейёс кадь визьмо югдӥськем муртъёс ӧжыт: соос пушкын докторъёс, инженеръёс, профессоръёс лыдтэм йылэмын.

Озь но 20-тӥ югыт даурын эксэй соосыз сьӧд пилемен ӝокатыны медэ вылэм: татын но зэмлэн кырыж бордысь куспыз туж кыдёкын. Тӥнь сыӵе вылэм эксэй кырныжъёслэн отысь но татысь, сыӵе но таӵе калыкъёсыз быдтон понна кокамзы; чик ӧвӧл ужез мултэс вайяса, мултэс кылын нимамзы: удмурт, еврей кадь калыкъёсыз выжытэм музъем вылысь вуштыны зудаськемзы.

Табере Удмурт праздникмылэсь выжызэ бугыръяломы, мар бордысь кылдэмзэ утчаломы, эрикмылэсь зӥбетсэ бералтомы. Куартолэзе 1892 арын, Малмыж уездысь Вуж Мултан гурт ёрсы, нюр интые Конон Матюнин нимо кураськись, пыд йылаз ветлӥсь мурт кулэм.

Со кулэм муртэз удмуртъёс вандӥллям, вӧсяны медо вылэм шуиллям. Соковиков нимо урядник, Тимофеев нимо становой пристав соку ик, душес кадь, Вуж Мултан удмуртъёс вылэ ӵаптӥськиллям; К. Матюнинэз вӧсяны вандӥллямды шуса нималлям. Инвожолэн 4-тӥ нуналаз со кулэм муртэ докторъёс кырылыса уськиллям но, удмуртъёсыз мултэс паськатыны дасяськиллям: судэ йыр ужен кыскытыны ужпум пуктӥллям. Толэзьёс ортчемъя 1893 ар вуэм: караськисьлэсь кулэм интызэ эскерыны суд тӧроос но, учёной-профессоръёс люкаськиллям. Со сямен та Мултан ужпум быдэс Россие вӧлмем: газетъёс, журналъёс со ужпумен тырмемын вылэм, пӧртэм бадӟым кенешъёс со уж сярысь кылтӥян бугыртӥллям. Кудзы удмуртъёс пала пыро вылэм, кудзы виноват каро вылэм.

Вапум каллен ортчемъя 1894 ар вуэм: та арын толалтэ Вуж Мултан удмуртъёсыз 10 муртэ Малмыж каре нырысь судэ йыр ужен кыскытӥллям. Сюлмысьтыз удмуртъёс пала дурбасьтӥсь кужмо кылбурась В. Г. Короленко (1853-1921) А. Баранов, В. Суходоев эшъёсыныз вылэм. Куиньназы ик соос судлэсь кызьы ортчемзэ гожъяса шуккиллям, дурбасьтыны дасяськиллям. Судлэсь кырыж пуктэм ужзэ удмуртъёс пала дурбасьтӥсьёс кыре поттӥллям. Соин суд нош люкаськоно луэм.

Куарусёнлэн 29-тӥ нуналаз 1895 арын Алабго карын 2-тӥ суд кутскем. Судлэн тӧроез К. Ивановский вылэм, виноват карись Раевский, дурбасьтӥсь М. И. Дрягин вылӥллям. Кузонысь Смирнов профессор, Алабгоысь Крылов доктор но вылӥллям. Дас удмуртлэсь та судэ 7 мурт гинэ кылем на: кудӥз кулэм, кудзэ эрике поттӥллям. Судын 37 мурт адӟисьёс вылӥллям. В. Короленко ас эшъёсыныз нош татын сак кылдскыса пукем, удмуртъёс пала кужмо дурбасьтыны кутскем. Пукыса, пукыса эксэё суд нош кырыж пуктэм, соин ужпум 3-тӥ судэ кӧчем. Судъёс куспын Мултан удмуртъёс ялан пытсэтын арлэсь кема пуконо луиллям; огез Алабго пытсэтын кулэм но.

Гужем 1896 арын 3-тӥ суд Мамадыш карын нош усьтӥськем судлэн тӧроез Заводский вылэм; виноват карись вужыз ик Раевский вылэм; удм. пала дурбасьтӥсьёс Дрягин, Карабчевский, Короленко эшъёсыныз, Красников вылӥллям.

Со сяна Леонтьев, Патенко, Кузнецов, Кони, мукет визьмо профессоръёс но вылӥллям. Таиз суд берпумыз ортчем: куартолэзьлэн 28 нуналысеныз кутскыса, инвожолэн нуналозяз (вуж лыдын) пукыса, суд, кужмо дурбасьтӥсьёслы луыса, удмуртъёсыз 17 инвожое 1896 арын мырдэм мозмытэм. Со нунал ик удмурт калыклэсь мозмемзэ телеграмез кузя шумпотыса ивортӥллям.

Таин валче удмурт калык эксэё сьӧд пилем улӥсь кыре потэм, аслэсьтыз адями вандымтэзэ, ӟеч муртъёсын валче, быдэс дуннее вӧлмытэм, нимаз быронтэм выжылыксэ адӟытэм. Дурбасьтӥсьёслы луыса эксэй жильы улысь мозмиллям; сотэк Англия кунын но Россей кунлы паймо вылэм: Россей эксэй ас кыр-луд лыксэ гинэ наштаса мукет кунъёслы адӟытэм.

Дурбасьтӥсьёс пушкысь та дыръя Ватка карын одӥг П. Н. Луппов гинэ улэп на, мукетъёсыз кулэмын ни: нимзы медаз вуны соослэн.

Мозмем нуналзы дырысь та 17 инвожое удмуртъёслэн 28 арес бадӟым нуналзы тырме; паськыт ивортоно сое быдэс Областямы; каргаса музъем пыр виятоно эксэйлэсь сыӵе дауртэмъёссэ.