ტექსტი[edit]
წინა-სიტყუაობა[edit]
მწერალი წიგნისა ამის ტიმოთე, იყო ქართუ ჱლი, გუარით გაბა-შჳლი. აღიზარდა იგი კათოლიკოზ ბესარიონთან, რომელმანცა დაიპყრო საჭე ეკკლესიისა განმგეობისა თურქთა ჟამსა, შემდგომად განდევნისა პატიმრად ტენედოსისა ჭალაკში კათოლოკოზისა დომენტისა.
ოდეს, ვითარ, და სადა განვლო ხარისხნი მონოზონებისა, არა ჰსჩანს წერილთაგან. მხოლოდ ვუწყი ძუჱლთა საქმეთაგან უწმინდესისა რუსეთისა სინოდისა, სადაცა განვვლე მე ორი წელი მსახურებისა[1], რომელ წარგზავნილ-იყო იგი იმერეთით რუსეთად 1738 წელსა ხარისხით ქუთათელ მიტროპოლიტისა, იმერთა მეფისაგან ალექსანდრე გიორგის-ძისა დესპანად წინაშე იმპერატრიცა ანნა იოანოვნასსა. მისრულმან სანკტპეტერბურღსა მიართუა არზა უწმინდესსა სინოდსა ივლისისა თთუჱსა 1738 წელსა და ითხოვა, რათა ჰსცენ მას ნება უსისხლოჲსა მსხუჱრპლისა შეწირჳსა[2].
სხჳსა საქმისაგან, სახელდობრ თხოვისამებრ ქრისტეფორე წილკნელ მიტროპოლიტისა[3], ჰსჩანს, რომელ ესე ქრისტეფორე 1764 წელსა, ევედრა არზით სინოდსა, რათა შემთხუჱვისა-გამო გარდაცუალებულისა ამავე წელსა ივლისის თთუჱში ქალაქსა ასტრახანს ტიმოთე ქართუჱლთ მიტროპოლიტისა, მიჰსცენ მას მისი ადგილი.
ამა საქმეთაგან ჰსჩანს, რომელ პირუჱლ მოგზაურობისა საბერძნეთად, ტიმოთე იყო რუსეთსა, ვითარცა მღუდელ-მთავარი ქუთაისისა და შემდგომად დაბრუნებისა რუსეთით, ვითარცა თჳთცა ჰსწერს[4], მიიღო მან კათედრა მთავარ-ეპისკოპოსისა, რომელიცა იყო პირუჱლი შემდგომად კათოლიკოზობისა; და ჟამსა განდევნისა ქართლით რუსეთად დიდისა კათოლიკოზისა ანტონისა ლათინთა ეკკლესიისა თანხმობისათჳს, ესე იგი 1754-სა, ამანცა ტიმოთემ, ვითარცა თანა-აღზრდილმან მისმან, ლტოლუა ჰყო საბერძნეთად და ვჰგონებ უნებლიეთ განეშორა ეპარხიასა თჳსსა, ანუ მიზეზითა მით წყენითითა, რომელ არ მას, უპირუჱლესსა იერარხსა, მიენდო განმგეობა კათოლიკოზობისა, არამედ რუისისა არხიეპისკოპოსსა იოსებს.
შემდგომად პალესტინისა და საბერძნეთისა მოხილჳსა, უკუმოიქცა ქართლადვე 1757 წელსა, და დაშთენილმან უეპარხიოდ, აღირჩია სადგურად დავით-გარესჯისა უდაბნო და იწოდებოდა, ანუ უწოდებდა თჳთ თავსა თჳსსა, იერუსალიმელად[5].
რაოდენთა წელთა დაჰყო აქა, არა ჰსჩანს, მხოლოდ დღესცა არს მას მონასტერსა საფლავისა მისისა ქუა, თჳთ მისგანვე განმზადებული; და დღესცა ძმათა ამა უდაბნოჲსა უწყიან მტკიცედ, რომელ მთავარ-ეპისკოპოსი ტიმოთე, რომელმანცა შეიმზადა თჳსდა ქუა საფლავისა, არა არს მუნ დასაფლავებული.
შედგომად, წარსრული რუსეთად, მივიდა ასტრახანსა და გარდაიცუალა მუნ თთუჱსა ივლისსა 1764 წელსა.
წიგნისამან ამის, აღწერილისა მისგან, ჰსჩანს, რომელ იყო იგი კაცი განსწავლული; მოესმინა კატიღორია, დიალეკტიკა და კავშირი პროკლე დიადოხოსისა, მის ჟამისა მეცნიერებისა წიგნნი და აღმოვსებისათჳს სიბრძნისა წყარონი. – დიდად იყო დახელოვნებული სამღრთოთა შინა და საეკკლესიოთა წერილთა და ვჰგონებ, თანა-მოწაფეცა კათოლიკოზისა ანტონი პირუჱლისა.
ესწავა მცირედ ბერძული[6] და უწყოდა კარგად ენა თათრული[7].
წიგნი ესე, შემოწმებით ორთა სხუათა ესე ვითართა თანავე, დაიბეჭდა თანხმად იმა ძუჱლისა დედანისა, რომელიცა ვჰპოვე გარდაწერილი 1787 წელსა[8], თელავის სემინარიის რეკტორის დავით ალექსის-ძისა ჴელითა[9].
გუჱრდებზედ აქუნდა ამას უძუჱლესსა ჴელ-წერილსა, გარდანუსხულსა ოც-ოენ წელ შემდგომად გარდაცუალებისა თჳთ ტიმოთესსა, – მცირედნი შენიშუნანი; და ესენიცა აქავე დაურთენ სხოლიოდ, სხუანი ესე-გუარნი, რომელნიცა ვჰგონე ჯეროვან-სასარგებლოდ მკითხუჱლთათჳს, განსამარტებელად და დასახსნელად რაოდენთამე სიძნელეთა, ჩემით დაურთენ.
ვიმედეულებ, რომელ მკითხუჱლნი ამა წიგნისა, ჩემთა ამათ შენიშუნათა, მიიღებენ არა განკიცხჳთითა ყურადღებითა.
პლატონ ეგნატის-ძე იოსელიანი.
10 მარტს, 1852 წელსა
ქ. თფილისს.
- ↑ 1843 და 1844.
- ↑ 1738 წლის არხივისა № 360
- ↑ საქმე 1761 წლისა № 196
- ↑ იხილე ამა მისისა წიგნისა გუჱრდი 42
- ↑ გუჱრდი 9
- ↑ გუჱრდი 63
- ↑ გუჱრდი 44
- ↑ ქორონიკონსა უოე
- ↑ უკანასკნელსა ფურცელზედ ამის დედანისა, რომელიცა ეკუთუნის დეისტვიტელნის სტატისკის სოვეტნიკს თავად ნიკოლოოზ იოსების-ძეს ფალავანდოვს, ესრეთ იყო თჳთ მწერალისაგან მიწერილი:
ესე წიგნი გაბა-შჳლის ტიმოთე მთავარ-ეპისკოპოსისაგან გაკეთებული, მთა-წმინდისა და იერუსალიმისა და სხუათა ადგილთა მოხილუა, რომელი თჳთ ეხილუა, ყოველივე აღეწერა და ესთა წიგნად ექმნა. ხოლო მე მაღალ-კეთილ-შობილმან ალექსის-ძემან, სრულიად კახეთის სამეფოს, თელავის ქალაქს რეკტორმან, ფილოსოფიისა და ღუთის-მეტყუჱლებისა მოძღუარმან დავით აღვჰსწერე წიგნი ესე გარდანუსხჳთ; და ვინცა ამისგან კითხჳთ და ამბისშეტყობით ირგოთ, ლოცუა-ჰყავთ ჩემ მშრომელისათჳს.
აღიწერა წიგნი ესე თთუჱსა მარტსა, რიცხუსა ია, ქორონიკონს უოე. მაღალ-კეთილ-შობილი ალექსის-ძეჲ რეკტორი დავით.
შესავალი[edit]
სამარად საგონებელ ჩემდა იყუ ნეს, თუ ვითარ არა სა- ზღუ ჱვო იყოს ზენაჲსთჳს მორფუ ა სიტყუ ათა, და კუ ალად დახსნილობათა, და უდებად ( 1 ) ცხოვრებულთაგან არა შესამგზავს არს ტკივილთ-მოყუ არებით მოსწრაფება სამ- ღუ თოსა რაისმე და ღუ თივ-შუ ჱნიერთა გამოცხადებათა მითხრობა; და არცა თუ კმა-ყოფად სიტყუ ათა ქებისათა მიმოგონებად ვერ შემძლეთა და უღონოებათა ენისათა და მრავალ-მღელუ არისა სოფლისა გულის-სიტყუ ათა მომ- ღებთა ესე ვითართა. ვითარ ცაარა სცონოდის გამოთქმად უზეშთაესთათჳს, რათა არა ვითარცა ლაღსა და კადნიერ- სა განმზადებული რისხუ ა და ძჳრის-ხილუ ა მოატყუ ას თავსა; არამედ უმჯობეს, რათა დუმილითა განვლოს ასპა- რეზი საწუთოსა, ვითარცა მე ესერა კადნიერად და ური- დად ხელ-ვჰყავ სამღთოთა ლექსთა განმარტებად მონა- ზონებისა სახისა უღირსმან ტიმოთე იერუსალიმელმან; რამეთუ მიზეზ-დგმა ამათთჳს ესე, რამეთუ მაწჱუ ვდა ში- ნაგანთა ჩემთა სიყუ არული ძმობისა და ერთ-სულობისა ქუ ჱყანისაგანთა ჩუ ჱნთა და კუ ალად დავიწყებისათჳს მათგან მპყრობელობასა წმინდათა ამათ ადგილთასა. ამის- თვის მელმოდა, თუ ვითარ მეფენი საქართუ ჱლოსანი ჟამთა მათ შინა მეპატრონე და მპყრობელ-სრულიად _______ (1) სხუ ა მანუსკრიპტში ანუ ჴელწერილში, უდბად. პ. ი. იერუსალიმისა და პალესტინისა ქმნილ არიან; და მაღალ და ძლიერ ყოფილ არიან ნათესავნი საქართუ ჱლოსანი, და აწ ესეოდენ დაკნინებულ-არს; გარეშემონი ჩუ ჱნსა მპყრო- ბელნი სიტყჳსა რაჲსამე ჩუ ჱნდა მოცემად არა მკადრე არიან. ამათ და ესე ვითარმან მიზეზმან დუმილი აღმი- სხნა, და ვიწყე მცირეთა რაითმე წიგნაკთა მჩხრეკ-მსი- ტყუ ჱლობად, და მიგიძღუ ანენ თქუ ჱნ, ბრძენთა და მეც- ნიერებით განმჭუ რეტთა სამღთოთა და სამეცნიეროთა საქ- მეთა. ვითარცა სახიერთა ძმათ-მოყუ არეთა და მდუმრიად მიმტევებელთა ხილულთა ანუ სმენილთა ცნობათასა. შე- დგომილთა სახისაებრობისა კაცთ-მოყუ არისა ღუ თისათა მამათა და ძმათა სავსებისა შორის საქართუ ჱლოსათა ღირ- სად ხსენებულთა და ხარისხთა მეცნიერებისათა მდგო- მარეთა სამღუ დელოთა და საეროთა ამა წიგნაკისა აღ- მომკითხუ ჱლთა გევედრები, რათა მოჰყოთ ყური სიტყუ ა- თა ჩემთა ზედა, რამეთუ წარვვედ იერუსალიმად და მთად წმინდად სამღუ დელოთა მათ წმინდათა ადგილთა, და ვიხი- ლენით და აღმოვიკითხენით, ჭირმრავლობით ნაღუ აწნი მამათა ჩუ ჱნთა ქართუ ჱლთანი, და ფრიად განკჳრუ ჱბულ ვიყავ მათთჳს, რამეთუ იგავადცა არა მჰსმენოდეს ესენი, რაოდენიცა მე აქა მათთჳს აღვსწერენ და აქა მოსრული ქართუ ჱლი ვინმე რაჲსათუ ს ამათთჳს არა გამოეძიებდა, და აღვსწერენით, რაოდენიცა შევიტყვენით იერუსალიმისა- თჳს და მთაწმინდისა და სხუ ათა მონასტერთათჳს, და ადგილთათჳს საწამებელისა წმინდათა მოწამეთასა და სა- დგურთათჳს ღირსთასა; და სხვათა მრავალთა ადგილთა ამბავნი ხილულნი, და ანუ სარწმუნოდ სმენილნი, აღ- ვსწერენ. სხუ ანი მამათა მიერნი სწავლანი დაკარგულნი საქართუ ჱლოთა შინა, მოვიძიენით და აღვსწერენით, და ზოგნი რამე მე ვიუგბილ-მეტყუ ჱლენ ჰსწავლანი, დჳრისა ვერ განმცდელმან წუ ჱლისა და ზრახუ ა რაჲმე აღმოვჰსთქუ ; ამის- თჳს საწად, რათა ჩემებრ უგბილთა სახმარად და სხუ ანი ზოგიმე უმაღლესი ძალისა ჩემისა რაჲმე ღუ თის-მე- ტყუ ჱლებისათჳს და სამღრთოთა სჯულთათუ ს ვისიტყუ ჱ და არა თუ თავით ჩემით შევაწყევ, არამედ ბრძენთა უზენაესთაგანთა მეცნიერთა მიერ გამოკუ ლევანი, რამე- თუ ვიყავ მრავალთა ქუ ჱყანათა მხილუ ჱლ და მრავალთა ბრძენთა და ფილოსოფოსთა თანა-მომზრახე და ამათ მიერითა კითხჳთა და განმარტებითა და კაცთა სულიერ- თა და სარწმუნოთა სულთა უწყებითა აღვსწერენით. მა- შინ ესენი სარწმუნოდ და ქრისტესმი სასოებად განვმარ- ტენ მშჳდობისათჳს და სიყუ არულისა და ეგრეთ წარუ- გზავნე საქართუ ჱლოსა. ამისთჳს გევედრებით უფალნო ჩემნო ქრისტეს-მოყუ არენო საქართუ ჱლოსათაგანნო, რათა მიმთხუ ჱვისათჳს და აღმოკითხჳსა შენდობისა თქუ ჱნ მიე- რისა წილ ყუ ჱდრება არა მოვიღო; ამისთჳს ვიშიშჳ და წმინდათა ცხოვრებასა თქუ ჱნსა შემოგავედრებ მცირეთა ამათ სიტყუ ათა ჩემთა, რათა არა უგულვებელს ჰყოთ. უკეთუ სულთა შესამატი სიტყუ ა იხილნოთ, შენდობასა ჰყოფდეთ სიყვარულისათჳს მისისა, რომელმან სისხლი- თა თჳსითა საუკუნო ხსნა მოგუ ანიჭა, და უკეთუ ცთო- მილად საგონებელი რამე იხილოთ, პირუ ჱლად ღრმად განჰსჩხრიკეთ მეცნიერთა, და კუ ალად უკეთუ ცთომილვე იყოს, შენდობასა ვითხოვ; რამეთუ არავინ არს უცთომელ თჳნიერ ღუ თისა და მე მას ჟამად, სარწმუნოდ ირწმუ- ნეთ, არავინ უწყოდი უმეცარი და ცოდჳლი ჩემებრ; ყო- ველთა უკნინესი ვიყავ, რამეთუ მას ჟამსა შინა უბრძნე- სნი საქართუ ჱლოთანი საზღუ რით და მიდმოგონებით განმარტებდეს სწავლისა სიტყუ ათა და ეგრეთა სწავებდეს ერთა, და უმეცარნი სამღრთოთა მცნებათაებრ მდაბლად მდუმარეობდეს და ორნივე ესე სასყიდელსა მოისთუ ლიდეს; ხოლო მე ორთაგანვე დაკდემულ ვიქმენ, ნუ უკუ ჱ კეთი- ლად აღმოვსთქჳ და დუმილით სიმდაბლისაგანაცა გამოვეხჳ. აღვსწერენით მინდობილმან ღირსებათა თქუ ჱნთამან, რა- თა ნაკლულევანებისათჳს მომტევებელ მექმნეთ და შენ- დობა ცისკროვნებისაებრი გარდამოადინოთ; ერთტომობი- სათჳს მომტევებელ იქმნეთ; თჳსებრიობისათჳს მოწყა- ლე იქმნეთ, სიმკვდოვნ საარებულება ჩემი ილმოთ, რათა თქუ ჱნცა ესრეთთა ძმათ-მოყუ არეთა, ნათელმან ნათლი- საგანმან განიჭოსთ სიმრავლე მზე-გრძელობათა და მუნ წიაღმტედ ინახად აბრაამიანთა ტაბლათა მსუფევთა, უფალმან გასუ ასთ სასმელი მაუკუ დავებელი, და ადგილი მწუ ანედნი გაუნჯნესთ სასუფეველსა მკჳდრობისა მისისა- სა, რომლისა არს დიდება უკუნითი უკუნისამდე. ამინ.
მიმოსუ ლა თფილისით ათონისა მთადმდე.
მარადის სასურვოდ და საწადად დავიდევ თუ ალთა გო-
ნებისა ჩემისათა, უღირსად ცხოვრებულისა ამის თავისა ჩემისათჳს ლტოლუ ა ვინაჲმე. კუ ალად ტჳრთ მძიმეო- ბა ბრალეულობათა ჩემთა სამარად-ხსენებად, რათა მო- მივიდოდეს ამისთუ ს მწირობად და უცხოებადმი წარსუ ლის ხელ-ყოფად ვისწრაფდი ღა აღსუ ლად წმინდად ქალაქად იერუსალიმად თაყუ ანის-ცემად ცხოველს-მყოფელისა სა- ფლავსა უფლისასა, და მთად წმინდად და მთად სინად, მოხილუ ად საცხოვრებელთა მათ და სენაკებთა წმინდათა მამათა ჩუ ჱნთა და ალაგებსა მას წმინდასა, პირ-მიწა და- დებად კვარცხლბეკსა მას ღუ თისა განგებათასა და მათ შინა ცხოვრებულთა მამათა შევრდომად ადგილის-მცუ ჱლ- თა წმინდათა მამათა ჩუ ჱნთასა. რათა განცდითა და კურ- თხევითა მათითა რუდუნებული და უდები ცხოვრება ჩემი მირულებული ცოდჳთა განვაღჳძო და მით საარებული თავი ჩემი ნუგეშეულ ვჰყო და ვირჩიო მე მივრდომა სახლსა ღუ თისა ჩემისასა, არამედ სასურჳ საწადისა ამის ჩემისათჳს, ჯერეთ მოცალება და ჟამნი არა მომეგნეს.
ხოლო წელთა 1755, ოდეს განაგებდა საქართუ ჱლო-
სა ცხებული ქრისტეს-მოყუ არე მეფე თეიმურაზ და პირ- მშო სახელოვანი ძე მათი ღუ თის-მჰსახური მეფე საქარ- თუ ჱლოსა უფალი ირაკლი, მომხსენებელ ვიქმენ მეფობი- სა მათისა და ვიჯმენ მუნით და მათ მიერითა საბოძუ რი- თა და ქარტითა განმტკიცებისათჳს უცხოებად შორს მგზავრობისა ჩემისა კმა-საყოფელი აღვიღეთ და მოვი- წიენით სამცხეს, ქალაქსა ახალციხესა, სახლსა ფაშა ათა- ბაგისასა ( 2 ), და ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩვენი, კაცნი მო- გუ აგებნეს და განგჳმზადნეს სავანენი და საზრდონი ჯე- რისაებრნი.
ამისა შემდგომად მოგჳწოდა ფაშამა სადგურად და
სრად თჳსსა და გჳთავაზა წესისაებრ მათისა თჳთო ფე- რითა ნუგეშითა, და კუ ალად სხუ ასა ჟამსა მივედით და ვზრახვიდით გზისა სუ ლისათჳს უმჯობესსა და იგი ზღჳთ დაამტკიცებდა მგზავრობასა ჩუ ჱნსა, და აღგჳწერნა თურქ- თა ენათა ზედა ეპისტოლენი კოსტანტინეპოლედ, ერთი ხელმწიფესა სულთანთან ( 3 ), და ერთი ვეზირთან და კარის კაცთა თანა სხუ ა შეწყნარებისათჳს ჩუ ჱნისა და პატივისა და წარმოგუ ატანა ბეგი ერთი თათარი და წიგ- ნები კმა-საყოფელი და წარმოვედით ახალციხით და მო- ვიწიენით მონასტერ-ყოფილსა ზარზმას ( 4 ) და გარე- მო სოფლებსა მისსა; დღე-სასწაულსა ამაღლებისასა მუნ ______________ ( 2 ) ამა ჟამსა იყო ფაშად სულეიმან ფაშა, გუ არით გურული აზნაური ნიბამე და შემდგომად დიდისა სამსახურისა ეგჳპტეს ტყუ ჱობიდამ აღჰმოყუ ანილი ფაშად ახალციხისა. – ესე ბრძანები- თა სულთანის ოთმან მესამისა მოჭთობილ-იქმნა მეგობრო- ბისა მიზეზით მის დროს გურიისა მთავართანა, რომელსა ეწო- დებოდა სჳმონ. პ. ი. ( 3 ) ოთმან III, რომელიცა მეფობდა 1754-გან 1757 წლამდე. პ. ი. ( 4 ) ადგილი ესე უპყრიეს დღეს თურქთა: მდებარებს ახლოს ყუ ჱლისა ციხისა, რომელსაცა ძუ ჱლად ბერძენნი უწოდებდეს Тирокастра, და რომელიცა მოვიხსენე წიგნსა შინა ჩემსა აღ- წერილსა რუსულად: Историч. состояние Грузии под властью царей Магометьян. Тифлис. 1849 – стр. 13 – ახლოს ამა ციხისა მთასა შინა, არს მონასტერი, რომლისა- თჳსცა ჰსწერს ვახუშტი, რომელ იყო იგი მისს დროსცა გა- უქმებული. შენობანი ამა მონასტრისა დღესცა იხილუ ჱბიან. განვისუ ჱნეთ და გარდავვლეთ მთა აჭარა და ვვლეთ ოთხ დღე და მოვიწიენით მდინარედ ჭოროხად. და მიერიდგან ზღჳსა ნაპირსა ყასაბასა ბათომს და დაგჳყოვნდა მუნ დღენი ათორმეტნი ძიებასა ნავისასა და მოწყალებამან ღუ თისამან ინება ჰავა ბორიასა კეთილი და გუ ჱპოვა ნავიცა მარჯუ ჱ, შთავსხედით მმადლობელნი მწირთა ხელის-ამ- პყრობელისა ღუ თისანი, დღესა მეერგასესა მოსუ ლასა სულისა წმინდისასა და დავაგდენით საზღუ არნი საქარ- თუ ჱლოსანი, და ზღუ ათა შინა და წყალთა მრავალთა; შევვედრენით სულნი ჩუ ჱნნი უფალსა, და ვვლეთ ას ორმოცდა ათი მილიონი დღე და ღამე, და გამოვლეთ ირიზა, ძუ ჱლადგან თქმული საქართუ ჱლოსა სამზღუ რად, და მოვიწიენით ყოვლად-ქებულსა ტრაპეზუნტას, ტახტსა და სამყოფსა ბერძენთა მეფეთასა, ადგილსა შემკობილ- სა თჳთო-სახითა სიკეთითა, ზღჳთა და მთითა და გარდა- ვხედით რა ზღჳთ, წარვავლინეთ არქიდიაკონი ჩუ ჱნი წი- ნაშე მიტროპოლიტისა მოკითხუ ად. და მასცა ებოძნეს მღუ დელი მომკითხავი ჩუ ჱნი, და მიგჳძღუ ა ზღჳსაგან დამაშუ რალთა სრასა რასმე ტურფად ნაგებსა და ბაღთა და ზღჳსა ჭენებისა ღადოთასა ამოდ შესაქცევსა; გან- ვისუ ჱნეთ მუნ რა მცირესა ჟამსა, აღვედით ხილუ ად ყო- ვლად-სამღუ დელოჲსა ანანია ტრაპიზონელისა, ვინა წინა ______ მრთლივ. ამა ადგილისაგამ წარსრული გამახმედიანებული ქარ- თუ ჱლი ვიხილე ათონის მთასა. ამან, მრავალთა ქრისტეანეთა წმიდათა ადგილთაგან კურნებისა გამო განღჳძებულმან, დაუ- ტევა მამული თჳსი, მოილოცა იერუსალიმი, შევიდა ათონისა მთასა და ქართუ ჱლთა მონასტერსა შინა მიიღო ქრისტიანობა და დაჰსდგა მუნ მორჩილად სახელით პეტრე. დღესცა განაგებს იგი მუნ მეწისქჳლისა თანამდებობასა.
პ. ი.
მოგუ ჱგება კაცი ყოვლითა უკუ ჱ ქცევითა პატიოსანი და შემკობილი უცხოთ-მოყუ არებისა მადლითა მდიდრად აღუ - სილი, და ფრიად კეთილად შეგჳტკბო და ზედას ზედა გჳწყუ ჱვდა ტრაპეზად, და ინება ჩუ ჱნ მიერ მსხუ ჱრპლისა შეწირუ ა ხარისხისა თჳსსა საყდარსა წმინდისა გრიგოლი ნოსელისასა, რამეთუ აჲა სოფია ტრაპეზუნტისა და სხუ ანი მრავალნი ეკკლესიანი თურქთა დაუპყრიეს, და ვიყუ ჱნით მუნ მღვდელთ-მთავრისა მიერ და ერთა ქა- ლაქისაგანთა ფრიადსა პატივსა და ნუგეშისა-ცემასა ში- ნა, ჩვენსა მთხოველნი, ჩუ ჱნ უღირსთაგან მსხუ ჱრპლისა შეწირ- ვისა და აიაზმასანი და უცხოებასა ჩუ ჱნსა ჯეროვნად შეიწყნარებდეს და აღვედით დედად მონასტრად და მო- გუ ჱგებნენ სულიერი დედა წინამძღუ არი, და სხვანი დანი და დედანი, ჯუ არ შემოსილნი კრებული გალობითა და კეროვანებითა შეგჳძღვნენ და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზთა და ადგილთა მათ წმინდათა, რამეთუ იყუ ნეს გამოკაფულ კლდისაგან ეკკლესია და ხელოვნად შემკობილ სადგურ- ნი და სენაკნი მონასტრისა მის, მეფისა ალექსის კომნი- ნოსისაგან ( 5 ), რამეთუ თჳთცა მუნვე ესახა დედით და მეუღლით და შეგჳძღვნენ საეროდ ტრაპეზად და დაგჳგეს სანოვაგენი და გჳმასპინძლებდენ ამოდ და ფრიად ვი- დრემე სარგებელ გუ ჱქმნა ხილუ ა მათი და მიერითგან წარმოვედით დაუყოვნებელად სადგურადვე ჩვენდა _______ ( 5 ) ამა ალექსის კომნენის, ტრაპეზუნტის იმპერატორისა შჳლი იოანე მოვიდა საქართუ ჱლოს, შეირთო ცოლად ქალი ალექსანდრე მეფისა. ესრეთ ჰსწერს ბერძენთა მეისტორიე სალკოკონდიდა, pag: 2, 6. Ioannes abiens in Iberiam, uxesem habuit regies iberiae Alexsandri filiam.
ამად ჟამად დაგჳყოვნდეს მუნ ჟამნი ერთისა თთჳსა-
ნი და გუ ჱშოვა ნავი მარჯუ ჱ და აღვედით შენდობისა აღებად მიტროპოლიტისა, რამეთუ ფრიადცა გჳძნდა განშორებაჲ მისი და აღმღებელთა ლოცუ ათა მათთასა, გუ ჱბოძა საგზალნი გზისათჳს და შთამოვედით ნავად და ვვლეთ ზღჳთ და განვვლეთ ქალაქი ტრიპოლი და მი- ერ მივიწიენით ქალაქად უნიჯად, შუ ჱნიერსა მას ადგილ- სა და ქრისტიანეთა მოგჳყუ ანეს და დაგუ ასადგურეს სა- სახლესა და ტაძარსა წმინდისა ნიკოლოოზისასა და შე- მოკრბეს ერნი და გვიმასპინძლეს და შეგჳწყნარეს კეთი- ლად და ხმელით გზაჲ აღვირჩიეთ და გჳბოძეს საგზალ- ნი და ცხენნი გზისათჳს; და წარმოვედით მიერიდგან მავალნი ორ დღე და მოვიწიენით ნეოკესარიად ქალაქსა და ეკკლესიასა გრიგორი საკჳრველ-მოქმედისასა და თჳთ თუ ალითა ჩუ ჱნითა ვიხილეთ საკჳრველება ქმნილი მის მიერ; რამეთუ ქალაქსა მას მოსდის მდინარე დიდი, რო- მელსა უწოდენ მგელსა და განრყუ ნიდა ნაშრომთა მათ- თა; ხოლო ერნი ევედრნეს წმინდასა გრიგორის მისთჳს; თჳთ წარვიდა რა ხილვად მისა მდინარე შორს განაყენა და კუ ჱრთხი შთაუსუ ა, რათა იმიერ არღარა წარ- მოვლოს მდინარემან და ეტყოდა სახელითა უფლისა იესოს ქრისტესითა; ნურღარა გარდახდები ამიერ სა- ზღუ რით, და არს კუ ჱრთხი იგი ხე დიდ ვიდრე დღეინ- დელად დღედმდე, და ვითარცა შეშინებული, ეგრეთ გან- დრეკითა წარვლის მუნიდგან მდინარე იგი და ხიდი, რო- მელიცა აღუგიათ მას ზედა. წყალი, ვინათგან წარივლტის უქმად, მდგომარედ იხილუ ჱბის და ღამესა ერთსა ძუ ჱლსა მას ხიდსა თანა განვათიეთ და თჳთ ხარისხი ეკკლესია კუ ალად ქრისტიანეთავე უპყრიესთ და წარმოვედით მიე- რით და მოვიწიენით კომანად, კუკუსოდ სომხითისა, და ვიხილეთ საფლავი წმინდისა მამისა ჩუ ჱნი იოანე ოქროპირისა, რაჟამს მუნ ექსორია ჰყუ ჱს და მუნვე აღე- სრულა და არს იქიდგან მცირედ განშორებულად ქალაქი დიდი კუკუსო სომხითისა, რომელსა აწ თურქნი თოხა- თად ( 6 ) უწოდებენ, დამუნ მჯდომარებს ყოვლად-სამ- ღუ დელო ნეოკესარიისა და ფაბლაღონიისა; მივიწიენით რა, ვაცნობეთ მისუ ლა ჩუ ჱნი მიტროპოლიტსა მათსა და მიგჳძღუ ნენ და დაგუ ასადგურეს სრასა ეკკლესიისასა, და ვიხილეთ ყოვლად სამღუ დელო ნეოკესარიელი უფალი გერასიმე და ფრიად ვიდრემე კეთილად განგჳსუ ენა და ძმებრივად შეგჳტკბო და დავყავით მუნ დღენი რაოდენ- ნიმე და გარე ქალაქისა აღვედით და ვიხილეთ მონასტე- რი აღშენებული თეოდორა დედოფლისა მიერ ფრიად პატიოსანი. ჟამი იყო აგჳსტო ათხუთმეტი; ერნი შე- მოკრბენ და დაგუ აწჳეს მსხუ ჱრპლი საიდუმლოჲსა და ფრიად შეუწყნარებდეს უცხოებასა ჩუ ჱნსა.
აქა ვეძიებდით გზასა იერუსალიმად აღმყუ ანებელსა
და იყო მუნ ქარავანი დიდ-ძალი, წარმსუ ლელი ზმირი- ნად ( 7 ) და აღვემზადენით წარსუ ლად და აღვიდეთ ლო- ცუ ა მღვდელთ-მთავრისა და წარვემართენით, რამეთუ იყო სამეოცისა დღისა სავალი გზა და ვვლენით რა დღენი გა- მოვვლეთ ქალაქი ამასია, ხარისხი წმინდისა ვასილი ამა- სიელისა, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ აპრილს ოც და ექუ სსა და გამოვვლეთ ქალაქი ზილოა და სამწყსო კესარია _______ ( 6 ) აქა მოკლეს დიდი მოურავი გიორგი სააკაძე. Жизнь Великого Моурава К. Георгия Сааладзе. Тифлис.1848 стр. 83. პ. ი. ( 7 ) ქალაქი სმირნა ანუ იზმირი. პ. ი. კაბბადუკიისა, და ოცდა ხუთი დღენი უშენნი თურქმანნი ვვლენით და მოვიწიენით ქალაქსა ლუკაონსა, სადა ეწამა წმინდა ფილიმონ, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ ნოემ- ბრისა ოცდა ცხრასა, და ქალაქსა მას ახლოდ ახლავს მონასტერი წმინდისა ელენესი, რამეთუ ამა მონასტერ- სა შინა, აღზრდილ-არს ამფილოკე იკონიელი. და ამას მონასტერსა შინა იყო აბანო ბუნებით ცხელთა წყალთა ვრცელად მომდინარე, ვითარ წისქჳლსა კმა-ეყოფოდა სა- ბრუნავად და მუნით ვვლეთ და მოვიწიენით სამწყსოსა იკონიელ-ეპისკოპოზისასა, სადა წმინდანი მოწამენი კვი- რიკე და ივლიტა ეწამნეს. და იყო მუნ მღუ დელთ-მთა- ვარი იკონიისა დიონისიოს და ქრისტიანეთა დიდად შე- გჳტკბეს და საგზალითა და საბოძუ რითა აღგუ ავსეს და მიერიდგან წარმოვლეთ; გზასა ზედა ვიხილეთ კამარანი რაჲმე და მუნ ისხდენ მოლანი თურქთანი და იკითხჳდენ წიგნსა, და ვჰკითხე რა მათთჳს, მეტყოდნენ ვითარმედ ასრადინ მოლის საფლავი არისო მუნ და მას წმინდად ეხუ ჱნო და განვკჳრდი ცრუჲსა მის და მასხარისა მოსაო- ბასა და მიერით ვვლეთ და მივიწიენით მახლობელ, სა- და წმინდამან მამამან ხარიტონ მონასტერი აღაშენა, რამეთუ ქართუ ჱლნიცა მრავალნი ცხოვრებულან მუნ, და მივიწიეთ უშად და მიერ გულა-ყასაბად, სადა იყო მო- ნასტერი მთავარ-ანგელოზთა, და მუნ განვეყარენით ქა- რავანსა და განჳსუ ჱნეთ ქრისტიანეთა-თანა. და მიერ წარვედით ქალაქად ფილადელფიად, მუნ, სადა ღუ თის- მეტყუ ლი იოანე მიუწერს შჳდთა ეკკლესიათა ასიისათა: ეფესოს, ზმირინს, ანუ არტირას, სარდეს, ფილადელ- ფის, ლაოდიკიას. ამა ფილადელფიას მივედით და მო გუ ჱგებნენ ქრისტიანენი და დაგუ ასადგურეს სრასა ეკკლე- სიისასა და კეთილად შეგჳტკბეს და ვიხილეთ ძუ ჱლი ეკკლესია ღუ თის-მეტყუ ჱლისა იოანესი. ესრეთ მცორედნი სუ ეტნი დია დაშთომილ იყუ ნეს და ახლოსღა მუნ კო- ლასეს შინა არს ეკკლესია მთავარ-ანგელოზისა.
ესე არს ხონას, რომლისა სახსენებელსა ვდღესასწა-
ულობთ სეკდემბროსა ექუ სსა. რამეთუ სასწაული ესე არს: წარმართთა მდინარე დიდი გამოჰსთხარეს და მიუგდეს მონასტერსა მთავარ-ანგელოზისასა, რათამცა წარეღუ ნა; ხოლო ქრისტიანენი შეკრბენ ვედრებად მთავარ-ანგელო- ზისა და მოიწია რა მდინარე ახლოს, მონასტერსა არ- ღარა მომართა, არამედ განხუ რელა ქუ ჱშე ქუ ჱყანა და მას შინა განვლო წყალმან მან. ვიდრე დღეს აქამომდე ესრეთ მოსდის წყალი იგი, და მუნ ახლოს არს ქალაქი იგი, რომლისა შინა ეწამა წმინდა მარინა და წარმოვე- დით მიერ, და მოვედით შჳდთა მათ ეკკლესიათაგანსა ღუ თისმეტყუ ჱლისა სარდეოს, სადა იჯდა წმინდა მა- მა ( 8 ) ევთიმი სარდიისა ეპისკოპოზი, და იყო სრულიად აღოხრებული, ვიდრე მცირედნიღა ნაქცევნი თუღა დარ- ჩომილ-იყუ ნეს და კაცნი სრულიად არღარა იპოებოდეს და განვათიეთ ღამე ერთი მუნ და ხუ ალისა ვვლეთ და მოვიწიენით ქალაქად ყასაბადმ ქრისტიანეთა თანა განჳ- სუ ჱნეთ და მუნით წარვედით ქალაქად მაღნისიად, ძუ ჱლ- თა მეფეთა სამყოფსა და შემკულსა მთითა და ბარითა, და ეფესოსა ეპისკოპოზი ნათანაილ მუნ მჯდომარე იყო და ძუ ჱლი საეპისკოპოზო კოდრატე მოციქულისა და მღუ დელ-მოწამისა მაღნისიისა, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ სეკდემბრის 27, და მუნ ეწამა წმინდა მოწამე ______ ( 8 ) ხსენებასა მისსა ვდღესასწაულობთ დეკემბრის 26.
პ. ი.
ხარალამპი, რამეთუ მღუ დელი იყო მუნებური, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ ფებერუ ალის 10 და მუნ განუ ათიეთ ქრისტიანეთა-თანა ჟამნი რაოდენიმე და მიერ წარვიგზავ- ნენით ზმირინად, შჳდთა მათ ეკლესიათაგანსა, სადა მჯდომარე იყო წმინდა პოლიკარპე ზმირინისა ეპისკო- პოზი და ვუკოლე. ესე პოლიკარპე დაიწუ ა ცეცხლისა მსახურთაგან დასაბამითგან ხუთი ათას ექუ სას ორმოც- და სამსა ( 9) და ხსენებასა მისსა ვჰყოფთ ფებერუ ლის 23.
და ვიხილეთ ქალაქი ესე მჯობი ყოველთა ქალაქთა,
ესრეთ, ვითარცა ედემსა შინა სამოთხე; პირად-პირადობა შენებულობათა და საწუთოთა ედემებრიობთა გარდაემატა; ერთ კერძო-თეთრი ზღუ ა აღუ სილი მრავლითა ხომალ- დითა და ნავითა, და ანგანი აღმართებელ იყუ ნეს ვითა ხე მაღნარისანი და ერთ-კერძო მთანი, და ძირსა ველ- ნი და ჭალანი, ბაღჩა-ბაღითა და წალკოტითა აღუ სილ, და ზეთის-ხილთა ტევანრიანობა დახშირებულ და ნა- რინჯ-თურინჯითა კჳპაროზთა და ალვისა-ხისა მაღნარნი. ნიავწუ ლილ სულთა ბერუ ასა საყნოსელნი გაელაღნეს. შევედით შინაგან ქალაქსა, ვიხილეთ სრანი და პალატნი უცხოდ ჩინელთაებრ სეროებულნი, ესრეთ ვითა მაისისა ველთა ასფო-დელოებნი; და მოგჳძღუ ნენ სასახლესა იერუ- სალიმის მეტოქისასა და არქიდიაკონი ჩუ ჱნი ვაახელით მიტროპოლიტსა ზმირინისასა უფალსა ნეოფიტეს, და მასცა დიაკონი თჳსი ებოძა და მიგჳძღუ ნენ სრასა მთა- წმინდელთა ქართუ ჱლთა მონასტრისასა და მუნ დაგუ ა- ______ ( 9 ) სმირნა ქალაქი, სამყოფო იოანე ღუ თის-მეტყუ ჱლისა, რომლისა მოწაფე იყო თჳთ წმინდა პოლიკარპე და გჳრგჳნი მოწამეობისა მიიღო ქრისტესთჳს ღრმამან მოხუცებულმან წელსა 166.
პ. ი.
სადგურეს ( 10); ამისა შემდგომად წარვედით და ვიხილეთ ყოვლად-სამღუ დელო კაცი დიდად პატიოსანი, რითა და პალატითა მდიდარი და ვიამბორეთ და მოგჳკითხნეს და იყუ ნენ მუნ სხუ ანი ორნი ეპისკოპოზნი ჯმნილნი სამ- წყსოსაგან, და შევედით ეკლესიად კათოლიკედ წმინდისა ფოტინე სამარიტელისასა და განვიცდიდით თჳთო სა- ხეობასა სამკაულსა უცხოთა ეკკლესიისათა, და გჳაწჳა პა- ლატად მღუ დელ-მთავარმან მან და განგჳმზადა სერი ბრწყინვალე და პატივს-გუ ცა ჯეროვნად და დავადგერით ______ ( 10) 1849 წელსა ვიხილე აქა აჭარითგან ქართუ ჱლი დაუ- ბრკოლებელად და კანონიერად მოუბარი ქართულად, რომელ- საცა შეემოსა მონაზონებისა სახე 17 წლითგან ცხოვრებისა თჳსისა. ამას ჰყოლოდა ბიძა გაქრისტიანებული ტრაპეზუნტს, სადაცა შრომობდა აბანოთა შინა მუშაკობითა და ლტოლჳლი ისმირად შიშისათჳს მაჰმადიანთა, მიიმალა მუნ ქართუ ჱლთა მო- ნასტრის მეტოქსა და აიძულა ძმის-წული თჳსი, რაღა მიეღო მასცა ქრისტიანობა. – ესრეთ ბიძა მისი, შემდგომად ქმნილი პროიღუმენად მისვე მეტოქისა, 1822 წელსა წარვიდა მღაწმინ- დას, რომელსაცა გარე ედგა თურქთა ლაშქარი ბრძოლისა ჟამსა ბერძენთათა აღჰშფოთებულთა და შეპყრობილი გზასა ზედა მოკლულ-იქმნა და შთაგდებულ ზღუ ასა. ამა ღირსსა კაცსა ეწო- დებოდა თეოდორე. ძმის-წული მისი დაჰშთენილი ობლად, სი- კუ დილმან ბიძისამან ქრისტიანობისა-გამო მოკლულმან, უფროს განამტკიცა სიყუ არულსა ზედა ქრისტესსა. თურქთა წარიქცი- ეს იგი თჳსდა მსახურად და შემდგომად 10 წლისა მსახურე- ბისა, განჰყიდა იგი მომსყიდუ ჱლმან მისმან სამოსის ჭალა- კის ვაჭარმან სომეხმან. მოჰსცა მას თავის-უფლება და წარვიდა პირუ ჱელსა ბიძისა თჳსისა სადგომს სმირნასვე და აქა შეიმო- სა ამანცა სახე მონოზონებისა და ჰგიეს მუნ მოღუ აწედ. სა- ხელი ამისი ნეოფიტე მცოდნე ბერძულისა წიგნისა და წერი- სა დიდად ჰსწუხდა უმეცრებისათჳს ქართუ ჱლთა ენისა მწიგნო- ბრობისა.
პ. ი.
იზმირს ჟამ რაოდენმე და იყო მიმდემი განკრძალჳთ ქრისტიანეთაგან ეკკლესიათა შინა სუ ლაჲ და მხურუ ა- ლედ ვედრებაჲ; ხოლო მე ზიართა მათ სამღუ დელოთა და საეროთა სამარადისოდ ლოცუ ასა განვეკჳრუ ჱ და ვიხილე მუნ აკადემია საფილოსოფოსო, და იეროთეოს ფილოსო- ფოსი მონაზონი ვინმე ასწავებდა მრავალთა მუნ შჳლი- საგანთა; რამეთუ იყუ ნეს იზმირს ბალიოზნი საფრანგე- თისანი, და იყო ქალაქი სავანედ მრავალთა დიდ-ვაჭარ- თა უცხოთა, რამეთუ ნავნი იერუსალიმად წარსრულ იყუ ნეს ჟამნი იყუ ნეს ნოემბრისანი და გუ ასწავეს ვი- თარმედ, ქიონად გეშოვოსთ ნავი წარმსლველნი იერუ- სალიმად, და აღვიდეთ ლოცუ აჲ მღვდელთ-მთავრისაგან და ჰშთავსხედით ნავსა წარსუ ლად ქიონად, რამეთუ შო- რევდა ასი ოდენ მილიონი.
მივიწიენით ჰავითა კეთილად ქიონად (
11), ქალაქსა ისი- დორე ქიონელისასა, რამეთუ დეოკლიტიანემ აწამა ისი- დორე მუნ, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ მაისის ათო- თხმეტსა. ამა ქალაქსა თურქნი საყისად უწოდებენ, რომელ-არს დანამასტაკი, რამეთუ სხუ აგან არა იშოვე- ბის თუ არა მუნ; რამეთუ არს ესე ჭალაკი ზღუ ასა შინა და ვიხილეთ ქალაქი ფრიად პატიოსანი, სახლნი ქჳთა თლილითა შენებულნი და მტკიცედ მოზღუდჳლნი, რა- მეთუ არა რა შიში იყო დაწჳთა ცეცხლისათა და დაგუ ა- სადგურეს ქართუ ჱლთა მონასტრისა მეტოქესა სახლსა და მივედით და ვიხილეთ დიონოსიოს ყოვლად-სამღუ დე- ლო ქიონელი და პატივის-ცემით შეგჳწყნარნა, რამეთუ ნავნი წარსრულ იყუ ნეს მუნ. და დავჰშთით ქალაქსა შინა ______ ( 11) ე. ი. ხიოსისა ჭალაკი. და განვიცდიდით პირადობასა ქალაქისასა. გუ ჱტყოდენ ქრისტიანენი, ვითარმედ ექუ ს-ასი არს ეკლესია დღეს ქალაქსა ამასო და ბაღითა და ხეხილითა აღუ სილი იყო ჭალაკი იგი და ვიხილეთ მუნ ექსორია ქმნილი ვლახთ მეფე კოსტანტინე. რამეთუ გუ ჱუცხოვა ქცევა და სა- მეფონი ზრდილობანი მისნი და გუ კითხჳდა საქართუ ჱ- ლოთათჳს,და სხუ ათა მრავალთა საუბართა შევექცეოდით.
ამისა შემდგომად იწჳეს კუ ალად სტამბოლად და წარ-
გზავნეს სამეფოდ თჳსად. ამად ჟამად მოიწია დღესა- სწაული ტაძრად მიყუ ანებისა და მოამზადეს ეკკლესია წმინდისა ბიკტორისა, და მოაკრნეს ხალასად ნაკერნი ფარდანი კედელ-ყურეთა, და სხუ ად მრავლად შეამკუ ჱს. და ალმებთა ხალასობა და შეფერება საყდრისა ვითარ აღვჰსწერო. არა თუ იგი საყდარი, არამედ მრავალნი ერ- თი მეორისა უსაკჳრუ ჱლესად იყუ ნეს შემკობილ. ვარ მხილუ ჱლი მოსკოვისა და პეტერბურღისა, რომელთა შო- რის თავ-წარსხმულად ჰყუ ავის ქრისტიანობა დღეს, და მუნ არა მიხილავს ესრეთ შემკულნი ეკკლესიანი. რა საკჳრუ ჱლად თუ ალითა მარმარითა აღმართებულ იყუ ნეს სუ ეტნი და ზედ კამარანი მოჭრილნი ყუ ავილებად და ნახჩებად კედელთა ზედა მდგომარე იყუ ნეს სერაფიმნი და ხერუვიმნი მარმარისანი, და კამარეთა ზედა ფრთე აღპყრობილნი ანგელოზნი, მტჳრთუ ჱლნი სანთლისა ოქროცუ ჱბულისანი; კედელთა ზედა ნახუნი მომაღლოდ აღმოყუ ანილნი და შიგ ხატი და წინ ხომლის რტოული სასანთლე და ქუ ჱშედ მძიმედ ნაკერნი ფარდანი ოქრო ნაშუ ნი. სხუ ანი სასანთლენი ოქრო-ცურუ ჱბულნი შუბივით საჭერნი ხელთა, და სხუ ანი შუბის თავთა ფარნები ჭი- ქისანი ფერად-ფერადნი და სხუ ანი სალამანდროსნი, წინ-საძღოლნი ქორ-კანდელნი და ხომლნი ჭიქისანი. უცხოები, სირაქლემისა კუ ჱრცხნი ფერადისა ჭიქისა და ქაშანურისანი იყუ ნეს, და კამარებად ჩამოკიდებულნი ეკკლესიისა კამარათა შინა და აღანთებდნენ რა, მგზავსი იყო ნამდჳლ ირისესა; იატაკნი ეკკლესიისანი ფერადი- სა მარმარისანი ჩაწყობით მიჭადრაკულნი; და საკურთხე- ველისა იატაკნი და ტრაპეზისა და კედელნი ფერადი- სა ქაშანურისანი და ხარისხი მაღალი საჯდომელი ეპის- კოპოზისა. და სალხინებელი ტრაპეზისა, ესოდენ მეუც- ხოვა, რომელ ვერ შეუძლე აღწერად; თუ უცხო რამე ხრა- ხნილები და ზედა გჳრგჳნნი ოქრო-ცურუ ჱბულნი და ზედ ჯიღითა და თომარითა რაჲთმე მგზავსითა განდგმულ და მორთულ. სრულიად მათნი ეკკლესიანი ესრეთ იყუ ნეს. კანკლისა სიუცხოვე ვითარღა აღვჰსწერო; კარის ბჭენი და გარეთ ეზონი ფერადითა ქჳთა ჩაწყობილნი; ხოლო მგალობელნი მათნი არა გალობდნენ ბერძულად, არამედ ნოტითა იტყოდიან. ამა საყიზის შუა კუნძულსა შინა არს მთა მაღალი და მას შინა მონასტერი დიდებული, რო- მელსა აიამონი ეწოდების. დღესა ერთსა ვიწყეთ აღსუ ლა მუნ, და მოგუ ართვეს ჯორნი და იღუმენიცა მათი თა- ნა გჳახლა; რამეთუ შორევდა ჟამისა ორისა სავალ, და განვვლეთ რა შუა გზაჲ მონასტრის ბაღნი და ვე- ნახნი იყუ ნეს და სულიერი სახილავი იხილუ ჱბოდა, რა- მეთუ მონაზონნი მამანი ხუნიდენ და ბარჳდენ და ნერგსა ასხმიდენ და აღვვლეთ რა აღმართი მთათა ში- ნა ნაძუ -ფიჭჭვნარიანობა იხილუ ჱბოდა, და ტევრთა მათ შინა გამოჰსჩნდა ბრპენითა დაბურჳლი მონასტერი ბრწყინუ ალე და გუ ჱტყოდნენ, ვითარმედ მდიდარ-არს მონასტერი და ძუ ჱლითა სიმდიდრითა გარდაცემულ.
ოდეს მისუ ლა ჩვენი სცნეს, ჰკრეს ზართა ძლიე-
რად მონასტრისათა, და მოგუ ჱგებნენ მამანი ორას ორ- მოცდა-ათნი სანთლებითა და კეროვნებითა, და მოგუ არ- თუ ჱს კუ ჱრთხი და მდინარე და შეგჳძღუ ნენ კმევითა სუნნელთათა, და მგალობელნი გალობდენ ტკბილად, და შევედით ეკლესიად და თაყუ ანის-ვეცით წმინდათა მათ და აღვედით ხარისხად, მაშინ იწყეს შეგჳწყალენი და მომადლებისათჳს ჩემისა ჰსთქუ ჱეს მრავალ-ჟამიერობა მე- ფეთათჳს ჩუ ჱნთა და ისპოლაეტი მრავალ-ჟამიერი ხმა ამოდ გუ ჱზიარა და უამბორეთ მამათა და ძმათა და მი- გჳძღუ ნენ სადგურად და ვიკითხეთ აღმაშენებელი მისი, რამეთუ გუ ჱტყოდნენ, ვითარმედ კოსტანტინე მეფემან მონარახმან აღაშენაო.
აწ მონასტრისათჳს ვიტყოდეთ. იატაკნი ეკკლესიი-
სანი ფერადისა არღავანისა ქჳსაგან ესრეთ ჩაეწყოთ, ვერა ხორასნელი ორხუა ვერ შეეფერებოდა. საყდარი არის რუ ა-კუთხე და იგუ რდივ ოცდა- თორმეტნი არ- ღავნის ფერადნი სუ ჱტნი უდგას. კედელნი არღავნისა სა ბალღამისა ქჳსა ფერადისა ხონჩურებ ჩაწყობილი, არა თუ კირითა და ღორღითა, არამედ ტყჳვითა ჩასხმუ- ლი და სპილენძით შეძერწილ, თავისის სხჳს ფერით აშიებითა ვიდრე მოხრილს კამარადმდე; ხოლო გუმ- ბათი და კამარანი ელუ არის სოფიოს კენჭითა, სხუ ანი ჩაგულ-ქანდებული. ხატნიცა ბრწყინუ ალეს სოფიის კენჭით იყუ ნეს; მისი ელუ არება და კამკამნი სამყაროსა დღისა ცისასა და ღამისა ლაჟუ არდიანსა ფერსა უდრიდა. რაჟამს ჭიქისა და ვეცხლისა ხომლნი აღანთიან, მგზავ- სი იყო მთოვარისა ვეცხლისა სახისა, და ვარსკუ ლავ- თა ხელმწიფებად და მნათობად ღამისა მნათთა. სანა- თურით რა გავსჭჳრიტი, ფერადისა წითლისა და ყუ ავი- ლისა თლილისა მინისა სინათლე მთიებთა შუქთ-მკრთო- მარეობასა ესახებოდა. კარის ბჭეთა იატაკთა რა გავხე- დი, მეგონნეს, ვითარმედ ოქსინოჲთა მოუფარდაგებიათ გამოსაჩუ ჱნებელად. ვიხილენ რა განვკჳრდი: ქუ ანი იყუ ნეს ჩაწყობილნი; მეუცოვა სიკეთე მისი და თაყუ ანის-ვეცით ცერსა ნათლის-მცემელისასა,რომლითა შეახო თავსა მა- ცხოვრისასა და არს თავი მოციქულისა ფილიპპესი, თავი მოციქულისა ტიმოთესი, თავი დიდისა ევთიმისა, თავი ევგენიასი, თეძო წმინდისა გიორგისა, ფეხი ხა- რიტონისა და სხუ ანი მრავალნი ნაწილნი. ამა მო- ნასტერსა ვიხილე სასწაული საკჳრუ ჱლი, რამეთუ ერთი შავი არაბი განქურდავად შესრულ-არს ეკკლესიასა, ზე- ით აუხედია, მოჰკიდებია ცეცხლი და სრულიად დამწუ არა. ცალი მკლავი მორჩენილ-იყო ქურდის არაბისა და იქ მდებარედ ვიხილეთ.
ამა მონასტრისა აღშენებისა მიზეზს ესრეთ გუ ჱ-
ტყოდეს, რამეთუ მჯდარა ვინმე მონაზონი დაყუდებუ- ლი მუნ და აწ სადა ტაძარი ჰსდგას, მუნ უხილავს ნა- თელი. მრავალ-გზის წარსრულ-არს დაყუდებული იგი და უხილავს მუნ ხატი ყოვლად-წმინდისა, და სმენია ესე მეფესა კონსტანტინეს და ამისთჳს აღუშენებია მო- ნასტერი იგი. ის ხატი აწცა დიდის სასოებით უსუ ჱ- ნიათ მუნ და გუ ჱტყოდენ მამანი, ვითარმედ ქართუ ჱლი არა ოდეს გჳხილავსო და არცა ენა გუ ასმიესო, აწ შე- ჰსწირეთ მსხუ ჱრპლი საიდუმლოჲსა; მე უარი მოვახსე- ნე, არამედ ფრიად მევედრებოდეს და შევჰსწირეთ უ- ღირსითა ბაგითა საიდუმლო და მათცა ვაწირვინეთ მეფე- თა ჩუ ჱნთა წარსამართებლად და განგჳმზადეს ტაბლაჲ მშუ ჱნიერი და განვათიეთ რა მუნ ჟამნი რაოდენნიმე, კუ ალად ქალაქად საყისად სადგურად ჩუ ჱნდა მოვიწიე- ნით ლოცჳსა მომღებნი მათნი და მმადლობელნი ღუ თი- სანი.
აქა ყოფასა ჩუ ჱნსა მოვიდა ამბავი რაჲმე საკჳრუ ჱლი,
რამეთუ წმინდა სფირიდონ საკჳრუ ჱლთ-მოქმედი მრთლივ წაუსუ ჱნებიათ კჳპრიით და მოუსვენებიათ ქალაქსა კერ- კურას, სადა იჯდა წმინდა არსენი კერკურისა მთავარ- ეპისკოპოზი, და მუნ სფირიდონ მრთლივ მგზავსი ცხო- ველისა, მდგომარე-არს ანაფორით და ქუდ-ბარტყვლით. კაცმან ვინმე ჩააცუ ა ძჳრ-ფასი შესამოსელი და ხუ ალი- სად იხილეს ახალი იგი მდებარედ ტრაპეზსა ზედა და თჳთ ძუ ჱლივე შეემოსა. კუ ალად თურქნი შემოადგნენ და იხილეს სფირიდონ, მოსუ რიდა თურქთა მათ და წარიო- ტებდა. ამისთჳს დღესასწაულსა დიდსა აღასრულებენ მუნ. კუ ალად მოგუ ჱსმა ვითარმედ, ქალაქსა მას კერკურას. მხმობელმან იზახა ვითარმედ, შეიწრდა ქალაქი ესე სა- ზრდოსაგან და უცხოებად მოსრულნი ნურღარა დაადგრე- ბიან, წარვიდენ აქედამ; ამისთჳს შეიწრდენ მრავალნი ქუ რივნი და ობოლნი წარსუ ლისათჳს; ხოლო იხილეს ღამესა მას, რამეთუ სფირიდონ არღარა იყოფების მუნ და მრავალი ეძიეს და ვერ ჰპოეს; ვინაცა მწყემსმან მან ვინმე ცხოვართამან იხილა მთათა შინა წმინდა სფირი- დონ, დავარდა, თაყუ ანი-ჰსცა. ხოლო სფირიდონ ეტყოდა ვითარმედ ქალაქით გამომდევნეს, რამეთუ მეცა მწირი ვარ და უცხო, კჳპროსიდამ მოსრული, სადაცა ეგენი ქუ რივნი და ობოლნი წარუ ლენ, მეცა წარვიდე მი- ერ, და წარვიდა მწყემსი იგი და უთხრა ესე მღუ დელთა მათ. ხოლო მათ მხმობელი აზახეს, ვითარმედ უცხოებით მო- სრულნი ნურღარა სადმე წარვლენ, რამეთუ სფირიდონ არს მეოხ მათდა. ამისთჳს წარვიდეს და შთამოასუ ჱნეს სფირიდონ და არს მუნ მდგომარე სასოებით მიმავალთა მეოხად და შიშითა და ლიტანიობითა სახილუ ჱლი. – კუ ალად გჳთხრობდენ ვითარმედ, აწ წარსრულან წელნი ექუ სნი, რამეთუ იყო აქა სულიერი მამა მონაზონი სა- ხელით იოაკიმ, დიდი მოწყალე გლახაკთა, სნეულთა და უცხოთა შემწყნარებელი, რამეთუ ტყუ ჱთა გამოიხსნიდა და საპყრობილეთა შინათა ზედას-ზედა მოიხილჳდა და ნუგეშინის-ცემდა, და უხუ ჱბით გლახაკთა და დავრდომილ- თა საფასეთა განუყოფდა, და არა დასცხრებოდა ქუ ჱ- ლის-მოქმედებისაგან არა ოდეს და უკეთუ გარდახდის დღე ერთი და არა მისცის გლახაკთა შესწუხნის ფრიად და სცრემლეოდის. ხოლო გარდაცუ ალებასა მისსა სა- კჳრუ ჱლად უდიდებია ღმერთსა, რამეთუ მიცუ ალებულა რა მარჯუ ჱნესა ხელსა ჯუ არი გამოსახჳა, და ხილუ ად მისსა მრავალნი ურიანი და თურქნი შემოკრებულან და უხილავთ საკჳრუ ჱლი ესე ხილუ ა.
ამა ჟამად ვერ მპოვნელთა ნავისათა მუნ, რათამცა
წარვიმართენით იერუსალიმად, უმჯობესად აღვირჩიეთ და- ზამთრება მთა-წმინდად და მოვივაჭრეთ ნავი და მივან- დევით თავი უფალსა და წარვედით გამომსალმებელნი ქრისტიანეთანი და გამოვვლეთ მიტილინი და მივიწიე- ნით ბოხჩადად ( 12), სადაცა ქართლისა კათალიკოზი დო- _______ ( 12) ბოჩხადა ეწოდება ტენედოსისა ჭალაკსა, სა- დაცა თურქთა პატიმარ-ჰყუ ჱს კათალიკოზი დომენტი და საი- დგანცა გამოხსნი-იქმნა დიდის-საფასის მიცემითა. – ათონისა მთასა ჩუ ჱნ ქართუ ჱლთა მონასტერში ვჰპოვე სახარება ბერ- ძული მდიდრად ვერცხლით შეკრული, რომელსა შინა თავს მენტი ექსორიად ცხოვრებულ იყო. და მოგუ ჱგებნენ ქრისტიანენი და გუ კითხჳდენ ამბავსა მისსა და მუნი- დგან შთავსხედით ნავსა. რამეთუ აღგჳდგა ღელუ აცა _____ ეწერა ესრეთ: „შევჰსწორე წმინდა ესე სახარება სასოსა ჩუ ჱნ- სა კარის-ღუ თის-მშობლის ლავრასა საოხად სულისა ჩემისა და გამოხსნისათჳს მართლ-მადიდებელისა ქართუ ჱლთ ეკკლე- სიისა უცხოთა ნათესავთა მონებისაგან. – მე უბადრუკმან კა- თალიკოზმან დომენტი, ჟამსა ტყუ ჱებისა ჩემისა ბოხჩადადს. და თქუ ჱნ წმინდანო მამანო, მეურნენო წმინდის ღუ თის- აღრჩეულისა სავანისაო ლოცუ ა-ჰყავთ ჩემ-ცოდჳლისათჳს“. სხუ ათა ამა დროთა მოთხრობათა ცნობისა მხურუ ჱლნი წა- რიკითხუ ჱნ რუსულად აღწერილსა ჩემ-მიერ წიგნსა: Исто- рич. взгляд на состояние Грузии под властью царей Магометан. стрю 82 и 83. სინოდისა არხივთაგან ჰსჩანან გრამატანი წარ- დგენილნი მუნ განდევნილისა საქართუ ჱლოდამ კათალიკოზის ანტონი I-გან და მოწერილნი სილიბისტრესგან ანტიოხიისა და პართენისაგან იერუსალიმისა პატრიარხთა, პირუ ჱლი 1 სეკ- დემბრიდამ 1749 წელსა სტამბოლით აუწყებს ანტონის I, „რომელ ბიძასა მისსა კათალიკოზს დომენტის 1739 წელსა მარტოს 20 უსესხნია 4300 ლევი სტამბოლში (ლევი ანუ პი- ასტრი არის შაური ჩუ ჱნებური, ანუ 5 კაპიკი თეთრი ფული) და აქამდე არ მიცემულა ესე ვალიო. ამაზედ თჳთ იერუსალიმი- საპატრიარხმან მელეტიმაც მოიწერა იმერეთშიაო და თუმცა გამოეგზავნათ აქა ფულიო, მაგრამ დიდად მცირედო. ოდეს განთავისუფლდა დომენტიო, მაშინ წერილიც მიჰსცა ტენედოს- ში; მაგრამ გაგზავნილმან იმერეთში (?) კაცმან ვერა მიიღო- რა. მხოლოდ სხჳსა სარწმუნოებისა კაცისა ხელითა და უგა- ნათლებულესისა მეფისა დიაკონის იოანეს მხატუ რისა ჴელითა გამოგზავნა მან 17 კაცი ტყუ ჱ ურია და ერთი თასი ოქროსი, რომელნიცა გაისყიდნენ 4,000 ლევად. – ესე ფული არა ეკმარა ვალსაო: ამისთჳს, რომელ მას დომენტის ემართა ფრანციისა ვაჭართა ფული 5,500 ლევი და მათ წარიღეს და გირაოებიც ფრიადი, და მივიწიენით ლემენად ჭალაკად ( 13) კჳრია- კესა მღუ დელ-მთავრისა ლემენისა პართენისა და შეგჳ- ტკბო ფრიად და სადგური განგჳმზადა და ქრისტიანე- თაცა პატივ-გუ ცეს და პირისპირ განვსჭუ რედით მთა- წმინდასა და ვიხილეთ ყაენისა შჳლი ცხჳრ-მოკუ ჱთილი თამაზისაგან: მუნ დაეყენებინათ თურქთა. ხოლო ნე- ______ ამა ვალისა მათთანვე დარჩნენო. – ესრეთ ითხოვდა პატრი- არხი ანტიოქიისა, რათა გამოიხსნან სული განსუ ჱნებულისა მისის ბიძისა. მეორისა გრამატით, მიწერილი პართენისაგან იერუსალი- მისა პატრიარხისა 8 სეკდემბერს 1755 წელსა ჰსთხოვს ან- ტონის I ესრეთ: წერილი მოიტანესო ქრისტეს საფლავისა არხომანდრიტმა სჳმონმან და მამა აკაკიმან და ითხოვეს რომ ქალაქსა თფილისს გარდაცუ ალებულა ჯუ არის-მამა არხიმანდრი- ტი ამბროსი და მოიძებნესო თუ დარჩა მას რაჲმეო. და გარ- და ამისა ითხოვენ რომ ვალი აღებული კონსტანტინოპოლე- ში დომენტისაგან კათალიკოზისა გარდაიხადონო. ამაზედ წერილიც მოგჳრთმევია ჴელითა დანიილ არხიმანდრიტისაო. ამა ვალში ჩუ ჱნ არა რა მიგჳღიაო, გარდა ძუ ჱლის ბისონი- სა, რომლისაც მარგალიტი გაიყიდა 300 ლევად და მესამედი არ ადგა ვალისაო. – ინებეთო ეს ფული არ დაეკარგოს სი- ღარიბესა შინა მყოფსა ქრისტეს საფლავსა. ვჰგზავნიო არ- ხიმანდრიტს სჳმეონს შეწევნისა მოსაგროვებელად ქართლში და მამა აკაკის ჯუ არის-მამად. – მეფენი ქართუ ჱლთანი ადრე ყოველთჳს გჳგზავნიდეს შეწევნასა. და აგერ 25 წელიწადიაო აღარას გზავნიან სანუგეშოდ წმინდისა ქალაქისა და არჩაღავინ თქუ ჱნგან მოსულაო.
პ. ი.
( 13) ლემნოს ჭალაკი, სადიდამაც ჰსჩანს მთა ათონისა მშუ ჱნიერად. ბამან ღუ თისამან მოგუ ცა ჰაერი და შთავსხედით ნავსა და მივედით მთა-წმინდად მმადლობელნი ღუ თისანი, რომელმან დაგჳცუ ა უცხოებასა შინა ჩუ ჱნსა ზღჳსა ღელუ ათაა და ხმელთა ამბოხებათააგან. მისაა დიდება. ამინ. მისუ ლა მონასტრად საქართუ ჱლოჲსა კარისა ღუ თის-მშობლად 1
აღვედით მთა-წმინდათ კოშკსა, და ზღჳთ ნავთ-
საყუდელსა რომლისამე მონასტრისასა ღამესა მას და წარვავლინეთ კაცნი მონასტერსა ქართუ ჱლთასა და ვა- ცნობეთ მისუ ლა ჩუ ჱნი. მჰსწრაფლ აღეკმაზათ ჯორნი და წარმოემართათ და აღვსხედით და წარვემართენით მონასტრად და გამოჰსჩნდა ციხე და შენებულობა მო- ნასტრისა, და იხილუ ჱბოდა ვითა ქალაქი მთასა ზედა და- შენებული; და მივიახლენით რა, შექნეს რეკა ზართა და მოგუ ჱგებნენ სკეოჶილაკე თეოკლიტე და წინამძღუ ა- რი ნათანაილ და უმრავლესნი ღირსნი მამანი და ძმა- ნი, ვგონებ სამასნი ოდენ და მოუ ართუ ჱს მდინარე და კუ ჱრთხი და შევედით ეკკლესიად და თაყუ ანის-ვეცით ჯერისაებრ და იტყოდენ შეგჳწყალენსა მეფეთა ქარ- თუ ჱლთათჳს და ვიამბორეთ ურთიერთას. შიგნითი ეკლე- სია ასე გუ ჱუცხოვა, კნინღა აიამონის ეკკლესია დაგუ ავიწყა. რომელმან ხელოვანმან მოქსოვა ათრანგნი ხავედნი, ვითა იმა ეკლესიისა იატაკნი ჩაწყობილ-იყო ფერადითა იასპითა და ეშმისა ქჳთა. რამეთუ აღუშენებია გიორგი მთაწმინდელსა მეფისა ბაგრატ კურაპალატის სა- ფასითა და გუმბათის ჩამოსწუ რივ სინით მოხუცჱულს ნახჩზედ ეწერა: გიორგი მღუ დელ-მონაზონი ქართუ ჱლი. სხუ ასა ამას ვიტყოდით, ვითა რუკა მეჭანდრაკესა აჩუ ჱ- ნებს სუ ლასა, ეგრეთ მუნ იატაკნი აჩუ ჱნებენ დღესა- სწაულსა, სადა საკურთხნი პური ჯერ-არს დადგომად, სადა სასანთლეთა დადგომა, სადა მღუ დელთა და დია- კონთა დგომა, სადა ისოდია მღუ დელთა განწყობა. კე- დელნი აქუ ნ მარმარილოსა წმინდისა და ქაშანურისანი; კანკელი უცხოდ ყუ ავილებითა და ხრახნილებით ოქრო-ცუ- რუ ჱბულნი; სალხინებელი საკურთხეველისა, ხარისხი წი ნამძღუ რისა ოქრო ცურუ ჱბულნი; უცხონი ფანჯარანი თჳთო სახისა მინისანი ყუ ავილებად მოჭრილნი; დიდი პოლიელეო და ხომლნი და ქორ-კანდელნი ჭიქისანი და ვერცხლისანი უცხონი, რამეთუ განსაკჳრუ ჱბულ იყო შუ ჱნიერება ტაძრისა მის და ეზოსა ტაძრისასა სა- მარხო ლუსკუმა ღირსთა მამათა ჩუ ჱნთა: ევთიმისი, იოა- ნესი, მამისა იოანესი და გიორგი მთა-წმინდელისა, კან- დელთა ნთებითა პატიოსნად შემკული. ხოლო გარეთნი მრჩობლ-კეცნი კარის-ბჭენი და გალავანნი, და სხუ ა ზო- გი შენებულობა აღუშენებია თორნიკესა: იტყჳან ამისსა ქსნის ერისთავი იყოო ( 14). ესე თორნიკე ყოფილა ______ ( 14) თორნიკისთჳს აღვჰსწერე მცირედ в кр. истории Груз. церкви изд. 2-е стр. 62. – მისთჳსვე ვიტყჳ ამასცა, რომელ მოიხსენებს მას ბერძენთ მეისტორიე ზონარასი Tom. 2. Pag. 251, რომელიცა ჰსცხოვრობდა 12 საუკუნეში და იყო ახლოსი მედროვე მისი. სიტყჳსა-მებრ მისისა ოდეს ლეონ პატრიკი გაანგებდა ივერიასა ანუ საქართუ ჱლოსა მაშნ განუ- სდგა აღმოსავლეთისა ნაწილი ივერიისა ესე იგი არტაანი და სხუ ანი ბერძენთა უფლებისაგან. და ოდეს ბერძენთა, დროსა მეფობისა მათ ზედა კეისრისა კონსტანტინე მონომახისსა (მეფობდა 1042-1054), ჰსცნეს ესე და დაჰსწამეს მას ბოროტ- მოხმარება ჴელმწიფებისა მისისა ქართუ ჱლთა ზედა, განაში- შუ ლეს იგი მთავრობისა პატივისგან და აიძულეს, რათა შემ- დგარ-იყო მონოზონად. Is Leo cum iberiam gubernater, affectate tyrammidis acensatus magistratuque spoliatus, rursusque vitam monastieam agree iussus erat. სპასალარი ქართლისა სახელოვანი და ძლიერი ბრძოლა- სა შინა. ამისსა შემდგომად უჯემნია მსოფლიოთა დი- დებათაგან და მოსულ-არს დის-წულისა თჳსისა ევთიმი ქართუ ჱლისად და მონაზონ ქმნილა. თორნიკეს აქეთ არიან წელნი წარსრულნი 748 ( 15). მას ჟამად მეფე ცხოვრებულა ქართუ ჱლთა ზედა დავით მეფე, და ბერ- ძენთა ზედა მიხაილ. იყო რა იგი წლისა შჳდისა და განაგებდა სამეფოსა მას აგჳსტინა დედა მიხაილისა თეო- ______ ამისა მჰსგავსადვე ჰსწერს კედრინი, მეისტორიევე ბერძენ- თა, რომელიცა ჰსცხოვრობდა XI საუკუნეში. ამან თორნიკი მრავალი დაჰსდუ ა ღუ აწლი აღშენებაზედ ათო- ნისა მთასა ქართუ ჱლთა მონასტრისა და მისსავე დროსა გარდ- მოღებულ იქმნა ბერძულისგან ქართულად დაბადება. – 1849 წელსა, ჟამსა ყოფნისა ჩემისა ათონისა მთასა, მოვჰსთხოვე მო- ნასტრისა ძმათა დაბადება ესე დაწერილი ორნაწილადი ტყავ- ზედ 1078 წელსა და მოვიტანე თფილისს გარდასაწერად. – ერთი გარდაწერილი აქა თფილისს ამა ნამდჳლიდამ ეკზემპლა- რი ახლავს აწ უგანათლებულესსა მინგრელიისა მთავარს და- ვათს ლეონისძეს დადიანს და მეორე ეკზემპლარი უქაზითა საქართუ ჱლო-იმერეთის სინოდის კანტორისა 7 სეკდემბრისა რიცხჳთ 1851 წელსა № 3238 გარდაეცა დასაცუ ჱლად საკა- თედროს სიონის ეკკლესიასა შინა. არა არს საეჭუ ჱო, მიხედჳთ ისტორიისა, რომელ თორნიკე იყო მთავართა შჳლი ანუ მთავართაგანი არტანუჯის ქუ ჱყანისა, ძუ ჱლად საქართუ ჱლის აწილისა, რომელიცა მისს დროს ეპყრათ ბერძენთა. თჳთ წმინდა ევთიმი მთარგმნელი, ახლო ნათესავი თორნი- კისი იყო ქუ ჱყანით არტანუჯით და ძე მთავართა ამა საქარ- თუ ჱლოს ნაწილისა, როგორც ჰსჩანს ცხოვრებიდამ მისისა.
პ. ი.
( 15) წელიწადი ესე დაუსუ ამს მწერალსა შეცთომით, რადგან მოგზაურობა მისი იყო წელსა 1755-სა და ჟამსა თორნიკისა დორა, მაშინ სპარსნი ამხედრდეს და მიიწივნენ ვიდრე ბრუსადმდე. დედოფალმან თეოდორა სხუ ა ღონის-ძიება ვერა ჰპოვა: თორნიკ ყოფილი იოანე მონაზონი ქარ- თუ ჱლი აწჳეს სპასალარად კოსტანტინეპოლედ. არა ენება წარსუ ლა, არამედ მამისა ევთიმის შენდობით წარვიდა, და აღხადეს მონაზონებისა სახე, და შემოსეს მხედართა და მოერთო სპანი საბერძნეთით და საქარ- თუ ჱლოთ და ბრძოდა სპარსთა და მძლე ექმნა მათ და დევნა უყო ვიდრე შუა სპარსეთადმდე. და იავარ ჰყო იგინი და განმარჯუ ჱბული შემოიქცა კუ ალად კონსტან- ტინეპოლედ, და კუ ალად აღვიდა მთა-წმინდად და იქმნა- ვე მონაზონ.
აწ ამას ვიტყოდეთ, განვიცადე რა მშუ ჱნიერება ხე-
ხილთა, ვენახთა და წყარო-წყალთა და ედემერობა ად- გილისა მის. ამა მონასტერსა შინა ნათლის-მცემელის ტაძარია ევთიმისაგან აღშენებული ოთხს მწუ ანე არღავ- ნის სუ ჱტზედ. ოდეს წმინდას ათანასის ლავრიდამ გა- მოვიდნენ, მაშინ აღაშენეს სხუ ა გუმბათიანი ტაძარი პორტაიტისა, განახლებული აშოთანის მიერ მუხრანის ბატონისა.
აწ პორტაიტისა ღუ თის-მშობლისათჳს ვიტყოდეთ,
რომელ არს კარისა ღუ თის-მშობელი; რამეთუ იტყოდენ ______ ცხოვრებისსა კეისრობდა საბერძნეთს მიხაილ VI სახელწოდე- ბით სტრატიოტიკე და რომელმანცა იმეფა წელსა, 1056-გან ვიდრე 1057-დმდე ამისთჳს წელნი წარსრულნი თორნიკედამ იქმნებოდა მოგზაურობისა მისისა წელსა, არა 748 არამედ 698; ხოლო დღედმდე ჩუ ჱნისა 1852 წლისა იქმნება 796 წელი.
პ. ი.
ვითარმედ ჟამსა თეოფილე მეფისა ბერძენთასა, ოდეს სძულობდენ თაყუ ანის-ცემასა ხატისასა, და კერპთ-მსა- ხურებად შერაცხდენ, დევნულება აღძრეს ფიცხელი ხატთათჳს, მაშინ მალე მსრბოლი წარივლინა მეფისა მიერ ქალაქსა ნიკიას საქმისა რაჲსათჳსმე, და მისრული იგი შევიდა დავანებად დედაკაცისა ვისიმე ქუ რივისა სახლსა, რომელსა აქუ ნდა დაფარჳთ ხატი ყოვლად-წმინდისა, ხოლო იხილა რა მალე მსრბოლმან ხატი იგი, განრისხდა და იხადა მახჳლი,ჰსცა პირსა ხატისასა, და გარდა- მოეცა სისხლი და აღუვსო წიაღი კაცსა მას; ამის- თჳსცა შეშინებული ივლტოდა მიერ, და ქუ რივმან მან შეშინებულმან, ნუ უკუ ჱ საცნაურ იქმნას, აღიღო ხატი იგი და შთააგდო ზღუ ად. ხოლო ამისა შემდგომად გა- მოჰსჩნდა ხატი იგი ზღუ ასა შინა პირის-პირ მთა-წმინ- დისა, რამეთუ იხილუ ჱბოდა მთებარის ცეცხლისა სახედ მრავალ-ჟამ; ამისათჳს შემოკრბეს წმინდანი მამანი მთა- წმინდისანი და იტყოდეს, რამე იყოს მთებარე წყალთა მათ შინა; ამისთჳს შთაყარნეს ნავნი, და მიივლტოდეს ხილუ ად მისსა, და რაჟამს მიიახლნეს ნავნი მთებარესა მას, შორს განივლტოდის ბრწყინუ ალება იგი მათგან და იყუ ნენ მჭუნუ არე. ამისთჳს მაშინ ისმა ხმა რაჲმე, ვითარმედ გაბრიელ ქართუ ჱლი-არს გამომყუ ანებელი ხა- ტისა ყოვლად-წმინდისა ღირს; მაშინ მივიდნენ მონას- ტერსა ქართუ ჱლთასა და იკითხჳდენ, თუ ვინმე არს გაბ- რიილ; ჰსძებნეს და ჰპოვეს მთათა შინა დაყუდებული მო- ნაზონი გაბრიილ და შთასუ ჱს ნავსა და მიახლოვდენ რა, ცეცხლ-მგზებარეცა იგი მოეახლებოდა, და მოვიდა გაბრიილ და აღმოასუ ჱნა ხატი ყოვლად-წმინდისა ზღუ ათა შინა. იტყჳან ფერხითა ვიდოდაო. და პასექსა სამ-შაბათსა ჰყუ ჱს ლიტანია და ვედრება.და დარჩა მონასტერსა ქართუ ჱლთასა და დაასუ ჱნეს ტაძარსა მონასტრისასა. ესრეთ გჳთხრობდენ და თქმულისაებრ მათისა აღვსწე- რეთ. კუ ალად იტყოდენ ვითარმედ, ხატი იგი მიფარულ- იქმნა, და ძიებათა შინა ვერ მპოვნელი, აღვიდეს სენაკსა გაბრიილისასა და აუწყეს უჩინო-ქმნა ხატისა მის; ხოლო გაბრიილ ეტყოდა, ვითარმედ არა არს ნება ყოვლად- წმინდისა, რათამცა დაკრძალულსა შინა ესუ ჱნა ხატი მისი; არამედ მოავლინა ხატი თჳსი, რათა კართა ზედა დასუ ჱნებულთა ყოველნივე ევედრებოდენ და თაყუ ანისა- ჰსცემდენო, და წარმოასუ ჱნეს სენაკით გაბრიილისით და დაასუ ჱნეს კარის-ბჭესა შინა; ამისთჳს კარისა ღუ თის- მშობელი უწოდეს ( 16). ამისა შემდგომად მოუჭედია მძი- მედ ათაბაგსა და ამირ-სპასალარსა სამცხისასა ჯაყელ- ციხის ჯუ არელსა ყუ არუ არე ათაბაგის-ძესა ქაიხოსროს დედის იმედის მუხრან-ბატონის ასულის-ძესა ( 17); მე ______ ( 16) სრულსა და ყოვლადსა მოთხრობისა ესე ვითარისა აღ- წერასა მსურუ ჱლნი წარიკითხუ ჱნ მამათ-ცხოვრებაში რუსუ- ლად: Четьи Минеи 16 Августа და ახლად დაბეჭდილსა რუ- სულად წიგნში: Сказание о Чудотворной Иверской ико- не БожиейМатери соч. Графа М. Толстого М. 1847
პ. ი.
( 17) ზედა წერილი ხატისა ამის არს ესე: „დედოფალო დედაო კაცთ-მოყუ არისა ღუ თისა, ყოვლად უბიწოო ქალწულო მარიამ. შეიწყალე სული პატრონისა ჩე- მისა დიდისა ყუ არყუ არას შჳლისა ქაიხოსროსი და მე მონა შენი და ყოვლითურთ უღონო-ქმნილი საბრალო ამბროსი გმადლობ, რომელმან ღირს-მჰყავ უღირსი ესე მოჭედუ ასა და შემკობასა წმინდისა ხატისა შენისასა პორტაიტისა და შეი- წირე მცირე ესე ჩემ-ცოდჳლისა მიერ კადრება და დაიცევ ნეშტი ცხოვრებისა ჩემისა უცოდუ ჱლად და ჟამსა საწყალობე- ეგრე ვჰგონებ წმინდისა ქეთევან დედოფლის დის-წულსა და კარზედ ხატისათჳს გუმბათიანი მცირე ტაძარი აღუ- გია აშოთანს მუხრან-ბატონსა. თჳთონაც შიგ ხატია და ძე მისი იესე თან უხატია მაღლა.
ამან იმრავლ-იმოწყალევა ჩემ-ზედა და მივრდომა
ჩემი ჯერ იჩინა სახიერებისა გარდამეტებულებითა, და მე ტიმოთე უფროსად მდაბალი ღირს-ვიქმნებოდი სამა- რად ზიარად მათ-თანა, ზოგად ცხოვრებულებასა და ლო- ცუ ასა და აღსარებასა ბაგეთასა, ზიარ და უკლებელად პურის-მტედ და ინახით ჯდომასა მონასტრისათა მათ. ესე ახარებდა სულსა ჩემსა და მშჳდობასა შევსწირჳდი ღუ თის-მშობლისა მიმართ ქალწულისა, სასოჲსა ყოველთა ქრისტიანეთასა და უმეტეს ნათესავისა ქართუ ჱლთასა, და განცჳფრებულ-იყო გონება ჩემი, ამისთჳს თუ ვითარ- მე, ცოდჳლი და უმეტეს საქართუ ჱლოთა კაცთასა ბრა- ლეული მომიწოდა აქა და გზათა სუ ლასა შინა შორეულ- თა, და ზღუ ათა ღელუ ათაგან უვნებელად განმარინა, და არა უღირს მაჩინა ბრალეულისა ამის აქა აღმოწოდება, და ღირს მაჩინა ღირსთა მამათა ჩუ ჱნთა ქართუ ჱლთა ჭირნახულსა და ტკივილ-მოყუ არებით და რუდუნებით ნაღუ აწსა მონასტერსა აღრაცხუ ა ჩემი, რომლისაგან გა- ______ ლისა სულისა ჩემისა განხუ ლისასა შემეწიე და უჩინო ჰყუ ჱნ ყოველნივე ცოდუ ათა ჩემთა ჴელით-წერილნი და დამადგინე ცოდჳლი საყდართა ძისა და ღუ თისა შენისათა და ყოვლად- წმინდისა თანადაუსაბამოსა მამისა მისისა და ყოვლად-წმინდისა სულისა, აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე, ამინ“. სხუ ათა ძიებათა და ყოვლადსა გამოკუ ლევით ათონის-მთის ქართუ ჱლთა მონასტრის აღწერასა, შემზადებულსა რუსულსა ენაზედ, ვიმედეულებ მალე დავბეჭდო. ნათლდა საქართუ ჱლოჲ წიგნთა თარგმანებითა. უკეთუ უნარჩევესისა მისისა სათნო იყო აქა მოვრდომა, რაოდენ უმეტესად ჰსთნდეს მეუფესა სულიერთა საქართუ ჱლოთა მამათა აქა აღმოსუ ლა, რომელთა სრულიად დავიწყებიესთ დიდებული ესე ადგილი და არღარავინ არს მოწადე აქა მოსუ ლად; რამეთუ აღმოვიკითხევდი რა მუნ წერილთა შინა ძუ ჱლთა, ეწერა, ვითარმედ მამა ევთიმი ქართუ ჱლი სნეულობდაო მწოლარე ცხედარსა ზედა და ეჩუ ჱნა დე- დოფალი ღუ თის-მშობელი და ეტყოდა: რასა ურუ ჱულ- ხარ, ევთიმი, და მიმგებელი ევთიმი ეტყოდა: სნეულ- ვარ, ყოვლად-წმინდაო დედოფალო მძიმითა რათამე სე- ნითა. ამისა შემდგომად დედოფალი ეტყოდა ქართუ- ლითა ენითა მზრახუ ჱლი: აღჰსდეგ ევთიმი და იწყე ქართუ- ლად, რათა განიკურნო ცხედრისაგან სალმობათასა. ზრა- ხუ ად მაშინ მჰსწრაფლ აღჰსდგა ევთიმი და დავიწყებო- დეს ენაჲ ქართული, არამედ ესოდენ ვრცლად იწყო ქარ- თულად ზრახუ ა და რიტორებად, ვითა ომიროს უსწრობ- და სიმარჯჳთა ენისათა, და მაშინ განმარტა ლექსი ქარ- თული, და იწყო თარგმანებად წიგნთა მრავალთა. იხი- ლე თუ რაოდენი ცხადი სასწაული ჩუ ჱნებულ-არს ქარ- თუ ჱლთა შეწევნისათჳს და სიყუ არული წმინდისა ღუ თის- მშობლისაგან, მისდა წილ-ხდომილთა ერთათჳს; ვითარ იგი ზემორე ხატისათჳს გესმა. რამეთუ არა მივიდა სხუ ასა მონასტერსა, არამედ ქართუ ჱლთასა ხელითა გაბ- რიილ ქართუ ჱლისათა ( 18). ______ ( 18) გაბრიილ ქართუ ჱლი იღუ წიდა პირუ ჱლ მთასა ზედა მწუ ჱრუ ალსა დიონოსიატის მონასტრისსა, რომელიცა შორავს ქართუ ჱლთა მონასტრიდამ მთით კერძო ექუ სის საათის სავალით.
კუ ალად მომეხსენების წერილი ქართლის-ცხოვრებასა
შინა, იტყოდეს რა, ვითარმედ მეფემან სპარსთამან აწჳა ლაშქრად ქართუ ჱლნი და რაჟამს ვიდოდეს გზასა სპანი, ღამესა ერთსა დაკლულ იქმნა მეფე სპარსთა; ამისთჳს ცილი ჰსწამეს ქართუ ჱლთა, ვითარმედ მათ ჰყუ ჱსო, და შეიპყრეს ერთ-ბამად ქართუ ჱლნი, და ენებათ წარკუ ჱთა თავთა. მაშინ ლერწმოანით გამორბოდა კაცი ვინმე, ______ ხოლო მოვლით ზრჳსა პირით და განვლით ათანასი ათონელისა ლავრისა 18 საათით. – ამა უკანასკნელისა გზით აღსრული მა- ღალსა ტყიანსა მთასა და მომლოცუ ჱლი საფლავისა წმინდისა პეტრე ათონელისა. შთავედ უფსკრულსა წმინდის ანნას სკით- სა, და აქედამ მივედ ზღჳთ დიონისიატის მონასტერსა. ძმათა მონასტრსა არა უნებდათ, რათა მიმეღო შრომა მაო, ნახჳსა- თჳს და კურთხევისა მიღებისა მოღუ აწებასა შინა დაყუდებული- სა ამა მონასტრისა მთასა სქემოსანისა ილარიონისა, რომე- ლიცა სამხოლოესა თჳსსა მთისა წუ ჱრთა ზედა ჰგიეს უნახა- ვად ძმათაგან. გარნა ღუ თისა სახელითა ვაიძულიე ნებისა მო- ცემა, და ესრეთ წარვემართე გზად. აღვლე მთა ტყიანი ფრიად მაღალი და შემდგომად ორის საათის ვლენისა მივედ სენაკი- სადმი მისისა და მივიღე მისგან კურთხევა. მამა გაბრიილ არის გუ არით იმერელი აზნაურთაგანი; იყო მოძღუ არი იმერთა მეფისა სოლომონ მეორისა და შემდგომად გარდაცუ ალებისა მეფისა ტრაპეზონტს, სადა დღესაც ჰსჩანს საფლავი მისი შემკულად, წარვიდა რუსეთად და იხილა პეტერ- ბურღს მეუღლე მისი დედოფალი მარიამ კაცია დადიანის ასუ- ლი, აქედამ განმგზავრდა ათონისა მთად და ჰგიეს მუნ გან- მხოლოებულად დიდსა მოღუ წებასა – მისგან ვჰსცან, რომელ ადგილი სამხოლოჲსა მისისა იყო სადგური დიდისა გაბრიილ ქართუ ჱლისა. აქა არს ეკკლესია მცირედი და ორი სენაკი ერ- თი მის ილარიონისა და მეორე მორჩილისა მისისა საბა ბერძ- ნისათჳს. ამა მთისა სიმწუ ჱრუ ალესა გარე-არტყია ორი აწუ დი- ლი მაღლად უყავი მთა და გარემო ეკკლესიისა ჰსდგას ორი მშუ ჱნიერი კაკლისა ხე. მის ილარიონისაგანვე დარგულნი, რო- სისხლითა შესუ რული და მახჳლი წუ დილი ხელთა მისთა და იტყოდა, ვითარმედ: მე ვჰყავ საქმე ესე; შეიპყრეს კაცი იგი, და ჰკითხჳდეს, ვითარმედ: ვინ უწყოდა შე- ნი, და ანუ ვინ გითხრა და გაიძულა; რასათჳს სააჯმნოდ აღიარე და გამოხუ ჱდ; ხოლო სპარსი იგი კაცი იტყო- და, შემდგომად მოკუ ლისა მეფისა დავიმალე ლერწამსა ამას შინა, რამეთუ დედაკაცი ვინმე მჰსგავსი ცეცხლითა შემოსილისა უწყალოდ მგმერდა მე და მდევნიდა და მე- ტყოდა: განვედ ამიერ; რასათჳს შენ წილ მონანი ჩემნი უწყალოსა სიკვდილისა მიეცემიან მწარითა სატანჯუ ჱლი- თა. გამომდევნა მე; ხოლო განუტევნეს ქართუ ჱლნი შე- წევნითა ყოვლად-წმინდისათა.
კუ ალად მის ქართუ ჱლთა-მონასტრისათჳს ცხადი სა-
სწაულისა ჩუ ჱნება. რამეთუ მოვიხილევდი რა მონასტერ- თა შენებულობასა, ბურჳლნი ზედან ხითა იყუ ნეს ნახე- ვარ მომწუ არნი, ხოლო ვიკითხევდი მე მათთჳს; მე- ტყოდნენ, ვითარმედ ორის წლისა ჟამი-არს, ვინათ- ესე იქმნა, და მაჩუ ჱნებდენ მონაზონსა ვისმე, ვითარ- მედ ამან განაღო ღამე კარი სალოცავად საყდრისა პორ- ტაიტისა; ხოლო განღმასა კარისასა, დედაკაცი ვინმე მოადგა კარსა ბრწყინუ ალედ მოსილი, და ბერი ეტყოდა და ვინ ხარ შენ, და დედაკაცი ეტყოდა, განმიტევე ამიერ, რამეთუ ვერა ძალ-მიძს აქა დგომად, რამეთუ იწჳს ______ მელთაცა უდის მშუ ჱმიერი, ცივი და ფრიად გემოვანი წყალი წყაროსი. დიდის სიამოვნით ვიხილე მწუ ანე ნიახურის მწუ ა- ნილისა, რომელსაცა უწოდა მან ბერძულად მაკედონის. შემთხუ ჱვით ვჰსცან, რომელ ამა მწუ ანჳლსა სომეხნი უწო- დებენ მაგდანოზი, მაშასადამე, ლექსითავე ბერძულითა.
პ. ი.
მონასტერი ესე, წარუ ჱდ და აუწყე მონაზონთა; ხო- ლო მიიხედა რა, ცეცხლი მოსდებოდა და კუ ამლი აღვი- დოდა; დაიწყო ბერმან მან ღაღადებად და რეკად ზარი- სა და შემოკრბენ და ახლად მოდებული ცეცხლი მალიად დაავსეს; ამისთჳს არს ნახევარ მომწუ არ, რამეთუ ყოვ- ლად-წმინდამან ცხადად დაიცუ ა სასო და მცუ ჱლი ქარ- თუ ჱლთა მონასტერი.
კუ ალად მონასტრისათჳსვე ვიწყოთ თხრობად. რამე-
თუ სასნეულო და ამისკერძონი გოდოლნი და სენაკნი განუახლებია მეფესა ალექსანდრე ქართუ ჱლსა, რუისის საყდრის კარზედ რომ მეფე ალექსანდრე ჰსწერია ( 19). გოდოლნი და გალავანი დადიან-გურიელთა; საზოგადო- ცხოვრების ტრაპეზი თავისის ხომლით და გაწყობილო- ბით აღუშენებია მუხრანის-ბატონს აშოთანს ( 20); ქულ- ______ ( 19) დღესცა ჰსჩანს ამა რუისის ეკკლესიის შესავალის კარ- ზედ ხუცურად ესრეთ: ზე ადიდენ ღმერთმან მეფობა დიდისა ალექსანდრე- სი, რომლისა მიერ კუ ალად აღეშენა საყდარი ესე. ადიდენ ღმერთმან და სული მისი კურთხეულ-იყავნ. მეფე ესე ალექსანდრე I, იყო აღმაშენებელი მცხეთისა და სხუ ათა ეკკლესიათა, შემუსრჳლთა თემურლანგისაგან. გარდა- იცუ ალა იგი წელსა 1443. ( 20) პალატი ესე სიძუ ჱლისაგან დააქციეს ჩემსა მისუ ლის დროსა ათონის მთაში (1849). აშოთისაგან იყო არა აღშენე- ბული, არამედ დახატული ძირიდგან თავადმდე, ქუ ჱშე მისსა დიდრონნი სარდაფნი საკუჭნაოდ, ნაცუ ლად მისსა პროიღუმენ- მან პროკოპი მოხუცებუმ]ლმან თჳსითა ხარჯითა იწყო აღშენე- ბა ერთი ორად დიდისა ტრაპეზისა. ვჰგონებ აწ შესრულებულ იყოს. კარისა შესავალისა მარცხნივ, ეხატა სრულ-ტანად თჳთ აშოთან მუხრანბატონი. სრულსა ამბავსა მოვიხსენებ ცალკედ აღწერასა ჩემსა მონასტრისა ჩუ ჱნისა, რომელსაცა მალე დავ- ბეჭდავ რუსულად.
პ. ი.
ბაქნი, მკერუ ლისა, ჭონისა, მაზმნისა, კალატოზისა და ხუროსი, და სხუ ათა ქართუ ჱლთაგან აღშენებულნი, სადა აწ მონაზონნი ჰსხედან და მუშაკობენ. იქ ხატია კათო- ლიკოზი ნიკოლოოზ, მგონიეს ბატონის შჳლი იყოს, და არს მუნ სენაკი გაბრიილ ღირსისა შეყენებულისა ქართუ ჱლისა, და კუ ალადცა ჰსცხოვრებდენ სულიერნი და- ყუდებულნი მუნ ღუ აწლსა და მონაზონებასა შინა. ხო- ლო მონასტერსა მას შინა ჰსცხოვრებდენ კაცნი მონა- ზონნი ფილოსოფოსნი: მელეტი, იაკობ და ფილოთეოს. ვინაცა მელეტი მაღალ-მხედსა მას განეგდო შორს რი- ტორთა ელლენთა ღრმა-ცილობაჲ; ესოდენ სულიერისა ღუ თისა სათნოებასა აღსრულ-იყო და ივლტოდა კაცთა ხილჳსაგან, ვითა ქურციკნი მენადირეთაგან; სამარადი- სოდ ვზრახჳდით და გამოვიკუ ლევდით სამეცნოთა და სასჯულიეროთა მმეცნართა ამათ, რამეთუ ღრამმატიკა და ლოღიკა და ფისიკა საფილოსოფოსო თურქთა ენათა ზედა იპოებოდა და ზოგს რომელსამე ბერძულად და უფრო ვრცელად თათრულებ ვეზრახებოდი, რამეთუ წიგნის სა- ცავსა მონასტრისასა არს ძუ ჱლი წიგნი ქართუ მრა- ვალი: განმარტება დაბადებისა, კუ ალად წიგნი საშუ ჱბე- ლი სამოთხე, ღრმად თქმული და სოფრონის მიერ იერუ- სალიმელისა, და კუ ალად სხუ ანნი მოძღუ რისა ამბა იოანესი ბრძნისა თქმული, რომელიცა თორნიკ-ყოფილსა იოანე მონაზონსა ქართუ ჱლსა და ძმასა მისსა ვარაზ-ვაჩეს აღუ- წერინებია. სხუ ა წიგნი ომილია ( 21) და სხუ ანი მრა- ვალნი წიგნნი იპოებიან მუნ ( 22), და ვიყავ შუ ჱბულ- ______ ( 21) ომილია ნიშნავს ქადაგებას (Homilia). ( 22) სხუ ათა წიგნთა შორის, ვჰპოვე მუნ ცხოვრება ევთჳმი ცხოვრებულ, და საწად-ყოფასა მუნ და იყუ ნეს ძუ ჱლთა განწესებასა მონაზონთასა შემტკბო. ტრაპეზობა სულიე- რი და წინამძღუ რისა ჯდომა საზენაოსა ხარისხსა და მონაზონთა კუნკულ-მაზარიანთა მსახურება და გოდრითა ნამუსრევისა შეკრება, და წამის ყოფასა წინამძღუ რისასა ეჟუ ანთა დიდთა ჟღერება და ხარისხსა კითხუ ა წიგნთა, და ამაღლება ყოვლად-წმინდისა ნაწილისა, და მგალობელ- თაგან გალობა ღირსა-არსისა და კურთხევა მონაზონთა და განწესება მათი საწადი იყუ ნეს უფროს ოქროსა და ანთრაკთა, და აღრიცხჳდენ შჳდასს მონაზონსა გარეთ მო- ღვაწესა, თუ მუნ მყოფსა და კჳრიაკითა კჳრიაკედმდე მრავალნი უცხოებასა და მწირებასა შინა მყოფნი შე- მოკრბებიან და საზრდელსა და საფასესა განუყოფენ მათ. ______ ათონელისა ტყავზედ ნაწერი და სხუ ათა წიგნისა ამის თავზედ ხუცურად ესრეთ დაუწერია ტიმოთეს: ღმერთო მაღალო და ხატო დიდებულო პორტაიტი- საო. შეიწყალე ცოდჳლი ქუთათელ-ყოფილი და არ- ქიეპისკოპოსი ქათლისა ტიმოთე, რომელიცა მო- ვიწიე მთასა ამას მონასტერსა ქართუ ჱლთასა. ქო- რონიკონი იყო უმგ. 1755. აქავე ესერა ესეცა: ღმერთო და პორტაიტისა ღუ თის-მშობელო, შეი- წყალე უღირსი მონა უფლისა თფილელ-ეპისკოპო- ზი ელისე, რომელი მოვაწიე მთასა ამას წმინდასა, ქორონიკონი იყო ტკჱ. ამინ. წელიწადი ესე იქმნებოდა ქრისტესით 1640. ამ დროს მე- ფობდა ქართლსა მედე როსტომ, ამანვე ელისე აღაშენა ეკუ- დერი თფილისის სიონის ეკკლესიისა, მიდგმული სამჴრეთით. გუ არით იყო იგი საგინა-შჳლი.
პ. ი. მონასტრისა ამის საგანძურსა ჰსძეს მრავალნი ქარ-
თუ ჱლთაგან შემოწირულნი ეკკლესიის სამკაულნი და შესა- მოსელნი, და კუ ალად სძეს თორნიკის საჭურუ ჱლნი: ზუჩი, ჯაჭჳ, აბჯარი და ხმალი ( 23), რაჟამს იგი მო- ნაზონებასა შინა შეემოსნა და შებმა უყო სპარსთა და განიოტნა იგინი; რამეთუ შემდგომად იოანესსა და ძმი- სა მისისა ევთიმისა და გიორგისა მთა-წმინდელთა, ცხო- ვრებულან მუნ ღირსნი მამანი: გიორგი ოლთისელი, წი- ნამძღუ არი იოანე ნინო-წმინდელი, იოანე რუხუ აჲს ძე, საბა თუხარელი, კლიმი მეუდაბნოე, ვასილი ულუმბიელი და ღირსი მღუ დელი იაკობ მხატუ არი ქართუ ჱლნი.
ამა მონასტერსა შინა არს სამარადისოდ მოხსენება
მწუხრად და ცისკრად, და თჳთ დღესასწაულსა მიძინე- ბისასა ერთობით შემომწირუ ჱლთათჳს; მოხსენება მეფეთა- თჳს ბაგრატოვანთა, დედოფალთა, ერისთავთა და თავად- თა დადიან-გურიელთა და მცირედთა კაცთა-თჳსცა; ვისცა რამ შემოუწირავს, და არ დაჰსცხრების მოხსენება მათი მარადღე ( 24). მათთჳს ნეტარება, ვინცა აქა დაწერილ ______ ( 23) ჯაჭჳსა დიახ მცირეღა დაჰშთენილა და მონახევი მისი არს ერთი მტკაველისა ოდენი სიგრძით და სიგანით. სხუ ანი იარაღისაგანი არღა ჰსჩანან გარდა მშჳლდისა.
პ. ი.
( 24) დიდსა ეკკლესიასა შინა ათონისსა ვჰპოვე ბერძულად აღწერილნი ძუ ჱლნი სინოდიკნი ანუ დიპტიხნი, რომელნიცა ექუ სს წიგნად არიან შეკრულნი. მათ შინა მოხსენებიან ძუ ჱლ- ნი ქართუ ჱლნი სახელნი ამათა და დედათა, რომელთაცა მო- ხსენება უთხოვიათ ლოცუ ათა შინა. ამა წიგნთა ნაწილ-ნაწი- ლად წარიკითხუ ჱნ დღე-ყოველ ჩამოლოცჳსა ჟამსა, შემდგო- მად მცირისა სერობისა მწუხრად. ამისთჳს ვრცლად ვიტყჳ ჩემსა აღწერაში.
პ. ი.
არიან, და ამათთჳის შური შემშურდა მათთჳს და მეფეთა ჩუ ჱნთათჳს. თეიმურაზისა და ირაკლისათჳს საუკუნო მო- ხსენება დავაწერინე. და ამისა შემდგომად მისუ ლისა ჟამსა ჩუ ჱნსა, მუნ მოიწია დღესასწაული შობისა და განგჳმზადეს ხარისხი და ბისონი უცხოდ რამ გულქან- დებული და გჳრგჳნი მანიაკისა და გუ აწუ ჱვდენ მსხუ ჱრპ- ლისა შეწირუ ად. ხოლო მე ვითარცა ცოდჳლსა კაცსა, თავი მეუღირსებოდა, და უარსა ვჰყოფდი; არამედ გულს- მოდგინებასა მათსა ნება ვეც და იყო ღამის-თევა მიმ- წუხრი, ვიდრე მზისა აღმოსუ ლამდე; და კუ ალად მო- წევნასა დღესსასწაულისასა, რომელ-არს ნათელთა გან- ცხადებისა წინა-დღით მოამზადნეს თალარნი, და შუა მისსა ფავარა წყლისა მჩქეფარე, და ფავარისა მის თავსა ზედა შთამოაცუ ს მფრინუ ჱლი ვერცხლისა ოქრო- ცურუ ჱბული, და მფრინუ ჱლი იგი ნისკარტით და ფრთე- ებით აღმოუტევებდა ნაკადსა წყალთასა; და მოვიდა წი- ნამძღუ არი დიდებულითა მით კრებითა, და აკურთხეს მუნ დიდი აიაზმა და იყო ღამის-თევა მწუხრით ცისკრადმდე და განთიად ჰკრეს დიდთა ზართა და შეიმოსნეს წინა- მძღუ არნი და მამანი და გამოასუ ჱნეს ხატი პორტაიტი- სა ლამპრებითა მრავლითა, დროშებითა და ფარნებითა თჳთო სახითა და განვედით ზღუ ად ღელესა მუნ წყლი- სასა, და მოიტანეს დიდი საიაზმე ბადია დიდი ძჳრ- ფასი, შემოწირული ქართუ ჱლთა და კახთა მეფისა ლეო- ნისა მიერ, და ზედან ქოლგა მძიმედ ნაკერი აშოთან მუხრანის-ბატონისა მიერ შემოწირული ( 25) და დაჰკიდეს ფარდა მძიმე სჳმონ ქართუ ჱლთ ბატონის მიერ შემო- ______ ( 25) დღესცა არის მუნ. წირული; ორი სახარება დიდი მურასა დაასუ ჱნეს; ერთი დიდი სახარება მძიმეს თუ ალით შემკული პეტერბურღთა იმპერატორის მიერ შემოწირული ( 26), და მეორე მი- ნანქრისა სახარება მეფის ბაქარისა ვახტანგის მიერ ძის ქართუ ჱლთ ბატონისა შემოწირული, და იწყეს კურთხევად წყალთა და წინამძღუ არი დიდებულისა მონასტრისა ჯუ არ- სა შთაასუ ჱნებდა წყალსა შინა, და მდგომარე იყუ ნეს გუნდ-გუნდებად და მწყობრად განწყობილნი მონაზონნი, და განშორებულნი და დაყუდებულნი მთით და ნაპრა- ლით კლდით გამოსულნი ხილუ ად ნათელთა, ესოდენ იყო ვით მინდორი ვერ იტევდა და მგზავს იყო ხილუ ა მათი ზეცისა განწყობილთა სპარაზენთა რჩეულთა მხედრობა- თასა და აღსრულებისა შემდგომ ზღუდეებით მონასტრი- სათ და ბურჯებით იყო დიდი ზარბაზანთ ცემა ( 27), ხმა ჭექისა და სიხარულისა მონაზონთაგან ესე-ოდენ, ვიდრეღა იძრუ ოდა ადგილი და წირვისა შემდგომ ტრა- პეზობა და სერი დიდებული დღესასწაულსა მას ღუ თი- სასა. ______ ( 26) დიდისა პეტრე პირუ ჱლისაგან არის წარგზავნილი, სი- მაღლე ამა სახარებისა მშუ ჱნიერად მოჭედილისა არის 1 ადლი, და სიმძიმისა-გამო დღესასწაულისა დღეთა გამოასუ ჱნებენ სა- კურთხეველით თაყუ ანის-ცემის გალობისა ჟამსა ორნი დია- კონნი.
პ. ი.
( 27) ზარბაზნები არღა აქუ სთ აწ. თურქთა შემდგომად უკა- ნასკნელისა ბრძოლისა ბერძენთა თანა წარიხუ ნეს იგინი სრულიად.
პ. ი.
მისუ ლა მონასტრად ათანასი ათონელისა 2
ხოლო ამისა შემდგომად წარვედით მონასტრით ქარ-
თუ ჱლთასა, მოხილუ ად და თაყუ ანის-ცემად წმინდისა მო- ნასტრისა ლავრისა ათანასი ათონელისა, მთა-წმინდელ- თა უპირუ ჱლესისა მონასტრისა, და იყო სავალად სი- შორე გზისა საათისა ექუ სისა სავალი. წარმართებულნი მივიწიენით გზასა ზედა, სადა იყო აიაზმა ათა- ნასე ათონელისა ( 28) და ეკკლესია მცირე; რამეთუ გუ ჱ- ტყოდენ იგინი ამისთჳს ვითარმედ წმინდა ათანასი, რა მოიწია ტრაპეზუნტით მთა-წმინდად, იწყო შენებად მო- ნასტრისა ლავრისა, და შემოაკლდა საფასე და საზრდო მონასტრისათჳს; ამისთჳს განიზრახა განსუ ლა მონას- ტრით სოფლად, რათა აღშენებისათჳს ღუ თის-მოყუ არე- თაგან საფასე მოირეწოს. ხოლო წარმოსრული, მოიწია რა კლდესა ამას, სადა აწ აიაზმა ამოდის, ეჩუ ჱნა ნათ- ლითა შემოსილი დედაკაცი ვინმე, და ეტყოდა ვითარმედ: უკუნ იქეც მუნვე, რამეთუ სავსებით გუ ჱპოვოს საზრუ- ნავი შენი. არამედ ათანასე დაკრთა და ჩუ ჱნება რამე არა კეთილი ჰგონა და ეტყოდა: ვინმე ხარ შენ? ხოლო ჩუ ჱნებული იგი დედად ევმანუილისად დაამტკიცებდა თავსა თჳსსა; ამისთჳსცა ათანასი მიუგებდა: უკეთუმცა ჭეშმარიტ-არიან სიტყუ ანი შენნი, მიჩუ ჱნე მე აწ სა- სწაული რაჲმე და ანუ ხმელსა ამას კლდესა აღმოაცენე წყალი. მაშინ კუ ჱრთხი გამოუღო ათანასის, ჰსცა კლდე- სა მას და აღმოეცენა წყალი და არს მომდინარედ დღესა- ______ ( 28) ათანასი ათონელი, რომელსა დღესასწაულობს ეკკლესია ივლისის 5, იყო მოძღუ არი წმინდისა ეთიმი ქართუ ჱლისა მთარგმნელისა, ქართუ ჱლთ მონასტრის აღმაშენებელისა.
პ. ი.
მომდე, სარწმუნებით მიმავალთათჳს მკურნალი და თა- ყუ ანი-ჰსცა ათანასი გამოჩინებულსა მას და უკუნ-იქცა რა, სავსედ ეპოვნეს საგანძურნი და საიფქლენი და აღა- შენა წმინდა მონასტერი ლავრა ( 29). და ვითარ მივიწიე- ნით მონასტრად ლავრად, ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, ჰკრეს ზარსა და მოგუ ჱგებნენ მამანი ლამპრებითა და კმევითა და მოგუ ართუ ჱს კუ ჱრთხი და მდინარე და შე- გჳძღუ ნენ ტაძრად და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ლუსკუმასა ათანასი ათონელისასა და სიმრავლესა მამათა და ძმათასა, და განვიცადეთ ეკკლესიისა მშუ ჱნიერებაჲ, უცხოდ და დიდებული; კედელ-ყურენი იყუ ნეს მრთლიად ქაშანურისანი; გუმბათი სოფიას კენჭით ჩაწყობილი; ია- ტაკი ქჳთა სამარაგდოჲთა და მარმარილოთა წითლითა პარიზულითა ფერად-ფერადათ ჩანახჩებულნი; ხომლნი და ქორ-კანდელნი მრავალნი ვერცხლისა, თუჯისა და ჭიქისანი და კანდელთა სიმრავლე და სასანთლეთა სი- უცხოვე. რამეთუ აღყუ ავებულისა მინისა სანათურით მზე- შემოსრულის ნათელი ესრეთ ნათობდა, ვითარმედ ედე- მებრივთა შუქ-მკრთომარეობათა ბაძჳდა. გარეთ მონას- ტრის ადგილთა მშუ ჱნიერედა და წყარო-წყალთა და ხე- ხილთა სამოთხიანობა, რაღა მოგითხრა.
ლუსკუმასა ათანასისას ჰქონდა პირსა მოქცეული ნა-
ქცევი და ვჰკითხჳდი რა მისთჳს, გჳთხრობდენ ვითარმედ ______ ( 29) ამა წმინდისა ათანასისთანა მოვიდა ქართლით კურატ- პალატთა ძე იოანე და მონაზონ იქმნა იგიც ლავრასა; ხოლო ძე მისი ევთიმი მძევლად მოიყუ ანეს ბერძენთა მეფისა. ჯსთხო- ვა იგი იოანე და მიჰსცა მეფემან და მონაზონ იქმნა იგიცა ლავრასა, ამათ მოიღეს შენდობაჲ და აღაშენეს მონასტერი ქართუ ჱლთა და ძესა თჳსსა უწოდა იოანემან ევთიმი.
დ. რ.
კაცთა ვიეთმე უკეთურთა შეგუ ასმინეს სულთანს, ვითარ- მედ ძუ ჱლთა მეფეთა საგანძური მუნ არს და წარმოა- ვლინეს თურქნი და ჰსძებნეს და ვითარმედ ვერა რა ჰპოვნეს, ჰგონეს ვითარმედ საფლავსა ათანასისსა იქმნების დამარ- ხულად სიმდიდრე, და ვითარ შლად და ქცევად ხელ- ჰყუ ჱს, და დაჰშთა ნაქცევი ესე. და შეგჳძღუ ნენ სრასა მონასტრისასა, დიდებულად დაგებულსა და შემოკრბენ მამანი კაცნი და განვიცადენ წინამძღუ არი და სკეოფილაკი და მამანი კაცნი დიდად პატიოსანნი და სრულნი სული- ერითა ქცევითა და განვკჳრდით მონასტერსა მისსა. სი- დიდე-არს ვითა ქალაქი დაფუძნებული ძირსა მთისა ათონისასა ადგილსა მაღალსა, და მუნ განვათიეთ აღება, კრება ( 30) და კჳრიაკე მარხჳსა თევდორობადმდე, და იყო სენაკი ღირსისა იოანე შეყენებულისა კუკუსელისა.
ამისთვის გუ ჱტყოდენ ვითარმედ მეფესა ბერძენთასა
ჰყუ ანდა სიუცხოვისათჳს ხმისა მისისა, მაშინ ზეგარ- დამოსა მადლისა მიერ განბრძნდა და საცთურისაგან სოფ- ლისათა იჯმნა და იდუმალ განივლტოდა და შეიმოსა სა- მოსელი საგლახაკო და მივიდა ლავრად და ევედრებოდა მათ, რათა ჰყონ მონაზონ, და ჰგონებდენ მონაზონნი იგი ვითარმედ-არს მდაბიო ვინმე და განაჩინეს იგი მწყსად და ძოვნად იგი თხათა მონასტრისათა. ხოლო იგი დამორჩილებული მწყსიდა და აძოებდა. განიპყრნის ხელ- ნი განთიად მწუხრადმდე და ილოცჳდის გალობითა ხმი- თა კილოისათა. ხოლო თხანი მსმენნი ხმისა მის, იგი- ნიცა უზმად მდგომარე იყუ ნეს ვიდრე მწუხრადმდე, ამისთჳს დამჭლნეს და განხმეს თხანი იგი. ვინაჲცა ______ ( 30) ესე იგი ჴორცთ-აკრება.
პ. ი.
მხილუ ჱლნი მონაზონნი განკჳრუ ჱბულ-იყუ ნეს, თუ ვითარ რამე არს, და იდუმალ უკანა შეუდგეს მასა ხილუ ად და ვითარ იხილეს ლოცუ აჲ და გალობა მისი და თხათა მათ მდგომარეობაჲ, ეგრეთ უზმოდ მჰსწრაფლ აუწყეს წინამძღუ არსა და მიიყუ ანეს იოანე, და ჰკითხეს თუ ვინ არს. ამისთჳს ვერღარა დამმალუ ჱლი იოანე გამოუცხა- დებდა წინამძღუ არსა საქმესა თჳსსა ყოველსავე და ევე- დრებოდა, რათა მეფისაგან შენდობაჲ ითხოვონ მისთჳს, რათა მუნ მონასტერსა მკჳდრ იქმნას. ამისთჳს აღვიდა წინამძღუ არი იგი კოსტანტინეპოლედ და ევედრებოდა მეფესა, რათა, რაჲცა ითხოვოს მეფისაგან მიეცეს. მაშინ აღუთქუ ა მეფემან ეგრეთ-ყოფა, და გამოუცხადა იოანე კუკუსელისათჳს. სმენასა ამას ზედა ფრიად შეწუხნა მე- ფე, რამეთუ უყუ არდა უცხოსა ხმისა მისისათჳს, არამედ ნება ჰსცა წინამძღვარსა.
ამისა შემდგომად მოიგო რა იოანემ უზრუნუ ჱლი
ცხოვრებაჲ, შეიმოსა სქემაჲ და გარეგან მონასტრისა აღა- შენა ეკუდერი მთავარ-ანგელოზისა და აღიგო სენაკი მცირე და მისცა თავი თჳსი ძლიერსა მოღვაწებასა და იტყოდენ ამასცა, ვითარმედ ღამის-თევითა რა განათე- ნებდა იოანე და ცრემლითა ლოცუ ასა შესწირვიდა, მი- რულებულსა ხელთა შინა ედუ ა დრაჰკანი ერთი. აღდგა რა იხილა და განკჳრუ ჱბულმან აღიღო და მუნვე ტაძარსა მას შეჰსწირა; ხოლო აწ დრაჰკანი იგი შუა განუკუ ჱთიათ ნახევარი რუსეთად წაუღიათ, და ნახევარი მუნვე ჰსძეს, და უამბორეთ ლუსკუმასა სამარხოსა ( 34) მისისა და ______ ( 31) წინაშე საფლავისა მისისა ჰსძეს დღესცა რკინისა კუ ჱრ- თხი, რომელსაცა ხმარობდა იგი გზად მავალი. აქავე ჰკიდავს წარმოვედით კუ ალად მონასტერად და ვიხილეთ თავი დიდისა ვასილისა, თავი მიხაილ სჳნადელისა და სხუ ანი მრავალნი ნაწილი. რამეთუ მონასტერსა ამას შინა არს სამწირუ ჱლო ოცი, და სავსე არს ყოვლითა სიმდიდრი- თა სულიერითა და ხორციელითა.
კჳრიაკეთა შევიდოდით ტრაპეზად და მჯდომარე იყუ ნეს
სამარად მონაზონნი ხუთასნი მწყობრნი ღუ თისა ცხოვე- ლისანი, და სავსე იყჳს საერო იგი ტრაპეზი სანოვაგი- თა მრავალ-ფერითა, და ტაფა-მწუ არნი, და მაზანნი თჳთო-ფერნი ნუგეშად ძმათა და წდევა ღჳნისა წესისა- ებრ, და იყჳს მიმდემი წიგნისა კითხუ ა ტრაპეზსა მას, და აჟღერუნებდენ დიდსა ეჟუ ანსა წამის-ყოფისათჳს წი- ნამძღუ რისა; ღამე მდგომარე იყუ ნეს ცხრასა ჟამსა ლო- ცუ ად და დიდების-მეტყუ ჱლებად და განკჳრუ ჱბულ ვიყავ მათსა მას ცხოვრებასა, და ვმადლობდი მრავალსა მო- წყალებასა ღუ თისასა, რომელმან მუნ მივრდომად ღირს- მყო და ხილუ ად მათდა. იხილე საკჳრუ ჱლება ღუ თისა, თუ ჟამსა უსჯულოთასა, ვითარ დაცულ-არს მონასტერი ესე და უვნებელ!
აწ ვიტყოდეთ მთა-წმინდისათჳს. ევროპიას რასმე
ადგილსა ზღუ ათა შინა მჰსგავსად კუნძულისა არს მთა- წმინდა, არამედ ხმელითაცა აქუ ს სავალი. ახლოს არს ქალაქი დიდისა ალექსანდრესი და ზედ მოაბია სტითია ადგილი არისტოტელისა. ამა მთასა წმინდასა პირუ ჱლ ______ ჯუ არი დიდი რკინისა ყელ-საკიდავი. კედელზედ წინაშე ლუს- კუმისა ანი საფლავისა ხატია წმინდა ათანასი და გუ ჱრდით ახლავს მორჩილი თჳსი ევთიმი ქართუ ჱლი, რომლისა ხატ- ზედა ჰსწერია ბერულად: ევთიმი ივერი.
პ. ი.
ქრისტეს მოსუ ლისა ეწოდა აპოლონია, რომელსა ზედა აღმართებულ იყო აპოლონ კერპი, ვინაცა მოვლიდა რა ყოველსა სოფელსა, მოციქულმან პავლე აქაცა განვლო, ვითარცა იტყჳს საქმე მოციქულთა, თავი 17. ტროადით მოვიდა სამათრახს და გამოვლო აპოლონია, და მოვიდა თესაოონიკედ ( 32), და მიერ ბერიად და ბერიით ათი- ნად. რამეთუ მისუ ლითა თჳსითა აკურთხა მოციქულმან წინათვე, რათა იქმნას ადგილი სამღუ დელო აღსავსე სა- კჳრუ ჱლებითა და საყოფელად წმინდათა, სასწაულებითა და ნიშებითა ადგილისათჳს წმინდისა და მთისათჳს რჩეუ- ლისა. რაოდენნი მონასტერნი, დასაყუდებელნი კელიანი შენ არიან და რაოდენნი ღირსნი კაცნი, დაწყებით ვიდრე მოაქამომდე ჰსცხოვრებენ ღუ თისაგან დაფარულსა ამას ად- გილსა. დღესცა ცხადი სახილუ ჱლი საფარუ ჱლი ყოვლად- წმინდისა იხილუ ჱბის მუნ, რამეთუ თურქნი შიშისათჳს ფრანგთა და ქრისტიანეთასა, მცირესაცა ძუ ჱლსა ნაქცევსა სიმაგრეთასა არა უტევებენ; და მთად-წმინდად დიდნი მონასტერნი ოცნი თოფითა და ზღუდეებითა ციხისა უმაგრესისა გალავნითა არიან, და არცაღა თუ მიხედუ ჱნ, საფარუ ჱლსა ზეგარდამოსა დაუფარავს იგი. მთა და ტყე ნიგუ ზითა, წაბლითა და თხილთა და ვენახითა, აღუ სილ- ნი; კაცნი ვითა ირემნი ბუდობენ მუნ და საშუალ ათო- ნი, მთა მაღალი, მგზავსი კავკასიისა, ყინჳთა აღსავსე, მადინებელი მდინარეთა. ამა მთისა კალთანი სავსე არიან მონასტრითა მრავლითა და ეკკლესიითა ურიცხჳთა. რიც- ხუ სა იტყჳან ათას ხუთასსა ოდენ. ზოგნი დიდნი მო- ______ ( 32) თესალონიკით ათონისა მთადმდე არის 4 დღისა სავალი ჯორით. ამა გზით მეცა შევედ ათონად.
პ. ი.
ნასტერნი ზოგად ცხოვრებულთა სამყოფი; სხუ ანი მცი- რედნი მონასტერნი კმა საყოფელითა ბაღითა, ვენახითა, მწირის მონაზონითა, წიგნითა და შესამოსლითა სავსე. უკეთუ ვისმე ზოგად ცხოვრებულთა-თანა დგომად ვერ შემძლეა, მონასტრისაგან მცირედ მონასტერს მოიყი- დის და მას შინა იცხოვრებს. სხუ ა სენაკები არს დაყუ- დებულთა წმინდათა კაცთა, სხუ ა განშორებულთა მძო- ვართა და ესრეთ აღსავსე არს ადგილი იგი ღუ თისა კაცთა ღირსთაგან.
ამისა შემდგომად ლოცუ ა ავიღეთ მამათაგან და ჯორ-
ნი წჳვ-მაგარნი დაყუდებულთა ადგილთა სავალად გჳბო- ძეს და წარმოგუ ატანეს თან წინამძღუ არი კჳპრიანე, და წარმოვედით ლავრით, და მივიწიენით იმიერ ათონად, ადგილს და საყოფელსა კაცთა წმინდათა დაყუდებულთა- სა და მივედით ეკკლესიასა და სენაკსა წმინდისა მამი- სა ჩუ ჱნისა პეტრე ათონელისა და ნაწილი და ლუსკუ- მა მისი მუნვე არს აწ ( 33), რომლისა ხსენებასა ვყოფთ ივნისსა 12 და მიერ მივიწიენით დაყუდებულთა ეკუ- ტერსა წმინდისა მოწამისა არტემისასა, პართენიოს სუ- ლიერისა დაყუდებულისა და მართლ-მადიდებელთა კჳრია- კე მუნ აღვასრულეთ და მიერ წარვედით დიდთა მათ და- საყუდებელთა ადგილთა ( 34) სამთა შესაკრებელთა მათთა, სამთავე ეგუტერთა წმინდისა ანნა დედისა ღუ თის-მშობ- ლისათა, კლდეთა რათამე ფრიად მაღალთა და საშინელ- თა; ზე წარმოსდგომია მთა მაღალი ათონი და ქუ ჱ ზღუ ა ______ ( 33) ლათინთა წარიპარეს ყოვლადი გუ ამი დიდისა ამის მე- უდაბნოჲსა შიშუ ჱლად მოღუ აწისა.
პ. ი.
( 34) ამა ადგილთა ეწოდების სკიტი
პ. ი.
და მთა შუა, კლდე ქარაფნი და პარეხნი მაღალნი, ვითა საშავარდენონი, სახილუ ჱლად საზარელნი და კლდე კი- ბიან აღმოჭრილნი ძვივ ჩავაწიეთ მას ზედა და მი- ვიწიენით შესაკრებელსა ტაძრისა წმინდისა ანნასსა და- ყუდებულთასა ( 35), და მიმორა ვიხილვიდით სენაკებსა დაყუდებულთასა, იყუ ნეს კლდეთა ზედა მიკრულ; ვითა მერცხალნი და შავარდენნი ბუდეთა აღიგებენ, ეგრეთ ნაპრალსა კლდეთასა სენაკნი მათნი და განცჳფრებულ- ვიყავ ცხოვრებასა მათსა, და კუ ალად უშინაგანესსა ად- გილსა არს მღჳძარეთა დაყუდებულთა ადგილი, რომელსა უწოდიან კაფსოკალიფა. სავსე კაცთაგან ანგელოზებრ ცხოვრებულთა და იყო მუნ დაყუდებული ქართუ ჱლი ჯა- ვახი ღირსი ანთიმოს, შორად მყოფი სენაკებს, ფრიად მოღუ აწე და მშრომელი, არამედ შიშუ ჱლი და უპოვარი, და არა ჰქონდა კარი სენაკსა მისსა, არამედ დაეხშო ქჳთა და მიგჳძღუ ნენ და დაგუ ასადგურეს ეკკლესიისა მის სავანედ და მოელოდენ ბერსა ვისმე განმგესა და მმარ- თებელსა მათსა, რამეთუ სხუ ად სადმე ადგილად წარ- სრულ იყო. მუნ ცხოვრებულნი წმინდისა ანნასნი და- ყუდებულნი იყუ ნენ ორასნი ოდენ, და მე ეგრეთ ვჰგო- ნებდი, ვითარმედ ამათი განმგე და ზედა-მეურნე ამათსა უმეტეს შუ ჱბული და შესამოსლითა უმჯობესითა შემო- სილ-იქმნების და ვგონებდით რა უფროს ამათსა. შემ- ______ ( 35) ამა ადგილსა დავჰყავ მეცა ერთი ღამე, იმა სენაკთა ზღუ ათა ზედა დაკიდებულთა, რომელნიცა ჭშმარიტად ემ- სგავსებიან მერცხლისა ბუდეთა. სენაკისა ჩუ ჱნისა და ზღჳსა საშუალ იდგა ხე ლეღჳსა დიდი და მრავლად მსხმოიალე, გარ- ნა ჯერეთ არა სრულიად მწიფისა ნაყოფისა, თთუ ჱ იყო მაი- სისა 22.
პ. ი.
დგომად მწუხრისა მოიწია მონაზონი ვინმე მოხუცებული და ჩუ ჱნთჳს საზრდო სავახშმო ტჳრთით ზურგსა მოე- კიდა და მითხრეს, ვითარმედ ამათი მამა არს ესე და განვკჳრდი სიმდაბლესა მისსა და ვუამბორეთ ხელსა და მოვიკითხეთ. რამეთუ ემოსა სამოსლად ყოველივე, ანა- ფორა, კუნკული და ბარტყულა აქლემის ყელისა, არამედ ჯუბა თეთრის შალისა, რამეთუ დაყუდებულთა მათცა ესრეთ მოსიესთ, და განვათიეთ სულიერთა მათ თანა, ორი დღე და რამცა იყო უამე სენაკთა მათთა მოხილჳ- სა და მათისა განცდისა, რამეთუ არა რა მსოფლიო და საწუთოსა ამბოხებათაგანი რაჲმე იხილუ ჱბოდა მათ თანა და ვადიდებდი შემკრებელსა და აღმაორძინებელსა მათსა უფალსა. მთა ღუ თისა ჭეშმარიტად და საფუძუ ჱლნი ღუ თისა მთათა შინა წმინდათასა. ამას ვასახენ ვითა საწუთოსა სიცრუვეთაგან და სოფლისა სახივთა და ამაოე- ბათაგან ლტოლჳლნი, აქა ნავთ-საყუდელსა ნათელთასა მოივლტიან ზეცისა მიმჰსგავსებულსა სამოთხესა სულთა საშუ ჱბელსა და უცხო-ქმნილნი ხედუ ათაგან მავნებელთა ვითა დედალი რამე კატა ანუ ქათამი და ძაღლიცა არა იპოვება მთასა ამას შინა წმინდასა; არამედ არიან მას ში- ნა მონაზონნი სამღუ დელო-ქმნილნი გუნდებად და ბა- ნაკებად განწყობილნი ზეცისა ძალთა აღხარისხებულნი, რამეთუ ამათ აღიყუ ანებს კერძოობითთაგან კაცთა და სა- ყოველთაოსა მიმართ და სამარად-მყოფთა მიწდომილ იქმნნეს.
ჱე, სამღუ თო ვითარმე არს და სასურუ ჱლ და კეთილად
ითქუ ა მათთჳს. ეგე ვითარი კეთილი არცა მოვიდა კაცთა მიმართ, არც მოვიდეს ოდესცა, რამეთუ სამარად დაუდუ- მებელსა მსხუ ჱრპლსა ბაგეთასა და ღუ აწლთა ტკივილთ- მოყუ არებისათა შეჰსწირუ ჱნ მრგუ ლიდ დასაწუ ჱლსა წი- ნაშე საბაოთისა, და გალობენ გალობასა ახალსა ძლევი- სასა მომნიჭებელისადმი მათდა უფლისა, რომელმან გა- ნარინნა ესენი საცთურთაგან სოფლისათა და საკიცხე- ლად შეარცხჳნა წუთიერი ქორწინებათა გემოთა ამაოთასა, შთამხდელთა ჯოჯოხეთისათა. ეჰა მხედარნი მეუფისა დიდისანი, რომელნი იტყჳან მარად: მრწამს მე ხილუ ად კეთილი უფლისა ქუ ჱყანასა მას ცხოველთასა, დაუთმოთ უფალსა, მხნე იყავნ და განძლიერდინ გული ჩუ ჱნი.
აწ მიგითხრა ადგილთაცა მშუ ჱნიერებისათჳს, თუ ვითარ
ნუგეშად ჰბოძებიათ მათ ღუ თისაგან. რამეთუ სოფელსა შინა განვიცადენ რა მთა-წმინდა და ადგილთა მშუ ჱნიე- რებაჲ მისი, ედემისათჳს ტკბილ-საშუ ჱბელთა ვასახე. ვი- თა მთა იგი მაღალი ათონი მყინუ არე, ვითა სპეტი რაჲ- მე გამომჭჳრუ ალი, სახედ ყარყუმთა და კუდთა სიშავე ესახებოდა; სენაკთა იქით და აქეთ განკარგულნი შენება მყუდროთა მათ მიმო-დადებითა კლდეთა შინა და უღაღ- თა მთათა მიიჭირვოდეს; ვითა თქვა მეფსალმუნემან: მთა- ნი მაღალნი ირემთა. ჱე ნამდჳლ მონაზონნი ლტოლჳლ- ნი სოფლით აქა სახედ ირემთა და ქურციკთასა იყოფე- ბიან გარე-ქცევითა ვითა ირემნი და გუ ჱლთა მოისარნი ჩუ ჱნთა, ვითა ირემნი პირითა აღსწბობენ და უჩინო იქმენ და ფერხითა დასთრგუნუ ჱნ, და ირემთა კუდთა სი- მუშკითა სუნთა სიმყრალესა ცოდუ ათასა ჩუ ჱნთასა წარიო- ტებენ. ითქუ ა: კლდენი შესავედრებელად ყურდღელთა ვა- სახენ შესრულთა კლდეთა და ნაპრალთა და ხუ რელთა ქუ ჱყანისათა. ზე ხელ-აპყრობილნი ანუ ქუ მთხოველნი მამანი მიმდემსა ლოცუ ასა შეჰსწირუ ჱნ სოფლისა მშჳდო- ბისათჳს და ეკკლესიათა ერთობისა და კეთილად დაცჳსა მართლ-მადიდებელთასა და კუ ალად ჭურ-რჩეულობითნი- ცა ზრახუ ანი ვასახენ მათ მთათა შინა და ქუ აბთა ქუ ჱ- ყანისათა, ხალენებითა და თხის-ტყავებითა ჭირუ ჱულნი და ძჳრ-ხილულნი, რომელთა ღირსვე არა იყო სოფელი ესე.
და კუ ალად მშუ ჱნიერებისათჳს ადგილისა რჩეულისა
და წმიდისა, რაღა მოგითხრა, რამეთუ ველთა და ჭა- ლაკთა ედემებრივთა ზე მთისა მისგან ათონისა მჩქება- რენი წყალნი გეონისა ანუ ევფრატის სახედ მომდინა- რენი, მწუ ანედ ქუფრჳლთა ჩრდილ-ფურცელოვანთა ბურ- ვილთა მთათაგან და ბაღჩა წალკოტთა მათ ზედა ჩამო- ჩქერებანი ახავერდებულს ადგილს მწუ ანჳლოვანსა და კლდეთა და ღადოთა და კბოდეთა მიმოკუ ჱთებული მჩქე- ბარეთა დუღილთაგან წყალთასა და სტუ ჱნისაგან აედონ- თა და მფრინუ ჱლთასა ყურთა ხმა გაეზიარა; ველთა ხე- ხილთა სიხშირე, კჳპაროსთა და ალვის-რტოთა ნაზობა ედემისა შესწორებულ იყო. მთა გორიანი ზეთის-ხილთა და ფიჭჳ-ნაძჳანობა და უდაღაჯთა და დაფნთა და პორ- ტოგალთა ნარინჯ-თურინჯთა სუნნი ამონი ხათავეთურ- სა მუშკსა და კინამოსა უსწრობდეს და ნიავ წუ ლილთა ბერუ ასა მუნ სამოთხისა სახე შემოიღებოდა; კორდნი და ველნი სავსე იყუ ნეს თჳთო ფერითა ასფოდელოები- თა; მტილნი განვრცომილ იყუ ნეს, ვარდთა, იათა და ყა- რამფილთაგან; შროშან ნარგიზელობა, ზამბახთა, ზაფრა- ნათა და სოსანთა სისავსე, ტაბლად და წიაღად აბრაა- მიანებად რა დაისახებოდა. შიგ განკარგჳთ მონასტერნი და კელიანი მამათანი და ნაპირსა ახლოდ ზღუ ათა, ღა- დოთა ამონი ღელუ ანი და მჭევლსა წყალთასა მჩქება- რეობა ფრიად ვიდრემე საწადად განიცდებოდა; ნავით მომავალნი მონაზონნი ბერჳთა სპეტაქთა იალქანთასა ბორიოს მიმოტაცებულნი თუ ალთა მხილუ ჱლთასა განა- ცჳფრებდა და მენავენნი მონაზონნი, მჰსგავსნი მფრი- ნუ ჱლეთა, შემომქონნი სანუკუ ართა და საზრდოთა, რო- მელთა მოაქუ ნდა მჭელეულები ნაშრომი ზღჳთ მომზი- დავნი, ემსგავსებოდა ფუტკართა ცჳლ-გოლეულთა მემუ- შაკეთა; რამეთუ სულიერთა მათ ესე ვითარი ნუგეში მბა- დისა მიერ, კეთილ-ნაბადთა ამათ შინა იპოვებოდა. მისა დიდება საუკუნეთა უკუნისამდე, ამინ.
შესუ ლა მონასტრად ვატოპედისა 3
მივიწიენით სხუ ასა მონასტერსა დიდებულსა ვატო-
პედს თჳთ დღესასწაულსა მას ყოვლად-წმინდისა ხარე- ბისასა და იყო შეკრებულ მონაზონთა სიმრავლე და ქულ- ბაქნი განეწყოთ კარსა მონასტრისასა მომავალისათჳს სავაჭროდ და მოგუ ჱგებნენ სკეოფილაკი და ძმანი და შეგჳძღუ ნენ მონასტრად წესისაებრ და ვიხილეთ მო- ნასტერი და ტაძარი მჯობი ყოველთა მონასტერთა მთა-წმინდელთასა, და არა რათ ნაკლული მათგან, და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზთა და ნაწილთა ( 36). მუნ იყო თავი გრიგორი ღუ თის-მეტყუ ჱლისა და სხუ ათა მრავალ- თა ნაწილნი. მუნ იყო ხატი იგი მაცხოვრისა, რომელ- სა თეოფილე მეფის მეუღლე იდუმალ ინახევდა. მუნ კარის-ბჭესა შინა არს სახე ყოვლად-წმინდისა, კედელ- ზე სახია. იტყჳან მისთჳს: დიაკონი ვინმე გულ-მწყრალი ქმნილა, აღუღია დანაჲ და უცია სახისათჳს ყოვლად- წმინდისა და მჰსწრაფლ მოვადრნია ხელი, და აწცა მუნვე ჰსძეს ხელი იგი განხმელი. აღუშენებია მონასტერი ესე _____ ( 36) მონასტერსა ამას შინა არს დაცული ძჳრ-ფასად საუნ- ჯედ ნაწილი სარტყელისა ყოვლად-წმინდისა ღუ თის-მშობე ლისა. იგი ჰსძევს ოქროს მშუ ჱნიერად ნაკეთს ყუთში ხავერ- დით შიგნიდამ მოდებულში. სიგრძე ამა სარტყლისა არს ორი მტკაველი, სიგანე მისი სამი გოჯი. ნაწილი ამა სარტყე- ლისა ერთ-გუ არის ფერისა იპოება ზუგდიდსა მინგრელიის მთავარის სასახლის ეკკლესიასა. მირთმეული იმპეტარორის ალექსანდრე I, მთავარის გრიგორი დადიანისაგან, – წარმოი- გზავნა ზუგდიდადვე, ვჰგონებ 1840-სა წელსა, ვითარცა საუნჯე და საკუთრება მინგრელიისა ერისა.
პ. ი.
მეფეს ბერძენთასა არკადის. ხოლო დღესასწაულსა ამას მწუხრად ჰკრეს დიდსა ზარსა, და შემოკრბენ მამანი და წინამძღუ არნი და იყო ღამის-თევა, ვიდრე მზისა აღ- მოსუ ლადმდე. მორთუ ა სადღესასწაულოდ ტაძრისა მის რაღა მოგითხრა: მშუ ჱნიერისა საყდრისა ქუ აფენილისა ქჳთა იასპითა და ფერადებითა სამარაგდოთა და უცხოთა ოთხთა მათ სუ ჱტთა მნთებარეთა, რომელიცა აღმაშენე- ბელთა რომით მოუღიათ და სამყაროდ ცისკროვანსა მას ეკკლესიასა აღუნთნეს ხომლნი და ქორ-კანდელნი და კანდელნი და აღამკნეს და უცხოდ ხალასად ნაკერნი ფარ- დანი კედელ-ყურეთა ეკკლესიათა მოაფარნეს და მოა- კრეს საქადაგებელი ხარისხი პატიოსნად და განაწყუ ეს დას-დასად. ოქრო-ცურუ ჱბულნი სასანათლენი მჰსგავსი იყო ვითა ჰსძლისაგან შუ ჱნებულისა ქორწინებად სიძი- სადმი. ეგრეთ შუ ჱნოდა ეკკლესია: ათხუთმეტნი წინა- მძღუ არნი და ოთხნი დიაკონნი შემოსილ იყუ ნეს თევა- სა მას უცხოჲთა რაჲთმე შესამოსლითა; და დიაკონთა მხართა გინგილა ზედა, მუყაიაშნი იაყაშად დაცუდჳლნი დიდნი საფარებელნი მხართა ზედა მოედუ ათ. მარჯუ ნივ სასაკმევლე, და მარცხენესა ველსა საგუნდრუკენი ოქრო- ცურუ ჱბულნი გუმბათიანი და ეგრეთ აკმევდენ. პურის კურთხევისათჳს სინი დიდი ოქრო-ცურუ ჱბული და შუა სინისა ვერცხლის ბორჯლიანი ხე ამოსული ხუთ-ფურ- ცლოვანი; ერთი პურისა სადები, ერთი ღჳნისა, ერთი ზეთისა და ერთი ხუ არბლისა, და რაჟამს კმევისა ჟამი აღარა იყჳს სხუ ასა ჟამსა მაზარიანთა მონაზონთა ხელითა სატჳრ- თავი ფრთიანი საკმევი ეტჳრთათ, და მით მურსა და შტახს- სა აკმევდენ და იყო მუნ საათი მკუ რელი ორღანოსა და კრევდა ამოდ და მგალობელნი გალობდენ ხმითა კეთილითა ვრცელად.
გათენდა რა და აღსრულდა ლოცუ ა, ჟამი წირვისა მოი-
წია. დიდი ფილოსოფოსი ევგენიოს, კაცი ქუ ჱყანისაგან ვენეტიკთასა, განჰსწავლული სიბრძნითა და ენითა ელ- ლინებრითა და სახითა რაჲმე და რომაელებითა უცხოჲ- თა და ქცევითა პლატონურითა, რომელსა ძუ ჱლთა მათ ფილოსოფოსთა სიბრძნენი არა რად შეერაცხა; და იტ- ყოდენ მისთჳს ევროპიას შინა ძჳრად სამე პოვნილსა ვისმე შესადარად მისსა, და ახლდენ შკოლისაგანნი ყრმა- ნი მოსწავლენი ას ოცოდენ. ხოლო მე მდინარითა იაზ- მასა ვასხურებდი ერთა. მაშინ ხმა მიყო მე ბრძენმან ევ- დენიოს, ვითარმედ, დესპოტი! აწ ჟამი არს მსხუ ჱრპლისა შეწირუ ად; მჰსწრაფლ აღვედ და დავჰსდეგ განწესებულსა ადგილსა ხარისხისასა და აღვიდა ხარისხად და განმარტა ხელი და იწყო დღესასწაულისათჳს სიტყუ ად, ვითარმედ შემოკრებულნი საკჳრუ ჱლისა დღესასწაულისათჳს მდუ- მრიად მივეგებოდეთ, რამეთუ არა არს ამისთჳს გამოთქუ ად კაცობრივთა სიბრძნეთაგან ანუ თქმად გამოუთქმელთა მათ, არამედ გაბრიილის თანა ვიტყოდეთ, გიხაროდენ მიმადლებულო! უფალი შენ თანა. ესე ოდენ მესწავლნეს ენანი ბერძულნი, ესენი გავიგონენ ხოლო იქადაგა ორი- სა ჟამისადმდე.
შემდგომად წირვისა აღვედით ტრაპეზად. დასხდენ წი-
ნამძღუ რისა-თანა გუნდნი მონაზონთა მრავალი და სა- ერო ტრაპეზობა ბრწყინვალე, და ზურგით მონასტრი- სად ზარბაზანთა და თოფთა ცემა ძლიერად დღესასწაუ- ლისა მისსა. ხუ ალისა შენდობისა მიმღებელნი მათგან აღვედით შკოლად ფილოსოფოსისა ევგენიოსისად, რა- მეთუ მახლობელ იყო შკოლა და სულიერი დაყუდებული და იერუსალიმელი მონაზონი გერასიმე კაცი სავსე მეცნიერებითა, მეგობარი იყო უცხოებისა ჩუ ჱნისა და მოგზაურ და მოენეცა იყო ჩემი. ხოლო ჰსცნა ჩემი ევგენიოსმა მოსუ ლა, მომეგება წინა და დიდად პატივს გუ ცა და შეგვითჳსა და უცხოთ-მოყუ არებისა ჩუ ჱენისა წესითა უმაღლესად დიდებულ-გუ ყო და განგჳმზადა შკო- ლასა შინა თჳსსა სადგური და განუ ათიეთ მის თანა დღე- ნი რავდენნიმე და ზრახჳთა და კითხუ ა-მიგებითა და მოწლითა მით საუბარითა მისითა განვნათლდებოდით. ხოლო შკოლისაგანნი ზარსა ჰსცემდეს შემოკრებისათჳს შკოლისაგანთა და მოკრბიან პალატად. ბრძენი ევგენიოს შუასა ადგილსა მჯდომარე იყო და მაწუ ჱვდნენ და დავ- ჰსჯდი მის თანა. ხოლო ორსავე მხარესა ზედა მსხდო- მარე იყუ ნეს სტოლზედ შკოლისაგანნი, და აღდგიან ერთი მარჯუ ჱნით მხრით და ერთი მარცხენით, და იწ- ყიან სიტყჳს გებად ურთიერთ-არს მეტაფიზიკურისა ღუ თის-მეტყუ ჱლებისათჳს რიგით, და ზედას-ზედა ფი- ლოსოფოსი განუახლებდა მათ და განუმარტებდა და დასასრულსა დასხდიან და სხუ ა წარმოსდგის და უქის მათ სიბრძნე და პერიფრასეულებ ქება შეასხის ძალსა ღუ თის-მეტყუ ჱლებისა მათისასა, და ამისა შემდგომად კუ ალად ორნი იმიერ და ამიერ წარმოსდგიან და იწყიან სიტყჳს-გებად. ურთიერთ-არს ღუ თის-მეტყუ ჱლებისათჳს განგებულებისა, და განუმარტებდა მათ ევგენიოს და დასხდიან რა კუ ალად, ერთი ვინმე წარმოსდგის და პე- რიფრასულებ ქება შეასხის მაღალსა მას ღუ თის-მე- ტყუ ჱლებასა მისსა. და ამათსა შემდგომად სხუ ათა და სხუ ათა სასიბრინოთათჳს წარმოსდგიან მრავალ გზის და მე ამათ ყოველთა მეგობარი ჩემი გერასიმე გამომითარგმანებ- და, და ნეტარ თუმცა ეგე ვითარი ხმა მასმინა ოდესმე, ესრეთ აგემებდა სასმენელთა ჩემთა. აღუშენებია შკოლა დიდად ვრცელი და პატიოსანი ადგილსა რასმე მაღალსა. მრავალი უცხო სასახლე და სრა შენ არს მუნ, და შე- მოკრებულან მოსწავლენი საბერძნეთით, საფრანგე- თით და რუსეთით და ყოველთაგან ქუ ჱყანათა, და ასწა- ვებენ უფროსნი უმცირესთა მათ და მათი ზედა-მხედუ ჱ- ლი ბრძენი ევგენიოს-არს. ხოლო საფასესა და ხარჯსა ქუ ჱყანა მიჰსცემს და როჭიკი განჩენილი პატრიარხთა- გან აქუ სთ და გამოგუ ჱსალმნენ და წარვედით მიერითგან.
მისლუ ა მონასტრად სიღმენოდ ( 37). 4.
შკოლით მივედით მონასტერსა სიღმენოს ამაღლები-
სა ეკკლესიასა და წესისაებრ მონასტერთასა შეგჳძღუ ნენ მამანი ტაძრად და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და უამ- ბორეთ ძმათა და მამათა. ნაწილი იყო წმინდისა იაკობ სპარსისა და წმინდისა პროკოპისი, და შემდგომად მი- გჳძღვნენ სადგურად. ვკითხევდით რა, ვის მიერ აღშენე- ბულ-არს, მოგჳთხრობდეს, ვითარმედ აღაშენა მონასტე- რი ესე პულხერია ასულმან არკადისამან და ადგილი არს კეთილი, მთითა და ველითა შემკული და ზუ ვასა ზედა გარდაკიდებული, ვითა სამჭედურითა თევზთა იმ- ჭირჳდენ და განვათიეთ ჟამნი რაოდენნიმე და დიდი იგი გალობა ანდრია კრიტელისა მუნ ძმათა-თანა ვი- დღესასწაულეთ. მუნ მყოფნი მამანი გუ ჱტყოდეს, ვი- თარმედ გრიგორი თესალონიკელი, აწ რომელსა წმინ- დასა მარხუ აში მეორე კჳრას სახსენებელსა ჰყოფენ მისსა, ამა მონასტრისა წინამძღუ არი ყოფილა, და მიტროპოლიტად თესალონიკისად უკურთხებიათ. წინა აღმდგომი იყო რომის ეკკლესიისა, რაჟამს იგი ცილობა შე- მოსრულ-არს, ვითარმედ ფერის-ცუ ალების ბრწყინუ ალება არა ზეგარდამო იყოო, არამედ მსოფლიო. ამა ცილობათა შინა წინა-აღსდგომია მათ და შეუნდობელი უმყოფებიათ. ამისთჳს იგინი შეურაცხ-ჰყოფენ და ბერძენნი ამათ შეი- წყნარებენ. ______ ( 37) ესჶიღმენი. – ნიშნავს ადგილსა შეიწრებულსა მთა- თაგან. ესრეთცა არს ადგილი მონასტრისა ამის.
პ. ი.
მისუ ლა მონასტრად ქილანდრად. 5
მივედით მონასტერსა დიდებულსა ქილანდრას, ტა-
ძარსა ყოვლად-წმინდისასა ტაძრად მიუყუ ანებისასა და ჩუ ჱულებისაებრ მონასტერთასა ჰკრეს ზართა და შემო- ჰკრბეს მამანი სერბნი და ბულღარნი, რამეთუ მუნ ბერ- ძენნი არა იმყოფებიან და არც ენა უწყიან ბერძული. და შევედით მდინარითა და თაყუ ანის-ვეცით ნაწილთა: ფერხი იყო მარიამ მაგდანინელისა და ნელსაცხებლი- საგან ნაწილი, რომელი ჰსცხო უფალსა, და მიმორა- ვიხილვიდით განვკჳრდით ქჳთ-ხუროებულობასა მისსა, რამეთუ ფერადნი მარმარილონი, ბუნებით ყუ ავილოვნად და ნახჩებად გამოყუ ანილ იყუ ნეს. მუნ ეკკლესია დიდად პატიოსანი, არა რათ ნაკლულევანი სხუ ათაგან, ვითა მათ- ნი აღვჰსწერენით და გჳჩუ ჱნებდენ სახესა ყოვლად- წმინდისასა. რაჟამს იოანე დამასკელსა ხელი მოჰკუ ჱთეს; ხოლო მოკუ ჱთილი იგი ხელი წინა დაუდუ ა სახესა ყოვ- ლად-წმინდისასა იოანემ და ევედრებოდა მხურუ ალედ განკურნებისათჳს, და კუ ალად მოება ხელი იგი მეოხე- ბითა ღუ თის-მშობელისათა. ესე საბა არქიეპისკოპოზ- მან სერბიისამან, აღმაშენებელმან ამა მონასტრისა ქი- ლანდრისამან, საბას ლავრით აქა მოასუ ჱნა. რამეთუ იოანე დამასკელი საბას ლავრის მონაზონი იყო, და თჳთ იგი ლავრა საბასი სერბთა მიერ აღეშენა, და მი- გჳყუ ანეს სადგურად, და კეთილად განგჳსუ ჱნეს მშუ ჱნიერ- სა სრასა მონასტრისასა.
და ვკითხჳდით რა ვის მიერ აღშენებასა მისსა, გუ ჱ-
ტყოდენ, ვითარმედ სჳმეონ სერბთა მეფის ძე საბა, მოვიდა აქა მთად-წმინდად მონასტერთა რომთასა და ჰსთნდა ადგილისა სიწმინდე და მონაზონთა ცხოვრება და თჳთცა მონაზონ-იქმნა მუნ. ხოლო სჳმეონ მამა მისი მოუ- წერდა, რათა წარვიდეს ხილუ ად მისა; არამედ საბამ არა ინება წარსუ ლა მთა-წმინდით, ამისთჳს თჳთ მეფე სჳმეონ მოიწია ხილუ ად ძისა თჳსისა და იგიცა მონაზონ იქმნა, და აღაშენეს მონასტერი ესე ქილანდრისა მათ და უკა- ნასკნელ ხელი დაასხეს საბას სერბიის არხიეპისკოპო- ზად. ხოლო ესე საბა არს, რაჟამს წმინდამან მამამან არსენი სერბიის არხიეპისკოპოზმან იჯმნა მწყემსობისა- გან და მოადგილედ თჳსად ესე საბა აკურთხა, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ ოკდონბერსა 28, და მუნ მონას- ტერსა იყო ვინმე ეპისკოპოზი ჯმნილი სამწყსოსაგან და შეეტკბო მონაზონება მუნ.
კვალად გუ ჱტყოდენ სასწაულსა მონასტრისათჳს. ვი-
თარმედ თურქნი მოვიდენ ოხრებად მონასტრისა და აქა რა მოიწივნენ, ვერღარა ჰპოვეს მონასტერი, რამეთუ სამღრთომან ნისლმან და ალმურმან დაჰფარა და შიში და ზარი დაეცა მათ და ივლტოდეს, და ჟამ-რავდენმე დავადგერით მუნ. რამეთუ გერასიმე მეგობარი ჩუ ჱნი თან გჳახლა, და შემდგომად ლოცჳსა მომღებნი მათნი წარმოვედით კუ ალად შკოლად ევგენიოსისა თანა და მიე- რითგან გუ ჱნება მოხილუ აჲ თჳთოეულთა მონასტერთა, და აღვედით შკოლით შუა მთად-წმინდად ბაზრად მო- ნაზონთა, რომელსა ეწოდების ქარესი ( 38) და არს ______ ( 38) კარეა. აქა არც ვრცელი ყოვლისა ათონისათჳს შკოლა, სადაცა ასწავებენ ვრცლად ღუ თის-მეტყუ ჱლებასა საბეროდ გან- მზადებულთა მორჩილთა. სახლი დიდ-შენი ორ-ეტჟიანი შე- სრულებულ-იყო იმავე, ჩემისა მუნ ყოფნისა, წელსა (1849).
პ. ი.
მუნ ეკკლესია დიდი. იტყჳან ვითარმედ დიდმან კონსტანტი- ნე აღაშენაო, რომლისა გუმბათი დაუქცევია უჰსჯულოსა ივლიანე განდგომილსა. რამეთუ ესე შესაკრებელი ადგი- ლი არს ყოველთავე მთაწმინდელთა მამათა და თჳთოეულთა მონასტერთა ხარისხი იმ დიდსა ეკკლესიასა შინა მი- ცუ ალებისასა არის და საერთო კრება მამათა მუნ იქ- მნების. მუნვე გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ დღესასწაულ- სა მიცვალებასასა, სენაკთ გარედამ ბერი ვინმე მოვიდა ღამის-თევად და დაუტევა სენაკსა მონა თჳსი, და აღდგა შუა-ღამე მოწაფე ბერისა, დაიწყო ეკუდერსა ლოცუ ად, და იხილა ანგელოზნი მდგომარენი და განჰკრთა ში- შითა დიდითა. მაშინ ანგელოზნი ეტყოდეს: ნუ გან- ჰკრთები, არამედ ზოგად ვილოცოთ და იწყო ბერმან ჩუ ჱულებისაებრ: « უპატიოსნესისა ხერუვიმთასა » თქმად, არამედ ანგელოზნი ეტყოდეს, ვითარმედ პურუ ჱლად ჩუ ჱნ ვიწყოთ. ხოლო ანგელოზთა იწყეს გალობად: ღირს- არს ჭეშმარიტად და უპატიოსნესი კუ ალად ბერმანვე იწყო, რამეთუ მუნადმდე ღირსარსი არავის სმენიეს და მიერითგან იწყეს ღირს-არსისა თქმაჲ წინა უპატიოს- ნესისა.
და იყო ბაზარი და ქუჩა და ქულბაქნი მუნ მრავალ-
ნი მონაზონთა და მოხელეთა; და რაჲცა რა გენების, ვი- თა ქალაქთა შინა მოიყიდი. ხოლო სულიერთა მათ სა- ხმარება ხორცთა მუნ მოებაზრ-მოეფარდულებინათ და კრება შემოკრბება სამარად შაბათთა. რამეთუ მონასტერ- ნი საქრისტიანოთა შინა მრავალ-არიან სხუ ათა ადგილ- თა, არამედ ბაზარი მონაზონთა არა სადა სმენილ-არს. მჯდომარე არს მუნ ეპისკოპოზი მთა-წმინდისა ერისო- სი, ბრძანებასა ქუ ჱშე თესალონიკელ მიტროპოლიტისასა და არს მუნ მჯდომარე თურქი ვინმე ბრძანებასა ქუ ჱშე წინამძღუ ართასა მათისავე ხარჯითა, რათა თურქნი არა შემოვიდნენ მუნ, და მეშფოთეთა და უკეთურთა საშიშრად. და ვიხილეთ მუნ განშორებული სახელად ფოტი, ფრი- ადსა მოღუ აწებასა შინა მყოფი, შიშუ ჱლი და უპოვარი. ერთსა ხისა ღრუსა შინა ზის. არისო ოცდა-ათი წელი ვი- ნათგან მოსრულ არს მუნ. რამეთუ ჰსთლის კოვზთა და მით მოირეწს საზრდელთა, დიდათ გაწკაფული მოღუ აწე- ბითა გუ ჱტყოდენ მისთჳს, რამეთუ ხილუ ად მისსა მო- ვიდა უცხოებად მოსრული ვინმე მონაზონი და თან მიი- ყუ ანა ერისკაცნიცა, არამედ თჳთ წინა წარვიდა და ერის- კაცნიცა შორს დააყენა, და თჳთ ამბორებად ხელთა რა მივიდა, ეტყოდა მას ფოტი: შენ მოვედ, არამედ ერის- კაცთა მათ ნუ აწუ ჱვ აქა მოსუ ლად. იხილვა ღირსება მისი, ვინა უწყოდა, რამეთუ შორს იყუ ნეს ერისკაცნი იგი. რამეთუ ესე ვითარნი სხუ ანიცა არიან მუნ. დიდება განმაძლიერებელსა მათსა, და ყოველთა შესრულთა წესთა მონაზონთასა; დიდება შემკრებელსა და აღმაორძინებელ- სა მათსა უფალსა, რომელმან მონაზონნი საოხად სოფ- ლისა დაადგინნა; დიდება, რომელმან წინასწარვე გუ აუწყა მონაზონთა ცხოვრება ვითა მელქისედეკ და ილია, და ანუ ეზრასიცა იგი წინასწარ-მეტყუ ჱლისა თქმული ვი- თარმედ: ესენი არიან, რომელნი შეიმოსენ სამოსლი- თა მოკუ დავთათა და შეიმოსნეს უკუ დავებასა შინა და აწ გჳრგჳნოსან იქმნეს, და კუ ალად ესენი არიან, რომელნი დედათა თანა არა შეიგინნეს, რამეთუ ქალწულნი არიან ესენი, რომელნი შეუდგეს კრავსა მას, სადაცა ვიდოდეს (ეზრა 2. 25 აპოკ...) მისუ ლა მონასტრად ყუთულამიშად ( 39). 6.
მივედით მონასტერსა ყუთულამიშას, ტაძარსა ფერის-
ცუ ალებისასა, რამეთუ მუნვე ქარესსა არს, და მოგუ ჱგებ- ნენ ძმანი და მამანი წესისაებრ მონასტერთასა, და ჰკრეს ზარსა და შეგჳძღუ ნენ შიგან ტაძარსა და თაყუ ა- ნის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილთა წმინდათასა. ფერხი იყო ანნასი დედისა ღუ თის-მშობელისა; იგინი ესრეთ გუ ჱტყოდეს; ნაწილი ევსტატისა, და ნაწილი ხარალამ- პისა და განვიცადეთ მონასტერთ არს მომცრო პატიო- სანი. ესე აღუშენებია ვლახთა მეფესა იოანეს. ხოლო მონასტერი არსა ვაკესა ზედა, შემკული ბაღითა, წყლითა და მთითა და გარეშემო ახლავს მონასტერსა კელიები მრავალი, და აღმღებელნი ლოცუ ათა მათთა, წარვედით მუნით ფილოთეოსად. ______ ( 39) კოტლომუში. – ესრეთ იწოდა შემდგომად თუქრთა ენითა თავის-უფლებისათჳს, რომელიცა მიენიჭა მცირეს დროს ენგიჩართა აღასაგან მუნ ყოფილისა: ყურთურმუშ ნიშნავს თურქულად თავის-უფლებასა. – ხოლო დაფუძნდა მონასტერი იმპერატორის ალექსი კომნინისაგან წელსა 1125 წელსა.
პ. ი.
მისუ ლა მონასტრად ფილოთეოსად 7.
მივედით მონასტერს ფილოთეოსს, ტაძარსა ხარები-
სა ყოვლად-წმინდისასა და მოგუ ჱგებნენ მამანი და ძმა- ნი, და ჰკრეს ზართა და შეგჳძღუ ნენ წესისაებრ მონასტერ- თასა და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილთა. რამე- თუ არს მუნ ხელი იოანე ოქროპირისა, და ნაწილი წმინ- დისა გიორგისა, და ნაწილი წმინდისა იოანე მოწყალი- სა და ისიდორე პელიოსიოტელისა. ხოლო არა ესე მო- ნასტერი აღშენებული ( 40) დავითიან, სოლომონიან, ბაგრა- ტოვანთა ძეთაგანისა ქართლისა და კახეთისა მეფის ლეო- ნისა მიერ, ბატონის თეიმურაზის პაპის მამისა, რამეთუ წარმოუგზავნიათ და თჳსითა საფასითა აღუშენებიათ სა- ______ ( 40) დავითიანობისათჳს პატრიარხი იერუსალიმისა წინა-აღ- გჳდგებოდა დიდი გმობა არსო. წერილ-არსო: მოკლებასა მთა- ვართა იუდასთა მოვიდესო მოლოდება წარმართთა. რამეთუ ოდეს ქრისტე იშუ ა, აღხოცილიყო მთავარი იუდასაგან. უკე- თუ მისვე ნათესავისა კუ ალად მთავრობს. არღარა სადამე მო- სრულ-არს მოლოდება წარმართთა ქრისტე, და ფრიად ნაცი- ლი არსო სიტყუ ა ესედა გმობაო.
ტიმოთე.
ამა გუ არ-შთამოობისათჳსჰსწერს იმპერატორი საბერძნე- თისა კონსტანტინე პორფიროსანი წიგნსა თჳსსა (de administ. imperii cap. 45) აღწერილსა 945 წელსა ქრისტესით. კეისარი ესე ჰსწერს, „რომელ ქართუ ჱლთა მეფენი ჰგონებენ გუ არ-შთამოებასა თჳსსა წარმოსულად მეგისაგან და წინასწარ- მეტყუ ჱლისა დავითისა ცოლისაგან ურიისა“. ამა საფუძუ ჱლსა ზედა ძუ ჱლადვე ქართუ ჱლთა მეფეთა ჰქმნეს ღერბი თჳსი, რომლისა აღწერასა და თჳთ სახედ ნაკუ ჱთსა მისსა წარიკით- ხუ ჱნ და იხილუ ჱნ მსურუ ჱლნი რუსულად დაწერილსა ჩემგან წიგნსა: Историч. взгляд на состояние Грузии под властью царей Магометан. Тифлис. 1849 стр. 66.
პ. ი.
ხსენებლად საუკუნოდ და თავს-მდეგ ყოფილა სულიერი ვინმე ფილოთეოს, ამისთჳს სახელად უწოდეს მონას- ტერსა მას ფილოთეოს, რამეთუ აღმაშენებელნი ( 41) მეფენი: ლეონ და ძე მისი ალექსანდრე პალატსა შინა სახიან მტჳრთუ ჱლი მონასტრისა მის. მეფე ლეონ ხა- ტია ტანითა მომაღლო, მოხუცებული, მწითური, ცხჳრ- კავი, თმითა და წვერითა სპეტაკი, მოსილი გჳრგჳნითა და პორფირითა. ხოლო ალექსანდრე მეფე ჰასაკითა მცი- რე, მშუ ჱნიერ-სახილავი, თმითა მოშავო, მოსილი იგიცა გჳრგჳნითა. წელნი არიან მას აქეთ გარდასრულნი ორას ოცდა ხუთი და არს მას მონასტერსა შინა მათ მეფეთა მოხსენება სამარადისოდ მწუხრად და ცისკრად. და ესრეთ ნეტარება მივეც მათ, და სხუ ათაცა ესე ვითარ- სა, ვინცა სულსა თჳსსა მოხსენებასა დაუუნჯებენ. და უკეთუმცა აქა არა დაეწესებინათ მოხსენებაჲ თჳსი, სა- ქართუ ჱლოთამცა შინა აღხოცილ-იყო სრულიად ვინაობა- ცა მათი. რამეთუ ამან ღუ თის-მსახურმან მეფემან ლეონ განაახლა და ხელ-ახლად აღაშენა აღოხრებული თურქთა- გან საფლავი ქრისტესი და გოლგოთა, რამეთუ არს მათ მეფეთაგან შემოწირული კახეთს სოფელი ხოდაშენი. შენ არს მონასტერი ესე ადგილსა მთასა ტყიანსა, ხეხილნარითა და ვენავითა, წყარო-წყლითა და ჰავითა კეთილითა შემკული ( 42). ______ ( 41) ესენი არ იყუ ნენ აღმაშნებელნი, არამედ განმაახლებელნი. ამათ აღუშნებიათ მხოლოდ მრთლივ დიდი და ვრცელი პალატი სატრაპეზო, რომლისა სიგრძე არის 32 ბიჯი, და თჳთ აქა ხატიან.
პ. ი.
( 42) ძუ ჱლი ხოდაშენი იყო მთათა შინა და აწ გაოხრებუ- ლია. დღესცა ჰსჩანან მონასტრისა ამის დიდნი შენობანი და მისუ ლვა მონასტრად კარაკალოსად 8.
მივედით კარაკალოსა ტაძარსა წმინდათა მოციქულთა-
სა პეტრე და პავლესა. ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, მოგუ ჱგებნენ ძმანი და მამანი და შეგჳძღუ ნენ გალობი- თა და კეროვანებითა წესისაებრ მონაზონთასა და თა- ყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილთა. არს მუნ თავი მოციქულისა ბართლომესი, სხუ ა ნაწილი პროკოპისა, მერკჳრისი, იოანე მოწყალისა და მარინასი. ესე მონას- ტერი აღუშენებია მეფესა რომთასა კარაკალოსს და მის- სა შემდგომად განუახლებია ვლახთა ბატონსა. თჳთცა აქა მოსრულა და მონაზონ ქმნილა. სახელად პახუმი უწოდებიათ, და დაყუდებულა ტყეთა შინა და კუ ალად განშორებულა, და აწ საფლავიცა არა უწყიან, თუ სადა მიიცუ ალა უდაბურთა შინა.
ამისა შემდგომად გუმბათი და პალატი დაქცეულა და
განუახლებიათ და ტყჳვით გარდაუჭედიათ არჩილს მეფე- სი იმერთასა, გიორგის ძმასა მისსა და ვახტანგ ქარ- თუ ჱლ მეფესა და აშოთანს, და არს დღითი დღე მო- ______ თჳთ ეკკლესია ვრცელი. 1730 წელსა მეურნეთა ბერძნისა არ- ხიმანდრიტთა დაუტევეს ადგილი ესე ლეკთა შიშისა-გამო და აღაშნეს მთისა კალთათა საყდარი და კოშკი, სადაცა არს დღეს სამყოფო მათი და ყმათა ამა მონასტრისა არხიმანდრიტი კესა- რიოს, ერთი ესე ვიღატთა მეურნეთაგანი იმყოფებოდა ხოდა- შენს განმგედ ხოდაშნისა შეწირულობათა 15 წელს, და აწ პირუ ჱლობს ფილოთეოსის მონასტერში ათონისა მთასა. მრავლად შეძინებული ქართლსა და კახეთსა, ამშუ ჱნიერებდა მონასტერსა თჳსსა, სადაცა დავჰყავ მასთან ერთი ღამე.
პ. ი.
ხსენება მათი, და არს მონასტერი პატიოსანი მთასა და ტყიანსა ადგილსა, წყლითა და ჰავითა კეთილითა შემკულსა.
აწ კიმიტირისათჳს ვიტყოდეთ (რომელ-არს საძუ ა-
ლე მამათა). რამეთუ გარეთ მონასტრისა აქუ ს მცირე ცადაქნილი პალატი ვითა სახლი, და ზედ საყდარი ადგს. მიიცუ ალების რა მონაზონი, დაფლუ ჱნ და შემდგომად სამისა წლისა აღმოიღებენ ძუ ალთა და სახლსა მას შინა დააწყობენ და ზედეთ ეკკლესიასა შინა სამარადისოდ შაბათთა წირუ ა არ გაჰსწყდების და მოხსენება მათი. ესე კიმიტირისა წესი ყოველთა მონასტერთა არს. მისუ ლა მონასტრად პავლესსა 9.
მივედით მონასტერსა პავლესსა, ტაძარსა წმინდისა
მოწამისა გიორგისასა. გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ მეფეთა ძე პავლე მონაზონ ქმნილ-არს, და აღუშენებია მონას- ტერი ესე და აქა დაყუდებულა, და ამისთჳს პავლეს მო- ნასტერს უწოდენ. ადგილსა კლდესა მაღალსა ტაძარია მშუ ჱნიერი და პალატნი და სენაკნი ფრიად პატიოსან- ნი. და არს მას შინა ნაწილი: ფერხი წმინდისა გრი- გოლი ღუ თის-მეტყუ ჱლისა და მოგუ თაგან მოღებული მური. ამისა შემდგომად დაძუ ჱლებულა რა, გაუახლე- ბიათ მეფეთა ბულღართა, რამეთუ რუსთა ენითა ილო- ცუ ჱნ მუნ და არს მღუ დელთ-მთავარი ვინმე მუნ რუსი, ადგილისათჳს წმინდისა მონაზონებისა ცხოვრებისა შემ- ტკბობი. შესუ ლა მონასტრად დიონისიოსსა 10.
მივედით მონასტერსა დიდებულსა დიონისიოსსა, სა-
ხელსა ზედა აღშენებულსა შობისა წინა-მორბედისასა, და ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, ჰკრეს ზართა და მოგუ ჱ- გებნენ მამანი და ძმანი და წესისაებრ მონასტერთასა შეგჳძღუ ნენ და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და საშინელ- სა მას თავსა იოანე ნათლის-მცემელისასა, და ვიხილეთ დიდად საწადი თაყუ ანის-საცემელი იგი. რამეთუ ფრი- ად შეუმკჳათ ძუ ჱლთა მეფეთა. უზის შუა კეფასა ზედა, ია- გუნდი ერთი ტრედის კუ ჱრცხის-ოდენი და სხუ ა დიდ-დიდი ლალები და მარგალიტნი, და არს ხელი წმინდისა სტე- ფანე პირუ ჱლ-დიაკონისა, და მკლავი იოანე მოწყალისა და არს მუნ ხატი იგი ყოვლად-წმინდისა, რაჟამს კონ- სტანტინეპოლეს სკჳთნი და ხაღან შემოადგეს და ლიტა- ნიად განვიდა პატრიარხი გერმანე და აღიპყრო ხატი იგი და ოცდა ხუთი მუხლი აკატისთო წარმოჰსთქუ ა, და იხსნა ვედრებითა ღუ თის-მშობელისათა ქალაქი იგი წარ- მართთა მოსუ რისაგან. იგი ხატი მეფესა ალექსი კომ- ნინს შემოუწირავს, და არის მონასტერი მომცრო და მშუ ჱნიერი, პალატი დიდი და პატიოსანი და მიგჳძღუ - ნენ მამანი და დაგუ ასადგურეს, რამეთუ ვიკითხჳდით რა, ვითარმედ ვის მიერ აღშენებულ-არს, გუ ჱტყოდენ ვითარმედ, დიონისიო ვინმე სულიერი მამა მუ ჱდრებელ- იქმნა მეფეთა ქართუ ჱლთა და მათ აღაშენეს და სახე- ლი თუ რომელი მეფე იყო, ვერ შევიტყევ ( 43); ესე ______ ( 43) დიდად მსუროდა წერილთაგან ამა მონასტრისა შემე- ტყო ვინაობა ამა მეფისა. გარდაკითხჳთ ძუ ჱლთა ბერძულთა ოდენ შევიგენ; ქართუ ჱლთ მონასტერი ევთიმისა და გი- ორგისა აღშენებული, და ესე ორივე ერთი საწინა- მძღუ რო ყოფილა და საზრდოც და ხარჯიცა ერთი ყო- ფილა. მცირედნი ჟამნი არიან, ვინაჲთგან ესენი განთჳ- სულან და მუნ ყოფასა ჩუ ჱნსა იყო მონაზონი ვინმე შე- ყენებული და ეგრეთ ვგონებდი თუ არს ბერძენი; ხო- ლო იგი ქართულად მეზრახებოდა და ვჰკითხჳდი რა, თუ ვინ ხარ, მამაო? ხოლო იგი მეტყოდა, ვითარმედ ქარ- თუ ჱლი ვარ სოფლისაგან უსისტყისა, ყმა საყდრისა სამ- თავისისა. ოხრებასა ქართლისასა ლეკთაგან დატყუ ჱვებულ ვიქმენ და მომიყუ ანეს კოსტანტინეპოლეს და მიყიდა თურქმან ვინმე უკეთურმან და წარმიყუ ანა სახლად თჳსად და მაიძულებდა დატევებასა ჰსჯულისასა და მე შორს განუგდებდი სიტყუ ასა ამას და მქენჯნიდა და მრავალ- სა სატანჯუ ჱლსა მიმცემდა, და სახუ ნელთა ხართასა შე- მაგდო ოთხისა წლისა ჟამსა. და მეტყოდა ვითარმედ, უკეთუ იქმნე მაჰმადიანი, განგათავისუფლო და მოგცე საფასეცა; ხოლო მე უარის-მყოფელად წადილისა თჳსი- სა რა მიხილვიდა, რამეთუ მგუ ჱმდა უწყალოდ და სიქადულ- სა მექადოდა, და ვეტყოდი: მაცადე ღამესა ამას და სიტყუ ა ______ სიგელთა ვსცან მხოლოდ, რომ მონასტერი ესე დაფუძნდა ბერძნთა კეისრისაგან ალექსი კომნინისა, რომელმანცა უბო- ძა მას გრამატა ოქრობეჭდიანი (ხრიზოვული) წელსა 1375. იმპერატორი ესე მოიხსენებს აქა: „ნებითა ღუ თისა მეფე და თჳთ მპყრობელი აღმოსავლეთისა, ივერთა და პერატი- სა ალექსი დიდი კომნენი“. ესე ალექსი კომნენი იყო ნამდჳლ იმპერატორად ტრაპეზუნტისა და ეპყრაცა დროთა მათ ლმანა, აჭარა და სხუ ანისა ირისესა გარემო ადგილები, ქარ- თუ ჱლთა სავანენი. – ვჰგონებ, ამა მიზეზით უწოდებენ მონას- ტერსა ამას აღშენებულად ქართუ ჱლთა მეფისაგან.
პ. ი.
გიგო ხუ ალისად და წარვედ და მოვიყიდენ სანთელნი, და შევედ ეკკლესიად და აღუ ანთენ და ვევედრებოდი ყოვლად-წმინდასა ღუ თის-მშობელსა ცრემლითა და ვე- ტყოდი: ტყუ ჱ-ქმნილისა ამის და გლახაკისა და უცხოება- სა შინა მყოფისა ხელის-ამპყრობელო, შენ უწყნი და შენ იცნი უწყალო ტყუ ჱობა და შეჭირუ ჱბა ჩემი, და- მიხსენ მე ტყუ ჱობისა ამისგან მწარისა და შემწე მეყავ მე. ვევედრებოდი რა ამას, მიმერულა, და აჰა, ვი- ხილენ ორნი მოხუცებულნი ნუგეშინის-მცემდეს და მე- ტყოდენ: მხნე იყავნ თეოდორე, და ნუ გარდახდები სა- რწმუნოებასა შენსა; რამეთუ ცოდუ ათათვის ქუ ჱყანისათა მიუშუ ჱბს ღმერთი განსაცდელსა და ტყუ ჱობასა; არამედ ღმერთი მოწყალე-არს მუ ჱდრებელთა თჳსთა ხსნად ჭირ- თა და მწუხარებათაგან. განვიღჳძე რა, მადლობა შევჰსწი- რე ყოვლად-ძლიერსა ღმერთსა, წარმოვედ და ვეტყოდი მე თურქსა: ასოეულად დამჭერ; ესე ნებასა შინა შენსა არს, და დატევება ჩემგან ჰსჯულისა არა იქმნების. ამისთჳს უმეტეს უწყალოდ იწყო გუ ჱმად ჩემდა და აღვდეგ ღამე- სა მას და წარვვედ მდინარისა ნაპირსა, და ზღჳსა მახლობელად ტყეთა შინა იყო ნაქცევი რაჲმე ეკკლესია და მას შინა დავიმალე და მოვიდნენ თურქნი იგი და კარ- სა ნაქცევისა მის ეკკლესიისასა და მიხილეს მე და ვერ შეუძლეს შინა შემოსუ ლად მას კარსა; ძალმან რამე სამღუ თომან არა უტევა, და გარედამ მიხმობდენ; გამოვედ გარე. ვიდრე დღედმდე სამად, იდგნენ მუნ. ხო- ლო მე შეურუ ჱბული აღვსდეგ, რამეთუ მაქუ ნდა მცირე რამე ცულაკი და მწადდა მით ცემაჲ თავსა მათსა. ხო- ლო შუა ადგილად რა მივიწიე, მიპყრა ხელი ძალმან რა- მე სამღრთომან, და არა მიტევა გარეგან განსუ ლად. ამისთჳს ვერღარა შემოსრულნი შინა წარვიდეს. ხოლო მე მოვიხილვიდი თუ ვინ არს, რომელმან განმზიდა და არავინ ვჰპოვე. და გამოვედ მუნით და ნაპირსა ზღჳსასა შთავედ და მომხედნა ღმერთმან, რამეთუ დამხუ და მუნ ნავი ქრისტიანეთა; შთამსუ ჱს მათ და გამომიყუ ჱანეს მთად-წმინდად და მიველ სენაკსა ვისმე ბერისასა და ვმსახურებდი. ხოლო ღამესა ერთსა ვსდეგ რა გარეთ, მესმა ხმა რაჲმე, რამეთუ მეტყოდა: თეოდორე, თეოდო- რე, ამიერიდგან წარვედ მონასტერსა დიონისისსა, სადა მუნ უფალმან დაგიფაროს; და ვიკითხეჳდი გზასა მონას- ტრისასა და მოვაწიე აქა. და იღუმენსაცა ჩუ ჱნება ეხი- ლუ ა მისუ ლისათჳს ჩემისა, რაღა აღმკუ ჱცოს მე მონა- ზონად და მოვიწიე რა, იღუმენმან მჰსწრაფლ მონაზონ მყო და დავემკჳდრე სენაკსა რასამე მარტოსა, და მუნ ვარ მე მდაბალი მმადლობელი ღუ თისა.
და კუ ალად გჳთხრობდენ ვითარმედ, არიან აქა სხუ ა-
ნიცა ქართუ ჱლნი მამანი და ვიხილე გაბრიილ მონაზო- ნი იმერელი ღუ ანკითელი ( 44) და ლეონტი დაღეთელი, ______ ( 44) მცირესა დაბასა, რომელსა ძუ ჱლად ეწოდებოდა აპო- ლონია და აწ ერისო და რომელიცა შორავს ათონისა მთიდამ 6 საათის სავალით არს კათედრა სამღუ დელ-მთავრო, განმგე არიხოჲსა ეპარხიისა და მთისა წმინდისა. ცემს აქა დაბასა ამას ყოფნასა ეპისკოპოსობისა პატივსა 1768 წელსა ამ ერისოჲსა ეპარხიისათჳს, და რადგან არა ინება მისუ ლა კონსტანტინო- პოლედ, ამისთჳს ჴელ-დასხმულ-ქიმნა კარეასა და აღასრულა ცხოვრება თჳსი ერისოს შემდგომად 10 წლისა ეკკლესიის განმგეობისა, ესე იგი 1778 წელსა, დიდსა ეკკლესიასა ერი- სოჲსსა მიჩუ ჱნა მე მან საფლავიცა მისი.
პ. ი.
და სერაფიმ ქართუ ჱლი, ფრიადისა მონაზონებისა შემ- ტკბობელნი და ვადიდე ქართუ ჱლთა ხელის-აღმპყრობელი და ყოველთა მსხნელი წმინდა ღუ თის-მშობელი. და ფრიადცა სარგებელ-მეყო ხილუ ა და ამბავი მათი. – კუ ა- ლად ვიტყოდეთ. ჰსჩანს მონასტრიდამ უდაბურსა კლდესა შინა ძუ ჱლი რამე ეკკლესია და მეტყოდენ მისთჳს, ვი- თარმე ეგუტერი არს და წლითი-წლად აღვალთ და დაგჳკჳრდა, თუ ვისიმე იყოს. ამისა შემდგომად მწყემსი ვინმე მოვიდა და გუ ჱტყოდა: ძოვნასა ცხოვართასა ვი- ხილე ახლო ეგუტერისა მის კლდეთა შინა მონაზონი ვინმე ძონძითა მოსილი მიცუ ალებულ-არს, ვინ არს იგი? ხოლო ჩუ ჱნ უმეცარნი ამისნი აღვედით მჰსწრაფლ, და წარვედით და ვიხილეთ მიცუ ალებულილ ხელთა ძაფისა იგი კრიალოსანი ეტჳრღა და მეორისა ხელითა ქარტა ეტჳრთა, და აღმოუღეთ ქარტა, რამეთუ იყო რუსული და გუ ჱპოვა აღმომკითხუ ჱლი რუსულად, რამეთუ ეწერა ეს- რეთ: « მე მდაბალი რუსი ვარ ეპისკოპოსი, რამეთუ ში- « შისათჳს და ხუ აიშნისათჳს დღისა განკითხჳსა დაუტევე « ეპისკოპოსობა და აქა მთად-წმინდად მოვიწიე სინანუ- « ლად და ვინცა იხილოთ გუ ამი ჩემი სიყუ არულისათჳს « ქრისტეს-მიერისა მიეცით მიწა მიწასა » და აღვიღეთ შიშითა დიდითა და შევმურეთ ჯეროვანად, დავასუ ნეთ სამარხოსა მამათასა. – იყო კუ ალად მუნ მცირისა ათონისა კლდეთა შინა შეყენებული ვინმე მონაზონი კეთილი გრი- გორიოს კახი საალავერდლო. ამისა შემდგომად აღვი- ღეთ ლოცუ აჲ ძმათაგან და წარმოვედით სხუ ად მონას- ტრად გრიგორიოსსა. შესლვა მონასტრად გრიგორიოსსა. 11.
მივედით მონასტრად გრიგორიოსსა, ტაძარსა წმინ-
დისა ნიკოლოოზისსა, ზღუ ასა ზედა გარდაკიდებულსა. ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, მოგუ ჱგებნეს წესისაებრ მო- ნასტერთასა მამანი და შეგჳძღუ ნენ ტაძრად და თა- ყუ ანის-ვეცით წმინდათა ნაწილთა. მთლივ მკლავი და ხელი ანტონი რომაელისა ( 45) იყო მუნ, და სხუ ანი წუ რი- ლნი ნაწილნი. გამოვედით ვიხილეთ მონასტერი და ეკკლესია მცირე და ადგილი კეთილი, ზღუ ასა ზედა გარ- დაკიდებული. ვკითხჳდით რა ვის მიერ აღშენებულ-არს? გუ ჱტყოდენ ვითარმედ, გრიგოლი ვინმე შეყენებულმან იწყო შენობად მონასტრისა, საფასითა ბულღართა მეფე- თათა ( 46), ამისთჳს გრიგორიოსს უწოდნენ, არამედ სახელ- სა ზედა წმინდისა ნიკოლოზისასა არს აღშენებული და შეგჳტკბეს კეთილად და გჳუცხოთ-მოყვარეს. ხოლო შემდგომად არა მცირედისა, აღვიღეთ ლოცუ აჳ მათგან და წარვედით მონასტრად სჳმონ-პეტრესსა. ______ ( 45) ესე შეცთომით დაუწერია ტიმოთეს და ანუ გარდა- მწერალსა. ნაწილნი არიან არა ანტონისა, არამედ ანასტასია რომაელისა, რომელსა დღესასწაულობს ეკკლესია 29ოკდომ- ბერსა.
პ. ი.
( 46) დიდად მომეწონა მცირისა ვეცხლისა კანდლისა ძუ ჱლა- დგან შეწირულისა ზედა-წარწერა: „ესე არს ლოცუ ა კეთილ- მსახურისა მარიამ პალეპლოღისა მოლდავიისა მთავრინასი“. – იგი ჰკიდია მნთებარედ წინაშე ყოვლად-წმინდისა ღუ თისა დე- დისა ხატისა.
პ. ი.
მისუ ლა მონასტრად სჳმონ-პეტრესსა. 12.
მივიწიენით მონასტერსა კეთილ-პატიოსანსა სჳმონ
პეტრესსა, რამეთუ ტაძარი არს აღშენებული სახელსა ზედა შობისა უფლისა ჩუ ჱნისა იესოს ქრისტესსა, და აღვედით კლდესა ზედა მაღალსა და მოგუ ჱგებნენ მამანი და ძმა- ნი წესისაებრ მონასტერთასა; მოგუ ართუ ჱს მდინარე და შეგჳძღუ ნენ შინაგან ტაძრისა და თაყუ ანის-ვეცით ტრა- პეზსა და წმინდათა ნაწილთა. იყო მუნ თავი პავლე აღ- მსაარებელისა, და მთლივ ხელი და მკლავი მარიამ მაგ- დანინელისა, და შეგჳძღუ ნენ სადგურად და მიმო-რა ვი- ხილჳდით ესრეთ მაღალსა კლდესა ზედა, არს ზღუ ა და მას შინა ხომალდნი უფსკრულსავით ჰსჩნდეს. მონას- ტერი და ეკკლესია კეთილად ნაშენი, და ვკითხევდი რა ვის მიერ აღშენებულობასა მისსა, მათ მითხრეს, ვითარმედ სერბთა ბატონსა იოანეს ესუ ა ასული უტყჳ და მიესმა ამა ადგილსა შეყენებულისა სჳმეონის ღირსება, აწჳა კურნებად ასულისა თჳსისა და განჰკურნა უტყუ ჱბისა მის- გან და მისთვის აღუშენა აქა მონასტერი ესე. ხოლო ეწოდება სჳმონ ბერისა სახელი და პეტრა ქუ ასა ეწო- დების, და შეგჳტკბეს კეთილად და აღვიღეთ ლოცვაჲ და წარმოვედით მუნით ქსიროფოტამად ( 47). ______ ( 47) სიგელისაგან თჳთ იოანესსა, რომელსა ეწოდებოდა უღ- ლეში, ჰსჩანს რომელ ცხოვრებდა იგი წელსა 1623. გარნა სხუ ათა წერილთაგან იხილუ ება დაფუძნება მონასტრისა რავდე- ნისამე საუკუნითა უძუ ჱლეს. მისუ ლა მონასტრად ქსიროფოტამად ( 48) 13.
მივიწიენით მონასტერსა ქსიროფოტამს დიდებულსა
მას ტაძარსა წმინდათა ორმეოცთა სევასტიელთასა. ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, ჰკრეს ზართა და მოგუ ჱგებ- ნენ მამანი მდინარითა და კუ ჱრთხითა, და შეგჳძღუ ნენ წესისებრ მონასტერთასა, და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზ- სა და ძელსა მას ჭეშმარიტსა, რომელი შემოჰსწირა რომანოზ მეფემან ბერძენთამან, აღმაშენებელმან ( 49), და არს მუნ ფერხი წმინდისა მოწამისა პროკოპისა და ნა- წილი ორმეოცთა და მოგუ ართუ ჱს ომფორი და მოხსე- ნება აღმაშენებელთა მეფეთა გარდავიხადეთ. ხოლო იყო მაშინ თჳთ დღესასწაული წმინდათა ორმეოცდა. მონას- ტერი და ეკკლესია დიდად პატიოსანი, და იატაკთა ქჳთა მარმარილოთა ხუროებულობა ჩინელთა ხუროვნებასა ჴელოვნებათასა გააცუდებდა და მეტჳრთა კუ ჱრთხი სრუ- ლიად ქარჳსა მურასად მოჭედილი, და შეგჳძღუ ნენ სა- ვანედ და განგჳსუ ჱნეს სულიერად და ხორციელად. და ______ ( 48) ლექსი ესე ნიშნავს ხმელსა მდინარესა ადგი- ლი ესე არს ნაკადად წჳმისა წყალისა და ამისთჳს, ოდეს არა მოდის წჳმა, ჰსჩანს ხევი ხმელი ანუ უწყლო.
პ. ი.
( 49) ესოდენისა სიდიდისა ძელი ჭეშმარიტი აარღა სადა იპო- ვება. სიგრძე მისი არის მტკაველზე მეტი და სიგანე ორის თითის სიგანისა, ფერით მოშავო, მჰსგავსი ყოვლად იმა ნა- წილისა, რომელიცა ასუ ჱნია კახეთს ალავერდის ეკკლესიის ტრა- პესზედ. თჳთ ესე ალავერდისა ძელი ჭეშმარიტი არის ესოდენ დიდი, რომელ შეინიშნა ევროპაშიაცა. ამისთჳს მოიხსე- ნებს ფრანცუხისა მწერალი წიგნსა: Dictionnaire des origines, decouvetes ets. Tom. 11, pag. 418, (paris 1777).
პ. ი.
ვკითხჳდი რა, მითხრეს ამა მონასტრისა შენებისა მი- ზეზ ქმნილ-არს ღირსი პავლე დაყუდებული, ძე მეფეთა ( 50). ხოლო შემდგომად ორთა ამათ მონასტერთა აღშენებისა პავლე წარსრულ-არს კიევსა და მუნ მიცუ ლილ-არს ფე- ჩერის მონასტერში. სახე ვნახე მისი უწუ ჱრული და უჰასაკო ყოფილა. გაბრიილ ქართუ ჱლი და პავლე ერთად ესახნეს და აღმღებელნი ლოცუ ათა მათთანი წარმოვედით მონასტრად როშთასა. ______ ( 50) ამა მონასტრისა წიგნთა-საცავში ანუ ბიბლიოტეკაში ვჰპოვე ბერძნული სახარება ტყავზედ დაწერილი 1436 წელსა, რომელზედაც ეწერა რუსულად: Из книг Парфения Небозы. ესე პართენი ნებოზა იყო რუსი და შემდგომად გრძელ-ჟა- მითისა მოგზაურობისა აღმოსავლეთისა კერძოთა შეესწავა ენაჲ ბერძული და მაღალისა ღირსებისათჳს მისისა დაიდგინა მიტრო- პოლიტად ნაზარეთისა და ექსარხად ყოვლადისა გალილიისა. მერეთ გარდაყუ ანილ-იქმნა მიტროპოლიტად ლაოდიკიისა, და აქა ქალაქსა კიზიკლ განაჩინა წირუ ა დალოცუ ა სლავენურისა ენითა. ხოლო წელსა 1688-სა, ოდეს პატრიარქმან კონსტან- ტინეპოლისა დიონოსიმ განათავისუფლა ეპარხია კიევისა უწ- ყებისაგან თჳსისა და შთააბარა იგი მოსკოვისა პატრიარხსა, დაუტევა მან ეპარხია თჳსი და წარვიდა მოსკოვსა. დიდმან პეტრე, ოდეს დაიპყრო აზოვი და განაჩინა მუნ ეპარხია, მიუბოძა მას იგი და ამან არა მნებებელმან ამა ადგილისა, მიიღო ეპარხია არხანღელისა, სადაცა მსურუ ჱლი წარსულისა, გზაზედ გარდა- იცუ ალა წელსა 1703. ... აქავე ვიხილე ძუ ჱლი ხატი წმინდისა დიდისა მოწამისა დიმიტრისა, რომელიცა ესუ ჱნა კონსტანტონეპოლეს აიასოფი- ოს ტაძარში და აქედამ მოუსუ ჱნებია იდუმალ თურქთაგან მოს- ყიდჳთ მისს ჟამის პატრიარქის სინკელის გრიგორის. – ესრეთ ჰსჩანს ზედა-წარწერისაგან. პ. ი. შესუ ლა მონასტრად როშთასა ( 51). 14.
მივედით მონასტრად როშთასა, ტაძარსა წმინ-
დისა მოწამისა პანტელეიმონისსა მთასა შინა ფრი- ად მაღნაროვანსა, წყლითა და ვენახითა მდიდრად შემ- კულსა. მოგუ ჱგებნენ მამანი და ძმანი და შეგჳძღუ ნენ ტაძრად. შევედით რა, თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილსა წმინდისა პანტელეიმონისსა, და იყო ეკკლესია ფრიად ძუ ჱლი და დახატულობა უცხო, და შეგჳძღუ ნენ სავანედ და ვკითხჳდი ვის მიერ აღშენებულობასა, და გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ ესე აღაშენა სერბთა ბატონმან ლაზარემ, და აღშენებისა შემდგომად არა მრავლისა ჟა- მისა წარმართთაგან ქრისტეს აღსაარებისათჳს მოწამეო- ბისა გჳრგჳნი მიუღია. და პატივ-გუ ცეს, და უცხოს-მოყუ ა- რებისა პატივითა შეგჳტკბეს. ხოლო ამისა შემდგომად აღჳღეთ ლოცვაჲ მათი და წარმოვედით ქსენოფს. ______ ( 51) რუსხიკო, ე. ი. რუსთა მონასტერი. ჩემსა მუნ ყოფნა- სა (1849) შესრულებულ-იყო ახლად აღშენებული მშუ ჱნიერი და ვრცელი ეკკლესია სახელსა ზედა წმინდისა მიტროფანესსა. პ. ი. მისუ ლა მონასტრად ქსენოფს 15.
მივიწიენით მონასტერსა ქსენოფს ტაძარსა წმინდი-
სა მოწამისა გიორგისასა, ზღუ ასა ზედა ფრიად ნაპირ- სა და კეთილად შემკულსა წყლითა და ტყითალ და ჰს- ცნეს რა მამათა, მოგუ ჱგებნენ წესისაებრ მონასტერთა- სა და შეგჳძღუ ნენ ტაძრად და თაყუ ანის-ვეცით ტრა- პეზსა და ვიხილეთ მონასტერი მომცრო, არამედ ხე- ლოვნად შენებული. ბჭენი ტაძრისანი იყუ ნეს უცხოსა წითლისა იასპისა ქჳსა, რამეთუ ფრანგნი ოცთა და მეტ- თა ვითარმედ ქისისა თეთრთა აძლევდნენ და არა გან- ყიდეს. ხოლო სადგურად რა მივედით, ვკითხეთ აღმა- შენებელი მისი; გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ ესე მონასტერი აღაშენა წმინდამან მამამან ჩუ ჱნმან ქსენოფორე, და შემ- დგომად განუახლებია ვლახთა ბატონსა მატთეს. – შემ- დგომად არა მრავლისა ჟამისა, აღჳღეთ ლოცუ ა და წარ- ვედით. ______ ( 52) აქა არს წყარო მჟავისა წყალისა, რომელსაცა წამლად სხა- რობენ მთაწმინდისა ძმანი საკურნებელად ზაფრისა. პ. ი. შესუ ლა მონასტრად დუქარიოდ ( 53) 16.
მივიწიენით მონასტრად დიდებულსა დუქარიოსს, ტა-
ძარსა წმინდათა მთავარ-ანგელოზთასა. ჰსცნეს რა მი- სუ ლა ჩუ ჱნი, შეკრბენ მამანი და მოუ ჱეგებნენ, და ჩუ ჱუ- ლებისაებრ მონასტერთასა შეგჳძღვნენ ტაძრად და ვი- ხილეთ ტაძარი დიდი და კეთილი შენებულება და თაყუ ა- ნის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილთა. რამეთუ იყო თავი დიდისა დიონოსიისა ვისმე ღირსისა, და ვარშამანგი წმინდისა დიმიტრისა, და გამოვედით და შევედით სა- დგურად და შემოჰკრბენ მამანი, და ვკითხჳდი შენებუ- ლებასა მონასტრისასა ვისა მიერ. ხოლო იგინი მეტყო- დენ, ვითარმედ ადგილსა ამას პირუ ჱლად ეკუტერი მცი- რე მთავარ-ანგელოზთა შენებულა და მდგარან ორნი მონაზონნი აქა და ყრმა ერთი მოჰსწავლე მათ თანა. დღესა ერთსა ბოსტნისათჳს ჰსთხრიდა ყრმა იგი მიწასა ბარითა და იხილა ქუ აბი სპილენძისა დაბურჳლი მიწათა შინა. აჰსდგა რა, იხილა სავსე დრაჰკნითა. მოუწოდა ყრმამან მან მონაზონთა მათ და უჩუ ჱნა საუნჯე დიდ- ძალი და აღიღეს მონაზონთა საფასე იგი და დაკრძა- ლეს. ხოლო შეიპყრეს ყრმა იგი, რათა არა განაცხადოს, და მოაბეს ქუ ა მძიმე და შთააგდეს ზღუ ად. ვინაჲცა ღა- მესა მას საკჳრუ ჱლებითა მთავარ-ანგელოზისათა, უმჰს- ჯავროდ დასჯილი იგი ყრმა, ზღჳთ გამოყუ ანებულ-იქმნა ქჳთურთ ყელსა ბმელითა, და შიგან ეკუტერისა იპოვა ყრმა მძინარედ. ხოლო ცისკრისა ჟამსა, გარეშემოთაგან ლო- ცუ ად შემოჰკრბენ სენაკებით მონაზონნი. მოიწინენ რა ______ ( 53) დოსარია. ლექსი ესე ნიშნავს პალატსა სასია- მოვნოსა. პ. ი. ეკუტერად, რათა კანონი ცისკრისა აღასრულონ, იხილეს ყრმა მწოლარე მძინარედ შინაგან ეკუტერისა, და და- ლტობილი სამოსელი წყლითა, და მობმული ქუ ა დიდი ქედსა მისსა. და განაღჳძეს ყრმა და ჰკითხჳდენ ვინ არს და ვითარ რამე შემთხუ ჱეს. ხოლო ყრმა იგი უმ- ჰსჯავროსა მას დაჰსჯასა თჳსსა უკლებლად განუცხა- დებდა მამათა მათ. ამისთჳს მამამან ნეოფიტე მუნ მი- სრულმან უბადრუკნი იგი მონაზონნი უნებლიეთ მოა- ყუ ანინა და მძიმესა კანონსა შთაყარნა, და სხუ აგან ექსო- რიებით დასაჯნა და პოვნილითა მით საფასითა აღაშენა მონასტერი ესე. ხოლო ყრმა იგი, მთავარ-ანგელოზთა- გან აღმოყუ ანილი, იქმნა მონაზონ და იქმნა ფრიად რჩეულ და უკანასკნელ წინამძღუ არ მონასტრისა ამის, სადაცა ეწოდა ვარნავა. ხოლო ყელსა ნაბამი იგი ქუ ა თუ ალითა ვიხილეთ და ვადიდეთ მცუ ჱლი და მფარუ ჱლნი ჩუ ჱნი წმინდანი მთავარ-ანგელოზნი. და შემდგომად არა მრავლისა ჟამისა აღჳღეთ ლოცუ ა და წარმოვედით სხუ ად მონასტრად. შესუ ლა მონასტრად კოსტამონად ( 54) 17.
მოვედით მონასტრად კოსტამონად, ტაძარსა წმინ-
დისა მოწამისა მთავარ-დიაკვნისა სტეფანესსა, და ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, მოგუ ჱგებნენ მამანი მცირედნი ვინმე და შევედით და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა, და განჳ- ხილჳდი რა, მონასტერი არს მცირე და კეთილი ადგილი მთა. და ვკითხეთ ვის მიერ აღშენებულობა. და იგინი მეტყოდეს: კოსტას მიერ აღეშენა, მეფისა ძისა დიდი- სა კონსტანტინესსა, და განჳსუ ჱნეთ ტრაპეზად მათდა, და შემდგომად მცირედისა ჟამისა აღჳღეთ ლოცუ ა და წარვედით მუნით. ______ ( 54) კოსტამონი ეწოდა წაბლისა ტყისაგან ხშირისა გარე- მო ადგილისა. კოსტა ბერძულად ნიშნავს წაბლსა და მო- ნი უდაბნოსა. პ. ი. შესლვა მონასტრად უზოღრაფად ( 55) 18.
მივედით მონასტრად უზოღრაფად, ტაძარსა წმინ-
დისა მოწამისა გიორგისსა, მთასა შინა ფრიად მაღალ- სა. ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, მოგუ ჱგებნენ მამანი და ძმანი ბოლღარნი და სერბნი და წესისაებრ მონას- ტერთასა შეგჳძღუ ნენ ტაძრად და თაყუ ანის-ვეცით ტრა- პეზსა და ნაწილსა წმინდისა გიორგისსა და წმინდისა დიმიტრისსა, და განვიცადეთ ტაძარი მცირე, არამედ კე- თილად შემკული და გამოვედით და დაგუ ასადგურეს სრა- სა ფრიად კეთილსა გარდაგებულსა. და ვკითხჳდი ვის მი- ერ აღშენებულებასა მონასტრისასა; გუ ჱტყოდენ, ვითარ- მედ იუსტინიანე ბერძენთა მეფისა ძმის-წულთა ეჩუ ჱნა გამოცხადება რაჲმე სამღრთო, ვითარმედ მთას-წმინდად ადგილსა მას რომელსამე აღმიშენოთ მონასტერი. და მოიწივნენ რა აქა, იხილეს ქუ აჲ და ზედა ჯუ არი მარ- მარილოსი, და შთაყარნეს საფუძუ ჱლნი და იწყეს შე- ნებად. და განჳსუ ჱნეთ ჟამ-რავდენმე, აღჳღეთ ლოცუ აჲ და წარმოვედით მონასტრად სხუ ად. ______ ( 55) ზოგრაფი დაფუძნდა მეფობასა ლეონ ბრძნისა წელ- სა 911. ზოგრაფი ნიშნავს მხატუ არს, და მიეცა სახელი ხა- ტისაგან წმინდისა გიორგისა. ნამდჳლ სახედ მისსა ძუ ჱლად მშუ ჱნიერად დასატულისა პალესტინეს და მუნიდგან აქა მოღე- ბულისა სასწაულით. პ. ი. მისუ ლა მონასტრად პანტოკრატორად ( 56). 19.
მივიწიენით მონასტრად პანტოკრატორად ტაძარსა
ფერის-ცუ ალებისასა, მონასტერსა, ზღუ ასა ზედა გარ- დაკიდებულსა, და კეთილად შემკულსა წყლითა და მთითა. ჰსცნეს რა მისუ ლაჲ ჩუ ჱნი, ჩუ ჱულებისაებრ მონასტერ- თასა შემოკრბენ მამანი და მოგუ ჱგებნენ და შეგჳძღუ - ნენ და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ნაწილთა: რა- მეთუ იყო ფერხი ანდრია მოციქულისა, თავი დიდისა იოანნიკესი და სახარება იოანე გლახაკისა, რომელსა ჟამადმდე მიცუ ალებისა თჳსისა აქუ ნდა, და იყო ფარი წმინდისა მოწამისა მერკჳრისი. არს მონასტერი ძუ ჱლი და პატიოსანი. ესე აღუშენებია მეფესა ბერძენთასა ალექსი კომნინსა, და შემდგომად პატრიარხთა განუახ- ლებიათ და შეგჳძღუ ნენ სავანედ და შემოჰკრბენ სული- ერნი მამანი და ვიყავით კითხუ ა-მიგებასა შინა საწა- დელსა და ღუ აწლ-მრავლობისაგანთა მათ კიდეგანობა არა მენება. არამედ შემდგომად დღეთა რაოდენთამე ლოცჳსა აღმღები მათგან, წარვედით მონასტრად სტა- ვრონიკიტად. ______ ( 56) ლექსი ესე ნიშნავს ყოვლისა-მპყრობელსა, რომლისა სახელზედ აღუშენებიათ მონასტერი ესე. პ. ი. შესუ ლა მონასტრად სტავრონიკიტად. 20
მივედით მონასტრად სტავრონიკიტად, ტაძარსა
წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა ნიკოლოოზისსა, მთითა და ვე- ლითა, წყლითა და ვენახითა კეთილად შემკულსა და ერთ- კერძო ზღჳთ მოზღუდილსა. ჰსცნეს რა მისუ ლა ჩუ ჱნი, შემოჰკრბენ მამანი და წესისაებრ მონასტერთასა შეგჳ- ძღუ ნენ ტაძრად და თაყუ ანის-ვეცით ტრაპეზსა და ნა- წილთა. რამეთუ ყბისაგან თავისა ნათლის-მცემელისა იყო, ხელი და მკლავი ელევთერი მღუ დელ-მოწამისა. და ვი- ხილეთ ტაძარი მომცრო, და შეგჳძღუ ნენ სადგურად მა- მანი და სკეოფილაკი, და უცხოს-შეყუ არების შეწყნა- რებით შეგჳტკბეს. ხოლო ვკითხჳდი აღშენებისათჳს მო- ნასტრისა. გჳთხრეს სულიერთა მათ, ვითარმედ დიონო- სიოს პატრიარხი კოსტანტინეპოლისა, მოვლიდა რა მონასტერთა, ჰსთნდა ადგილი ესე. და იწყო შენებად ამა მონასტრისა. ხოლო ჰსთხრიდენ რა საძირკუ ჱლთა, გა- მოჰსჩნდა ღრუ ქუ ჱშე კლდისა, შთაჰხედეს ძირსა, მონა- ზონი ვინმე შეყენებული, შემოსრული ხუ რელით მჯდო- მარე იყო. ხოლო იგი ეტყოდა მას ცოდჳლი ბერი ნიკიტა ვარ. და ჰრქუა პატრიარხმან: რასა მუშაკობ მამაო და იგი ეტყოდათ ჯუ არსა ვჰსთლი. ამისა საკჳრუ ჱლისა ხილჳ- სათჳს უწოდეს მონასტერსა მას სტავრონიკიტა. სტავრო ბერძულებ ჯუ არი და ნიკიტა ბერის სახელი.
დავასრულეთ დიდთა მონასტერთა მოხილუ ა. ამისთჳს
წყალობისა მომცემელისა ღუ თისა მიმართ ჩუ ჱნდა ნიჭ- მრავლობისათჳს მადლობასა აღუ ავლებდი. ხოლო ამა მო- ნასტერთათჳს რა აღვჰსწერენით. ვინაცა წუ რილთა მონას- ტერთათჳს და მრავალთა სენაკებთა და ეკუტერთათჳს, და შეყენებულთა ძმათათჳს ვინმცა უძლო აღწერად თჳ- თოეულად. ნამდჳლ თავი მეუღირსებოდა ბაგითა უღირ- სითა ამბორებად წმინდათა მათ, და მწიკუ ლევანითა ფერხი- თა დათრგუნუ ად ადგილთა მათ წმინდათა. ჰე ჭეშმარიტად ესე ადგილი სახე არს მშუ ჱნიერებისა ზეცისა სუფევი- სასა და საწუთოთა შინა ხილუ ა უსაცთუროთა; და ცხო- ვრება მათი არა ჟამიერ და წუთებრივი; არამედ ძლიე- რებითა სამარადისოთა შემოსილნი მამანი სანეტარონი, სახედ ზეცისათა მათ ბანაკებად და გუნდებად განწყო- ბილნი, განშორებულნი ქორწინებითა ძლითთა შებორკი- ლებათაგან და ქუ ჱ-მეთრევთა ამათ ამაოთა დამტევებელ- ნი ფრთითა მონაზონებისათა, და ბეჭთ-საშუალითა ჯუ ა- რისათა ზე აღფრენილნი და მომლოდნენი აღფრენად ზეცისა მას სუფევად, სადა არს ოხრა დღე-სასწაულთა ხერუვიმებრი და საშუ ჱბელსა უოხჭონოსა გულის-სათქმელ- სა მას უფროს ოქროსა და ანთრაკთა, და უტკბოსა უმე- ტეს გოლეულთასა. ჰგებენ შესუ ლად სასუფეველსა, ღა- ღადებენ და გალობენ: უფალმან მწყსოს მე და არა მა- კლდეს ადგილსა მწუ ანჳლოვანსა, მუნ დამამკჳდრა მე წყალთა ზედა განსასუ ჱნებელთასასა ზეცისათა, მათ გა- მომზარდნეს ჩუ ჱნ.
ამა მონაზონთათჳს და სხუ ათა ადგილთა წესთა ბრ-
წყინუ ალებისათჳს ტობიას მიმართცა ანგელოზი რაფა- ელ გამოჩინებული მომეხსენების, რაჟამს ეტყოდა: (*) მე გაუწყოო, რომელნი იქორწინებენ და მეძაობასა დაად- გრებიანო, ვითარმედ ცხენი და ჯორი, რომელთა თანა არა არს მეცნიერება და შემდგომი. ამისთჳს გამოისაჭუ- რნეს თავნი თჳსნი სასუფეველისათჳს ღუ თისა ამა მო- ______ (*) ტობია 5, 15 ნაზონთა დაუტევეს მამაჲ და დედაჲ და აგარაკნი, და აღიღეს ჯუ არი ძლევისა და შეუდგნენ უკანა ქრისტესა, მწყემსთ-მთავრისა მის ჭეშმარიტისა. და ამათ არუ ესა მას ზეცისათასა კარი განეღის, ვითარცა თჳთ იტყოდეს: ამან მეკარემანცა განუღის და ცხოვართა ხმისა ჩემისა ისმი- ნიან. ვითა ამათმან განცდამან ესენი გონებად მომიღო ცხადი და ნანდჳლი. რამეთუ სისრულესა შინა სულიერ- თასა ჭეშმარიტად ესენი აღიხუ ჱნ სიტკბოებასა მას მხუ- რუ ალებისა ღუ თისასა გულთა შინა მათთა და კეთილითა მით აღტაცებითა გონებისათა ფრინუ ჱნ გულნი იგი მათ- ნი ღუ თისა მიმართ და იტყჳან: და ვჰსთქუ, ვინცა მცნა მე ფრთენი ტრედისანი, აღვფრინდე მე და განჳსუ ჱნო უდაბნოსა შინა, მოველოდე ღმერთსა მაცხოვარსა ჩემსა სულ-მოკლებისაგან და ნიავ-ქარისა; და შესძინენ ვითარ- მედ სურინ სულსა ჩემსა შენდამი ღმერთო ძლიერო და ცხოველო, ოდესმე მოვიდე და ვეჩუ ჱნო პირსა შენსა. ეჰა მთა ღუ თისა, მთა პოხილი და შეყოფილი, ნეკტარი- თა მით ცრემლთა მათთა ნაკადისა წმინდისა მდინარე; მთა ესე რომელ ჰსთნდა ღმერთსა, რამეთუ უფალმანცა დაიმკჳდროს იგი. ხოლო ღირსნი ესე მთით წმინდით გამო მამანი, ვასახენ ვითარცა ვარსკუ ლავი განთიადისა ღრუბელთა შინა, და ვითარცა მთოვარე სისავსესა ჟამ- თასა და ვითა აფროდიტი შორის მწყობრისა სამყარო- თასა, და ვითარცა შროშანი თანა-წარსადინელსა წყალ- თასა, ანუ ნორჩი ლიბანისა დღეთა შინა ივლისისათა, და სარო ამაღლებული სისწორესა ღრუბელთასა, და ვი- თარცა აღმოცენება ნაძჳსა ლიბანთა შორის. ხოლო ად- გილთა ედემებრიობისათჳს და პირადობისათჳს მკელე- ბათასა, რაჲ ვინმე ჰსთქუ ას. ქუ ჱყანათა სამოთხეობა ვა- სახენ მას, რომელთა შინა მშჳდთა დამკჳდრებასა სა- უფლო ნეტარება მეტყოდა ჩუ ჱნ. ხოლო მე ჭჳრობად ამათთჳს ტკივნეულითა სულითა, ათასსა მადლობასა აღ- ვავლენდი მწირობათა შინა ჩემთა უფლისა ჩემისა, რო- მელმან ღირს აღმრაცხა სულიერსა მას მწყობრსა ღჳთი- სა ცხოველისასა.
და აღვასრულეთ რა მოვლა მონასტერთა, და კუ ალად მი-
ვიწიენით მონასტრად ქართუ ჱლთასა, იყო მწუხრი ბაია- ობისა, და შემოჰკრბენ მამანი და იწყეს რეკად ზარისა, და მწუხრად ვიდრე აღმოსუ ლადმდე მზისა აღრიპინა ( 57) გარდავივადეთ დიდებული. ხოლო დიდსა მას შჳდეულსა და პარასკევსა სამარადისოდ ეკკლესიასა ვსდეგით მიმ- დეთა მათ ზიართა ლოცუ ასა და ღამის-თევასა. შაბათად მოიღეს გარდამოხსნაჲ მძიმედ შემკული ორი: ერთი ______ ( 57) ნიშნავს ღამისთევასა, რომელიცა დიდთა დღესასწაულ- თა დღეთათჳს იწყება 5 საათსა მწუხრისას და დაბოლოვდება წირჳთა დილით მზისა აღმოსუ ლაზედ. ესრეთი ღამის-თევა დაიწყება დიდის მწუხრისა არა კითხჳთა, არამედ გალობითა. მერეთ შეუდგება ცისკარი ესრეთისავე განგეძელებულისა გა- ლობითა. ჩემსა ყოფნასა ივერიის მონასტერში (1849 წ.) ესრეთი ღამის-თევა განგრძელდა 12 საათსა და შევესწარ ორ- თა დღესასწაულთა: მაისის 13, დღესა წმინდათა მონასტრისა აღმაშენებელთა იოანესი, ევთჳმისი, გიორგი მთაწმინდელისა და გაბრიილისა ქართუ ჱლთა, და სულის წმინდის მოსუ ლისა დღესასწაულსა. სამღრთო მსახურება თხოვითა ჩემითა და მო- სახსენებელად მშობელთა ჩემთა და ნათესავთა აღასრულა, მო- სრულმან აქა ორის დღით წინა სულისა წმინდისა მოსუ ლისა დღესასწაულისა, ეპისკოპოზმან ერისოჲსა და მთისა წმინდისა იოანიკემან. პ. ი. მარიამ დედოფლისაგან ქართუ ჱლთასა შემოწირული, და მეორე ბაგრატ მუხრან-ბატონისა დაჰფინეს. ვითარ მოგითხრა, თუ მათ იგი ეკკლესია ვითარაღამკუ ჱს ბრწყინუ ალითა შესამოსელითა, მურასითა საყდრის იარა- ღებითა, სახარებანი დიდ-დიდნი მძიმენი თუ ალითა მო- ჭედილნი, ბარძიმი თუ ლებითა მძიმენი მუღან-ბარანი და მორთეს საყდარი ფარდებითა, და სერაფიმ-ქერაფიმ- ნი და ოქრო-ნაცურუ ჱბულნი ჯუ არებითა და ხატებითა და ალმებითა შინა ტაძრისა და გარეგან დიდის ორღანოს მკუ რელის საათებითა ბრწყინუ ალესა მას ტაძარსა, ვითა სძალსა სასძლოდ შემკულსა. ხმანი ელლინთა ყრმათანი ისახებოდა მგალობლად საბაოთისა და ორღანოთა ხმათა ზედა მისა ტურფად რამ გაეზიარა, და ეგრეთ გარდა- ვიხადეთ დედოფალი და უფალი დღე-სასწაულთა ერთ- შაბათი, და იყო ბურჯებით"მონასტრისათ ზარბაზანთა ცემა ძლიერი და ტრაპეზობა უხუ ჱბით საღმრთოთა სპა- რაზენთა მათ მონაზონთათჳს სერი ბრწყინუ ალე.
ხოლო შემდგომად თომას კჳრისა, ევგენიოს ბრძენ-
სა ებოძა წიგნი მისუ ლად. ფრიად მთნდა ესე და აღვედ ქარესად ბაზარსა მონაზონთასა, და მიერ შკოლად ევ- გენიოსისად. მიველ და ვიხილე მრავალ-განთქმული იგი სიბრძნითა და მოგჳკითხა უცხოებისათჳს ჩუ ჱნისა, და სავანე გჳყო ახლად შემზადებულსა მას სრასა თჳსსა და დავყავით მის-თანა ჟამნი არა მცირედნი, და სამარად განვიცდიდი სიმრავლესა მას შკოლისაგანთათა, მჯობესსა პერიპატიულთასა და იყუ ნეს საღუ თის-მეტყუ ჱლოთა და საფილოსოფოსოთა ზედ-მიწევნილ, რამეთუ რომელსაცა მე ვერ ვისმენდი, თარგმანი გამომიცხადებდა, და გარდამოიღო და მომცა ცხრისა შემთხუ ჱვითისა სქიმა, სრულიად და ვკითხჳდი ევგენიოსს ღუ თის-მეტყუ ჱლებისა-ძლით თხრო- ბისა. მისთჳს საუფლოსა მის ამაღლებისა ქრი- სტეს ხორცთასა სადაობისა. ვინათგან გარეშეუწერე- ლისა თანა ერთ-არს ხორცი ქრისტესი, ხოლო იგი მე- ტყოდა, ვითარმედ გამოუთქმელთა გამოთქმა ზღუ ჱვა მე- ცნიერთა, არამედ ესრეთ გუ რწამს და აღვიარებთ უთქმთა ამათ ლექსთა, ვითარმედ: «ღმერთი გარე-შეწერილსა კაც- «სა შორის ესრეთ არს, ვითა გონება სულსა შორის, «რამეთუ სული ერთსა ადგილსა-არს,ხოლო გონება გარე- «შეუწერელად მიიწდომიეს განუჭრელისა თჳსებისა ურთი- «ერთ-არს მქონები, გინა ესე სახედ, ვითარცა გუ ამი «ერთსა ადგილსა მდგომად, თუ ალი ცათა და ქუ ჱყანა- «თა მჰსწრაფლ მოვლის; ეგრეთუ ჱ სიტყუ ა ღუ თისა «გუ ამოვნებით მისდა შეერთებულისა კაცისა უმწუ ჱრვა- «ლესისა მყოფობისათჳს უსაშუალოდ და განუშორებე- «ლად ღუ თაებით გარე-შემოუწერელ-ჰგიეს», და კუ ალად ჰგმობდა პორფირიოსსა და თავხედად სახელს-ჰსდებდა; რამეთუ იყო ერთ-სულ ორიგენისა და ერთსა შკოლასა აღზრდილნი, ელლენობისაგან იქმნა ურია და ურიაო- ბისაგან იქმნა ქრისტიანეო, და ქრისტიანობისაგან სრუ- ლიად უღმრთო.
კუ ალად ვჰკითხევდი თუ ვითარ და რაჲსათჳს ქარ-
თუ ჱლთა შპანიად ეწოდების და შპანელთა ქართუ ჱლი. ხოლო იგი უძუ ჱლესისა ბრძნისა ვისმე მელეტიოსისა წიგნისაგან ( 58) აღმოიკითხჳდა და იტყოდა « ვითარმედ ______ ( 58) მელეტიოს იყო ბერძენი და ღეოღრაფიისა მწერა- ლი; გარდაიცუ ალა იგი წელსა 1714. ესე ჰსწერს, ვითარმედ სახელი ქართუ ჱლთა ივერი ეწოდაო ისპანიისა მდინარესა ე. ი. ებრო მდინარე. « ჟამსა ალექსანდრე მაკედონელისასა შპანელნი მრავალ- « ნი მისრულან ქართლად, და კუ ალად ჟამთა ქართლისა « აოხრებისათა, ქართუ ჱლნი მეფე და დიდებულნი წარ- « სრულან შპანიად და მათნი მეფენი და მთავარნი ნათე- « სავნი არიან ქართუ ჱლთა და მდინარესაცა მათსა ქარ- თუ ჱლითა ეწოდების. ხოლო მე მასმიოდეს, ვითარმედ « ალექსანდრე მაკედონელმან აღიღო ქართლი და მცუ ჱ- « ლად ფრანგნი განაწესნაო ქართლად და აწ აზნაურნი « დანაშთომნი მუნითგან არიანო და შეეწამა ესენი ერთად ». მერე ვკითხეჳდი გიორგიანობისათჳს, თუ რაჲსათჳს ფრანგნი და მრავალნი სხუ ანი ქართლს გიორგიანად უ- წოდენ და თურქნიცა გურჯად. ხოლო იგი მეტყოდა, ვი- თარმედ წერილ-არს ამისთჳს « მეფენი საქართუ ჱლოსანი « დროშათა ზედა სახესა წმინდისა გიორგისასა აღმარ- « თებენ და ამისთჳს უწოდეს გიორგიანად ( 59) და კუ ალად « ცხადთა სასწაულთათჳს წმინდისა გიორგისსა ქართლსა « ქმნილთათჳს ». და სხუ ასა მრავალსა სიტყჳს-გებასა შინა ვიყუ ჱნით, რომელი არა ძალ-იდების აღწერად.
ამად ჟამამდე კონსტანტინოპოლად მზა ვიქმნებოდი
წარსუ ლად, რამეთუ არ მეცნიერ ვიყავ პატრიარხისა, ______ ( 59) ამასვე ყოვლად თანხმად ამისა ჰსწერს ლათინურად კლუვერიოს ნემეცთა ღეოღრაფიისა მწერალი, რომელიცა ჰსცხოვრობდა 1595 წელსა. აჰა მისი ნამდჳლი თქმულობა: Putant vulgo nomem a s. Georgio, quem patronum agnoscunt es cujus imaginem in vexillis gerunt, sortitos. Cluverii introduction in Georg. lib. v. cap. 16. nota Bunonis. პ. ი. არამედ ევგენიოსისა ფრიად მეგობარ იყო პატრიარხი, და აღგჳწერა შეწყნარებისათჳს ჩუ ჱნისა უცხოებისა ესო- დენ ვრცელი ეპისტოლე უზესთაესი ჩემებრთასა. ევგე- ნიოს მრავალ-ფერად ნუგეში და მეგობარი იყო ჩემი, და პატრიარხი იყო მეგობრისა ჩემისა მეგობარი. და ფრიად ვიდრემე ურუ ჱული-ვიყავ და გულ-მტკივან გან- შორებისათჳსცა მისისა, და გამომსალმებელი მისი, წარ- მოველ შკოლით და მოვიწიე მონასტრად ჩუ ჱნდა, და- ვჰყავით ჟამნი რაოდენნიმე, და ვეძიებდი საუნჯეთა წიგნ- თასა ქართულად, რამეთუ მრავალნი წიგნი იყუ ნეს ქარ- თულნი. ესოდენნი ქართულნი არა იპოებიან, მაგრამ ვინ აღწერდა ამათ, და არცა მამისა მაკარის წიგნიარს ( 60) საქართუ ჱლოთა შინა.
ესრეთ ნება-დართჳთა და ლოცჳსა აღებითა მათ მა-
მათათა, აღვემზადენით აღსუ ლად კონსტანტინეპოლედ, რამეთუ ფრიად მწუხარე ვიყავ დატევებისათჳს მთა- წმინდისა. გუ ჱპოვა ნავი მარჯუ ჱ და წარმოვედით მო- ნასტრით ქართუ ჱლთასა გზით ზღჳთ. და მოჰბერა რა ______ ( 60) წმინდა ესე მაკარი იყო ზედ-წოდებით ეგჳპტელი. დი- დი მეუდაბნოე, მოღუ აწე და მკუ დართა აღმადგინებელი, რომ- ლია დღესასწაულსა მოიხსენებს ეკკლესია 19 იანვარსა, რო- მელმანცა 60 წელი განვლო უდაბნოსა და 90 წლისა გარდაი- ცუ ალა 391 წელსა შობიდგან ქრისტესსა. მართლ-მადიდებელ- თა ეკკლესიასა აქუ ს სიქადულად 50 მისნი სწავლითნი სი- ტყუ ანი მოღუ აწეობითისა ანუ ასკეტიკურისა ღუ თის-მეტყუ ჱ- ლებისა. ამა წერილთაგან ტიმოთეს მთავარ-ეპოსკოპოსსა ქარ- თლისას გარდამოუწერია ქართულად ძუ ჱლად თარგმნილის წიგნისაგან 16 მოკლენი მუხლნი სხუ ათა და სხუ ათა მისთა ჰსწავლათაგან. – თჳსსა დროსა ესეც მრთელსა წმინდისა მაკარი- სა წიგნთან დაიბეჭდა. პ. ი. ნოტომან ქარმან გამოვლეთ სამოთრახე და ნიმრო კუნ- ძულნი; და მოვიწიენით ქუ ჱმოსა ტროადას, რომელსა თურქნი ბალაისარს უწოდენ, ზღუ ასა მას იწროდ მდგომ- სა ვითარ ნახევარ მილიან სივრცესა, რამეთუ გაღმა გა- მოღმა ჰსდგას ციხენი და მომავალთა განიკითხუ ჱნ თურქ- ნი. და მუნ წინა აღდგომი ქარი აღგჳდგა და ამოვედით და ხმელით მივედით ეპისკოპოსისა გალიპოლელისა უფლი- სა ნეოფიტესა, და მუნ განვათიეთ ღამე იგი და აღვე- დით დილისას და ვვლეთ ნავითა და მივიწიენით ადგილ- სა მას, სადა ზღუ ასა შინა, აჲა სოფიას ქუ ა ტრაპეზი ( 61) შთავარდნილა: ვენეციელთა რა აღიღეს კონსტანტინო- პოლი, ყოველნივე სამკაულნი ეკკლესიისანი წარიხუ ნეს, და ქუ ა იგი ტრაპეზისა ჩამოსხმული საკჳრუ ო იუსტი- ნიანე მეფისა მიერ გამოდნობილი შთავარდა ზღუ ად, და აწ ნავით მიმავალნი იხილუ ჱნ, რომელ ადგილსა მას აღ- მოდის ზეთი სუნნელი რაჲმე და გამოვვლეთ მარმარა ჭალაკი და მოვიწიენით საყდარსა და ქალაქსა ერაკლი- ოსსა. ამა ქალაქსა ეწამნეს ორმეოცნი დედანი და ამო- ნა მოძღუ არი მათი, რომელთა ხსენებასა ვჰყოფთ 1 სეკდემბერს, და მივედით თჳთ მასვე ეკკლესიასა, რაჟამს იგი მოციქულმან ანდრია სტაქოს აკვილა მოციქულ- სა ხელი დაასხა ეპისკოპოსად.
იქიდამ მოვიწიენით სილიმიკრიას, სადა ესუ ჱნა წმინ-
და დედა ჩუ ჱნი ქსენი, რომელსა ვდღესასწაულობთ იან- ვარსა 24-სა და კუ ალად აღათონიკე მოწამე და მუნვე არს საწამებელი და თჳთ სახლიცა წმინდისა ქალწულისა ღირსისა პარასკევასა. და მიერ მივიწიენით ნაპირსა ______ ( 61) იტყჳან ყოვლადისა ოქროსი იყოო ჩამოსხმული. პ. ი. კონსტანტინეპოლისასა, საყდარსა წმინდისა სტეფა- ნესსა, და მუნით ცხენით წარვვლენით.
განვლეთ ბარუთხანა სამეფო და დემირ-ყაფისი და
სრა იგი დაუთბაშად წოდებული, და მივიწიენით კონ- სტანტინეპოლად, და განვიცდიდით რა სიდიდესა ქა- ლაქისასა, უცხოდ რაიმე აღგჳჩნდებოდა შენებულება და სიუ- ცხოვე დედა-ქალაქისა და იხილუ ჱბოდა აჲა სოფია, ვი- თა მთა მაღალი და ადგილისა პატიოსნება, და მთა- ბარობით შეზავება და ზღუ ჱბთა მუნ შეერთება, და პი- რის-პირ აზია და ევროპა, და მათ ზედა ქალაქი მთათა ზედა დაშენებული უპატიოსნესი, დედა ყოველთა ქა- ლაქთა. ტყუ ჱობისა მისისათჳს განვიცდიდი რა, ცრემ- ლითა აღივსებოდეს წიაღნი ჩემნი, და ვიგონებდი თუ ვითარ ცოდუ ანი კაცთანი, ვითარსა რისხუ ასა მოაწევენ ქუ ჱყანასა ზედა; თუ ვითა კონსტანტინეპოლი ქრის- ტიანობის დასაწყისი, დედა ქალაქად სამეუფოდ მეფეთა ქრისტეს მოყუ არეთაგან ჭირნახული, და ნაღუ აწი ზე- გარდამოსა წამის-ყოფითა, აღშენებული ღირსთა მამათა ჩუ ჱნთა ხარისხი და ჰსჯულისდებათა და წმინდათა კრე- ბათა შესაკრებელი, და თჳთო-სახითა კეთილითა სამ- ღუ რთოთა და საეროთა შემკული, ვითარ ცოდუ ათა ჩუ ჱნ- თათჳს მიეცა აგარიანთა და საბარბაროსთ მთავრობა ი- მონებს ეკლესიათა ღუ თისათა, და ქუ აბ და სავანე ავა- ზაკთა ქმნილ-არს ვენახი ღუ წილი სორექი უფლისა და მომეხსენა მისთჳს გოდება იერემიასი: « ხელი განირთხა მაჭირუ ჱბელმან ყოველთა ზედა გულის-სათქმელთა თჳს- თა, რამეთუ იხილნა წარმართნი შესრულად სიწმინდესა შუნა მისსა, რომელთასა ამცნებდა არა შესუ ლად ეკკლე- სიად » და დავით მეტყუ ჱლი « ღმერთო შევიდეს წარ- მართნი სამკჳდებელსა შენსა შეაგინეს ტაძარი წმინდა შენი ». და ამათი მომხსენებელი სულთ-ვითქმი- დი და მყოვარ-ჟამ განვიცდიდი, სიდიდით და პატიოს- ნად დააფუძნებულობასა სამეუფოსა ქალაქისასა.
რამეთუ ესეცა უცხოვე არს, შავის ზღჳთა ვითა მდი-
ნარე იწროდ ზღუ ა შეერთჳს ბარისა ზღუ ასა თეთრსა. ამ ვიწროს მომდინარეობისათჳს ექსანოპონტოდ ელლი- ნურად ეწოდების, ესე იგი არს, იწრო ნაპირი ზღჳსა, და ზედა მთა ვიზანტია, ზედა ქალაქნი ძლიერად ანაგებნი ადგილსა მშუ ჱნიერსა და მაღალსა, შიგან გა- კარგჳთ სრითა სამეფოჲთა და გაღმა ანატოლიისავე ოქრო ქალაქი ( 62) და შუასა ზედა გალატა, და ზედა- მობმით მრავალნი უბანნი და მივიწიენით სტავრაკ მდი- დრისასა სოფელსა ბებექს და დაგუ ასადგურეს მუნ.
წარუვლინენით მოსაკითხავად მღუ დელი პატრიარხსა
უფალსა კირილეს, და მჰსწრაფლ ენება მისუ ლა ჩუ ჱნი, და აღვემართენით და წარვედით და მივიწიენით და შე- გჳძღუ ნენ წინაშე პატრიარხისა და მიუძღუ ანეთ თა- ყუ ანის-ცემა და ამბორი მარჯუ ჱნისა და განწესებულსა ადგილსა დაგუ სუ ა და ამოდ მოგჳკითხჳდა. და კეთილად ვიდრემე ფრიად შეგჳტკბო და ზედას-ზედა გუ კითხჳდა ამბავსა, და თჳსსა სრასა შინა განგჳმზადა სადგური, და პურის-მტე იყო მარადის გუ ჱრდით თჳსით, და ესრეთ ______ ( 62) ბერძულად ძუ ჱლად ეწოდებოდა ხრიზოპოლი და აწ სკუტარი, სადაცა იყო დიდისა კონსტანტინესგან აღშენებული ტაძარი წმინდისა ეფემიანის, რომელსა შინა იყო 4 მსოფლიო კრება ხალკიდონისა. აწ ეკკლესიისა ამის ძუ ჱლისა, მოჩანან მხოლოდ საძირკუ ჱლნი. პ. ი. სიმდაბლე შეეტკბო: ხელითა თჳსითა გჳბოძის სანოვაგე და მრავალ-ფერად მითა მითავაზებდა, და ახლოდ მჯდო- მარე ვიყავ სამარად, და სამღუ დელოთა მისთა-თანა სუ- ლიერად ვიშუ ჱბდით; რამეთუ იყუ ნეს დიდებულად ცხო- ვრებითა, ესრეთ რომელ არა ვიყავ მხილუ ჱლი ეგე ვი- თარისა არცა ქალაქისა და არცა არქიეპისკოპოსისა.
ხოლო განუ ათიეთ კჳრიაკე ერთი, და ამისა შემდგო-
მად წარვედით ხილუ ად პატრიარხისა იერუსალიმისა და ვიხილეთ და თაყუ ანი და ამბორი ხელსა მიუძღვანეთ. იყო კაცი პატიოსანი და განჰსწავლული სიბრძნითა მრავლი- თა, და გჳბრძანებდა მრავალსა რასამე და სიტყჳს-გება- სა ვჰყოფდით სხუ ათა და სხუ ათა ამბავთათჳს.
ხოლო ქუ ჱყანისა ჩუ ჱნისა კათალიკოზთათჳს იტყო-
და: ვითარმედ « ჟამსა კოსტანტინე მეფისასა იქმნე- « ნით ქრისტიანენიო და წარმოგივლინათო მეფემან კონ- « სტანტინე წმინდა ევსტატი პატრიარხი ანტიოქიისა, « და პირუ ჱლი საკათალიკოსო საყდარი ამან აღაშენე- « ბინაო და ყოვლისა საქართუ ჱლოსა კათალიკოსი არ- « ქიეპისკოპოსი მან აკურთხაო. ამისა შემდგომად მეფე « ბერძენთა ირაკლი წარვიდა სპარსეთად საომრად და « საქართუ ჱლო მან დაიპყრაო, და ფოტის მიტრო- « პოლიტი აფხაზეთს მან გააკათალიკოსაო, და ქართლისა « კათალიკოსი მარტო ქართლისა და კახეთისა და ალვა- « ნიის მწყემსად დარჩაო; იმერეთი მაშინ წაერთოო. « ამისა შემდგომად მეფემან ქართუ ჱლთამან ვახტანგ « ბერძენთა მეფის კონსტანტინე მონომახის ( 63) და- « მოწმობით, მცხეთა აღაშენაო, და კათალიკოზი დასუ აო, ______ ( 63) იმპერატორი კონსტანტინე IX მონომახი მეფობდა 1042-1054. პ. ი. « და პირუ ჱლი ძუ ჱლი კათალიკოსი, დაჩაგრაო; ამისთჳს « სამნი არიან კათალიკოზნიო: პირუ ჱლი ქართლი- « საო, და მეორე აფხაზეთისაო და მესამე ძუ ჱლიო. « ამისთჳს ხრისანთოს პატრიარხმან, ყოვლისა სოფლი- « სა ეპისკოპოზნი რა აღწერნა თჳთოეულად, ძუ ჱლი « არქიეპისკოპოსი ქართლისა და ახალი ერთად აღწერაო ». ამ გუ არსა მრავალსა რასმე გჳბრძანებდა.
ამათ ჟამათ კუ ალად განვემზადენით მთა-წმინდად,
რამეთუ ჟამობა იყო ფრიადი მუნ, და აღვიღეთ ლოცუ აჲ ორთავე პატრიარხთა და შთავსხედით ნავსა და მი- ვიწიენით სამწყსოსა ერაკლიის მიტროპოლიტისა გერა- სიმესასა თექირდანს და დავადგერით სასახლესა სინის მონასტრისასა, და განჳსუ ჱნენით ჟამნი რავდენიმე. ამისა შემდგომად წარმოვედით ჰავითა კეთილითა, ზღჳთა გზათა მათვე ზედა, რომელი წიაღ-მოგუ ჱვლო და ვვლე- ნით დღენი რავდენნიმე და ივლისის 5 წმინდისა მამი- სა ჩუ ჱნისა ათანასი ათონელისასა წყალობითა ღუ თი- სათა მივიწიენით ლავრად მონასტრად მისსა მთად-წმინ- დად ( 64). და შევედით მონასტრად და იყო დღესასწა- ულთა ოხრა დიდებული და სიმრავლე მონაზონთა ური- ცხჳ. და შემდგომად დღესასწაულისა აღვედით მონას- ტრად საქართუ ჱლოთასა, და ვიყოფოდი მუნ და დავა- თიეთ მონასტერსა ჩუ ჱნსა ჟამნი რავდენნიმე და წარ- ვედით მიერ შკოლად კეთილ-მეგობრისა ჩუ ჱნისა თანა ევგენიოსისა და ვიყოფოდეთ მუნ მრავალ-დღე, საწადსა მას სავანესა მაშინ სხუ ა ვინმე ბრძენი მოსუ ლოდა სახელით კჳპრიანე, განჰსწავლილი მრავლითა ჰსწავლითა და თურქთა ენისა იყო ჰსწავლული. რამეთუ ღრამმატიკა ______ (64) მეორედ მოსუ ლა ათონის მთად. პ. ი. და არისტოტელისა წიგნნი თურქთა ენასა ზედა ეთარ- გმნა კეთილად და ენითა მით ვეზრახებოდით, და გამო- ვიკუ ლევდი რაცა მენებას. რამეთუ აღმოეკითხა წერილ- თა შინა ჩუ ჱნთა, რომელი ბერძულისაგან შპანთა ენასა ზედა ეთარგმნა: ქართუ ჱლნი მთარგმნელნი ჰსწერენ: ქართუ ჱლთა უწოდეს შპანიად ( 65), ამისთჳს ვკითხჳდი ევ- გენიოსს. ხოლო იგი განგჳმარტებდა: არის ძუ ჱლთა წერილთა შინა მდებარე, ვითარმედ ქართუ ჱლნი მოსუ- ლან შპანიად და დამკჳდრებულან და უწოდეს მეფესა შპანიისასა ქართუ ჱლი და კუ ალად სპანიელნი წარსრუ- ლან საქართუ ჱლოთა შინა, და მუნ დამკჳდრებულან. ______ ( 65) ორ-ჯერ ვჰკითხე და სხუ ად მოთხრა, ამისთჳს ორ-ჯერ აღვჰსწერე სპანიისათჳს. ტიმოთე. ამისთჳს იხილე ზემორე გუ ჱრდ 101. – ნამდჳლისა ესე ვი- თარისა მოთხრობისათჳს მეცა აღვჰსწერე ვრცლად მცირესა წიგნსა ჩემსა დაბეჭდილსა რუსულად: Грузины и различ- ния их наименования. Тифлис 1846. стр. 22. ბრძე- ნი ევგენიოს, რომელიცა მიუთხრობდა ტიმოთეს ძუ ჱლთა სიტყუ ათა ქართუ ჱლთათჳს, უეჭუ ჱლად იგულხმებდა შემდეგთა მწერალთა: პლინიოს ჰსწერს: რომელ დასავლეთისა ივერნი ანუ ისპა- ნელნი არიან გადრასახლებულნი ივერიისაგან აზიისა. ესრეთ ჰგონებდა, იტყჳს იგი, თჳთ მწერალიო კარრონი. Plin. lib. III. cap. 1. დიონისო ჰსწერს: „ივერნი აზიელნი არიან გარდასახლე- ბულ ივერიისაგან ევროპისა“. სტრაბონ იტყჳს: „ოქროსა მადანნი არიან ივერიასა შინა აზიისსა და ივერიასაცა შინა ევროპისსა. ნუ თუ ამას მიზეზით ორთავე ერთი და იგივე მიიღეს წოდება“. Fortasse iberi eodem nomine vocantur, quo occidentales, ab auro, quod apud utrosque reperitur“. Strab.IX. პ. ი. ამისთჳს ქართუ ჱლთა და სპანიელთა სახელნი ურთი- ერთარს ენაცვლებიან. ესერა მესმა, მომეხსენა ქართლში იგი თქმული, ვითარმედ აზნაურნი ( 66) ქართუ ჱლნი სა- ფრანგეთიდამ არიან მოსრულნი.
ამისა შემდგომად შკოლით ევგენიოსისით წარმოვე-
დით მონასტრად ჩუ ჱნდა, და მოვემზადენით კუ ალად აღსუ ლად კონსტანტინეპოლედ, და აღვედით ნავსა, სა- ფარუ ჱლითა ყოვლად წმინდისათა და ლოცჳთა მით მა- მათათა. და მობერა ნოტომან ქარმან ამოდ და ჰავითა კეთილითა კუ ალად მივიწიენით კონსტანტინეპოლედ; და სახლთა გარდავხედით სტავრაკის-შჳლის გიორგისასა პროთო-სპათარისასა ბუღდანის მეფის ვექილისასა. და ფრიად პატივს-გუ ცა და უცხოთ-მოყუ არებისა ღუ თის- მსახურებითა კეთილი ნუგეში გჳბოძა და ვეზრახებოდი საურავისა ამის ჩემისათჳს, ვითარმედ ქუ ჱყანისაგან ჩე- მისა ამისთჳს ვარ წარმოსული, რათა იერუსალიმად მი- ვიწიო. არამედ გზისა შიში თათართა მიერ არა მიტევებს ჩუ ჱნ წარსუ ლად. არამედ იგი მეტყოდა, ვი- თარმედ რაჲსათჳს არა იახელით ქუ ჱყანისაგან თქუ ჱნი- სა აქა კარსა ზედა მოწერილი წერილი. ხოლო მე მაქუ ნდეს ახალციხის ფაშა-ათაბაგის მაჰმადის წიგნი ( 67) ______ ( 66) ამით მოიხსენებს ვახტანგის და ვახუშტის ქართლის- ცხოვრებათა შინა მოთხრობასა, რეცა აზნაურნი იყუ ნენ ნეშტნი იაზონისა სპათა, რომელნიცა დასტოვა ქართლსა ალექსან- დრე მაკედონელმან. აქა ამისთჳს ვიტყჳ მხოლოდ ამას, რომელ ლექსი აზნაუ- რი არს სომხური და ნიშნავს კაცთა თავის-უფალთა, განთა- ვისუფლებულთა, არა ხარჯისა მიმცემთა. ( 67) წინათ მოხსენებული სახელი ათაბაგისა. გზისა მოცემისათჳს და შეწყნარებისა კარზედ მოწერი- ლი ვეზირისა თანა და სხუ ათა დიდებულთაიდა მივართჳ რა, აღმოიკითხა, და განჰკვირვა ეგე ვითარსა ჩემთჳს გულს- მოდგინებითა მონაწერსა და იტყოდა: არა იქმნების უზესთაესი ამისა და წარიღო და მიართო ვეზირსა და სხუ ათა კარის-მოხელეთა. და აღმოიკითხა რა, ეთქუ ა: ძალი წიგნისა მის წარმოაჩენს, ვითარმედ, სახმარად პატი- ვის-საცემი თურმე ვინმე არის და სტუმარი ხელმწიფი- სა ჩუ ჱნისა და მოვიდეს აქა, რათა ვიხილოთ და პატივს- ვცეთ და მაწუ ჱვდეს მე წარსუ ლად, გარნა არა ვინებე, არამედ ვმიზეზობდი უძლებად ყოფასა და არღარა მი- ველ. განგჳმზადნეს სასახლე მდიდრად გარდაგებული ნა- ტითა და სუზნითა და დღითი-დღე საზრდოსა ბოძები- თა და მეტყოდენ ვითარმედ, სალაროსა ჴელმწიფისასა რაოდენსა ითხოვ თეთრსა, მოგეცემის. არამედ მე არა ვი- ნებე საფასითა მათითა გზისა ჩემისა წარმართებაჲ და ვევედრებოდი გზისა წიგნისათჳს, რომელსა ფარმან უწო- დენ.
და დავათიეთ თთუ ჱნი შჳდნი კონსტანტინეპოლეს
ფრიადსა პატივსა და ამოდ ცხოვრებაში, რამეთუ უფროს- ღა პატრიარხთა თანა ვიყოფოდი კირილესთანა კონ- სტანტინეპოლისა, და უფროსად ბრძნისა სანატრელისა ______ არს შეცთომა ჩემის სიისა უკანასკნელთა ათაბაგ-ფაშათა. სია ესე ახალციხისა თუქრთა განმგეთა, შევისწავე დასახელებითა კაცისა ბრძნისა და განჰსწავლულისა 87 წლისა ჰასაკისა მექო- ნისა სომეხთ-კათოლიკეთ ეკკლესიისა უფროსისაგან პავლე შაჰყულოვისა, რომელმანცა მასწავა თგილისს ენაჲ ლათინუ- რი. – შემდგომად გამოძიებისა, ვჰპოვე რომელ სულეიმან ფაშამან მიიღო განმგეობა თჳსი 1758 წელსა. პ. ი. პატრიარხისა იერუსალიმელისა უფლისა პართენისა, კაცი- სა ბრძნისა, ადგილობით ათინელისა, და ცხოვრებით იერუსალიმელისა. რამეთუ მოძღუ რადცა მოვიგე ჩემთჳს, და მარად შენდობასა აღმოვივსებდი წმინდათა ბაგეთაგან მისთა და იყუ ნეს ნუგეშად და მეგობრად ჩემდა მიტრო- პოლიტი ხალკიდონისა იოანნიკოს, კიზიკოჲსა გერასიმე, ნიკომიდიისა გაბრიილ, ნიკიისა იერემია. და სხუ ანი მღუ დელთ-მთავარნი და სამღუ დელონი, და ერნი უცხოე- ბასა ჩუ ჱნსა შეიწყნარებდეს კეთილად, და განვიცდიდით მათსა ცხოვრებასა, და უჭუ რეტდით ქალაქისა სიდიდესა და სიუცხოვესა; და მომეწყინა რა, შთავჯექ ნავად და მივიწიე სასახლესა ჩემსა, და ბაღსა მრავალ-ფერითა შადრევანითა და მჩქეფარეთა ფავარითა, და ბაღსა ედე- მურებ დასხმულსა. და განჳსუ ჱნით რა, და მომესურჳს რა, კუ ალად ნავითა აღვიდი სამეუფოდ ქალაქად ხილუ ად სასურუ ჱლთა მათ ჩემთა და ვიუბნით მრავალი რამე და შევექცევოდით, რომელთა თჳთოეულად ვერ უძლებ აღწე- რად. მაშინ ებოძა ვეზირსა ფირმანი ძლიერი, რომელ- სა ეწერა ესრეთ და სხუ ა მრავალი:
« გიბრძანებთ მაღლისა ჴელმწიფებისა ჩუ ჱნისა ბრძა-
« ნებითა, ჩუ ჱნ დიდად ამაღლებული ჴელმწიფე, მრავლი- « სა საპატრონოსა და ძლიერებისა მპყრობელი ხონ- « თქარი ( 68) და ამა ფერმანსა ბრძანებისა ჩუ ჱნისასა « ვუბოძებთ ამას და ვუბრძანებთ ყოველთავე იერუსალიმად « მიმავალთათჳს გზათა ზედა ფაშათა, ენგიჩართა, სარ- ______ ( 68) ამა დროსა მეფობდა თურქთა ზედა სულთანი ოთმან III. პ. ი. « დალთა, ვოივოდათა ( 69), ყადთა და ერთობ ყოველთა « მორჩილთა ბრძანებისა ჩუ ჱნისათა. ესე ტფილისის « ქუ ჱყნის რომანი ტიმოთე თავისის მოსამსახურითა « ჩუ ჱნის ამაღლებულის კარისა სტუმარ-იქმნა, იერუსა- « ლიმს წარსუ ლისათჳს დასტური ვუბოძეთ; სადაც მოი- « წიოს პატივი და სამსახური მიეცით; არავინ არა სთხო- « ვოს რა; არავინ რა აწყინოს; თორემ ერთის თეთრის ზია- « ნი ათას ქესად ვერ ადგება; გზაზედ სადაცა შიში იყოს « თოფ-იარაღიანნი გზის-მცუ ჱლნი გაატანოთ; მშჳდო- « ბით მივიდეს და მოვიდეს. ეს ჩუ ჱნი ბრძანება ასე «იცოდეთ ». ამისათჳს დიდი მადლობა ვჰკადრეთ ჴელ- მწიფობისა მოხელეთა და გამოვემზადენით და დავე- თხოვეთ პატრიარხთა. ხოლო პატრიარხმან კონსტან- ტინეპოლისამან გზისათჳს ესრეთი გჳბოძა წიგნი: « კირილე, წყალობითა ღუ თისათა პატრიარხი კონსტან- « ტინოპოლისა და ყოვლისა სოფლისა, მოგიწერთ ყო- « ველთავე ეპისკოპოსთა, მდიდართა და წარჩინებულთა; « მადლი და წყალობა და კურთხევა განმრავლდინ თქუ ჱნ « ზედა. ამას საყოველთაოსა ეპისტოლესა მოგიწერთ « ამა პირსა ზედა. ეს ყოვლად-სამღუ დელო ტიმოთე « საქართუ ჱლოსა მიტროპოლიტი, ძმა და თანა მწირუ ჱ- « ლი ჩუ ჱნი თჳსის ქუ ჱყნიდამ წმინდად ქალაქად იერუ- « სალიმად წარმოსულ არს თაყუ ანის-ცემად ცხოველს- « მყოფელისა საფლავისა. ჩუ ჱნ ესე წიგნი უბოძეთ, სა- « დაც მოიწიოს, მოეგებენით და კეთილად შეიწყნარეთ, ______ ( 69) ვოივოდა რუსული ენაა, ქართულადმოურავი ეწოდების. ტიმოთე. « ვითარცა მამა და მღუ დელ-მთავარი, უცხოთ შორით « გზით მოსრული, და უმეცარი ენისა ჩუ ჱნისა და აღ- სარება მოახსენეთ და წირუ ა-ლოცუ ა ამისგან სასოებით « მიიღეთ, და იერუსალიმად მიმყუ ანებელსა გზასა კეთი- « ლად მიუძეღჳთ, ზღჳთ თუ ხმელით, და არა რა დასა- « ბრკოლებელი შეამთხჳოთ ».
ეგრეთუ ჱ სინოდთა მათ მიტროპოლიტთა ყოველთავე
გჳბოძეს, თუ სადმე გზათა ზედა შევხუ დებოდით, სამ- წყსოსა მათსა წიგნი შეწყნარებისა. და კუ ალად აღვი- ღეთ წიგნი იერუსალიმის პატრიარხისა და მივედით დი- დად ამაღლებულსა ეკკლესიასა კონსტანტინეპოლისასა. და იყო მუნ გუ ამი წმინდისა ევფემიასი, და ნაწილი ღირსად ხსენებულთა მათ თეოფანია დედოფლისა, და პულხერია არკადის ასულისა, და მზა ვიქმნებოდი წარ- სუ ლად.
აწ მცირედი რაჲმე კონსტანტინეპოლისათჳს მოგი-
თხრა. რამეთუ ჰაეროვნებასა და სიკეთესა პირად-პირა- დობასა ქალაქისა მის შორად განეგდო მშუ ჱნიერება ყო- ვლისა სოფლისა ალაგთა, მათ შორის დედა ქალქთასა. არა სადა იპოვების აზია და ევროპა ერთად შეკრებუ- ლი ვითა აქა, და მათ შორის მდინარედ წარმოქანებული შავით ზღჳთ იწრო ზღუ ა მჩქეფარე პერეულთა კუ ჱთე- ბითა მომდინარე, და ზედან დაფუძნებული კონსტანტი- ნოპოლი მთათა ზედა ხელითა საბაოთისათა, და მთანი იგი სავსედ შემოსილნი ნაძჳთა და კჳპაროსითა ლიბა- ნისათა. იწროსა მას ზღუ ასა მომდინარესა გაღმართ და გამოღმართ ქალაქი შენ-არს, ზღუდენი და გოდოლნი და კლდე-ყურეთა უცხო და ფერადად მოფარდაგულნი სრათა სანათურთა, ჯამნი აღყუ ავებულნი თჳთო-სახენი ედემს ესახებოდა; პალატთა, სტოვათა და ბაზართა ქა- ლაქისათა ბურჳლობა, ზოგნი იყჳნეს ბრპენისანი ოქრო- ცურუ ჱბულნი, ბურჳლნი ზედა სრათა და წყაროთა ვითა მზე ქალაქსა უშუქ-მკრთომარეობდეს, და ზოგნი კეც- ქაშანურითა ფერითა; სხუ ანი მეწამულნი წითლისა მაღრიბულისაებრ, ელუ აზედ იჭვირუ ჱბოდეს. შიგ ხომალ- დნი ალჳსა სტოებრ მდგომნი კეკლუცად მოეზავნებო- დეს ქალაქსა ტევრთა შინა კიპაროსთასა შლილსა და ამათ შინა სრათა საჴელმწიფოთა ელუ ანი გამოკრთებო- დეს, და გარემოს ფიჭუ ნართა ნაძუ თა მაღნარიანობა ფარდად გარე მოეხჳა შენებულობათა; ხოლო დედა ქა- ლაქი ესე ვიმეცენ: ვითა მთიები ვარსკუ ლავთა შო- რის ვაგუ ანენ; ვითა ვარდი ყუ ავილთა შორის სამოთხი- სათა; ვითა იაკინთე ქუ ათა შორის სამარაგდოვანთა; ვი- თა ირისე ღრუბელთა შორის და ვითა აგჳსტოს კეისარი მეფეთა შორის, – ეგრეთ აღუ რაცხენ. წარსუ ლა კონსტანტინოპოლით იერუსალიმად.
ხოლო მე ფრიად მიძნდა და ურუ ჱულ-ვიყავ გან-
შორებისათჳს კონსტანტინოპოლისა. რამეთუ საწუთოსა ჭირ-მრავლობითა და ძჳრ-ხილულობითა მისრული მუნ, მათ აღარ მოვიჩუ ჱნებდი, რამეთუ უჭუ რეტდი რა დიდე- ბულსა მას ქალაქსა, თუ ალი და გონება ჩემი ურთიერთ- არს უსწრობდეს განკჳრუ ებასა ხილჳსა მისისასა. ამისა შემდგომად წარმოვედით, ოქრო-ქალაქსა. ამა ქალაქსა ში- ნა ეწამა ქალწულ-მოწამე ევფემია, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ სეკდემბრის 16. ამა ქალაქსა აწ უსკუდარად უწოდენ სამწყსოსა ხალკიდონისასა, და კეთილად შეგჳ- წყნარეს ქრისტიანეთა, და შევედი ეკკლესიასა მას ხალ- კიდონისასა, სადაცა კრება იქმნა, და შემოკრბეს ეკკლე- სიასა ოცდა ათნი მამანი მუნ ყოფასა ჩუ ჱნსა, მოგუ ჱ- სმა, ვითარმედ განაძეს პატრიარხი კირილე, და დაჰსჯდა კალინიკე.
მჰსწრაფლ აღვედ ნავითა და მივედ კათოლიკე ეკკლე-
სიად და ვიხილე, რამეთუ მღუ დელთ-მთავარნი და მდი- დარნი ერისანი შემოკრებულ-იყუ ნეს და კალინიკეს ხელ- თა დაასხმიდეს. ვკითხჳდი, თუ რასათჳს განაძეს კირი- ლე; მომიგებდენ იგინი, ვითარმედ იტყოდაო, რამეთუ ფრანგთა და სომეხთა ნათლის-ღება არა აქუსთო; მეორედ ჯერ-არს ნათლის-ცემაო, და ჩუ ჱნ ამისთჳს წინა-აღუ- დეგითო და განუ აძეთ; არა ოდეს გუ ჱსმენოდაო ესე.
ამისა შემდგომად აღჳდეთ ლოცუ ა პატრიარხისაგან
და წარმოვედით და ხალკიდონით ვვლეთ და გამოვვლეთ ნავით ვენახსა მას თანა ქუ რივისასა ზღჳსა პირსა ( 70), რომლისა მიზეზისათჳს ექსორია იქმნა ოქროპირი. და კუ ალად გამოვვლეთ მთა იგი, რომელსა შინა განშორე- ბულ იყო წმინდა მამა ავქსენტი, და მივედით ზღუ ათა შინა კუნძულთა მონასტერსა ხალკისასა, რომლისა წინა- მძღუ რისათჳს თეოდორე სტოდიელი მიცუ ალებასა მოი- ხსენებს წიგნსა თჳსსა. მონასტერნი ესე, აღშენებულნი ბერძენთა მეფეთაგან ვიხილეთ და გამოვვლეთ ზღჳთ სამწყსოსა ხალკიდონისსა ძუ ჱლთა მეფეთა სამეუფოსა მას ქალაქსა ნიკომიდიას, სამწყსოსა წმინდათა მამათა ______ ( 70) საცნობელად მკითხუ ჱლისათჳს ამა ადგილისა ვიტყჳ, რაჲ არს მოთხრობა ესე. – ოდეს დედოფალმან ევდოკია, არ- კადი იმპერატორის მეუღლემან, მოინდომა მოპოვება ვენახისა ერთისა ახლოს კონსტანტინოპოლისა, მაშინ მფლობელმან მისმან ქუ რივმან დედაკაცმან არა ინება განჰსყიდუ ა მისი. ამისთჳს დედოფალმან ბრძანა წართმევა მისი თჳსდა სალხი- ნოდ. იოანე ოქროპირმან, ქუ რივთა და გლახაკთა და ობოლთა მოწყალემან, ჰსთხოვა დედოფალს, რაღა შეიწყალოს ცრემლ- ნი ქუ რივისა მის და კუ ალადვე მიჰსცეს მას ვენახი იგი. გარნა დედოფალმან არა ინება. მაშინ იოანე ოქროპირმან ქადაგებასა შინა თჳსსა დიდსა ეკკლესიასა ხმა-ჰყო, ვითარმედ აწ- ცა არს იეზაბელი, ცოლი მეფისა აქაბისა, რომელმან მიჰსტაცა ვენახი სასურუ ჱლი არა მდიდარსა წინაბოთეს. განრისხებულმან დედოფალმან აიძულა ქმარი თჳსი არკადი, რაღა ჰქმნან კრება და განაძონ იოანე ოქროპირი პატრიარხო- ბისაგან კონსტანტინოპოლისა. – ესრეთ განდევნილი პა- ტრიარქი ცხოვრებდა მცირესა ჟამსა აქა, სადაც იტყჳს ტიმო- თე და შემდგომად უკუნ-ქცეულ-იყო თჳსსავე ხარისხსა. პ. ი. ჩუ ჱნთა გიორგი და ანთიმე ნიკომიდიელთასა. მოგუ ჱ- გებნენ ქრისტიანენი და კეთილად შეგჳწყნარეს, და გუ ა- წჳეს ჟამისა წირუ ად მონასტერსა და საფლავსა წმინ- დისა მოწამისა პანტელეიმონისსა, და მოძღუ რისა მათისა ერმალაოს მღუ დელ-მოწამისასა. და ჩუ ჱნ ამისთჳს ვერ მკადრე ვიქმნებოდით და ფრიად ვიშიშუ ოდით, თუ ვი- თარ ცოდჳლმან, უღირსითა ბაგითა წმინდასა მას ად- გილსა მსხუ ჱრპლი შევჰსწირო. არამედ ერნი ჩემსა უ- ღირსებასა არა მეცნიერნი, ვითარცა მღუ დელ-მთავარსა მაწუ ჱვდეს, და მივედით მონასტრად და ვიხილეთ საწა- მებელი წმინდისა პანტელეიმონისა, და საფლავიცა მისი და აღვასრულეთ ლოცუ ა, და უამბორეთ საფლავსა და ალაგთა მათ, და ურიცხუ თა წმინდათა მოწამეთა სისხლი- თა ღებულთა, მოსრჳლთა მაქსიმიანეს მიერ და სხუ ათა უჰსჯულოთა მეფეთაგან. მუნ ახლო იყო სრა მაქსიმია- ნესი და დიოკლიტიანესი და საწამებელი მოწამეთა მოედანი სასახლისა მისისა ყოფილა. და ვიხილეთ ად- გილი იგი მირონ-მომდინარე, სადა ორნი ბევრნი მუნ ნიკომიდიას, დასწუ ნა წმინდანი იგი მოწამენი, და იდღე- სასწაულების დეკემბერსა 28-სა და საწამებელი იგი მღუ დელ-მოწამისა ანთიმოსი, რომლისა ხსენება მოვა სეკდემბერსა 3-ს. რამეთუ მაქსიმიანე მუნ მოსუ რიდა მრავალთა მოწამეთა, და იყო ადგილი დიდად პატიოსა- ნი, ზღჳთა და მთითა და ველითა შეზავებული, და წარ- მოვედით მიერ და გამოვვლეთ ცხელნი იგი წყალნი, რომელიცა წმინდამან ამბერკი აღმოაცენა და მივიწიე- ნით კათრილად და იყო ვინმე მუნ მონაზონი შეყენე- ბული ავქსენტი სახელით, კჳრიაკედ მცირედ მგბარისა მიმღები, და კარი დახშული სამარად ჰქონდის, რამეთუ არავის უტევებდა და მიერ წარველით და მივედით ად- გილსა, სადა ეწამნენ წმინდანი დედანი მინადორა, მი- ტროდორა და ნიმფოდორა, და მიერ მივედით გუმლე- ქად სამიტროპოლიტოდ ნიკელ-ეპისკოპოსისა, კეთი- ლად გჳსტუმრნეს და დაგუ აყენეს ფრიად მშუ ჱნიერსა სა- სახლესა, და იყუ ნეს მუნ მრავალნი ქრისტიანენი და მონასტერნი დედათანი და მამათანი.
და განუ ათიეთ ჟამნი რავდენნიმე და წარვედით მიერ
და მივიწიენით ქალაქად ბრუსად, და გუ ჱუცხოვა ადგილი იგი და დედა-ქალაქისა მშუ ჱნიერება და ადგას თავსა ქა- ლაქისასა ულუმბო ( 71), სავსე-ყოფილი მონასტრებითა ______ ( 71) ულუმბო ანუ ოლიმპო. აქა იყო ძუ ჱლად ქართუ ჱლთა მონასტერი. ესე არს ტროადისა ოლიმპო. ხოლო დიდი და თჳთ ნამდჳლი ოლიმპი ანუ ულუმბია, ძუ ჱლად შესაკრებელი წარმართობისა ღმერთთა არს თესალიაში და მოჩანს დიახ შო- რიდამ მთა ესე ვითარცა კავკასიისა ელბორუსი, ზაფხულსაცა თოვლითა დაბურჳლი. კალთათა ამა მთისა ყოფილან ქრისტია- ნეთა მონასტერნი და ქართუ ჱლთაცა ჰქონიესთ თავისი საკუთა- რი სამხოლოე. ამ მონასტერსა შინა იყოფოდა ღირსი მამა ილარიონ ქართუ ჱლი, რომლისა ხსენებასა დღესასწაულობს ქართუ ჱლთა ეკკლესია 19 ნოემბერსა. ესე ილარიონ, ადგი- ლით კახელი, მოვიდა ულუმბიისა მონასტრით თესალონიკედ და აქა გარდაიცუ ალა ვითარცა დიდი საკჳრუ ჱლთ-მოქმედი და აქედამ წმინდანი ნაწილნი მისნი მიასუ ჱნეს კონსტანტინეპო- ლეს წელსა 980, და დაკრძალეს მოციქულთა ეკკლესიასა მე- ფობასა ვასილისსა, თესალონიკეს, ტაძარსა წმინდისა დიმი- ტრისსა, სადაცა არს საფლავიცა მისი წმინდა, და რომელიცა თურქთა შეჰსცუ ალეს მეჩითად, ვიხილე კედელზედ ხატი წმინ- დისა ილარიონისა ზედ-წარწერით: წმინდა ილარიონ ივერი პატივად, სახედ და მაგალითად ოლიმპისა მონასტრი- სა, თესალიასა შინა ყოფილისა ძუ ჱლად აღუშენებიათ ქართლსა, არა შორს დაბისა ალისა, მონასტერი ვრცელი ულუმბიისა, და და განშორებულთათა, რომლისათჳს მთასა მას თურქნი ქეშიშტალსა უწოდენ, და მივედით სამიტროპოლიტოსა, და მჯდომარე იყო მელეტი ყოვლად-სამღუ დელო. დიდად შეგჳტკბო და განგჳსუ ჱნა, და ხარისხსა თჳსსა ჟამის- წირუ ად მიგჳწოდა, და განვედით ხილუ ად ცხელთა მათ წყალთა, და ვიხილეთ შემწუ ჱლი იგი წყალი აბანო წმინ- დისა მღუ დელ-მოწამისა პატრიკისა, რომელი შთააგდო ივლიანე განდგომილმან ცხელთა მათ წყალთა შინა და აწამა და თავი მუნ წარკუ ჱთეს, რომლისა ხსენება არს მაისის 19-სა და მუნ მჯდარა წმინდა ტიმოთე ბრუსიის ეპისკოპოსი, რომლისა ხსენება არს ივნისის 10-ს და ვიხილეთ ულუმბისა მთის ძირსა მონასტერი დიდად შესაკრებელი მონაზონთა ულუმბისათა, უცხოჲთა რათმე ქჳთა მარმარილოთა ნაშენი, და დღეს უპყრიეს თურქთა; და ოსმან სულთანი ( 72) ეკკლესიისა ეკუტერში მარხია. არს ტაძარი იგი სავსე ძუ ალებითა მკუ დართა მაჰმადიან- ______ იყო მეტოქი თესალიასა შინა ყოფილთა მამათა ქართუ ჱლთა, აქა ასაფლავია წმინდა მამა ათცამეტთაგანი მიხაილ ულუმბიელი. ამა ტაძარსა შინა, აწ გაუქმებულსა, იყო ძუ ჱლად ხატი ყოვლად-წმინდისა, ულუმბიისა მონასტრიდამ თესალიით მო- სუ ჱნებული განსაკრთომელისა ჴელოვნებისა. მერეთ მტრისა შიშით დაკრძალულ იქმნა სოფელსა შინდისს და აქა, წინ-აღნ- თებულის სანთლის დარჩომით, დამწუ არა შემკულობა მისი; – ამისთჳს 1787 წელსა თავადსა ზაზა ამირეჯიბს შეუმკია ხა- ტი იგი და დაუსუ ჱნებია საღოლაშენის მცირესა ეკკლესიასა. ესრეთ აცხადებს ზედა-წარწერა ხატისა. პ. ი. ( 72) სულთანი ოთმან, ანუ წართულად წოდებული ოსმან მე- ფობდა თურქთა ზედა 1299-1326. პ. ი. თათა და ყოვლითა არა-წმინდებითა აღსავსე. და განვა- თიეთ არა მცირედნი ჟამნი მუნ, დიდითა შეწყნარებითა ქრისტიანეთათა.
ამისა შემდგომად აღვიღეთ ლოცუ ა, და წარმგზავნეს მე-
ნიად ქალაქად სამწყსოსა ბრუსელისასა და მოგუ ჱგებნენ ერნი და შეგჳძღუ ნენ სასახლესა პატიოსანსა და მუნ დავადგერით და ვიხილეთ საკჳრუ ჱლთ-მოქმედი ეკკლესია წმინდისა ნიკოლოოზისა, თუ საკჳრუ ჱლებისა მი- სისათჳს მოგჳთხრობდენ ქრისტიანენი, ვითარმედ ეკკლე- სია ესე დარღუ ჱულ იყო ვიდრე საძირკუ ჱლათმდე, და გუ ჱნება აღშენება და ვზრუნჳდით რა მისთჳს, დღესა ამას ფოლორცთა ამათ შინა შემოვიდეს ურემნი, სავსე კირითა და ძელითა. მთის კაცთა მოაქუ ნდათ და იზახ- დენ, რომელი არს სახლი ნიკოლოოზისა, რათა მივი- ტანოთ მუნ ურემნი ესე. ხოლო ჩუ ჱნ უმეცარ-ვიყუ ჱ- ნით და ვეტყოდით, ვითარმედ არავის ეწოდების აქა ნი- კოლოოზ. ხოლო იგინი გუ ჱტყოდენ, მოვიდა ჩუ ჱნდა კაცი ვინმე მოხუცებული და იყიდა ჩუ ჱნგან კირი და ძელი ესოდენი და ამა ქალაქსა მოგჳწოდა და დაგჳტევა ფლური ერთი ბედ ( 73), აღმოიღეს და გჳჩუ ჱნეს, რამე- თუ ძუ ჱლისა ჟამისა იყო, და არა ახალი ფლური იგი, და მივიყუ ანეთ და უჩუ ჱნეთ ხატი წმინდისა ნიკო- ლოოზისა, ხოლო იგინი გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ მჰსგავს იყო ამისა კაცი იგი. ამისთჳს განვკჳრდით და საფასე მი- ვეცით, და აღვაშენეთ ეკკლესია ესე. მესმა რა ესე, გან- კჳრუ ჱბულ ვიყავ და მადლობასა შევჰსწირჳდი წმინდასა ______ ( 73) ბეი, ქართული ენა არ არის. ქართულად ეწოდების არაონი. ტიმოთე. ნიკოლოოზს. – და კუ ალად გჳთხრობდენ, ვითარმედ არს აქა ეკკლესია მთავარ-ანგელოზთა, და იგი მღუ დელმან ვინმე განჰკრიხა საბრხითა ეშმაკისათა და იდუმალ ნავსა ჰშთაუჯდა მწყემსსა ვისმე ცხოვართა ნავით მიმყუ ანებელ- სა. ხოლო ნავი იგი ზღჳთ მიადგა ხმელსა რასმე კუნ- ძულსა და მუნ გარდაიქცა ნავი და მპარავი მღუ დე- ლიცა გარდააგდო ხმელად, და ნავი იგი მჰსწრაფლ მო- იქცა აქვე, და იხილუ ჱბოდა უცხოდ, რამეთუ ანძისა თა- ვი შთაჰყჳს ზღუ ასა შინა და კუ ალად აღმოჰსჩნდის. მა- შინ ქრისტიანეთა აღმოიღეს ნავი, იხილეს ნაძარცჳ ეკკლე- სიისა, არამედ თათართა წარუხუ ნეს ნაძარცჳ იგი ძალად. ხოლო ღამესა მას დაეცა შიში დიდი და ძრწოლა შურქ- სა მას, აღიღო განთიად და თჳთ ხელითა თჳსითა მოი- ტანა ეკკლესიასა მას ნაძარცჳ იგი. – ესრეთ გჳთხრეს ქრისტიანეთა მათ სა ჩუ ჱნცა ესრეთ აღვსწერენით.
მიერითგან წარვედით და მივედით მონასტერსა
მთავარან-ანგელოზთასა სიის, და ხუ ალისად წარვედით მუ- ნით ზღჳთ და განვვლეთ მონასტერი შინოდაკოსა, და კუ ალად ახლოს იყო მონასტერი თეოდორე სტოდელი- სა, სადა იგი ზოგად ცხოვრებულთა მამობა აღასრულა და მივედით სოფელსა ტრილის. მორწმუნეთა ფრიად შეგჳტკბეს, და მუნ იყო მონასტერი დიდებული მიდი- კისა წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა ნიკიტა მიდიკისა მამა- სახლისისა, რამეთუ თჳთ სამარხოცა მისი მუნ იყო, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ აპრილისა 3, რამეთუ ამაღ- ლებასა უფლისასა მუნ ვიყავით. და მიერიდგან წარ- ვვლეთ დღისა ერთისა სავალი და ხმელითა და მივედით ზღუ ასა მას და ტბასა აპოლონისასა, და არს საშუალ ტბისა ციხე და ქალაქი, აღშენებული ტრაიანეს მიერ მეფისა და მისრულ-არს მუნ ქადაგებად პავლე მოციქული, და ფრი- ად ვიდრემე პატივით შეგჳწყნარნეს. და მიერ წარვედით მიხაილს და მუნ განვათიეთ მოსუ ლა სულისა წმინდისა და მუნ ვიდღესასწაულეთ და მიერ წარგუ გზავნეს ბანდე- ბად და მიერითგან მივედით ქალაქად კჳზიკოდ და მგზავრ განვიცდიდით ციხე-შენებულებასა ტროადისათა, ადგილ- თა, ფრიად მშუ ჱნიერთა და ვიხილეთ ცხრათა მათ მო- წამეთა საწამებელი ტროადისათა ადგილთა ფრიად მშუ ჱ- ნიერთა კჳზიკელთა სახელით თეოღნიდოსი, რუფიო, ანტი- პატრო, თეოდიხუ, არტემი, მაღნო, თეოდოტე, თამასიე, ფილიმოს, რომელნი იწამნეს კერპთ-მსახურთაგან, და ვჰყოფთ ხსენებასა მათსა აპრილის 29. და მივედით კჳზიკო ქალაქად, სადა ღუ აწლი მოწამეობისა აღასრულა წინასწარ მღუ დელ-მოწამემან ემმელიანე კჳზიკელმან, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ აგჳსტოსა 8. ამათდა ხი- ლუ ათათჳს ვმადლობთ უფალსა. ხოლო მღუ დელთ-მთა- ვარმან კჳზიკოსმან გერასიმე, ფრიად სტუმართ-მოყუ ა- რებით შეგჳთჳსა.
და მიერ წარვედით, პრიკონისისა ეპარხია განვვლეთ და
მიერ მირიოფოტისა ეკკლესიასა მივედით, და ყოვლად- სამღუ დელო ნიკომიდიოს, კაცი პატიოსანი, ფრიად შე- გჳტკბობდა და მოწლედ გჳთავაზებდა. და მიერ წარვე- დით ქალაქად კალიოპად, რამეთუ სუ ლა ესე ჩუ ჱნი ზღჳს პირს იყო; ახლოს ვიარებოდეთ ამისთჳს, რათა გრძელ- მან გზამან ზღჳსამან შეჭირუ ჱბა და ნავ-დანთქმულობა არა შეგუ ამთხჳოს, და კალიოპოლით მივედით ლამფსა- კო ქალაქად წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა პართენი ლამ- ფსაკოსა, რომლისა ხსენება არს ფებერუ ალს 7-სა, და მუნვე ლამფსაკოს არს საწამებელი წმინდისა მოწამისა ტრიფონისა, სადა იგი ბატთა რა აძოვებდა, და მუნვე იწამა, და არს აიაზმა სარწმუნოებით მიმავალთათჳს სა- კურნებელ, რომლისა ვსენება მოვალს ფებერუ ალსა 1. და მიერ განვედით მაიდოს, და მიერ ბიღაზისარს, ციხესა მას, სადა შეიწრდება ზღუ ა ვითარ მცირისა მდინარისა ოდნად. და პირის-პირ ციხე თურქთა. რათა არა მტერი აღვიდეს კონსტანტინეპოლედ მცუ ჱლნი არიან იგინი. ხოლო ქრისტიანეთა მათ პატივ-გუ ცეს დიდად და მიერ წარვიგზავნენით ჭალაკად მიტილინად, ხოლო სამწყსოსა მეთმენიისასა. და მივედით ვიხი- ლეთ ადგილი მთათა და ზღჳთა ფრიად შეზავებული, სავსე მონასტრებითა დედათა და მამათათა, და იჯდა მუნ მღუ დელთ-მთავარი მათი სახელით არსენი, კაცი პა- ტიოსანი და უცხოთ-მოყუ არებითა ფრიად შეგჳწყნარა. და ამისა შემდგომად წარვედით ქალაქად მიტილინისა ეკკლესიასა წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა გიორგი მთა- წმინდელისასა ( 74), რომლისა ხსენება არს აპრილის 7, და მიერ ქრისტიანეთა გზა მოგუ ცეს და მივედით მოს- კონის და კუ ალად სამწყსოსა ეფესოსსა, და მერმე ვრულს და ვრულითგან ჭალაკსა სამოსს, ქუ ჱყანასა და სოფელსა პითაღორ ფილოსოფოსისასა.
და შევედით ქუ ჱყანასა მას, გუ ჱუცხოვა ადგილთა სი-
კეთე და მშუ ჱნიერება. კუნძული ზღუ ათა შორის და წალკოტია და ვენახოვანითა აღუ სილი და მთა მაღალი ნაძჳანითა ტევრითა დაფარულ იყო და მივედით ______ ( 74) არა ქართუ ჱლისა, არამედ მიტილინის ქალაქის ეპის- კოპოსისა, რომელიცა ჰსცხოვრობდა ჟამსა თეოფილე იმპე- რატორისსა 829-842. პ. ი. მღუ დელთ-მთავრისა მათისა კალინიკესად, და ქრისტეს მოყუ არენი ერნი კეთილად შეგჳტკბობდეს, და იქიდამ წარგუ გზავნეს პატმო ჭალაკად, საყოფელსა ღუ თის-მე- ტყუ ჱლისა იოანესსა. და მივედით რა, ჰსცნეს მისუ ლა ჩუ ჱნი, ჰკრეს ზართა და მოგუ ჱგებნენ წმინდანი წინა- მძღუ არნი მამანი და ძმანი, და ჩუ ჱულებისაებრ მო- ნასტერთასა მოგუ ართვეს მდინარე და კუ ჱრთხი; ლამ- პრებითა და კეროვანებითა შეგჳძღუ ჱენ და იტყოდენ შეგჳწყალენსა, მრავალ-ჟამიერობით მეფეთა ჩუ ჱნთათჳს. და ვიხილეთ ნაწილი მრავალი და ქუ აბი იგი აპოკალიფ- სისა, სადა მჯდომარე იყო ღუ თის-მეტყუ ჱლი იოანე, და ეჩუ ჱნა უფალი და აღჰსწერა გამოცხადება, და იწყო რა ღუ თის-მეტყუ ჱლებისა მის მაღალისა თქმად: პირუ ჱლით- გან იყო სიტყუ ა, და აღჰსწერნა იგინი. და ვიხილეთ ჯაჭჳ იგი, რომლითა დომენტიანე მეფემან ტყუ ჱ-ჰყო რა მუნ პატმოსს, და ჯაჭჳთა შებორკილა. და სალარო ვი- ხილეთ მონასტრისა მდიდარი, ფრიად სავსე ქუ ათაგან ძჳრ-ფასთა მრავალთა და მარგალიტთა და ოქროთა და ვერცხლთა, ეკკლესიისა წმინდათა ჭურჭელთასა სავსე, და კუ ჱრთხნი ძჳრ-ფასნი, და იყო მუნ ჯუ არი ოქროსი მე- ფისა ქართუ ჱლთაგან შემოწირული, და განუ ათიეთ მარ- ხუ ა მარიამობისა მუნ, და დღესასწაულიცა დაძინებისა მუნ აღვასრულეთ ჭეშმარიტსა მას სულიერსა ადგილსა ღუ თისაგან დაფარულსა მას მონასტერსა, მე უღირსმან მათ თანა ხლებისაგან. და იყო მუნ შკოლა საფილოსო- ფოსო დიდი და ისწავებდენ მრავალნი შკოლისაგანნი. და ვიხილეთ ადგილი იგი ზღჳსა პირსა, სადა იგი ღუ თის- მეტყუ ჱლმან კჳნოპ გრძნეული დანთქა; და კუ ალად იხილუ ჱბის ქუ ა დაქცეული მუნ ზღუ ათა შინა, და მოვე- დით დედად-მონასტრად და მოგუ ჱგებნენ ზარის-ცემი- თა და მდინარითა, და შევედით ეკკლესიად და მივედი სახლსა დედათ წინამძღუ რისასა, და იყო აღსავალი სუ- ლიერთა დათა და დედათა მიერ მონასტერი იგი, და ვმა- დლობდით უფალსა, რომელმან არა უღირს-იჩინა ჩემ მდაბლისა მუნ მივრდომა და იყო მთლივ გუ ამი წმინ- დისა ხრისტოდულოსი მუნ.
ამისა შემდგომად აღვიღეთ ლოცუ ჱაჲ და წარმოვედით
ნავით და მოვედით ჭალაკსა ლეროს, მონასტერსა მას ყოვლად-წმინდისასა, საკჳრუ ჱლ-მოქმედსა, და მიერით კა- ლიმონას, რამეთუ მუნ მყოფნი თურქნი საიდუმლოდ ქრისტიანობდენ. მივედით მიერით მშუ ჱნიერსა მას ჭა- ლაკსა სტანკოვს, ადგილსა და სოფელსა ბრძნისა იპპო- კრატისასა, და აღმოქუხს წყალი მრავალი პირით მისით, და ჰრწყავს მრავალ სამოთხეთა, და მიერ წარვედით კუნ- ძულსა სუბუქსა, და მიერ ჭალაკსა კუნძულსა რო- დოსს გუ ჱსმა რამეთუ ამას დროსა შინა სახლებულან მალ- თისნი, ხოლო აუგია სულთანსა და გაუყრია კაცნი იგი და მისულან და დასახლებულან სხუ ჱანი ჭალაკსა შორს, და ამისათჳს ემტერებიან მალთისნი თურქთა. და ვიხილეთ ციხე ძლიერი და კეთილად ნაშენი, რამეთუ კარებთა ზე- და ჯუ არნი და ხატნი მარმარისანი კუ ალადვე იყუ ნეს. და ჰსცნეს რა მისუ ჱლა ჩუ ჱნი, მიტროპოლიტმან როდოს- ისმან მოგუ აგება არხიმანდრიტი თჳსი და კეთილად შეგჳ- წყნარა და ჯეროვანი პატივი მოგუ ცა და განიცადებოდა ახლად მუნ მირონ ლუკიის ქალაქი და სამარხო წმინ- დისა მამისა ჩუ ჱნისა ნიკოლოოზისა. და კუ ალად მუნვე ახლოს არს ტბა ერთი, და ტბასა შინა ყასაბა და საყდარი წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა გრიგორი ნოსელისა ხარისხი, რამეთუ ორნივე ესე, ნიკოლოოზ და გრიგორი ეპისკოპოსნი ყოფილან პისიდიისა მიტროპოლიტისა; ხოლო პისიდიაცა ახ- ლოს არს მუნვე და დავიყოვნეთ მუნ დღენი ათე- ქუ სმეტნი, რამეთუ თურქნი რა აღმოიკითხჳდენ ფირ- მანსა ხონთქრისასა, ფრიადსა პატივსა მოგჳპყრობდენ და არას შეგუ არუ ჱუბდენ. წარსუ ლა მისირად და იერუსალიმად.
ამათ ჟამად მოიწია დიდი გემი იერუსალიმად მომ-
ყუ ანებელი და ჰშთავსხედით მუნ, და მივიწიენით რა ახ- ლოს იაფად ნაპირსა იერუსალიმისასა, აღგჳდგა წინააღ- მდგომი ქარი ესოდენ ძლიერი კნინღა და დავინთქენით; სამდღე ღელუ ანი ვითა მთანი იალბუზისანი ეგრეთ იხილუ ჱ- ბოდენ, და უკუნ გუ აქცია ოთხას მილიონადმდე და მო- წყალებამან ღუ თისამან დააცხრო ქარი, მივსული ვიყა- ვით უცხოსა რასამე ქუ ჱყანასა, არაბეთს ასურეთისასა. და იყო მუნ ქალაქი დიდი და ვკითხჳდი; უკეთუ ქრის- ტიანე ვინმე არს, და მითხრეს, ვითარმედ არაბნი ქრის- ტიანენი არიან; ენა ბერძული და არცა თათრული არ უწყიან. ვაუწყე ქრისტიანეთა მათ და ნავითა გამოეგზავ- ნათ მღუ დელი ვინმე არაბი და მოგუ ჱგებნენ ქრისტია- ნენი, და კეთილად შეგჳთჳსეს და ეკკლესიად შეგჳძღუ ნენ კუ ჱრთხითა და მდინარითა. ხოლო იყო კჳრიაკე. ხოლო მეუცხოებოდა ენა მათი, რამეთუ არა მსმენოდა, და- ვათიეთ მუნ ჟამნი რავდენნიმე, რამეთუ ყოვლად სამ- ღუ დელო მიტროპოლიტი პართენი არაბი, ფრიად ნუ- გეშინის-გუ ცემდა, და ერნი კუ ალად უმეტეს, რამეთუ ქა- ლაქსა ამას ტრიპოლის ზეწარმოსდგომია მთა იგი ლი- ბანი, რომლისაგან სოლომონ ბრძენი ნაძუ თა ლიბანისა- თა მუნით მოიღებდა ტაძრისა შენებასა. მუნ ახლო იყო სოფელი და საწამებელი წმინდისა ბარბარასი, და კუ ა- ლად სოფელი იერუსალიმელ პატრიარხისა.
ხოლო მთასა მას შინა მჯდომარე იყო პატრიარხი
მარონიტთა მწუ ალებელთა და სავსე იყო ქუ ჱყანა იგი მარონიტთაგან, რამეთუ სრულიად ლათინთა ეკკლესიასა შეერთებოდეს მარონიტნი. ხოლო ღუ თის-მოყუ არეთა მათ არაბთა მოგჳმზადეს გზისათჳს საგზალი და ჯორნი, რამეთუ ზღჳთ აღარ წარვედით, არამედ ხმელით და აღ- ვიღეთ ლოცუ ა, და წარვედით, და ვვლეთ დღენი სამნი სრუ- ლიად მარონიტთა ქუ ჱყანა და მივიწიენით მშუ ჱნიერსა ქალაქსა ბერუთს არაბეთს მშუ ჱნიერსა მას ალაგსა ( 75). არაბნი მუნებურნი სრულიად ანტიოხიისა პატრიარხისა სამწყსონი არიან და ვაახელით კაცი ყოვლად-სამღუ დე- ლოსა ბერუთისასა უფალსა იოანიკოს, და ფრიად ძმუ- რად და მამურებ შეგჳრკბო და განგჳმზადა სადგური და იქა ყოფასა ჩუ ჱნსა ეკკლესიასა თჳსსა ჩუ ჱნ გუ ა- მღუ დელთ-მთავრა და გჳთავაზებდა დიდად. და იყო მუნ შიხი დიდებული ვინმე და მდიდარი იოანე და წირუ ა გვაწჳა და ვჰსწირეთ რა, ქრისტიანეთა დიდად გუ მსახუ- რეს; რამეთუ ბერუთასა თურქნი არა მპყრობელობენ, არა- მედ მათ შინა არიან უცხო-თესლნი, სახელად დურმნი ეწო- დება და იგინი არიან მპყრობელ ქალაქისა მის. რამეთუ დურმნი ესე ვითარნი არიან; ილოცუ ჱნ ეკლესიათა ჩუ ჱნთა და ჰს- წამთ: არცა წინა-დაცუ ჱთენ, და კუ ალად თურქთა მეჩითთაცა შევლენ და ილოცუ ჱნ, და განჳსუ ჱნეთ მუნ ჟამნი რავდენნიმე და აღვიღეთ ლოცუ ა და გჳბოძეს ჯორნი და საგზალნი და კაცნი მცუ ჱლნი გზისანი და წარვემარ- თენით გზასა ჩუ ჱნსა, იერუსალიმად მიმყუ ანებელსა და ვვლეთ დღისა ორისა სავალი და მივიწიენით ზღჳს პირსა მას თჳთ მას ალაგსა, სადა წინასწარ-მეტყუ ჱლი იონა ვეშაპმან განაგდო, და საფლავი წინასწარ-მეტყუ ჱლისა მას უპყრიეს თურქთა. და მიერ მივედით ქალაქსა სი- დონს და შევედით სრასა ყოვლად-სამღუ დელოსა ტჳ- როსისა და სიდონისასა, და მცირედნი ვინმე იყუ ნეს მუნ ჩუ ჱნნი, რამეთუ სრულიად ფლორენციისა კრებასა შეერთოდეს ქრისტიანენი, გარნა ფრანგთა მღუ ჱდელთა არა აწირჳნებდეს ეკკლესიათა შინა მათთა: სრულიად ჩვენი განწესება ეპყრათ. და ვიხილეთ მუნ ადგილი, რომლისათჳს იტყჳს სახარება: მოვიდა საზღუ ართა ტი- როსისა და სიდონისათა, და აჰა დედაკაცი ვინმე წყა- როთა სისხლისათა გუ ჱმული შეეხო სამოსელთა უფლი- სათა და განიკურნა. რამეთუ აწ თურქთა უპყრიეს ადგი- ლი იგი, და არს მცირედ მოშორებით ადგილი, სადა იგი წინასწარ-მეტყუ ჱლი ილია მოვიდა სარეფთად სიდონისა დედაკაცისა ქუ რივისა და ჭურჭელსა მას საფქჳლესა და საზეთესა არღარა მოაკლდა. და წარმოვედით მუნით და მოვიწიენით ქალაქსა ტჳროსს, ვითარცა იტყჳს დავით: უცხო-თესლისა მის ტჳროსელისა ასული იყო, რომე- ლიცა მიიყუ ანა სოლომონ ცოლად და სიყუ არულისა მი- სისათჳს კერპსა მას ასტარატეს უზორა. ამისთჳს დავით წინასწარ აუწყა, « ვითარმედ და ასულმანცა ტჳროსისა- მან, ძღუ ნითა პირსა შენსა ლიტანიობდენ » და მიერიდ- გან მივედით სოლომონის მიერ სიბრძნით აღმოყუ ანილ- სა მას წყაროსა ქჳთა და კირითა ხელით უქმნელსა რათმე საკჳრუ ჱლთ, და აღმოვიდის წყალი ექუ სისა წისქჳლისა საბრუნავი, და ვიხილჳდით რა სიუცხოვესა მისსა ზედა, მოგუ ადგნენ ქორითა და ძაღლითა დიდი ვინმე კაცნი უცხო-თესლნი ტჳროსისანი და განგუ აკრთო შიშმან მათმან, არამედ მჰსწრაფლ წარვედით და ვვლეთ ღამესა მას, დავადგერით სოფელსა ზიბს და ზებეეს, რამეთუ თურქნი იყუ ნეს მუნ სრულიად.
ხუ ალისად წარვედით და მივიწიენით ქალაქსა პტო-
ლემიდას. ხოლო ჰსცნა რა მისუ ლა ჩემი ყოვლად-სა- მღუ დელომან პტოლემაიდისამან ფილოთეოს, ფრიად კე- თად შეგჳწყნარა და სავანე გჳბოძა. და ეკკლესიასა თჳსსა ჩუ ჱნ გუ ამღუ დელთმთავრა. ესე ქალაქი აღუშე- ნებია პტოლომეოს მეფესა და სახელიცა მისი ჰქჳან, და არს სამწყსო იერუსალიმის პატრიარხისა, და განვა- თიეთ მუნ ჟამნი ერთისა თთჳსანი, რამეთი ქრისტიანენი კეთილად შეგჳწყნარებდენ. და იყო მუნ ახლო ქალაქი ნაზარეთი, სადაცა აღზრდილ იყო უფალი და წარვედით ადგილსა მას წმინდასა ლოცუ ად, რომელი იყო შორს ვიდრე ჟამისა საცალ. და ახლოდ რა მივიწიენით, გორასა რასმე ზედა იყო სახლი იოაკიმ და ანნასი, რამეთუ ნა- ქცევნიღა აჩნდეს, რამეთუ მივიწიენით გორასა რასამე ზედა მაღალსა და მივედით ნაზარეთად საყოფელსა უფლისასა. აქა მწუხრი არაბთა მათ ქრისტიანეთა თანა ვილოცეთ ეკკლესიასა მას, სადა წყარო აღმოდის და ყოვლად-წმინდა ქალწული წყაროსა მისგან რა აღ- მოივსებდა, ესმა ხმა ანგელოზისა: « გიხაროდენ მი- მადლებულო უფალი შენთანა ». – მღუ დელნი და ერ- ნი მუნებურნი ჟამისა წირუ ად მაწუ ჱვდეს და კურნებასა ითხოვდეს ჩემ მიერ, რომელსა მე მიხმდა უღორსსა მათ მიერ შეწევნა, რამეთი ვითარცა მღუ დელთ-მთავარსა გან- მიცდიდენ, და არა უწყოდენ უღირსება შინაგანისა ჩემი- სა, რამეთუ კრთებოდეს ფერხნი ჩემნი სუ ლად ადგილთა მათ წმინდათა და ცოდუ ათა მოტევებისა ვეაჯოდი უფალსა, რომელმან არა ღირს-იჩინა ცოდჳლისა თავისა ჩემისა მუნ მისუ ლად. და ვიხილეთ საყდარი იგი, სახლი იოსე- ბისა, სადა მსახური საკჳრუ ჱლებისა გაბრიილ, ქალწულა ემმანუილისა შობასა უნამდჳლებდა; და სადა მუცელ- ქმნული მჯდომარე იყო სუ ჱტსა ზედა, თაყუ ანის-ვეცით ადგილსა მას საკჳრუ ჱლსა, და იყო ახლო კანას გალილია, სადა წყალი ღჳნოდ შესცუ ალა უფალმან, და კლდეცა იგი, სადა ურიათა ენებათ, რათამცა გარდააგდეს მას ზედა. და იყო მახლობელ, სადა უფალმან ფერი იცუ ალა: მთა თაბორი, კდლე მაღალი და ზედ მონასტერი. და ოთხი ეკკლესია ნაზარეთს ქართუ ჱლთაგან არსო აღშენებულიო, რაჟამს ვახტანგ გორგასლანმან დაიპყრო იერუსალიმი. და იყო მუნ მცირედ მოშორვებით ზღუ ა ტიბერიისა, და გზასა ზედა ჯურღმული იგი, რაჟამს ფოტინე დედა- კაცსა სამარიტელსა ზრახჳდა უფალი. და აღვასრულეთ რა ლოცუ ა უღირსთა მუნ, წარმოვედით. რამეთუ იერუსალიმს მლოცუ ჱლი მრავალი მივალს, არამედ ნაზარეთს, მლო- ცუ ჱლი ვერ შევლის გზისა სიშორისათჳს და შიშისათჳს არაბთასა. ინება უფალმან და ჩუ ჱნ, რომელსა არა ვე- ლოდით, უფალი მიგჳძღუ ა და წარვედით ნაზარეთით.
იყო მუნ ვენახი იგი ნაბოთესი და ათორმეტი ქუ ანი,
რომელი ილიამან დასხნა, და მღუ დელნი იგი სიცრუჲსანი მოსრნა, და მუნ იდგა, შორად ათისა ჟამისა სავალსა, სრა- ნი იროდი მეფისანი, და სახლი, სადა ნათლის-მცემე- ლი შებორკილა იროდიმან და თავი წარჰკუ ჱთა. და მო- ვიწიენით კუ ალად პტოლემაიდად და იქმნა ნებითა ღუ თი- სათა ჰავა კეთილი და ჰშთავსხედით ნავსა და გამოვვლეთ მთა კარმელი, სადგური ილია წინასწარ-მეტყუ ჱლისა და კესარია ფილიპპესი, სადა უფალი ეტყოდა მოწაფეთა: რა ჰსთქუ ან კაცთა ძისა კაცისა ყოფად. თჳთ წმინდა მარტინიანე ამა კესარიელია, რომლისა ხსენება არს ფე- ბერუ ალსა 13. და მიერითგან მივიწიენით იოპედ, რომელ- სა აწ თურქნი იაფად უწოდენ. და იღუმენმან მის მო- ნასტრისა, კეთილად შეგჳწყნარა და ველოდით წარ- სუ ლად იერუსალიმად: ხოლო იოპეს იყო ვინმე დედა- კაცი, რომელსა სახელი ერქუ ა ტაბითა და იყო მას დღესა შინა დასნეულებადა სიკუ დილი მისი, ესმა მოწა- ფეთა პეტრესი, რამეთუ მუნ არს; მიავლინეს მისსა და ლოცჳდეს (საქმ. მოც.). ესე, იგი არს, რაჟამს აქა პეტრე მოციქული კორნილიოსმან მოაწჳვა, რათა ტაბითა აღა- დგინოს მომკუ დარი; და კუ ალად აქავე ყოფასა იოპედ ეჩუ ჱნა პეტრეს ზეციდამ ტილო შთამოკიდებული ქუ ჱ- წარმავალთა და ცხოველითა აღსავსე; და არს ქულბაქად სახლი იგი, სადა პეტრემ მოიხილა, და სახლი იგი, სადა ტაბითა აღადგინა, თურქთაგან მოოხრებულ ჰგიეს. და წარგჳძღვა არაბი თურქი ღაზად, სადა იჯდა პორფირი ღაზელ ეპისკოპოსი, რომლისა ხსენება მოვალს ფე- ბერუ ალსა 26, და კუ ალად ესე ღაზა არს, რაჟამს სამ- ფსონ გმირმან, თუ ალ-დაბრმობილმან, სუ ჱტნი წარაქცივ- ნა და უცხო თესლნი მოსრნა. და მოვიწიენით არიმა- თიად, და აწ რუმლად უწოდენ და დილიდიად და მონას- ტერსა შეგჳწყნარეს და ლუდიად, ახლოს სადა არს საფლავი წმინდისა გიორგისა.
ხოლო აწ ლუდიისათჳს მოხსენება ისმინეთ. რაჟამს
ჯუ არცმასა უფლისასა ძელსა ზედა უსულოდ დამო- კიდებულ იყო გუ ამი უფლისა, და იოსებ მშუ ჱნი- ერმან გამოითხოვა გუ ამი უფლისა პილატესაგან და გარ- დამოხსნა ძელისაგან და საფლავსა დასდუ ა, ამისათჳს ურიანი შურად აღუდგეს იოსებს, თუ რასათჳს გამოი- თხოვა გუ ამი მისიო. ამის მიზეზისათჳს შეიპყრეს ურია- თა და საპყრობილესა შეაყენეს. ხოლო შემდგომად აღ- დგომისა, საპყრობილესა მას შინა ნათელი გამოუბრწყინ- და, და უფალი ეჩუ ჱნა, და მშჳდობა მიჰსცა, და ეტყოდა ვითარმედ, პეტრეს უსარწმუნოეს იყავ ჩემდამო, მოვედ რათა აღმოგიყუ ანო საპყრობილით და შეიძრა ადგილი იგი, და ორნივე გამოვიდნენ, და ამისთჳს იოსებ იტყო- და, ვითარმედ მკუ დარნი აღდგომილნი თჳთ თუ ალითა ვიხილეო და ზრახუ ა-ვჰყავ მათ-თანაო. ამისა შემდგომად იოსებისა სახლად თჳსად მისუ ლა რა ჰსცნეს, სელევკოს და აბიბოს ძე გამალიელისა, ნიკოდიმოს და ბალადიოს მისთჳს ნუგეშად და სახილუ ჱლად მისრულ-იყუ ნეს. მა- შინ მუნ გამოუბრწყინდა ნათელი გამოუთქმელი და გუ რქუ ა მშჳდობაო, და ჩუ ჱნ ზე ვერ აღვემართენით გამოუთქმე- ლისაგან ბრწყინუ ალებისა. ხოლო უფალმან თჳთეულსა თავსა ზედა დაგუ დუ ა და გუ ჱტყოდა, რასათჳს ესრეთ ურუ ჱულ იქმენით და შეძრწუნდით; ანუ არა მამამან მომავლინა მე, და შემძლებელ-ხართ სახელითა მისითა ქმნად და ჰსთხოვეთ მამასა ჩემსა ნიჭნი სულისა წმინ- დისანი და აღივსნეთ თქუ ჱნ; ხოლო ჩუ ჱნ ვარქუ თ: უფა- ლო, რა არს სული წმინდა ანუ ძალი მისი? გუ რქუ ა ჩუ ჱნ: ამინ გეტყჳ თქჳნ, უკეთუ არა მიიღოთ სული წმინდა, ვერ იქმნეთ ძე ნათლისა. ხოლო ჩემ თანა ნიკოდიმს ეტ- ყოდა: უკეთუ არა იშუ ნეთ წყლისაგან და სულისა, ვერ შეხჳდეთ სასუფეველსა და აწცა ვარქუ თ ჩუ ჱნ: აქ უკუ ჱ მოგუ ჱც ჩუ ჱნ სული წმინდა. მაშინ შთაგუ ჱბერა ჩუ ჱნ უფალმან იესო ქრისტემან და გუ რქუ ა ჩუ ჱნ: მიიღეთ სუ- ლი წმინდა და აღჳვსენით ჩუ ჱნ სულისა წმინდისა მად- ლითა და გუ ჱტყოდა ჩუ ჱნ უფალი, ვითარმედ ლუდიასა შინა წარვედით და ახარეთ აღდგომა ჩემი და წარვიდა უფალი ჩუ ჱნგან. «იქცეოდა რა პეტრე ყოველთა მათ ადგილთა, შთავიდა წმინდათა მათცა,რომელნი მკჳდრ- იყუ ნეს ლუდიას და ჰპოვეს მუნ კაცი, რომელსა ერქუ ა ენეა, რუ ა წლითგან ქუ ჱმდებარე » ( 76). და აღვჰსდეგით და მივედით ლუდიას და უქადაგეთ სიტყუ ა ჭეშმარიტე- ბისა და მოიქცეს და ნათელ-იღეს და აღაშენეს ეკკლე- სია და აწჳეს იერუსალიმით პეტრე, თავი მოციქულთა, და მოვიდა ლუდიას და შეჰსწირა მსხუ ჱრპლი საიდუმლოსა და აკურთხეს ეკკლესია და ხელი დაასხა ელიას ეპის- კოპოსად. ხოლო ჰურიათა ჰსცნეს რა ესე, შეიპყრნეს იგინი და ჰგუ ჱმნეს და ეკკლესია მიუღეს. არამედ მაშინ რომნი მთავრობდენ მუნ, და მიუღეს მათ ეკკლესია ჰუ- რიათა, დაბეჭდეს, და იტყოდეს: ორმეოცდა დღეთა არა განეღოს კარი საყდრისა ამის, და ვისიცა სასწაული ი- პოვოს მუნ, ურიათა ანუ ქრისტეანეთა, მათ მიეცეს. ხოლო ენეა შეწუხებულ იყო ამისთჳს და მოვიდა იერუ- სალიმად ვედრებად დედისა უფლისა ამათთჳს. ხოლო დედა უფლისა ეტყოდა: ნუგეშინინ, რამეთუ ძემან და ღმერთმან ჩემმან სასწაულად სახე ჩემი გამოსახოს მუნ. ხოლო შემდგომად ორმეოცდა დღეთასა, აღახუ ნეს კლი- ტენი კარისა მისგან და ურიანი შინა არა შევიდეს, ხო- ლო მთავარი რომთა შევიდა შინა და იხილა დედა იესო- სი გამოსახული და ეწერა ზედა, ვითარმედ « დედა უფ- ლისა ». ამისთჳს მისცეს კლიტე ეკკლესიისა ქრისტეანეთა მათ. ვინაცა შემდგომად მრავალთა ჟამთა მეფე უსჯულო ______ ( 76) საქმე მოც. თავი 9. მუხ. 33. პ. ი. დიოკლიტიანე მეფე იქმნა, და ზაფხულს ნიკომიდიას და კესარიას დაათივის დღენი, და ზამთრისა იერუსა- ლიმს და პალესტინეს, და მხედართ-მთავარი სტრატი- ლატი სამეფოსა მისისა, ვითარცა ჩუ ჱუელება იყო, თანა- ჰყუ ჱბოდა. და მოვიდა რა დიოკლიტიანე იერუსალიმად დაზამთრებად, სტრატილატი იგი მივიდა ლუდიას და იქორწინა მუნ და იშუ ა მათგან წმინდა მოწამე გიორგი ღუ აწლით-შემოსილი ხოლო აღიზარდა რა გიორგი, მონაცუ ალე იქმნა ადგილსა მამისა თჳსისა. არამედ ჭეშ- მარიტითა სარწმუნოებითა ქრისტიანეთა იქცეოდა, და ვინადგან ჰსცნა რა ესე დიოკლიტიანემ, მრავლითა ლიქნითა ხელ-ჰყო ცთუნება მისი და ვერ-უძლო. და ბრძანა უ- წყალონი სატანჯუ ჱლი და სიკუ დილი მისი. მაშინ ახო- ვანი გიორგი მსახურსა თჳსსა პარვიკარპოზს ბეჭედსა თჳსსა მისცემს, და ეტყჳს; ვიცი, რამეთუ დიოკლიტია- ნეს ეგულუ ჱბის წამება და სიკვდილი ჩემი, ხოლო შენ ბეჭედი ესე ჩემი განავაჭრე და გუ ამი ჩემი წარიღე და დამარხე ლუდიას. და ესრეთ იქმნა და თჳთო-სახეთა სატანჯუ ჱლთა შემდგომად, თავი წარჰკუ ჱთეს და წმინდა იგი თავი მისი მოიღო და დამარხა ღუ ლივერიმან ლუდიას ნოემბრს 3, და კუ ალად სწორსა მისსა, ილორის მონას- ტერსა წმინდისა გიორგისასა სასწაულთა მათთჳს, რომელნი იქმნებიან წლითი-წლად ( 77), დღესასწაულობა განაჩინეს. ______ ( 77) რამეთუ კაცთა ვიეთმე უმეცართა დღესასწაულსა წმინ- დისა გიორგისასა, ჰსწორზედ სასწაულთაცა ჩუ ჱნება უარ- ჰყუ ჱს. რამეთუ ნამეტანი დღესასწაული არს დღე ესე ქარ- თუ ჱლთა, სიყუ არულისათჳს და სასოებისა მისისა, ვითარცა რუსნი მაისსა მიცუ ალებასა წმინდისა ნიკოლოოზისასა დღე- სასწაულობენ, რომელი ჩუ ჱნ არა ვუწყით. ტიმოთე.
ხოლო აწ პირუ ჱლსავე სიტყუ ასა მივიდეთ. რამეთუ
რუმლს ყოფასა ჩუ ჱნსა, შემოჰკრბენ თურქნი და მთა- ვარნი არაბთანი, მცუ ჱლნი გზისანი; იყო შიში ფრია- დი გზათა შორის და წარვემართენით გზასა იერუსალი- მად მიმყუ ანებელსა მრავალნი სულნი. და იყო დიდი სა- ტანჯუ ჱლი არაბთაგან, რამეთუ მას წელსა ფაშა თურქთა არა იყო მჯდომი, და ამისთჳს ლაღობდეს არაბნი. რა- მეთუ გზათა ზედა არაბნი ურიცხუ ნი ჩამომდგარ-იყუ ნეს და ეპყრათ კუ ჱრთხი ლურსმართა მიერ მოსხმულნი რკი- ნითა და ჰსცემდეს ქრისტიანეთა; და იყო ზახილი და ______ ილორისა წმინდისა გიორგისა დღესასწაულობა 10 ნოემ- ბერს უპყრიეს მხოლოდ ქართუ ჱლთა ეკკლესიასა. არცა ბერ- ძენთა, არცა რუსთა და არცა სხუ ათა მართლ-მადიდებლობისა შედეგილთა ქრისტიანეთა არა აქუ სთ დღესასწაული ესე, რომ- ლისა მიზეზისათჳს ძუ ჱლადვე ნოემბრისა თთჳსა ეწოდა ქარ- თუ ჱლთაგან გიორგობის-თთუ ჱ. სამ-თთუ ჱნში, დაბეჭდილსა ქ. თფილისს 1791 წელსა მე- ფის ირაკლის II ჟამსა, გუ ჱრდზედ 295 ჰსწერია ესე: აპრილის 23 აღუ ასრულებთ დღესასწაულსა წმინდისა გიორ- გისსა, ვინადგან მას დღესა სრულ-ჰყო ღუ აწლი წამებისა თჳსისა. ხოლო ნოემბერსა 3 განახლება არს ტაძრისა მი- სისა, სადა დაიდუ ა მრავალ-მოღუ აწე წმინდა გუ ამი მისი და ლიტონად გარდაიხდების თჳნიერ საიდებელისა და სახარე- ბისა. ხოლო აპრილსა 23 ბრწყინუ ალედ დღესასწაულობს წმინდა ეკკლესია ბერძენთა და რუსთა: მრავალ-გზის იქმნე- ბის თჳთ ბრწყინუ ალესა ქრისტეს აღდგომისა და ბრწყინუ ა- ლესა კჳრასა, რომელსაცა დღესა ანუ დიდსა პარასკევსა და შაბათსა დაემთხჳოს, აღესრულების, ვითარცა წმინ- დისა ხარებისა, ხოლო სხუ ათა დღეთა საეკკლესიოდ განწე- სებული დღესასწაული წმინდისა გიორგისა ვერ სადა ვჰპ- ვეთ, არცა ბერძნისა და არცა რუსისა წერილსა შინა, ვითარ ჩუ ჱნ ქართუ ჱლნი ვდღესასწაულობთ ნოემბერს 10 და სხუ ასა ვაება, და ჰსთხოვდენ საფასეთა, არამედ დამბადებელმან, რომელმანცა სიკუ დილი დაითმინა და ჯუ არცმა ჩუ ჱნთჳს თავს-იდუ ა, და ადგილნი იგი ჯუ არცმისა და დაფლჳსა მისისანი ქუ ჱყანასა ზედა იხილუ ჱბის, მისდა მიმავალთა თაყუ ანის-ცემად სატანჯუ ჱლთა სახელისა მისისათჳს, სა- ხარულევან ჰყო და საწად სარწმუნოებით და სურჳლით მიმავალთათჳს. და მივედით სოფელსა ევმაოსს, სადა იგი უფალი ლუკას და კლეოპას სწორად მიმავალთა გამოეცხა- და და მათ თანა ზრახუ ა ჰყო, და მიზეზ-ჰყო მათგან წარსუ ჱლა. ხოლო იგინი ეტყოდეს, მწუხრ-არს და მიდრე- ______ და სხუ ასა ადგილსა, სხუ ასა და სხუ ათა დღეთა: შემდგომად აღუ სებისა ყოველთა კჳრაღა ვიდრე ყოველთა წმინდათა კჳ- რადმდე რომელსამე ქაშოეთად უწოდენ, რომელსამე კალა- ობნად, რომელსამე ზღუდრად, თჳთ საუფლოსა დღესა ამაღ- ლებისასა თელეთობად სახელს-ჰსდებენ. მე ესრეთ ვჰგონებ: ესენი არცა ერთი სათნო ღუ თისა იყოს, არცა დიდის მო- წამისა გიორგისა, არამედ ყოველი მოპოვნებული და საეშ- მაკო. აწ რომელსა ენებოს დიდებილისა მოწამისა სათნო- მსახურება, მომადლება და სულიერისა დღესასწაულისა მისისა აღსრულება, აპრილსა 23 და ნოემბერსა 3აღასრულონ, ვი- თარცა წერილ-არს თჳსითა წესითა. ვჰგონებ ესე სიტყუ ანი იყუ ნეს კათოლიკოზის ანტონის პირუ ჱლისა, რომელსაცა ჰსუროდა შეთანხმება ქართუ ჱლთა ეკკლესიისა ჩუ ჱულებათა ბერძენთა დედა-ეკკლესიისა, მიუხე- დუ ჱლად იმა ყოველთ-ჟამითისა ჰაზრისა, რომელ თჳთოეულსა კერძოდ მართლ-მადიდებელსა ეკკლესიასა დაუბრკოლენელად აქუ ნან საკუთარნი დღესასწაულნი მოსახსენებელად დიდთა შემ- თხუ ჱვათა. ესრეთ რუსთა ეკკლესიასა აქუ ს დღესასწაულობა საფარუ ჱლისა ყოვლად-წმინდისა ღუ თის-მშობელისა 1 ოკ- დომბერს და დღესასწაული წმინდისა ნიკოლოოზისა 9 მაისს. რომელნიცა არა აქუ სთ დღესცა ბერძენთა. კილ-არს დღე ესე; დაადგერ ჩუ ჱნთანა და მოიღო პური და განსტეხა; ხოლო მათ განეხუ ნეს თუ ალნი მათნი და იცნეს უფალი, არამედ თავადი განეშორა მათგან. და არს ეკკლესია მას ადგილსა დიდი და გამოვედით მიერ და წარმოვედით, რამეთუ სამეოც უტევან შორს იყო იე- რუსალიმი, და ვვლეთ აღმართი ადგილი ქჳანი, და გა- მოჰსჩნდა გორასა რასმე დიდსა მოგუ ჱრდებით იერუსა- ლიმი, ქალაქი მეუფისა დიდისა, შენებულება ციხეთა ძლი- ერი, და ტაძარი სოლომონისი, მჰსგავსი ცისაგან გამო- კრთომილისა, ფერადი მჰსგავსი ირისესა, განსაცჳფრებე- ლი მხედუ ჱლთა; და კუ ალად მახლობელ მისსა წმინდა ტაძარი, რომელსა ყოვლად-წმინდა დაემკჳდრა და ტაძ- რად აღიყუ ანეს. იერუსალიმი შენებულ-არს, ვითარცა ქა- ლაქი და საყოფელნი მისნი მისთანა, ვითარცა ჰსთქუ ა წინასწარ-მეტყუ ჱლმან. და მივიწიენით და შევვლეთ კარი და მივედით.რომელთა იგი მრქუ ჱეს, ვითარმედ გზათა უფლისათა შევიდეთ: მრავლითა სიხარულითა აღვივსე და ვერჩდი მათ, და გალობათა და ლოცუ ათა შევჰსწირევდი კათოლიკე და სამოციქულო ეკკლესიასა და სრასა იერუ- სალიმისასა, და მოგუ ჱგებნენ ეპიტროპე და სხუ ანი განმგენი ეკკლესიისანი, და ხუ ალისად წარგჳძღუ ნენ და ______ ესრეთ არა არს საიჭუ ო, რომელ პატივად რომელთამე ძუ ჱ- ლად სასწაულთა საქართუ ჱლოსა შინა, ანუ ენკენიობისათჳს და განახლებისათჳს ტაძრისა ილორს, სახელსა ზედა დიდისა მოწამისა გიორგისა, დაჰსდუ ჱს დღესასწაულობა ნოემბრის 10. – მაშასადამე არა რაჲ არს დასაწუნებელ და განსაკიც- ხუ ჱლ დღესასწაულობა მისი დღესა ამას მართლ-მადიდებელ- თაგან ქრისტიანეთა წმინდისა ქართუ ჱლთ ეკკლესიისა. პ. ი. მიგჳყუ ანეს ადგილსა მას, სადა მარიამ მაგდანინელმან იხილა უფალი იესო და ეწადა ამბორებად ფერხთა, და უფალი ეტყოდა: მარიამ ნუ შემომეხები, რამეთუ არღა აღსრულ-ვარ მამისა ჩემისა; და ზედა ახლო ეკკლე- სია წმინდისა იაკობ მოციქულისა ძმისა უფლისა და პირუ ჱლისა მღუ დელ-მთავრისა. და აწ საპატრიარხო ეკკლესია იგი არს. და მივედით მუნვე მონასტერსა აბრაა- ამისასა, სადა ისაკის შეწირუ ა ენება, რომელიცა აბაშიძეს გიორგის აღუშენებია დაქცეული, და თაყუ ანის-ვეცით ადგილსა მას, და მიერით მიგჳყუ ანეს დიდსა მას კარსა აღდგომისა ქრისტესსა და საფლავისასა. განვიცადეთ დი- დი ეკკლესია, მაღალი, გუმბათიანი წესისაებრ ეკკლე- სიათასა, და მეორე თავი მორღუ ჱული გუმბათისავით აღ- მართული, ქრისტეს საფლავისა ასწუ რივ, და ძირს ორი კარის ბჭე. ერთი იგი არს, რომელსა მარიამ მეგჳპტე- ლი ვერ შევიდა და მეორე სხუ ა. და შევედით დიდსა მას ეკკლესიასა, და მივიწიენით საფლავსა უფლისასა, და ვიშიშოდი, თუ ვითარ უკადრისითა სულითა და უღირ- სითა ბაგითა შევკადრო შესუ ჱლად ცოდჳლთაგან შეუალსა მას ადგილსა, და მომეხსენებოდეს ცოდუ ანი ჩემნი. პგარ- ნა ხელ-ვჰყავ კადნიერად შესუ ჱლად და მუხლნი დავიდგენ და პირი წმინდათა საფლავთა დამდები მოწყალისა მთხოვნელი, გლახაკითა და მოწლითა ხმითა ცოდუ ათაგან ხსნასა ვეაჯოდი, და ვიტყოდი: გუნდნი ანგელოზთანი განკჳრდეს, რაჟამს იხილეს მკუ დართა-თანა შერაცხილი; და იხილეთ და განიცადეთ საფლავი ქრისტეს ღუ თისა ჩუ ჱნისა. და მცირესა მას ტაძარსა საფლავისასა, მრავა- ლი კანდელი აღნთებული ელუ არედ ეკიდნეს, ვითა სიმ- ხურუ ალე შესწჳდა კაცთა. და გამოველ და ვიხილე ადგილი, სადა ჯუ არიდან გარდმოსხნეს და მუნ დაჰსდუ ჱს და წარგრაგნეს. და მივედით დიდსა მას კათოლიკე ეკკლე- სიასა და ვიტყოდი ფსალმუნსა: ვიხარე, რომელთა მრქუ ჱს მე სახლსა უფლისასა შევიდეთ; დადგრომილ იყუ ნეც ფერხნი ჩემნი იერუსალიმს. და აღველ მუნვე გოლგოთად, სისხლითა იესო ქრისტესითა დალტობილსა მას ადგილსა მრავლისათჳს სულ-გრძელებისა, და კაცთ- მოყუ არებისა მისისა. რამეთუ ცოდჳლსა ვითარ არა შემწჳდა პირი უღირსი და ხელი შებღალული, წმინდათა მათ ადგილთა მოხუ ჱვად. რამეთუ კლდე იგი განპებული იხილუ ჱბოდა და ჯუ არი ამაღლებული; და ზედ სახე ქრის- ტესი, ძელსა დამოკიდებული, სისხლითა შესუ არული უცხოდ განიცდებოდა. მართალი იგი, მოწყალებისათჳს კაცთა ცოდჳლთაგან სიმართლისათჳს ჯუ არცმული მუნ რა იხილუ ჱბის, ვისი გული იყოს მაღნიტისა, რომელი არა ჰსტიროდეს. და მუნ პატრიარხისა ტახტისა საფერ- ხესა ქუ აზედ ეწერა ქართულად: მეფემან ქართუ ჱლთა და კახთამან ლეონ წარმოავლინა იოაკიმ ჯუ არის-მამა საფასითა, და საფლავი ქრისტესი დაქცეული და გოლ- გოთა მან აღაშენაო. მას აქეთ წარსრულან წელნი 222 აქამომდე: და ვმადლობდი, ჩემ უღირსისათჳს მუნ მიწევ- ნასა, უფალსა და თაყუ ანის-ცემისათჳს მუნ, და ვიტყო- დი ფსალმუნსა ამას: « არა ვეც ძილი თუ ალთა ჩემთა და რული წამთა ჩემთა და განსუ ჱნება ხორცთა ჩემთა, ვი- დრემდის ვჰპოვო მე ადგილი უფლისა და საყოფელი ღუ თისა იაკობისა, და გაქებდე იერუსალიმ, უგალობდე ღმერთსა შენსავ სიონ ».
და ვიხილეთ ადგილი იგი და ეკკლესია, სადა დედო-
ფალმან ელენე ჯუ არი ჰპოვა, და სადა მოაბეს სუ ჱტსა უფალი და ჰსცემდეს და სხუ ანი მრავალნი ადგილნი წმინდანი. ანუ ვითარ ძალ-მედუ ას თჳთოეულად აღწე- რად და იერუსალიმისათჳს შესხმად, და თუ ვითარ ხელითა მტკიცითა და მკლავითა მაღლითა ღუ თისათა აღეშენა და ანუ ახლისა ქრისტესა განხორციელებისა და ჯუ არცმისა, თუ ვითარ საკჳრუ ჱლად განიცდებოდა. თუცა ფრიად რიტორება აღუ წმასნო და ანუ ჭურ-რჩეულები- თა ენა ენისადმი აღმეგო, ეგრეთცა ვითა მეძლო ჯეროვა- ნი აღწერა საიდუმლოთა მათ შინა ქმნილთა. არამედ სუ- ლისა მუსთა ენათა მოქცევანი, კნინ თქმულება ესე ჩემ- მიერ ერმაულად იმწუ ჱრვალენ პირუ ჱლიდგან შენებულე- ბა ქუ ჱყანისა მის გულის-სათქმელისა, საბაოთისა თითითა განრჩეული და აღმკული ხუროებადი ესე ხუროთ მოძ- ღუ რისა და შემოქმედისა მიერ, ვითარცა ჰსთქუ ა დავით: გამოირჩია უფალმან სიონი სამკჳდრებელად თჳსად. ჱე ჭეშმარიტად ხერუვიმთა ზედა მჯდომარემან მეუფემან და უფალმან ძალთამან, რომელმანცა აღაშენნა ზღუდენი იერუსალიმისანი სახლად საბაოთისა და წმინდად წმინ- დათა სახლი იგი სოლომონებრივი და ტაძარი სამეუფო ძალთა მუნ განცხადდა, თუ ვითარ სიბრძნითა დაფუძნე- ბულობა მისი მის უცნოსაგან წარმოინერგნეს და ქმნუ- ლება საკჳრუ ჱლებისა ამისი მისუქმნოსადმე, აღამკჳდეს; ანუ ვითარ ქართულადმე ამისთჳს ვისიბრძნის-მეტყუ ჱ- ლოთ კნინ-მოუბარ ენითა ჩუ ჱნითა. არამედ უსაწად ჩემ- და ესე, რათა დავითებრივი ხმანი მეუმუსიკნეთ ზედა ქა- ლაქსა ამას წმინდასა იერუსალიმსა, ქალაქსა მისსა. და ანუ თუმცა ეკმაება შესხმა ფისიკურთა ხმათამი შკოლი- სა ებნათამი, დაბურუ აჲ ათთა ნამდჳლისათა ნამკთა მესთა ზე ქებათა აღტჳრფუ ა მისი, და ღუ თის-მეტყუ ჱ- ლებითთაცა ნიშთამე პოვნად მათ შორის სახლისა ღუ თისა იებოსელისათჳს, აწ უკუ ჱ ანუ უკუ ჱ-არს მეა ამისთჳს თნე- ბაჲ. – ისმინეთ ამის არსებისათჳს ( 78).
1. არსებამან და მიზეზმან ზესთა გონიერისა
არსებისამან, რომლისა იგივეობა უძრავ. ამან მაუკუ და- ვებელითა ვნებითა, და ზენივთთა ზავებითა ორძილთა ქა- ლაქი ესე აარსა და იზიარა არსებამან უცხომან. არსე- ბითი ესე და ნივთებრივნი შენება და დიდად ზიარ დიდებულისა თჳსისა ჰყო, რომლისადმი სოლომონცა ის- იბრძნა წინა-მჭჳრობაჲ ესე, და ვენახად ადონაჲსა ამკო, ვითარმედ აღჳმსთოთ ვენახთა. უკეთუ აღყუ ავნა ვენახი, აღყუ ავდეს თუ ხილნი, აღყუ ავდეს თუ ვარდნი, მუნ მიგ- ცნე შენ ძუძუნი ჩემნი, მან გამოჰსცეს სუნნელებაჲ და ვინ არს რომელი აღმოიჭჳრჳს, ვითარცა ცისკარი. სადა კიდობანი მედაბირით და კანთორიდმი, ფიცარნი, კუ ჱრ- თხი და მანანა არსებითნი, ნივთნი და ქუ ანიცა ათორნი, სამარაგდე და ზმური და ტოპაზიონ განდგმულ უსაშუა- ლოდ განწმედილებ იჩინებოდეს.
2. რაოდენ არა თუ განწუ ალებით, არამედ შერ-
წყმით, არამედ განუსაზღვრელობისა გარდასრულებითა რაჲთამე ზესთა აღმატებული ყოვლისა საზომისა და რიც- ხჳსა, ვითარ იგი ვიტყჳთ, ვითარმედ მრავალ-არს მოწ- ყალება ღუ თისა, დიდ არს საიდუმლო სიტყჳსა ღუ თისა, განგებულებისა ღუ თისათჳს მივიღებთ, ეგრეთუ ჱ სოფელსა ______ ( 78) ესრეთისა ქებისა შესხმა, ათთა კატიღორიისა ხმათა ზედა დაქსული, ჩუ ჱულებად აქუ ნდათ ძუ ჱლთაცა სხოლასტი- კისა ჟამთა მწერალთა ესრეთსავე მწერლობისა გუ არსა ხმა- რობდენ ქართუ ჱლნი მიწერ-მოწერისა წერილთაცა შინა. პ. ი. შინა რაოდენ აღმატებული ყოვლისავე საზომისა ქება- თასა, და მრავალ-არს საიდუმლონი ძუ ჱლნი და ახალნი ქმნილნი იერუსალიმს, რომელთა არა არს რიცხუ თა შე- მოღება.
3. რაჲსა მიმართ არიან სახელ-მოდგამისა ხმი-
საებრ, ვითარედ ზე წმინდა იგი იერუსალიმი საყდარი მეუფისა დიდისა უნივთოებისა, ხოლო ესე ნივთიერები- თა თქმულებ ქალაქი მეუფისა დიდისა ანუ ვითარცა მცირე დიდისა მიმართ, ვითარცა მონა და მეფე.
4. ვითარ დიდებულებითა წინასწარ-მეტყუ ჱლთა
და მამათ-მთავართა მშობი, მცხები შაარავანდთა ტაძრისა სამღუ დელოსა ძუ ჱლისა და ახლისა მქონე ზეუვითარო- სათჳს, აწ იესე ივითარა სახელ-მოდგამად.
5. სადა ანუ არა ყოველსავე აღავსებსა და ყოველ-
ნივე მას შინა, არამედ სამღუ თოთათუ ჱს. ხოლო ამისთჳს ანუ არა აზიასა ქუ ჱყანასა პალესტინესა საშუალ-ქუ ჱ- ყანისა მოსეს სიტყჳს ადგილსა მუნ ხედჳდეთო, ცხო- ვრებასა თქუ ჱნსა წინაშე თქუ ჱნსა დამოკიდებულსა და ვერგულის-ხმა ჰყოთ.
6. ოდესობა არა არს მაღლისათჳს პირუ ჱლ საუ-
კუნეთა და ყოველსა ჟამსა. ხოლო ესე ხელითა მტკიცი- თა ისრაილთა რა შემოიყუ ანდა და ზღუდენი იერიქოს- ნი შეიმუსრუ ოდეს, მას ჟამად ზღუდენი იერუსალიმი- სანი აღშენდებოდეს.
7. მდებარეობა მაღლისათჳს არა არს ამისი
მოღება, არამედ მდებარედ არს იერუსალიმი შუა მთისა ზეთის-ხილთასა და ქუ აბსა ბარუქისასა დაეძინა.
8. მქონებელ არს უფალი ყოვლისავე არსისა
ხილულთა და უხილავთა, ხოლო ესე მქონე-არს საფლავისა ცხოველს-მყოფელისა, საპკურებელისა სისხლითა მეუფი- სათა ცხებულ გოლგოთა, წმინდა სიონი. ვითარმედ არ- ქუთ ასულთა სიონისათა: აჰა მეუფე შენი მოვალს მშჳდი.
9. ქმნა მოქმედისათჳს, ვითარცა ყოვლისა-მპყრო-
ბელი და ჰქმნა იერუსალიმმან აღზრდა უფლისა და ხორ- ცითა იპოვა მხოლოდ-შობილი, შემოქმედი შექმნილსა შორის. აქუ ს სასწაულება, ქმნილება მათ შორის.
10. ვნება უვნებელისათჳს აქა ვნებისა თავს-დება
და შეცუ ალება კეთილისა მის სორექისა, სავენახოსა მის წინა-უკმო, რაჟამს უფალი ეტყოდა: იერუსალიმ, იერუ- სალიმ, რომელმან მოსწყჳდენ და ქუ ა დაჰკრიბენ მივლი- ნებულთა შენდა და სახლი და სავენახე საყუ არელისა ღუ თისა მრავალთა ვნებათა მოქმედად გამოჰსჩნდა, ვი- თარცა ჰსთქუ ა უფალმან: რა უყო სავენახესა ჩემსა; მო- ვარღჳო ზღუდე მისი და იყოს დასატაცებელ; რამეთუ ველოდი, რათამცა ჰყო ყურძენი, ხოლო მან ჰყო კუროს- თავი. დახსნად მისა მოსრულისა მკჳდრისა, რომლისა ზედა იზრახა, ესე არს მკჳდრი, მოვედით და მოვჰკლათ იგი და ჩუ ჱნდა იყოს სამკჳდრებელი: მოჰკლეს სიტყუ ა და ძე ღუ თისა ხორცითა და უარის-მყოფელ მისსა იქ- მნეს. ამისთჳსცა დაუტევა სახლი ისრაილისა ოხრად და წარსატაცებელად, ვითარცა თჳთ იტყოდა.
ესენი თჳთ მეცა ვიხილე ვნებათა მათ ადგილნი, და
სადა იგი მტილსა გარე ილოცჳდა, და მოციქულნი ურუ ჱლნი მძინარე იყუ ნეს, სადა მტილი-არს და ხევი ნაძოვანი, და ადგილი იგი შეპყრობისა მისისა, სადა ჰსცემდეს, და პირქუ ჱ სარჯელისაგან დაეცემოდა, და სადა პილატესა წარადგინეს, და გამოჰყუ ანდათ რა, დახურეს თავსა და ჰსცემდეს. სადა დედა სასურუ ჱლსა ძესა ჰყუ ჱბოდა და მტარუ ალთა მათ მისთჳს ცრემლით ევე- დრებოდა, და იგინი განაძებდეს, სადა მჯდომარე ჰსტი- როდა მშობელი სამღუ თოსა საწმისისა და სახლი ანნასი და კაიაფასი, და შოლტით საცემსა მას ადგილსა მოვი- ხილჳდით. რამეთუ ვისი გული იყოს ქჳსა და სული ან- დამატისა და არა ჰსტიროდეს, სადა ჯუ არს აცუ ჱს და კლდე იგი განპებული ( 79), სადა წარგრაგნიდეს და სადა დაიდუ ა უფალი.
ხოლო რამეთუ არა ვინ მეცნიერ იყო მას ჟამად თჳ-
თოეულად, თუ რაოდენი სატანჯუ ჱლი მიაპყრეს უფალსა და არცა წერით ვინმე გარდამოსცა. არამედ წმინდა ელი- საბედ ღირსი საკჳრუ ჱლთ-მოქმედი, რომლისა ხსენება არს აპრილის 24-სა ( 80). ამისთჳს ევედრებოდა უფალ- სა, რათა გამოუცხადოს სატანჯუ ჱლი თჳსი. ხოლო შემ- დგომად მრავლისა ვედრებისა, ეჩუ ჱნა უფალი და ეტყო- და ვნებათათჳს ვინადგან ესოდენ დაჰშუ ჱრ და მევედრე- ბოდი, სიყუ არულისათჳს ჩემისა, ვნებათა ჩემთათჳს გამო- გიცხადო. ______ ( 79) რამეთუ ორნი საფლავნი არიან ქრისტესნი. ერთი მტილ- სა, გამოკუ ჱთილი კლდისაგან, სადა არა ვინ დადებულ-იყო. მუნ რა დაჰსდუ ჱს უფალი, ანნამ და კაიაფამ აღიღეს მუნით და მცუ ჱლთა მიჰსცნეს და სხუ ასა ადგილსა დაჰსდუ ჱს და მუნ აღ- ჰსდგა უფალი. ტიმოთე. ( 80)არ ვიცი, რომლისა მიზეზისათჳს არა მოუხსენებიათ საკჳრუ ჱლთ-მოქმედი ელისაბედ ახლად დაბეჭდილთა ქართულ- თა ჟამნთა შინა. რუსთა და ბერძენთა ეკკლესიისა ჟამნში იპო- ება იგი მოხსენებულ, ვითარცა იპოებოდა ჟამნთა შინა ქარ- თულთა ძუ ჱლთა, ვითა აცხადებს თჳთ ტიმოთე. პ. ი.
რამეთუ მტილსა მას ზეთის-ხილთასა ოდეს შემიპყრეს
მცეს მე პირსა მჯიღი122
ყუ რილის-ცემა მომიპყრეს 30. მტილით ვიდრე ანნას სახლადმდე დავეცი შჳდ-გზის
და იგინი აღმადგინებდეს ქუ ჱყანით. 7.
მცეს თავსა და მკერდსა კუ ჱრთხი 205. შემდგომად კისერსა და წელსა მჯიღით 22. კუ ალად კისერსა და წელსა მჯიღით 8. თოკი მომაბეს მკლავთა და მათრიეს. მაგლიჯეს თმა თავისა ჩემისა ხმა-ჰვყავ სულისა მიცემადმდე 38 გზის. პირქუ ჱ მათრიეს 105 გზის. სვეტსა რა დამაბეს, მცეს შოლტითა 32 გზის. და კუ ჱრთხითა მცეს 6663 გზის. ამა წყლულებაზედ მცეს მე ლელწმითა 1 გზის. ეკლისა ხურთითა მცეს 22 გზის. მრავალ-გზის დამადგეს გჳრგჳნი ეკლისა. შემდგომად კუ ალად მცეს კუ ჱრთხითა. მერმე სამი ლელწამი მცეს. მნერწყუ ჱს პირსა 22 გზის. მხედარნი შეკრებულ იყუ ნეს ჩემთჳს 508. მსახურნი იყუ ნეს 303. რომელთა შემიპყრნეს და შემკრეს იყუ ნენ ხუთნი 5. სისხლი ჩემი დასწუ და შჳდ-ჯერ ასი ათას ერთ-ჯერ
ათი ათას ხუთ-გზის 710,005.
ვის არა უკჳრდეს მეუფისაგან ესეოდენთა სატან-
ჯუ ჱლთა თავს-დება, ვინ არა სძრწოდეს და არა განკვირდეს?
ამათ სატანჯუ ჱლთა ადგილი ვიხილეთ და უღირსითა
ფერხითა ვსტკეპნიდი, და ადგილთა მათ საკჳრუ ჱლთა და უცნაურთა და საკჳრუ ჱლ-მოქმედთა ხილჳსათჳს უფალსა მადლობასა შევსწირჳდი. მას მხოლოსა მადლობა, რომელმან ღირს-მყო ხილუ ად მათდა. მისსა დიდება ამინ. (*) ______ (*) წმინდა ელისაბედ, სიყრმითგან ქალწულებასა შინა აღ- ზრდილი, შევიდა დედათა მონასტერსა და ესოდენის ღუ აწლი- თა და მარხჳთა განატარებდა ცხოვრებასა, რომელ შეახმენ მას კნიკღა ჴორცნი.საზრდელად აქუ ნდა პური მცირეჲ და მდე- ლონი; ღჳნო და ზეთი არა უხმევიეს არა-ოდეს; იმარხჳდა ორმეოცსა დღესა, ვითარცა წინასწარ-მეტყუ ჱლი მოსე; შუა- ღამე ლოცუ ად აღდგენილი განათლებოდა მარადის ზეცისა ნათლითა; მოხუცებისა წელთა დაიდგინა განმგედ დედათა მონასტრისა და იქმოდა სასწაულთა; ლოცჳთა მოჰკლა გუ ჱლი მძჳნუ არე; განჰკურნა დედაკაცი მრავალ-წელ გუ ჱმული სისხლი- სა დინებითა; განდევნიდა სულთა ბოროტთა კაცთაგან, მათ- მიერ შეპყრობილთა. – შემდგომად სიკუ დილისაცა იქმოდა სასწაულთა. სნეულნი შეხებითა საფლავისა მისისა, მიიღებდენ კურნებათა, ბრმანი მოღებითა სამკურნალოდ მტუ ჱრისა სა- ფლავისაგან მისისა, მიიღებდენ ხედუ ასა და სხუ ათა მრავალთა იქმოდა სასწაულთა. ვერა ვჰპოვე ოდესობა ცხოვრებისა მისისა, ვერცა ბერძულ- სა, ვერცა რუსულსა მამათ-ცხოვრებათა შინა. პ. ი. უკეთუ გენებოს ცნობად თუ ქართუ ჱლნი ვითარ იპყრობენ იერუსალიმს, ესრეთ ვჰპოვენით მუნ წერილთა შინა.
რამეთუ პირუ ჱლ ქრისტიანე ჰქმნილი მეფე საქარ-
დუ ჱლოჲსა მირიან ხოსროიანი, ნინოს მიერ წარმო- ვლენილ-არს; მეფე კონსტანტინე უხილავს და იერუსა- ლიმად მისრულ-არს და ჯუ არისა მონასტრის ადგილი მას უშოვნია. რამეთუ ესე არს ადგილი იგი, სადა ლოთმან სამი ხე: სარო, ფიჭჳ და ნაძჳ, დარგო სასწაუ- ლად, უკეთუ მიეტეოს ცოდუ ა იგი და სამივე ერთ-ხე დიდ აღმოხდა. ამისა შემდგომად მოჰსჭრა იგი სოლო- მონმან ტაძრისა შენებასა, არამედ უქმად გამოჰსჩნდა სა- ხმარება იგი მისი მუნ და მდებარე იყო საჯდომელად კაცთა გარე. ხოლო ჯუ არცმასა უფლისასა განგებითა ზე- ნაჲთა მას ზედა აცუ ჱს უფალი, რამეთუ მონაკუ ჱთისა მის ხის ძირი ქუ ჱშე წმინდისა ტრაპეზისა დღესამომდე ჰსჩანს. ხოლო ამისა შემდგომად სულიერი ვინმე მონა შავთელი სახელით პროხორე ( 81) მონასტერსა და ლავრასა წმინდისა საბასსა მოსრულ-არს დაყუდებულა მუნ; და მეფესა საქართუ ჱლოსასა ბაგრატ კურატ-პა- ______ ( 81) პროხორე იყო ადგილით შავთით, რომელიცა ძუ ჱლად იყო დიდი სოფელი და აწ გაოხრებული ლეკთაგან ვერის ხეო- ბაზედ. აღიზარდა იგი სიყრმითგამ ბეთანიის მონასტერსა, ოდესმე ჩინებულსა და აწ გაუქმებულსა აქა ვჰპოვეთ სახე ანუ პორტრეტი დედოფლის თამარისა და სხუ ათა, რომელნიცა კავ- კასიისა, ჴელმწიფე იმპერატორის მოადგილემან კნიაზმან მ. ს. ვორონცოვმან ინება გარდახატუ ა და დაბეჭდჳთ განმრავლება მათი. ლატსა საფასე დიდ-ძალი წარმოუცემია ღირსისა პრო- ხორესათჳს, რათამცა ჯუ არის მონასტერი აღაშენოს, და მას აღუშენებია ჯუ არისა მონასტერი შესაკრებელად ქარ- თუ ჱლთა. რამეთუ წერილთა შინა მდებარე-არს მუნ, ვითარმედ სულთანი მისრეთ-ეგჳპტისა ევედრა მე- ფესა საქართუ ჱლოსასა ვახტანგ გორგასლანსა ( 82), რათა ______ ამავე შავთა წოდებულისა სოფლიდამ იყო აბდულ-მესია შავთელი, რომელმანცა აღჰსწერა ლექსად ქება-შესხმითი პატი- ვად დიდისა დედოფლისა თამარისა. ქიგნი ესე მისი დავბეჭდე ქ. თფილისს 1838 წელსა და მი- უძღუ ჱნ იმერთა მეფისა სოლომონ მეორის მეუღლეს დედო- ფალს მარიამ კაცია დადიანის ასულს. პ. ი. ( 82) რომელსა ეგჳპტისა მპყრობელსა უწოდებს სულთანად, არა ვუწყი. კალიჶთა ანუ მაჰმადისა მოადგილეთა ფათიმითთა დაიპყრეს ეგჳპტე 909 წლითგან შემდგომად ქრისტესსა; ხო- ლო სულთანნი ეგჳპტისა გამოჰსჩნდნენ 1171 წლიდგან. ამა დროთა შინა ვახტანგ გორგასლან არღა ცხოვრებდა: იგი, ქარ- თუ ჱლთ მეისტორიეთა-მებრ, მეფობდა ქართუ ჱლთა ზედა 499 წელსა. ამა დროთა ფრანგთა არა ეჭირათ იერუსალიმი. ამისთჳს რომელ დაიპყრეს ფრანგთა ანუ ლათინთა 1099 წლიდამ, ოდეს გამეფდა მუნ გოდფრიდი ბუილიონისა და განგრძელდა მათი მუნ მეფობა 1237-დმდე, ე. ი. დროდმდე, ოდეს თურქთა გა- მოდევნეს ქრისტიანენი პალესტინით. – აქედამ ჰსჩანს ცხადად, რომელ მოთხრობა ესე ტიმოთესო, არს ყოვლად წინააღმდეგი სახოგადოჲსა ისტორიისა და სრულიად არაჭეშმარიტ მისუ ლა მუნ ვახტანგ გორგასლანისა დროთა ამათ, რომელთაცა ესრე- თისა გარემოებით უჩუ ჱნებს ტიმოთე. აქ ვიტყჳ ამასაცა, რომელ დროსა მეფობისსა ქართუ ჱლთა ზედა ვახტანგისსა, ეგჳპტე ეპყრათ ბერძენთა; ჯერეთ არა იყო გამოჩენილი მაჰმად; ლათინნი იყუ ნენ ერთობასა შინა სარწმუ- ნოებისსა ბერძენთა-თანა და კეისრობდნენ ეგჳპტესა და მისირ- ზედ ანასტასი და იუსტინე პირუ ჱლი, და ეპყრათ მკლავითა მტკიცითა ყოველი აღმოსავლეთი. წარმოვიდეს ლაშქრითა და იერუსალიმს ფრანგნი, რო- მელნიც იპყრობენ განდევნოს და თჳთ დაიპყრას ამის- თჳს მოვიდა სპითა დიდითა და განიოტნა და თჳთ დაი- პყრა იერუსალიმი და აღაშენა მონასტერნი მრავალნი.
მირიან ხოსროიანის მოსუ ჱლისა შემდგომად, მოსრულ
არს დიდად სახელოვანი მეფე ვახტანგ გორგასლან, და ეგჳპტელთაგან მას მისცემია, და მრავალ-ჟამ ჰსჭერიათ იერუსალიმი და პალესტინე, და მრავალი მონას- ტრები აღუშენებიათ, და მცუ ჱლნი ქალაქისა იერუსალი- მისანი და მხედარნი, რომელიცა განუწესებიავ ვახტანგს, მუნ დასახლებულან. ენა შეჰსცუ ლიათ არაბულად, და იგინი ქართუ ჱლნი არიან გარემოს იერუსალიმისა, და ევ- ფრატისაცა არაბნი არიან., აწ არაბნი იერუსალიმელნი ქართუ ჱლნი არიან ( 83). ______ უკეთუ თქმულობა ტიმოთესი მოღებულ-არს ძუ ჱლთა წე- რილთაგან, ვითარცა ჰსწერს თჳთ, მაშინ შესამეცნებელ-არს ძიება დროჲსა მის, ოდეს მეფობდა ვახტანგ სახელ-წოდებით გორგასლან. და ესრეთ საიჭუ ოდ სადმე დაიდება ჭეშმარიტი დროჲ მისისა მყოფობისა. პ. ი. ( 83) მოგზაური იერუსალიმსა Nicolas Huen Carlem წიგნსა თჳსსა Uoyage en Palestine, დაბეჭდილსა ლიონში 1480 წელ- სა გუ ჱრდი 74, ჰსწერს: ქართუ ჱლნი ესუ ჱნ წმინდასა გიორგის თჳსდა პატრონად; არიან თურქთაგან დიდსა პატივში და სიყუ არულში; აქუ სთ თა- ვიანთი მონასტერი იერუსალიმში; არა აძლევენ თურქთა ხარკ- სა; კაცნი და ქალნი არიან შეჭურუ ჱლ ვითა ამაზონნი; თმათა და ულუ აშთა არა იპარსუ ჱნ; ქუდები ჰხურავსთ შეღებილნი სხუ ა და სხუ ა ფერად; საუბრობენ, გარდა საკუთარისა ენისა, არაბუ- ლად, ხალდეურად და თურქულად. კუ ალად იხილი წიგნი ჩემი: Ист. Груз. церкви. изд. 2. стр. 92-92. პ. ი.
იაკობ ალფესისა მოციქულისა საწამებელი და საფლა-
ვისა მონასტერი აღუშენებია საქართუ ჱლოს მეფესა გი- ორგის ( 84), აწ რომელიცა სომეხთ უჭირავსთ. იტყო- დენ, ვითარმედ ზარაფხანა მეფეთა საქართუ ჱლოსათა ამა დიდს მონასტერში ყოფილა ( 85). კუ ალად მოუოხრებიათ სპარსთა და თურქთა იერუსალიმი და ქრისტეს საფლა- ვი, ხოლო კეთილ-მსახურსა მეფესა ქართუ ჱლთა და კახ- თასა ლეონს ბატონის თეიმურაზის პაპის მამას, მრავა- ლი საფასე წარუგია და თურქთაგან აუღია ადგილი ქრის- ტეს ვნებათა, და წარმოუგზავნია ჯუ არის მამა იოაკიმ სა- ფასითა, და მას აღუშენებია ახლად ქრისტეს საფლავი მარმარილოთი და გოლგოთა. ესე ჰსწერია, გოლგოთას პატრიარხის ფეხის ქჳს მარმარილოსა ზედა ქართუ- ლად ( 86). ამისა შემდგომად არაბთა ქრისტიანეთა დაუ- ______ ( 84) ესე იყო რიცხჳთ პირუ ჱლი და მეფობდა 1027-გან წლისა. პ. ი. ( 85) ბერძენთა სჳნაქსარსა შინა ენკენიისასა, 13 სეკდემბერს აღუწერიათ ხსენება ღირსისა მეფისა ლეონისა დახსნისათჳს ქრისტეს საფლავისა. ტიმოთე. ( 86) აჰა წერილი ესე: საქართუ ჱლოსა ზედა მეფედ ცხებული ქართლისა და კახეთისა ღირსად მოხსენებული მეფე ლეონ, ახლად განმაახლებელი და აღმაშენებელი საფლავისა ქრისტესი- სა და გოლგოთისა და მაღლისა კათოლიკე ეკკლესიისა იერუ- სალიმისა, აოხრებულისა თათართაგან, მომსყიდუ ჱლი საფასი- თა თჳსითა, რაჟამს წარგზავნა იაოკიმ ჯუ არის-მამა ქართუ ჱ- ლი და დაიხსნა სახსენებელად საუკუნოდ მისდა და მომავალთა ნათესავთა. რამეთუ არს წარსრული წელი მაქ აქეთ 227 და კუ ალად არს იგივე აღმაშენებელი მთაწმინდისა ფილოთეოსის მონასტრისა, მამა მეფის ალექსანდრესი, პაპისა მეფის თეიმურაზისა. ესე პყრიესთ: დიდი ეკკლესია იერუსალიმისა და პატრიარხსა არაბსა ( 87), არამედ ქრისტეს საფლავი და გოლგოთა და გარეთ მონასტრები კუ ალად მოორებულა ესრეთ: რამეთუ სულთანი ვინმე მძლავრი იპყრობდა იერუსალიმს და ტყუ ჱ ერთი ქრისტიანე მიაბარა პატრიარხსა და ეტყოდა: მე მნებავს გალაშქრება და ყრმა ეს დამი- ______ თეიმურაზ იყო პაპა მეფის ერეკლესი, ცხებულის მეფის თეი- მურაზის მამისა. ესე ჰსწერია გოლგოთას პატრიარხის ტახ- ტის ფეჴთით მარმარილოზედ. იქ მისრულნი საქართუ ჱლოსანი დაბრძმობილნი ყოფილან, თუ რასათჳს არა აღმოუკითხავსთ ესე, და არა უუწყებიათ საქართუ ჱლოთაგანთათჳს. მიკჳს ფრიად, თუ ვითარ არს ესე. ტიმოთე. ( 87) ქართუ ჱლთა მონასტერთათჳს თანხმად ტიმოთესა ჰს- წერს ნემეცთა მოგზაური ტუ სერნ, წელსა 1456 იერუ- სალიმსა ყოფილი. … Mehr haber sie inne zween Altar, anf dem Berg Calvarie denn die Georgiten die den Berg innen haber, sind auch von ihrer sect. Sie haber auch in S. Elena capell ein Ampel. ესე გარდმოვჰსწერე იმპერატორის ს. პეტერბურღის ბიბ- ლიოტეკაში წიგნიდამ, დაბეჭდილისა ნემეცურად ჶრანკჶურტში 1609 წელსა. Beschreiburg der Reiz ins heilig land Hern Ioh. Tüchern von nürnberg ნაწილი I. გუ ჱრდი 663. ნემეცთავე მოგზაური ლეონარდი რაუხვოლჶი, ყოფილი იერუსალიმსა 1573 წელსა, ჰსწერს, რომელ ქართუ ჱლთა აქუ სთ იერუსალიმსა სხუ ანი და სხუ ანი სამწირუ ჱლოდ ადგილნი, სა- დაცა ხმითა თჳსითა გალობენ; ეგრეთუ ჱ თჳთ ქრისტეს სა- ფლავის გუ ჱრდზედ მუნ, სადაცა მაცხოვარი ეჩუ ჱნა მაგდანი- ნელსა. მისივე ნემეცურის წიგნისა, ნაწილ I, თავი 13. ქართუ ჱ- თათჳს. გუ ჱრდი 633. პ. ი. მარხე მოსუ ლად ჩემდამდე. ხოლო პატრიარხმან ტყუ ჱ იგი წარმოუგზავნა მამასა მისსა იდუმალ. და საფრხითა ეშმაკისათა, კუ ალად ტყუ ჱ იგი ჴელთა სულთანისათა ჰშთავარდა. და მოვიდა სულთანი იერუსალიმად და ჰსთხო- ვა პატრიარხსა ტყუ ჱ იგი. ხოლო პატრიარხი ეტყოდა ვითარმედ, მოკუ და ტყუ ჱ იგი. და არა უწყოდა, ვითარ- მედ სულთანსა ჰყავს. ამისთჳს სულთანი ეტყოდა ვი- თარმედ დამიფიცე, უკეთუ მოკუ და, და სარწმუნო მიჩნდეს. მაშინ პატრიარხმან წმინდისა საიდუმლოსა მიერ შეჰფი- ცა, და წარმოაყენეს ტყუ ჱ იგი. ამისთჳს სულთანი გან- რისხდა და პატრიარხსა და ერთობით ქრისტიანეთა თავ- ნი წარკუ ჱთეს და ოხერ-იქმნა წმინდა ეკკლესია და წმინ- და საფლავი და გოლგოთა; ცხენთა და პირუტყუ თა ახუ- რად იყო ვიდრე სამეოცთა ათთა წელთა. 1529 წელსა, ჟამსა ქართუ ჱლთ მეფისა დავით გიორგის ძისასა ( 88), წარმოავლინა ხონთქარმან სულეიმან ელჩი, და მოჰსწე- რა, ვითარმედ არს იერუსალიმი ქალაქი ჰსჯულისა თქუ ჱ- ნისა, განყარენით ფრანგნი მუნით და თქუ ჱნ დაიპყრე- ნით, რამეთუ სამკჳდროცა არს თქუ ჱნი, პირუ ჱლისა ვახ- ტანგ გორგასლანისა დაჭერის გამო. ვინაცა ფრიად ჰსთნდა ესე მეფესა, და შემოჰკრიბნა ლაშქარნი და ათაბა- გი ყუ არყუ არე ( 89) და წარვიდა იერუსალიმს და აღიღო იერუსალიმი და დაიმკჳდრეს და განწმინდეს ეკკლესია და საფლავი უფლისა და გოლგოთა და მონასტერნი, და ეპყრათ ქართუ ჱლთა ორმოცდა რუ ა წელი. ______ ( 88) მეფე ესე იყო რიცხჳთ მერუ ჱ; და შეიმოსა მო- მოზონება და მოკუ და ქ. თფილისს 1525 წელსა. პ. ი. ( 89) ესე ყუ არყუ არე ათაბაგი იყო რიცხჳთ ამა სახელისა მე- ოთხე. პ. ი.
კუ ალად ჯუ არის მონასტერი დაძუ ჱლებულა და გუმ-
ბათის ქუ ჱით სუ ჱტნი განუახლებია, და დაუხატჳნებია შოთას რუსთაველს ( 90), მეჭურჭლეთ-უხუცესს. თჳთონაც შიგ ჰხატია მოხუცებული ( 91). ამისა შემდგომად კუ ა- ლად დაძუ ჱლებულა და განუახლებია და აღუშენებია ______ ( 90) ესე იყო მთქმელი ლექსთა ბოროტთა, რომელმან ასწა- ვა ქართუ ჱლთა სიწმინდისა წილ ბოროტი ბილწება, და გან- ჰრყუნა ქრისტიანობა. ხოლო უწინარეს ჩუ ჱნთა უმეცართა სამ- ღუ თოდ თარგმნეს ბოროტი ლექსი მისი; აღწერა ქალისა ვისთჳსმე თუ ალი მელნისა, პირი ბროლისა, ღაწუ ჱ ძოწისა; და ამის-გამო დედანი საქართუ ჱლოსანი ხატად ღუ თისა შექმნილ- სა სახისა-წილ ფერადთა წამალთა იცხებენ და მიცუ ალებულთა თმათა მოიბმენ საფრხედ სულთა. ტიმოთე. ამა ჰაზრისავე იყო თჳთ კათოლიკოსი ანტონი პირუ ჱლი, რომელმანცა მრავალნი დაბეჭდილნი მეფის ვახტანგისა დრო- სა 1710 წელსა, ვეფხჳს-ტყაოსანნი დაჰსწუ ნა და შთააყრევინა მტკუ არში და აღუკრძალა კითხუ ა წიგნისა ამის ქართუ ჱლთა. წყობილ-სიტყუ აობასა შინა თჳსსა (803) ესრეთ იტყუ ჱს ან- ტონი რუსთაველისათჳს: შოთა ბრძენ იყო, სიბრძნის-მოყუ არე ფრიად, ფილოსოფოსი მეტყუ ჱლი სპარსთა ენის, თუ სამ ჰსწადოდა, ღუ თის-მეტყუ ჱლიცა მაღალ, უცხო საკჳრუ ჱლ, პიიტიკოს მესტიხე, მაგრა ამაოდ დაჰშუ რა, საწუხარ არს ესე. (91) არა ვუწყი არისაა დღესცა სახე ესე შოთა რუსთაველისა იერუსალიმს. – აქა თფილისს მეფის ირაკლის ასულს თეკლას აქუ ნდა ძუ ჱლად ნაწერი ვეფხჳს-ტყაოსანი სახით ანუ პორტრე- ტითურთ თჳთ რუსთაველისა, ერისკაცისა სამოსით, უფრო ყი- ზილბაშთა წესით. ესე წიგნი და პორტრეტი წარუდგინე კნიაზს მ. ს. ვორონცოვსა და ამან წარგზავნა სახე ესე ჴე- ლითა აქა ყოფილის ფრანცუზის მოგზაურის ჶლერისა სა- ფრანგეთისა ქალაქსა პარიჟსა, რაღა გარდაბეჭდონ იგი მრავალ- რიცხუ ჱდ ეკზემპლარებად ხრომო-ლიტოღრაფით. პ. ი. საკურთხეველისა ზეითი კონქი (*) დადიანს ლეონს და მე- უღლესა მისსა ნესტან-დარეჯან დედოფალსა, ჭილაძი- სა ქალსა: ორნივე შიგ ჰხატიან. ამისი განმგე, ჩოლაყა- შჳლი, ომანის-შჳლი, მეტეხის წინა-მძღუ არი და ჯუ არის- მამა ნიკოლოოზ ყოფილა (*). დადიანს, ამის ხელით გაუკეთებია. ჯუ არის-მამა ნიკიფორე თუ ნიკოლოოზ შიგ ჰხატია, და თეოდოსი მანგლელიცა. ______ (*) გუმბათსა თაღად-ნაშენსა ნიშნავს, დაარსლექსი ლათი- ნური (concha). (**) ესე ჰსცხოვრებდა 1630 წელსა, ამისთჳს იტყჳს კათო- ლიკოსი ანტონი პირუ ჱლი: ჩოლაყაის ძე, ნიკოლოოზ საქები, მრავალ-ფერ ენათ, გამომთქმელ მშუ ჱნიერად, აზიას შინა ევროპას და აფრიკას, მავალი სიბრძნით, კაცი სიბრძნის-მოყუ არე, ღრამმატიკოსი, რიტორ-ფილოსოფოსი.
–––
ესე ქალაქად, წმინდად იერუსალიმად, მონასტერსა ვანსა, წმინდისა ჯუ არისასა, არვეთ მთავრობდა, ჰსწავლათა თჳსთა მიერ, განაშუ ჱნებდა კახთა, მეგრელ-ქართუ ჱლთა, ძე ჩინებულთა, მთავართა კახეთისათა. წყობ.-სიტყუ . 784 და 785. პ. ი. აქა, თუ ვის მიერ აღეშენნეს იერუსალ- იმს მონასტერნი, ისმინეთ.
გოლგოთა, სადა ჯუ არს-აცუ ჱს უფალი, ესე ადგილი
ბაგრატ მეფეს, ალექსანდრეს ძმის-წულს, უშოვნია დი- დის საფასით არაბთაგან და მას უკან რა გაოხრდა, ლე- ონ ქართუ ჱლთა და კახთა მეფეს ( 92). ქრისტეს საფ- ლავი და გოლგოთა და წმინდანი ადგილნი და მონას- ტერნი საფასით დაუხსნია, და მარმარილოთი აღუშენე- ბია. მას აქეთ წელნი არიან 222.
იაკობ ალფესის მონასტერი გიორგი კურატ-პალატისა
მეფისაგან აღშენებულა.
ჯუ არის მონასტერი, ბაგრატ კურატ-პალატის აღშე-
ნებულაი. წმინდის ნიკოლოოზის მონასტერი კახთ დე- დოფლის, ელენე ყოფილის ელისაბედისაგან აღშენებუ- ლია. წმინდა ნიკოლოოზ თჳთ მჯდარამუნ: სენაკი მისი მუნ ყოფილა.
ღუ თის-მეტყუ ჱლის იოანეს მონასტერი, საათაბაგო-
ელთ და ათაბაგს აღუშენებია. ______ ( 92) ამ წელიწდიდამ ჰსჩანს,რომელ მეფე ლეონ და ძე მისი ალექსანდრე იყუ ნენ იერუსალიმსა და ათონისა მთაზედ 1533 წელსა, ოდეს მეფობდნენ თურქთა ზედა სულეიმან II და სპარს- თა ზედა შაჰ-თამაზ. – ლეონ გამეფდა 1520 წელსა და გარ- დაიცუ ალა 1574 წელს ღრმად მოხუცებული და დასაფლავდა გრემის ეკკლესიასა. – მეუღლემან მისმან თინათინ, მამია გუ- რიელისა მთავრის ასულმან, აღაშენა, ახლოს ძუ ჱლისა, ახალი კახეთის შუამთისა მონასტერი, და ასაფლავია შინა ეკკლესიასა. ამისთჳს იხილე წიგნი ჩემი Путев. записки по Кахетии 1846. Тифлис. стр. 96. პ. ი.
წმინდისა აბრაამ მამათ-მთავრისა მონასტერი, სადა
ისააკ შესწირა, ის დარღუ ჱული აღუშენებია აბაშიძეს გიორგის ლეონის ძესა. გარდასულნი წელნი არიან 57 ( 93).
წმინდის ვასილის მონასტერი აღუშენებია ამირახ-
ორს ამირინდოს და თაყას. დედათ მონასტერი არის.
მეორე წმინდის ნიკოლოოზისა, ჯუ არის მონასტერ-
თან, აღუშენებია წულუკიძეს პაატას და ქაიხოსროს.
წმინდის თეოდორეს მონასტერი ბეჟანისაგან და ბაა-
დურ ჩოლაყა-შჳლისაგან არის აღშენებული.
წმინდის თეკლას მონასტერი ჯუ არის-მამის ქრისტე-
ფორესა და მისის ნათესავთა ზედგინიძეთაგან აღშენებულა.
წმინდის გიორგის მონასტერი ურიათ უბანში დადიან-
თაგან აღშენებულა, და მოსახსენებელი მათი მუნ არს.
წმინდის დიმიტრის მონასტერი ქსნის ერისთავს
შალუ ას და ვირშელს იოანეს აღუშნებიათ, და მათი მო- ხსენება მუნ არს.
დედათ მონასტერი წმინდისა ეკატერინასი. ფარას-
კენტელისა ციცის-შჳლის ამილღაბარისა და მაჩაბელთ მოხსენება მუნ არს.
დედათ მონასტერი მირქმისა რაჭის ერისთავს აღუ-
შნებია, და მათი მოხსენება მუნ არს. ეს მონასტერი დედათა ქართუ ჱლთათჳს არს. რამეთუ არს იღუმენიაცა ქართუ ჱლი, სახელით ხარიტინა, ასული ანაჩაფის-შჳლი- სა. ორნი მონაზონნი კახნი არიან, სხუ ა რუისელი, იმე- რელი და გურიელი, იმყოფებიან სულიერად და კეთი- ლად წმინდასა მას ადგილსა. ______ ( 93) ესე იგი წელსა 1698 წელსა. პ. ი.
ბეთლემს და გეთსამანიას სამწირუ ჱლო არს საქარ-
თუ ჱლოთა. კუ ალად იერუსალიმში მონასტრები არიან აღშენებულნი ქართუ ჱლთაგანვე, არამედ მე ვერ შევიგენ, თუ ვის-მიერ აღეშენნეს.
ჯუ არის მონასტერში არს ღირსისა პროხორეს ლუს-
კუმა და ვჳთცა შიგა ხატია. არის წიგნი მრავალი ქარ- თული ამა მონასტრებთა შინა. მოხსენება არს სამარა- დისო აღმაშენებელთა მათთა. კანდელნი, ზოგი გოლგო- თას, ზოგი ქრისტეს საფლავზე, ჰკიდიან მათი მო- სახსენებელნი.
ჯუ არის მონასტერში ხატია დიდი და ღირსი მეფე
მირიან ხოსროიანი. კუ ალად ხატია დიდი და სახელოვა- ნი მეფე ვახტანგ გორგასლან ( 94) ხოსროიანი, რომელ- მან დაიპყრა იერუსალიმი და პალესტინე და რომელ- მან აღაშენა მცხეთა და დასუ ა ყოვლისა საქართუ ჱლოსა ______ ( 94) რამეთუ მელეტი, ყოველსა რა აღწერს, საქართუ ჱლოთა შინა სამთა ეპარხიათა მოიხსენებს. ერთსაძუ ჱლსა, ევსტატი ანტიოხელისა მიერ განწესებულსა; ყოვლისა საქართუ ჱლოსა მთავარ-ეპისკოპოზსა; სხუ ასა ვახტანგის მიერ ხოსროანისა დასმულსა, შემდგომად ამათსა, სხუ ასა ირაკლი ბერძენთა მეფისა მიერ ქუ ჱმოსა საქართუ ჱლოსასა იმერეთისსა.ხრისანთო პატრიარხი, ყოვლისა სოფლისა ეპოსკოპოზთა რა აღჰსწერს, ქართლისას ერთად აღჰსწერს სამართლად. ხოლო მე ვეტყოდი მცოდნესა ბერძენსა, ვითარმედ არა რა მცირემე არს ქართლი- სა მთავარ-ეპისკოპოსი, და ბერძენი იგი მეტყოდა: და ვითარ ეგებისო დამცირება მისი, რამეთუ არს დამყარებულ დიდისა ევსტატი პატრიარხისა მოციქულთა სწორისა, და დიდის კონ- სტანტინე მეფისა მიერ, და ვინ არს უმაღლეს მისსა, რამეთუ მირიან მეფემანცა მუნ დასუ ა ყოვლისა საქართუ ჱლოსა არხი- ეპისკოპოსი. პატრიარხი იერუსალიმისა მეტყოდა ამათ. ტიმოთე. კათოლიკოსი. სამთავრო დაამდაბლა და მცხეთას უმაღ- ლეს უწოდა, ბერძენთა მეფის კონსტანტინე მონომა- ხის მოწმობით.
მუნ ხატია მეფე საქართუ ჱლოჲსა ბაგრატ კურატ-პა-
ლატი დავითიანი ( 95), აღმაშენებელი ქუთათისისა და ჯუ არის-მონასტრისა.
მუნ ხატია დადიანის ასული მარიამ, დედოფალი
ქართლისა ( 96).
მუნ ხატია შოთა რუსთველი, მეჭურჭლეთ-უხუცესი. მუნ ხატია დადიანი ლეონ თავისის მეუღლითა. მუნ ხატია აფხაზეთის კათოლიკოზი ღირსი მაქსი-
მე ( 97). მუნ ხატია თბილელი ელისე; მანგლელი თეო- დოსი; ბედიელი და ჯუ არის-მამა ნიკიფორე. მუნ ხა- ტია წულუკიძენი პაატა და ქაიხოსრო. ამ მონასტერს ცხოვრებულა არსენი ვაჩნაძე, კაცი ფილოსოფოსი და ______ ( 95) გამეფდა 1027 წელს. პ. ი. ( 96) როსტომ მეფისა ცოლი, რომელიცა მარხია მცხეთას. პ. ი. ( 97) მაქსიმე პირუ ჱლი, განმგე იმერეთის ეკკლესიისა 1630 წელსა. იხილე მისთჳს წიგნი ჩემი Ист. Груз. церкви. 1843 С. П. Б. стр. 152 (изд. 2). – ესე მაქსიმე იყო იერუსა- ლიმსა და მუნ გარდაიცუ ალა. – კონსტანტინეპოლის იერუსა- ლიმის საპატრიარხოს ბიბლიოტეკაში ვიხილე მსოფლიოთა წმინდათა მამათ-ცხოვრება, რუ ჱულებად ქართულად აღწერი- ლი, სადაცა იყო მიწერილი ესრეთ: ეს მამათ-ცხოვრება მის- კუ ნა ტრაპეზუნტის არხიმადრიტმან პამფილემ, და დავჰსდევ აქა საპატრიარხოსა იერუსალიმისასა ჩემდამე ცოდჳლმან და უღირსმან, სახელით ოდენ კათოლიკოსმან აფხაზეთისა მაქსიმე. პ. ი. მთარგმნელი ღრმათა წერილთა, მოძღუ არი დავით აღ- მაშენებლისა ( 98).
ივლისის 20-სა მუნ წამებულა წმინდა მოწამე სა-
ლომე, რამეთუ შეიპყრეს უჰსჯულოთა და დატევებასა ჰსჯულისასა აიძულებდენ, განბასრა რა სარწმუნოება მა- თი მხნემან მან. ამისა შემდგომად ცეცხლითა და მახჳ- ლითა უწამებიათ სანატრელი იგი.
ოკდომბრის 19-სა მუნ წამებულა წმინდა მოწამე ნი-
კოლოოზ დუ ალი. ეეე იყო შჳლი მშობელთა მორწმუ- ნეთა, რამეთუ სიყრმესავე შეჰსწირეს ღმერთსა მშობელ- თა და რა მოიზარდა, წარვიდა მონასტერსა კლარჯე- თისასა და მუნ მონაზონ-იქმნა, და მრავალი მოღუ აწება აჩუ ჱნა. ამისა შემდგომად აღისურუ ა წმინდად ქალაქად იერუსალიმად აღსუ ლა, თაყუ ანის-ცემად ცხოველს-მყო- ფელისა საფლავისა უფლისასა და დადგომად მონასტერ- სა ჯუ არისასა ქართუ ჱლთა-თანა. ვინაცა შეპყრობილ იქმნა უჰსჯულოთაგან და მრავალნი სატანჯუ ჱლნი თავს- ისხნა. ამისა შემდგომად ჯუ არის-მამისა მიერ, შიშისა- თჳს თურქთასა, კჳპრეს წარიგზავნა, და მუნ სამარადი- სოდ ვედრებასა შეჰსწირვიდა უფალსა, რათა მოწამეო- ბისა ნაწილსა ღირს-ჰყოს. და უხილავს ჩუ ჱნება, რათა კუ ალად წარვიდეს იერუსალიმად, და მამამან გაჰსწაოს შენ, ვითარცა ჯერ არს. და მივიდა რა მონასტერსა ჯუ არისასა იერუსალიმად, გამოეცხადა მამასა მონასტრი- სასა, რათა მაკედონიად წარავლინოს ნიკოლოოზ. ამისა ______ ( 98) ესე ასაფლავია კახეთს იყალთოს მონასტერში, სადაცა აქუ ნდა მას დიდი სასწავლებელი, რომლისა შენობანი დღესაც ვრცლად მოჩანან. პ. ი. შემდგომად წარავლინა მაკედონიად, და მირავიდა, შეურაცხ-ჰყო სჯული წარმართთა მათ, და შეპყრობილ- იქმნა და დაეპატიჟა ჰსჯულისა დატევება. და მან ფრი- ად განბასრა და აგინა ჰსჯული მათი და შეპყრობილი ნიკოლოოზ წინაშე ამირისა წარადგინეს. და კუ ალად მან ლიქნითა ხელ-ჰყო ცდუნება მისი და ვითარ არა მორ- ჩილ-ექმნა, მახჳლითა წარჰკუ ჱთეს თავი მისი. იქმნა სა- კჳრუ ჱლი, რამეთუ მოკუ ჱთილმან მან თავმან ხმა-ჰყო: დიდება შენდა, ქრისტე ღმერთო, რომელმან ღირს-მჰყავ დათხევად სისხლისა შენისათჳს. ამისა შემდგომად დას- წუ ჱს ცეცხლითა გუ ამი მისი. ხოლო ჰსცნა რა ესე მა- მამან ჯუ არისამან, შეჰსწუხნა ფრიად და ჰსტიროდა სა- მარადისოდ და აქუ ნდა ზრუ ნვაჲ მისთჳს, უკეთუ მითუ ა- ლულ-არიან ღუ აწლნი მისნი წინაშე უფლისა. დღესა ერთსა განკჳრუ ჱბა დაეცა და იხილა გუნდი მოწამეთა, და შორის მათსა მრავალი მოწამეთა გიორგი, და გუნდსა მას შინა ნიკოლოოზ დუ ალი, შემოსილი ბრწყინუ ალე- ბითა, და ეტყოდა ბერსა: ამიერითგან დააცხრე მწუხა- რება ჩემთჳს, რამეთუ წამება ჩემი შეწირულ-არს წინა- შე უფლისა.
ივნისის 27-სა მუნვე წამებულა წმინდა მღუ დელ-
მოწამე ლუკა, ჯუ არის-მამა მუხი შჳლი აბაშიძე, ესრეთ, რამეთუ დედა ლუკასი პირუ ჱლვე მისრულ-არს იერუსა- ლიმად და მონაზონ-ქმნილა. ამისა შემდგომად ძე მი- სი მოიწია და იქმნა მონაზონ და მოღუ აწე ფრიად და სათნო მონა უფლისა, და ისწავა ენა არაბული. და იხი- ლეს რა კრებულთა ღირსება მისი, აკურთხეს მღუ დელად, და აღიყუ ანეს მამად ჯუ არისა; ვინაცა, განიცდიდის რა მხურუ ალესა ღუ თისა-მოყუ არებასა მისსა, თურქნი შურად აღუდგნენ მცირისა რასამე მონასტრისა მიზეზისათჳს, და აწუ ჱვდეს მას დატევებასა ჰსჯულისასა; და ამირობასა და სიმდიდრესა აღუთქმიდეს. არამედ მან ფრიად გან- ბასრა შეურაცხ-ჰყო ჰსჯული მათი. ამისა შემდგომად აფთითა წარკუ ჱთეს წმინდა თავი მისი; ხოლო მოკუ ჱ- თილი იგი თავი განიცინებდა და მადლობასა შეჰსწირჳ- და ღუ აწლისა მისთჳს უფალსა. რამეთუ ამათ მოწამეო- ბისა სჳნაკსარიცა დაუწერიათ და დღესასწაულიცა განუ- წესებიათ.
ამისა შემდგომად წარვედით მონასტრად სომეხთა და
განვჰკჳრდი სიკეთესა მისსა, რამეთუ მე ეგეთი ბრწყი- ნუ ალე ტაძარი არა ოდეს მიხილავს და არცა ეგრეთი შემკობა. ესე მონასტერი არს, რომელიცა აღაშენა მე- ფემან გიორგი, რამეთუ მეფეთა საქართუ ჱლოსათა სა- ხელოვანთა ხლმითა მით ძლიერითა აღიმაღლნეს ხმანი მათნი, და ტყუ ჱ-ქმნილი ქრისტეს საფლავი სპარსთა და თურქთა წარუხუ ნეს, გამოისხნეს და დაიპყრნეს; და აღაშენეს წმინდანი ესე ადგილნი და ესეოდენნი მო- ნასტერნი სულისა საოხად, და შემდგომთა ნათესავთა დაუუნჯნეს საუნჯედ წარუპარუ ჱლად და საქართუ ჱლოთა შინა აგარაკნი და სოფელნიცა შეჰსწირნეს. ხოლო წმინ- დათა მამათა ჩუ ჱნთა ქართუ ჱლთა სასოებად, ამა ადგილსა წმინდასა ხორცნი განლივნეს და მოღუ აწებითა სი- სხლნი დასთხივნეს ამა საკჳრუ ჱლთა ადგილთა. სხუ ათა თარგმანება სამღუ თოთა ჰსჯულთა აქედგან მიიღეს და აღასრულნეს ცხოვრება ორისავე სოფლისა, დიდებისა და ბრწყინუ ალებისა მომატყუ ჱბელნი.
აწ განცჳფრებულ-ვარ, თუ რასათჳს უგულებელს-ჰყუ ნეს
ქართუ ჱლთა დიდნი ესე და წმინდანი ადგილნი, და ანგელოზთაგანცა თაყუ ანის-საცემელი. მრავალნი მეფე- ნი ქრისტიანენი იღუ წიან და ყოვლისა სოფლისა ქრის- ტიანობა, რათამცა ადგილი იქონიეს აქა, აღსანთებელი კანდელთა, და ტრაპეზი მსხუ ჱრპლისა შესაწირავი. არა- მედ იგი სრულიად ქართუ ჱლთა-არს, და მათი კანდელი და მოხსენება არს ამათ შინა, და მათ ნეტართა აღუ- შენებიათ. რასათჳს ერთი ვინმე მათი მღუ დელი არა იყოფების აქა? მათის ჯუ არის-მამის შემოსავლითა და ხარჯითა მოვიდეს, რათა მათ ძუ ჱლთა მიცუ ალებულთა მოხსენება არ მოშალოს და აწ მყოფთა ხსენება დაა- წესოს და რათა მონასტრებივე დაიპყრან და მათი კანდელ- ნი ქრისტეს საფლავსა ზედა და გოლგოთასა და სხუ ა- თა მონასტერთა შინა არ დაავსონ, ვინათგან მოკუ დავ- ნი ვართ. ამისსა უბრწყინუ ალესსა ადგილსა სადა ვჰპო- ვებთ, და სადა მოიხსენებოდეს ჩუ ჱნი სული? ანუ რა- სათჳს დაუგდიათ ესოდენი ჭირნახული?
კუ ალად ამასცა განკჳრუ ჱბულ ვარ, რასათჳს უმეცარ-
იქმნენ საქართუ ჱლოსაგანნი? ერთი ვინმე რასათჳს არა მოიწია აქა? აქაური ამბავი შეეტყო, და ანუ ქუ აზედ ანუ წიგნთა შინა აღმოეკითხათ ესე ამბები და ქართუ ჱლთათჳს ეუწყებინათ? არცა ვის სმენიეს, თუ იერუსალიმი ქარ- თუ ჱლთათჳს რა არის, არცა მე ვუწყოდი აქაური ესე ვითარი საქმე. ჵ მე! რა დიდის უგუნურებით არს დამ- თუ რალი ნათესავი ჩუ ჱნი! რამეთუ არს მუნ ქრისტეს საფლავსა მოხსენება ღუ თის-მოყუ არეთა მეფეთაა ქარ- თუ ჱლთა და კახთასა ლეონისა და თეიმურაზისა, და კუ ალად ეწერა მეფე, ნიკოლოოზ ყოფილი ერეკლე ( 99), და ძე ______ ( 99 ) ირაკლი I ნაზარალიხანი, მოსკოვსა რუსეთის ჴელმწიფესთან აღზრდილი. პ. ი. მისი გიორგი და ასულნი მარიამ და ხორაშან, და ამის- თჳს მეცა ვინებე და ვაწჳე ერთობით კრებულთა მღუ დელ- მთავართა და მღუ დელთა და ჟამი ვაწირჳნე, და მოხსე- ნება განუახლე მეფესა ჩუ ჱნსა თეიმურაზს და ძესა მის- სა მეფესა ერეკლეს, მეუღლეთა, ძეთა და ასულთა მათთა, და ძალისაებრ ჩემისა ტრაპეზი და სერი განუმზადე და საფასრ მივართჳ და ვიდღესასწაულეთ ბრწყინუ ალეთ. მე- ფენი საქართუ ჱლოსანი თეიმურაზ და ირაკლი მრავალ ჟამიერ-ჰყოს!
და კუ ალად იერუსალიმით მივედით მონასტერსა ქარ-
თუ ჱლთასა ჯუ არს, და განვიცადეთ კედელთა ზედა. წმინდანი მამანი და მოწამენი საქართუ ჱლოსანი ეხატ- ნეს შარავანდითა და გჳრგჳნითა ესენი:
წმინდა მღუ დელ-მოწამე მოსე ქართუ ჱლი. წმინდა მარი მღუ დელ-მოწამე ქართუ ჱლი. წმინდა მოწამე ქაიხოსრო ქართუ ჱლი, რომელი აწამა
ყაენმან შაჰაბაზ წმინდათა ხატთათჳს ქორონიკონს ტი ( 100).
წმინდა მამა არსენი იბადის ძე ქართუ ჱლი, გუ არად
ვაჩნაძე ფილოსოფოსი.
ღირსი მამა ევთიმი გრძელის ძე ქართუ ჱლი. ღირსი მამა მიქელ ჭუაჲს ძე ქართუ ჱლი. ღირსი მამა იოანე რეხუ აჲს ძე ქართუ ჱლი. ღირსი მამა დანიელ აბა შუ ჱლი ქართუ ჱლი. ღირსი მამა იოანე ჭამჭიმელი, ქართუ ჱლი, ფილოსო-
ფოსი ( 101). ______ ( 100) ქრისტესითგან არის წელი 1612. პ. ი. ( 101) სახელ-წოდებით პეტრიწი, მთარგმნელი კლემაქსისა იოანე სინა-მთის მოძღუ რისა და აღმწერი ოროლოგისა ლექსად.
ღირსი კათოლიკოსი ქართლისა არსენი (
102).
ღირსი კათოლიკოზი ქართლისა იოანე. ღირსი ეპისკოპოსი ნუნუს ქართუ ჱლი. ღირსი ეპისკოპოსი კინდ ქართუ ჱლი და ცხორებულა მუნ ჯუ არის-მამა ნიკოლოოზ ყო-
ფილი, ნიკიფორე, ძე ომან ჩოლაყა-შჳლისა, და დედით არაგჳს ერისთავის ასულისა, კაცი სახელოვანი, წინა- მძღუ არი მცხეთისა ქალაქს, და მოძღუ ართ-მოძღუ არი კა- ხეთს, ოდიშს სოფლის კოცხერულის, და იერუსალიმს ჯუ არის მონასტრისა და გოლგოთის სამკჳდროსა ჩუ ჱ- ნისა არქიმანდრიტი, და მისთანა თეოდოსი მანგლელი რევის-შჳლი, და ნეოფიტე მმართებელი მონასტერთა ქართუ ჱლთა.
ამისა შემდგომად ჯუ არის მონასტერით წარვედით
ბეთლემს და მივიწიენით სოფელსა ბეთსაიდას და მიერ ევფრათას, და ვიხილეთ საფლავი რაქელისა, იოსებ და ბენიამინის დედისა და მიერ მივიწიენით ბეთლემად. და მოგუ ჱგებნენ ძმანი და შეგჳყუ ანეს ეკლესიასა ბეთლე- მისასა, იუსტინიანე კეისრისა მიერ აღშენებულსა. რა- მეთუ ორმოცდა ათექუ სმეტი სუ ჱტნი მარმარისანი იდგნეს, და ზედ ეკკლესია სოფიას-კენჭითა აღშენებუ- ლი; დიდი და საკჳრუ ჱლი ეკკლესია, და იატაკნი მარ- მარითა დაფენილნი და ტრაპეზის ქუ ჱშეთ შთასწუ რივ ქუ აბი იგი კლდისა, სადა უფალი ჩუ ჱნი იესო ქრისტე იშუ ა. და ჰშთავედით კიბითა და ვიხილეთ ქუ აბი იგი, და ______ იამბიკოდ. წიგნისა ფრიად მშუ ჱნიერ-სიტყუ აობითისა და სხუ ათა. პ. ი. ( 102) ესე ვჰგონებ იგივე არსენი, რომელიცა მოვიხსენე სხოლიოსა 98. პ. ი. სადა იგი ბაგა პირუტყუ თა იყო მუნ, და მიაწჳნეს უფა- ლი, და შიშითა ფრიადითა ვუამბორეთ ადგილსა მას წმინდათა უწმინდესსა, რომლისათჳს წინასწარ-მეტყუ ჱლ- მან წინათ მოასწავა, ვითარმედ: და შენ, ბეთლემ, ქუ ჱყა- ნა ეგე იუდასი, არა სადა უმრწემეს ხარ მთავართა იუ- დასთა, რამეთუ შენგან გამოვიდეს წინამძღუ არი, რომელმან დამწყსოს ერი ჩემი ისრაილი. და განვიცდიდით შობისა მი- სისა ადგილთა ქალწულისა მიდგომილისა და ემმანუილისა მშობელისა პირუ ჱელ-საუკუნეთასა ღუ თისასა. და მიერ წარმო- ვედით და მივიწიენით ადგილსა მას, სადა ურიასა ვისმე აქუ ნდა მიწა საყანე და შიგან ეთესა მუხუდო, და მივიდა თხოვად მარიამ, დედა უფლისა მუხუდოსა მის და არა მისცა. ამისა შემდგომად იხილა იგი, რამეთუ სრულიად ქუ ად შეცუ ლილ-იყო მუხუდო იგი, და აღუ კრიბენით ქუ ა- ნი იგი, მჰსგავსნი მუხუდოსანი, და მოვიწიენით მონას- ტერსა წინასწარ-მეტყუ ჱლისა ილიასასა, სადა ხესა ქუ ჱშე წუ ა მუნ ილია. და მიერ მივიწიენით წმინდასა სიონსა, სადა მოციქულთა ზედა გარდამოხდა სული წმინდა მეერ- გასესა დღესა, სადა მარხიან დავით და ძე მისი სო- ლომონ და მიერ ჰშთავედით ადგილსა მას,რომელი ანნა და კაიაფა მღუ დელთ-მოძღუ ართა მოიყიდეს ( 103), საფლავად უცხოთა, იუდის დაბნეულის თეთრითა, და მიერ წარვედით, სადა ისაია განხერხეს, და მიერ, სადა თიხა შეჰქმნა უფალმან და ჰსცხო ბრმასა, და ვიხილეთ სა- ბანელი სილოამისა, ღრმად მომდინარე, კიბეებითა ჰშთა- ______ ( 103) აწ სასაფლაოდ ქრისტიანეთა არს წმინდა იგი ად- გილი. ტიმოთე. სასუ ლელი, რამეთუ შუა-დღე განდიდნების წყალი იგი, და განთიად და საღამოდ მოიკლებს. და მიერ მივედით გეთსამანიად საფლავსა ყოვლად-წმინდისასა, და ჰშთა- ვვლეთ ვრცელი იგი კიბე, და ვიტყოდი: « კიდობანი სიწმინდისა შენისა, მოვიხსენო სახელი შენი ყოველსა შორის თესლსა და თესლსა ». და ვუამბორეთ საფლავსა ყოვლად-წმინდისასა, სასოსა ქრისტიანეთასა; და განვი- ცდიდი რა, მეტყოდენ, ვითარმედ გუ სმენია, დაძუ ჱლებუ- ლი ეკკლესია ესე განუახლებიათ ქართუ ჱლთა და გან- ვიცდიდი კარით ჩრდილოსათ კლდეთა რათმე. და გუ ჱ- ტყოდენ, ვითარმედ, მდინარე ცეცხლისა აქედამ გამო- სუ ლად-არს, რამეთუ არს ესე ღელე გლოვისა, კარსა ზედა გეთსამანიისასა სახლი იგი, სადა შიშისათჳს ურია- თასა შეკრებულ იყუ ნეს და დამალულ წმინდანი მოცი- ქულნი, და კართა ხშულთა შევიდა უფალი და თომას გუ ჱრდი უჩუ ჱნა და მშჳდობა მიანიჭა, და სული წმინდა შეჰბერა და მიჰსცა. და მუნვე, ზედა არს ახლო მტილი ზეთის-ხილთა, სადა უფალი შეიპყრეს, და სადა ილო- ცჳდა. და წარმოვედით და მოვედით ადგილსა მას კლდე- სა, სადა წმინდა სტეფანე დაქოლეს და აღმოვვლეთ აღ- მართი და შევედით ქალაქად და ვიხილეთ ეკკლესია იგი, სადა იშუ ა ყოვლად-წმინდა და გამოვვლეთ ღელე იგი მწჳრისა, სადა წინასწარ-მეტყუ ჱლი იერემია ჰშთააგდეს, და მოვიწიენით სადა უფალსა ჯუ არი ეკიდა თჳთ და ეტყოდა: ასულნო იერუსალიმისანო, ნუ ჰსტირით ჩემ ზედა, არამედ შჳლთა ზედა თქუ ჱნთა ჰსტიროდეთ. და მიერ მივიწიენით მონასტერსა დედათასა ყოვლად-წმინ- დისასა, სადა ყოვლად-წმინდა ჰსჯდა და სცრემლეო- და. ხოლო მუნვე არს საფლავი მელანია რომა- ელისა( 104), ღირსისა მის ენკრატისისა, და სხუ ასა დღე- სა აღუ დეგით და მივედით სახლსა დავითისსა, სადა მჯდო- მარე იყო და ჰსწერდა ფსალმუნსა. ესე არს სახლი იგი, რომლისათჳს მოასწავნეს, სახლსა დავითისსა საშინელი სამჰსჯავრო დაიდგას და ძუ ჱლი დღეთა დაჰსჯდეს.
ხოლო ამას გეტყჳ თქუ ჱნ, ღუ თის-მოყუ არეთა, რამე-
თუ არიან კაცნი ვიეთნიმე გულ-ცივნი და იტყჳან, ვი- თარმედ იერუსალიმს განმაცხოველებელთა მათ ადგილთა თა- ყუ ანის-ცემა არა რაჲ არს; არამედ ბოროტ-არს სიტყუ ა ესე. უკეთუ ვისმე უძლურება არა ჰსჭირს, და შემძლე- ბელ-არს სუ ლად, და არა არს ფრიად გლახაკ, და არა მოიწევის აქა ხილუ ად ამათ ქრისტეს განგებულებისა საიდუმლოთა ადგილთა არა თაყუ ანის-ჰსცემს, მას ქრი- სტიანობა განგრილებულად უტჳრთავს. რამეთუ წმინდა- ნი მამანი პირუ ჱლად აქა მოიწეოდეს, და ადგილთა ამათ მიერ განმტკიცებულნი, სხუ ათა ადგილთა მისრულნი მხმედ ქრისტეს-მოყუ არედ გამოჰსჩნდებოდეს. და უფროსად ქართუ ჱლნი, რამეთუ რჩეულნი მეფენი და მთავარნი და მონაზონნი აქა ცხოვრებითა და მოსუ ლი- თა განათლდებოდეს. რამეთუ დიდებულ-არს ქალაქისა ამის წინაშე შემოსუ ლა, ვითარცა ითქუ ა: ვითარმედ, დიდე- ბული ითქუ ა შენთჳს ქალაქო ღუ თისაო; და კუ ალად ისაია წინასწარ-მეტყუ ჱლისა ისმინეთ წინასწარ-მეტყუ ჱლე- ბით წინათვე მოსწავება იერუსალიმისა თაყუ ანის-ცემი- სათჳს და შენდობისა მოღება კაცთაგან ადგილისა მისგან ______ ( 104 ) რომლისა ჴსენებასა დღესასწაულობს ეკკლესია 30 დეკემბერსა და რომელიცა, შემდგომად დიდისა მოღუ აწეობისა, განვიდა ამიერ სოფლით 434 წელსა. პ. ი. წმინდისა და თაყუ ანის-საცემელისა: და სხუ ამან ჰსთქუ ას მივიდენცა და მივიდოდიან ერნი მრავალნი და ნათესავ- ნი გამოძიებად პირსა უფლისა ყოვლისა-მპყრობელისსა იერუსალიმს, და ლხინებისა თხოვად პირისაგან უფლისა ყოვლისა-მპყრობელისა, და კუ ალად: რამეთუ იყოს უკა- ნასკნელთა დღეთა გამოჩინებულ მთა უფლისა და სახლი ღუ თისა წუ ჱრსა ზედა მთისასა და ამაღლდეს უფროს ყოველთა ზედან ბორცუ თა. და მივიდოდიან მუნ ყოველ- ნი ნათესავნი, და მოვიდოდიან ერნი მრავალნი და იტყო- დიან: მოვედით აღჳდეთ მთასა უფლისასა და სახლსა ღუ თისა იაკობისსა, და მითხრას ჩუ ჱნ გზა თჳსი და ვი- დოდეთ მას ზედა. იხილეთ ქრისტეს-მოყუ არენო ერნო სიტყუ ანი მეხუთისა მის მახარებლისა ისაიასნი, ვითარ წინათუ ჱ უწინასწარ-მეტყუ ჱლა ყოველთა ერთა ქრის- ტიანეთა მუნ აღსუ ლა და ჭეშმარიტისა შენდობისა მო- ღება მუნით. ხოლო უკეთუ ვინმე იცილებოდეს, ვითარ- მედ სნეულება და სიგლახაკე სახივად მძეს და ვითარ უძლო წარსუ ლად წმინდად ქალაქად იერუსალიმად; ეგე ვითართა არა ეტყჳს წინასწარ-მეტყუ ჱლი, არამედ შენ- დობისა ღირს-არიან იგინი. ხოლო რომელთა უძლავს და არცა მოხუცებითა და არცა სნეულებითა, და არცა ნა- მეტნავითა სიგლახაკითა შეპყრობილ-არიან, არამედ უდე- ბებით და დაზარებით გარდაიხდიან ცხოვრებასა თჳსსა, და იტყჳან, ვითარმედ ღმერთი ყოველგანვე არს, და არა საჭირო-არს აღსუ ჱლა იერუსალიმად, ესენი წინა-აღმდგო- მად გამოჰსჩნდებიან ბრძანებისა ღუ თისა, პირითა წინა- სწარ-მეტყუ ჱლისათა თქმულისა. და კუ ალად მომეხსენე- ბის მისივე წინასწარ-მეტყუ ჱლისა მიერ თქმული იერუ- სალიმად აღსუ ლვისათჳს: ვითარმედ დაჰბერეთ ნესტუ სა სიონს შინა და შორის ხარისხსა საკურთხეველისასა, ჰსტიროდეთ მღუ ჱდელნი და იტყოდეთ, ულხინე უფალო ერსა შენსა, და ნუ მიჰსცემ სამკჳდრებელსა შენსა სა- ყუ ჱდრელად.
ესე სიტყუ ანი ყურად-ეღო განათლებულსა და ღუ თის-
მოყვარესა მეფესა ქართუ ჱლთა და კახთასა უფალსა ლე- ონს, რამეთუ ესმოდა რა ოხრად დაცარიელება წარმართ- თაგან წმინდისა სიონისა და საფლავისა ქრისტესისა, და არა რა ზრუნუ ა დაედუ ათ გულსა თჳსსა მისთჳს, არ- ცა ბერძენთა, არცა რუსთა და არცა ფრანგთა, ამისთჳს შური იშურუ ა სახლისა ღუ თისა საბაოთისათჳს მარადის მოხსენებულმან მეფემან და მრავალი საფასე წარაგო, და იოაკიმ ჯუ არის-მამა ქართუ ჱლი წარმოავლინა წინა- შე მთავართა და შიხთა არაბთასა. და აღავსო საფასითა იგინი და აღაშენა საფლავი ქრისტესი და გოლგოთა და განსწმინდნეს წარმართთაგან შეგინებული წმინდანი ეკკლე- სიანი და იწყეს წესისაებრ ქრისტიანეთასა დღესასწაუ- ლობა სიონს მთასა წმინდასა უფლისასა. და ვიდრე დღეინდელად დღედმდე არს პარისია მოხსენება სამარა- დისო და ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა სანატრე- ლისა მის მეფისა, რომლისათჳს მე რა მესმნეს სახე- ლი ლეონისა. ვევედრე წმინდათა სინოდთა იერუსალი- მისათა, რათა ესეცა მოვსენება შეჰსძინონ, ვითარმედ ნათესავნი მის მეფისანი მომავალნი, და აწ მსუფევნი საქართუ ჱლოთა ზედა მეფე თეიმურაზ და მეფე ძე მათი მე- ფე ირაკლი, მეუღლენი, ძენი და ასულნი მათნი მრა- ვალ-ჟამიერობით, და მუნ ცხოვრებად საუკუნოდ მოი- ხსენებოდეს. ამისთჳს, რჩეულნო, ნუ იტყჳთ და ნუცა სხუ ათაგან შეისმენთ, ვითარმედ არა რაჲმე არს აღსუ ლა იერუსალიმად შემყუ არებელისა მის ჩუ ჱნისა ძისა ღუ თი- სა, რომელმან არა ჰრიდა ჯუ არსა და სიკვდილსა და დაეფლა მუნ. ვითარ საკჳრუ ჱლ-არს, თუმცა მცირედ რაჲმე დავშუ რეთ და ვიხილოთ საფლავი ცხოველ-მყო- ფელი და გოლგოთა, სისხლითა ღუ თისათა მეწამულ-ქმნი- ლი, და მიწა და ქუ ანი მუნანი, მსმენნი ხმისა ძისა ღუ თისა ცხოველისანი.
და აწ კუ ალად პირუ ჱლსავე სიტყუ ასა მოვიდეთ. რა-
მეთუ მოიწია დღესასწაული ბაიასა და პასექისა მუნ ქა- ლაქსა იერუსალიმსა, სადა იგი შუ ჱნის გალობა და დღე- სასწაული სიონსა, და ერნი სავსე იყუ ნეს ასპარეზთა და ურაკპარაკთა წმინდისა მის ქალაქისათა, და უცხოე- ბით მოსრულნი ხილუ ად სიძისა მის უკუ დავისა საფლა- ვისა, რაჟამს იგი სძლისა მის მშუ ჱნიერისა ეკკლესიისა წინდობა მოწურჳლ-იყო, და სიძე იგი ხერუვიმთა უწმი- ნდე მშუ ჱნიერსა მას სერსა განმზადებდა და მეინახედ მებოძირნი და მწირნი შესუ ლად ქორწილსა მზა-იქმნე- ბოდეს. და არა თუ მთავარნი ებრაელთანი და აზნაურნი გალილიისანი მხოლოდ წუ ჱულ-იყუ ნეს, არამედ სავსება სოფლისა. და მოიწია სიძე იგი საკჳრუ ჱლი მშუ ჱნებითა, და გარდამატებული ბრწყინუ ალებითა და სძლისა მის ეწადდა შესუ ლად, რათა ქორწილსა მაც დიდებულსა პუ- რის-მტე იქმნენ ზეცისანი და ქუ ჱყანისანი ერთ-ბამად. მაშინ მექორწინენი განცჳფრდნეს და შეიპყრეს სიძე იგი და მრავალსა სატანჯუ ჱლსა მიუპყრობდეს, სიხარულისა წილ გჳრგჳნსა კიცხევისასა თავსა; სამჰსჭუ ალსა მას ხელ- თა და ლახუ ართა გუ ჱრდსა, და უმჰსჯავროდ მოჰკუ ლი- დენ სასძლოდ განმზადებულსა მას მეუფესა.
ამათი მსმენნი და მრწმენნი კაცნი, სარწმუნოებითა
და სასოებითა მორბედნი, შორით სურჳლით მოსრულნი ხილუ ად ამისა, თუ სადათ დაასხა ვენახი სიძემან მან, და სადა ჰქმნა გოდოლი, და სადა აღაშენა საწნახელი და დაათრო ნაწნეხითა მით ღჳნისათა სავსება სოფლისა, და ანუ სადა გარეგან ვენახისა მის მოჰკლეს ქუ ჱლი იგი სიძეჲ. და საკჳრუ ო ხილუ ად და განცდად ადგილთა მათ განსაცჳფრებელთა, ჭუ რეტად ერთი ერთისა წინა-უსწრობ- დეს და რტო ბაიასა ხელთა ეტჳრთათ და იტყოდენ გალობასა: კურთხეულ-არს მომავალი სახელითა უფლისა- თა, და კუ ალად, გიხაროდენ სიონ წმინდაო დედაო ეკკლესიათაო, რომელმან მოიღე ცოდუ ათა მოტევება აღ- დგომისა მიერ, და მგალობელნი ტკბოდეს ძნობითა, და ორღანოთა ხმა შინაგან დიდებულისა მის ეკკლესიისა გუ რგჳნვიდა. მუნ მღუ დელთ-მთავარნი შემოსილნი და მრა- ვალნი სამღუ დელონი. ხოლო პირუ ჱლსა მღუ დელთ-მთა- ვარსა ეტჳრთა ჯუ არი ძჳრ-ფასი ზმურისა, ქჳსა საპ- ფირონისა და იაკინთისა თლილისა, და მით ჯუ არსა სახჳდა ერთა. და შესუ ლასა უამბორეთ ადგილსა მას, სა- და უფალი წარადგინეს სუდარით. და ანუ ვითმე აღ- ვჰსწერო მორთუ ა ტაძრისა მის, და პირად-პირადობა სამკაულთა საკჳრუ ჱლსა მას და განსაცჳფრებელსა ეკკლესიასა, სადა იმგუ რგუ ლივ მოეფარდაგათ სტავრი- თა და ნაახლითა: სახედ გამოყუ ანილ ნიოქრო-ქსოვილნი ძჳრ-ფასნი. და სასანთლენი აღენთოთ იმგუ რგუ ლივად; ხოლო შუასა მას ადგილსა ტკბილისა მის სიძისასა, სა- და ანგელოზი ელუ არე ეტყოდა, რასათჳს მკუ დართა თანა ეძიებთ ცხოველსა მას და უკუ დავსა, საფლავსა მას გა- რემო ქოლგანი და ალამნი დას-დასად მოედუ ათ ოქროსა განაზიდისა, ხომლნი ოქროსანი და ვეცხლისანი მაღრი- ბულისა, მძიმისა და ძჳრისა აღხარისხებით თუ განკარ- გჳთ ესრეთ ანათობდეს, ვიტყოდი მოღებულ-არსო ედემით შუქ მკრთომარეობა ამისი, და ანუ სამოთხით მოუბაზარ- მოუფარდულიათო. გოლგოთა აღუ სილ-იყო ოქროჲსა ხომლითა და კანდლითა და თუ ალითა განთქმულითა სამკაულნი ზედან გარდამოჰსდგომია საფლავსა, და მუნ ზემოდგან ესრეთ ანათობდა, საწუთოთა ღამეთა ლაჟუ არ- დიანთა მანათად მთოვარესა და მთიებთავე შეუდრიდი. აღმართულ-იყუ ნეს სამნი კანკელნი ოქრო-ცურუ ჱბულნი კათოლიკესა მას ეკკლესიასა. ესრეთ უნათობდა, ვითა ბაზ- მაკი შორის მღჳმეთა, და ანუ ვითა ელუ არება მზისა დის- კოჲსა, და ირისე ზეცით გარდამოკრთომილი, და სამ- კაულნი ტრაპეზისანი, სასაკმეველნი და სახარებანი და მრავალ-ფერნი სასანთლენი, ბარძიმ-ფეშხუმნი მუღარ- ბარად აღმკულნი, და რქათა ზედა საკურთხეველისათა ხერუვიმნი აღმართებით განმარტებულ-იყუ ნეს, და გან- კრძალულად ერნი შემოკრებულ-იყუ ნეს ეკკლესიად.
მოიწია ჟამი და ჰკრეს სიმანდრათა, ძელთა და თუ-
ჯთა, ამოდ და მიმოყოვნებით. ხოლო ორღანოისა ლა- თინთასა ხმა ისმინებოდა ძლიერი, და სომეხთა მწყო- ბრისა და ძნობისა ხმანი ტკბილად აგემებდეს, ეგრეთუ ჱ იაკობითთა, ასურთა, აბაშთა ( 105), მჰსგავსად მათისა გან- წესებისაებრ. და ხორონი ბერძენთა მგალობელთანი გან- წყობილ-იყუ ნეს, და ჰგალობდენ ამოდ; მოადეგით, ერნო სიონსა და მოიცევით იგი და მიეცით დიდება მას შინა აღდგომილსა მკუ დრეთით, რამეთუ იგი არს ღმერთი ჩუ ჱნი, ______ ( 105) აბისინელნი არიან. პ. ი. რომელმან მიხსნა ჩუ ჱნ. და ლოცუ ასა მას ღამის-თევი- სასა იყუ ნენ შემოსილ მღუ დელთ-მთავარნი ხუთნი, არ- ქიმანდრიტნი, იღუმენნი პროტოსინკელნი სამეოცნი და ათორმეტნი დიაკონნი, და იყო ღაღადება მხუ- რვალე ვედრება ქრისტიანეთაგან. და იყო განმზადება დღესასწაულთა საკჳრუ ო, და მჰსგავსი მეორედ მოსუ ლი- სა, რამეთუ ძლიერად დაჰბერეს დღესასწაულთასა, მჰსგავ- სად ხმისა ნესტჳსასა ბრწყინუ ალესა დღესა ღუ თისა ჩუ ჱ- ნისასა, რამეთუ მაშინ თთუ ჱ იყო აპრილი ათცხრამეტი, ჟამი და პაემანი ყუ ავილთა და იატაკთაგან წმინდათა ვი- დრე რქათამდე საკურთხეველისა მჰსგავსად გაზაფხუ- ლისა აღყუ ავებულ-იყო; თჳთო-ფერთა სუნნელებათა ნელ- საცხებელთა კმევისა, და უთქმთა და მრავალ-ფერთა მსხუ ჱრპლთაგან წმინდათა შეიმკუ ჱბოდა დღე იგი უფა- ლი და დედუფალი დღესასწაულთა, წმინდა ერთ-შაბათი- სა. შემოსილ-იყუ ნეს ერნი ყუ ავილთაებრ გაზაფხულისა ფერადობათათა და ასფოდელოებრთაებრ მაისისა ველ- თა ესახებოდა, ჭირითა და ღუ აწლითა მრავ- ლითა მოსრულნი ქრისტიანენი ზოგნი ხმელით ეგჳპტით და პარაშამით, და ზოგნი თარშისა ჭალაკთა ზღჳთ, უცხოთა ენითა მოუბარნი, და უცხოთა ქუ ჱყანა- თაგან მოსუ ლით განკაფულნი უცხოდ ერთ-ბამად იხარებ- დენ, ვითარცა მარად ერთა ცხოვრებულნი და ნადიმნი და სერნი ბრწყინუ ალედ მოემზადნეს; და ზედა გალო- ბითა იტყოდიან: ხილუ ად ჩემდა მშუ ჱნიერება უფლისა და მოხილუ ად ტაძარი მისი, რამეთუ დამფარა მე კა- რავსა შინა მისსა; არა ვეც ძილი თუ ალთა ჩემთა და რული წამთა ჩემთა, ვიდრემდის ვჰპოვო მე ადგილი უფლისა და საყოფელი ღუ თისა იაკობისი, ამისთჳს დღე- სასწაულსა შენსა გჳრგჳნოსან მყუ ჱნ, სხუ ანი იტყო- დეს. ვითარ საყუ არელ-არიან საყოფელნი შენნი უფა- ლო ძალთაო და რომელნი შევალთ მას შინა განწმე- დილნი მადლითა მით გალობითა გიღაღადებთ: დიდება ძალსა შენსა უფალო.
და დიდისა ეკკლესიისა მოხელეთა განმზადნეს ტრა-
პეზნი საერონი და აწჳვნეს ქრისტიანენი, ხაჯნი მო- სრულნი მუნ, და სერი ბრწყინუ ალე და ტრაპეზობა პა- ტიოსანი და ლხინი გარდაიხადნეს, რამეთუ იყუ ნეს უცხოებით მოსრულნი ხუთასნი ოდენ.
ამისა შემდგომად აღვედით მთასა წმინდასა ზეთის-
ხილთასა, სადა ამაღლდა უფალი, და მუნ არს მცირე გა- ლილია, სადა უფალი აღდგომილი ეჩუ ჱნა; ხოლო დიდი გალილია კანას, ნაზარეთს და თაბორს შუა არს; სავალი ______ ( 75) ამას ქალაქსა მწირობდა წმინდა ევსტატი და კუ ალად ამასვე ქალაქსა მოჰკლა ვეშაპი წმინდამან გიორგი. ტიმოთე. არს იერუსალიმიდამ დღისა სამისა. ხოლო მთასა მას ზეთის-ხილთასა ცხოვრებულა წმინდა ევგენია და არს სენაკი მისი მუნ. და მიერითგან წარვედით ბეთანიად საფლავსა ლაზარესსა, და მუნით მოვიქეცით კუ ალად იერუსალიმად, და მამანი და მღუ დელთ-მთავარნი შემო- მიკრბენ, და შეწევნისათჳს საფლავისა ქრისტესისა, ვი- ნათგან თურქთაგან სათხოვარი აძეს, მევედრებოდენ, რა- თა წარვიდე და შევეწიო მათ რასამე. ხოლო მე ვერ ურჩ-ქმნილი მათგან ვიწყებდი ზრუნუ ად განყრისათჳს მის უცხოსა ადგილისა წმინდისა და იორდანედ წარვედ მლოცუ ჱლი სრულიად. და იქიდგან მოსუ ლით განვემზა- დენით წარმოსუ ჱლად, და ვამზგავსებდი ედემით გან- ხუ ჱბასა მუნიდგან წარმოსუ ლასა, და სულ-თქმითა მრა- ვლითა ვუამბორეთ საფლავსა ცხოველ-მყოფელსა და გოლგოთასა წმინდასა, და გეთსამანიასა საფლავსა ყო- ვლად-წმინდისასა. და აღვიღეთ ლოცუ აჲ სინოდთა მათ- გან და თუ ალნი უკანა დგებოდეს, კუ ალად ხილუ ად ად- გილისა მისთჳს რჩეულისა და მივიწიენით არემათიად, ქუ ჱყანასა იოსებისსა და მუნითგან იოპედ.
წარსუ ლა კჳპრეს და ათინად, და უკუმოქცევა საქართუ ჱლოდ.
აქა გუ ჱპოვა ნავი მარჯუ ჱ, ჰშთავსხედით და ჰავითა
კეთილითა მივიწიენით კჳპრესა, ადგილსა სახელად კიტე- ოსს, მეორესა საფლავსა ლაზარესსა. რამეთუ აღადგინა რა უფალმან ბეთანიით, ხოლო შემდგომად ამაღლებისა ურიანი შურად აღუდგნენ ლაზარეს, რამეთუ მკუ დრეთით აღდგო- მილ-იყო ქრისტესაგან და ჰსდევნიდეს სიკუ დიდ. ამის- თჳს აკურთხეს მოციქულთა ეპისკოპოსად კჳპრიისა და მოვიდა კჳპრედ და საეპისკოპოსო ხარისხი თჳთ აღა- შენა. და იყო ეპისკოპოსი მუნ, და არს საფლავი მისი მუნვე. და მიერ წარვედით ქალაქად ლევკოსად ხილუ ად კჳპრიისა კათოლიკოზისა, და მივედით სადაცა მჯდომა- რე იყო კათოლიკოზი, არხიეპისკოპოსი კჳპრიისა, უფალი ფილოთეოს, კაცი ფრიად პატიოსანი და განთქმული თჳ- თო-სახითა სიკეთითა, და განგჳსუ ჱნა და უცხოთ-მოყუ ა- რებისა სალბუნი გუ აგემა, და ვჰკითხჳდით განთავისუფლე- ბისათვის ხარისხისა მისისა. ხოლო იგი გუ ჱტყოდა ვი- თარმედ, ჟამთა პირუ ჱლთა პატრიარხი ანტიოქიისა იცი- ლებოდა, რამეთუ კჳპრე სამწყსო-არსო ჩემი. ხოლო მის ჟამისა არქიეპისკოპოსი კჳპრიისა უარ-ჰყოფდა, ვითარმედ არა არს კჳპრე სამწყსო შენი, ცილობა შემოვიდა; ამისთჳს მეფემან ბრძანა ორთავე აღსუ ლა კონსტანტი- ნეპოლედ, რათა მუნ იქმნას ბჭობა მათი. ამისთჳს არ- ქიესპისკოპოსი კჳპრიისა იყო ფრიადსა ურუ ასა შინა, და იხილა ანგელოზი ჩუ ჱნებით, რომელი ეტყოდა: რასა- თჳს მწუხარებ, აღჰსდეგ, წარვედ ადგილსა რომელსამე და აღმოსთხარე, რამეთუ მუნ არს საფლავი მოციქული- სა ბარნაბასი, და ხელთა უტჳრთავს სახარება მარკოზ მახარებელისა, დისწულისა თჳსისა; აღმოიღე იგი და მიართჳ მეფესა. და ვითარცა ჰყო ესრეთ, ამას ზედა ფრიად განიხარა მეფემან და განათავისუფლა კათოლიკო- სი მთავარ-ეპისკოპოსი კჳპრიისა და უბოძა კუ ჱრთხისა- წილ სამწყემსოჲსა სკჳპტრა, რათა ეტჳრთოს, და მდი- ნარე მეწამული, და რათა მეწამულითა ჰსწერდეს. (ესე დღეისამომდე) ( 106). მუნვე არს ლუსკუმა დიდისა ეპიფა- ნე კჳპრელისა, და არს კუ ალად საფლავი წმინდისა ტი- ხონ ამათუნატელისა, რამეთუ მუნ ეპისკოპოს-ქმნილ-არს, და მუნვე არს სამარხო წმინდისა მამისა იოანე მოწყა- ლისა, რამეთუ მუნებურიცა ყოფილ-არს, და მიმავალსა კონსტანტინეპოლედ აღსასრული მუნ შემთხუ ჱვია, და ერთად ტიხონისა თანა დაუსუ ჱნებიათ.
მუნ კჳპროს არს სადგური წმინდისა ქალწულ-მოწა-
მისა ეკატერინასი; მუნ არს სამარხო და სამწყსო წმინ- დისა მამისა ჩუ ჱნისა სპირიდონ ტრიმითუნტელისა, და დავჰყავით ჟამნი რავდენნიმე და აღმღებელნი ლოცუ ათა არხიეპისკოპოსისათა წარვიგზავნენით ზღჳთ ალაიად; მიერითგან პისიდოსს; მივედით და ვიხილეთ მიტროპო- ლიტი პისიდიისა და მოვიკითხევდით რა ამბავთა მუნე- ბურთა, გუ ჱტყოდენ, ვითარმედ არს აქა ტბა და მას შინა ეკკლესია, რამეთუ მუნ არს სამარხო წმინდისა მო- წამისა ქრისტეფორესი, მუნ წამებულისა, და მუნვე ______ ( 106) ძუ ჱლადგან სამნი იყუ ნენ თჳთ-განმგენი ეკკლესიანი: ბოლგარია, კჳპრე და საქართუ ჱლო. იხილე ჩემი Ист. Груз. церкви. стр. 144. ახლოს არს ხარისხი წმინდისა გრიგორი ნოსელისა, რა- მეთუ წმინდა ნიკოლოოზ და გრიგორი ნოსელი პისი- დიის მიტროპოლიტისა სამწყსოს ეპისკოპოსნი ყოფილან.
პისიდიით ქრისტიანეთაგან წარვიგზავნეთ ზღჳთ
მირონ ქალაქად, ლუსკუმასა წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა, ნიკოლოოზისსა. და მუნითგან მივედით კასტელორიზოს, ჭალაკსა, სადა მჯდომარე იყო პირუ ჱლ სჳმონ მეფე ბერძენთა ( 107 ), და უკანასკნელ მეფობისაგან რა იჯმნა, და იქმნა მიტროპოლიტ სოფრონიოზ, რომელსა მო- იხსენებს ხრონოღრაფი და მიერითგან წარვედით ჭალაკ- სა როდოსს, ადგილსა წმინდისა მამისა ჩუ ჱნისა ისი- დორე პელიუსიოტელისასა, და მუნებურმან მიტროპო- ლიტმან წარმგზავნა ჭალაკსა ასტოპალიეს, ციხესა მას ძუ ჱლთა მეფეთასა. რამეთუ დაგჳზამთრდა, ამისთჳს შო- რად ვერ უძლეთ წარსუ ლად; ახლო ჭალაკითი ჭალაკად ვიდოდით და მიერითგან წარვედით სათნო ირინის ჭა- ლაკსა ( 108), და კეთილად შეგჳტკბო მუნებურმან მღუ დელთ-მთავარმან. ხოლო ვიხილე მუნ საკჳრვო რაჲ- მე, რამეთუ ზღუ ათა შინა აღმოსრულ-არს კუ ამლი დიდ- ძალი და აღმოსდევნებია მთა შავი და არს ასოსული იგი მთა. თჳთ ვიხილეთ, და მიერითგან ზღჳთ წარვედით ჭალაკსა აქსიას და მუნით ბაროსს, და ვიხილეთ დიდი ______ ( 107) ვჰგონებ, მეფე არა ბერძენთა, რომელთაცა შორის ამა სახელით მეფე არასოდეს ჰყოლიესთ, არამედ მეფე ბოლგართა სჳმონ, რომელიცა მეფობდა 888 წლიდგან 937 წლამდე. ( 108) ამას ჭალაკსა იყო დიდი მონასტერი დედათა უკარო; რამეთუ სარკმლითა მიართმევენ საზრდელსა და არა გამოვლენ. ტიმოთე. იგი ეკკლესია, რომელიცა დედამან კონსტანტინე მეფი- სამან ელენე, რაჟამს ჯუ არი ჰპოვა იერუსალიმს და მო- იქცა რა მუნ, აღაშენა ეკლესია იგი. რამეთუ მუნ ეკკლე- სიასა მას შინა იყო დაყუდებული ღირსი დედა თეოქ- ტისტე.
მიერითგან ნავით წარვედით ჭალაკსა სერფოს, მო-
ნასტერსა წმინდისა მთავარ-ანგელოზისასა. ახლოს ამი- სა იყუ ნეს მუნ მონასტერნი დედათანი, კეთილად მგალო- ბელთა და მედღესასწაულეთა. მიერითგან მივედით სა- ხელოვანსა მას დედა ქალაქსა ათინას და გარდავხედით ნავით ზღჳს პირსა, მონასტერსა წმინდისა სპირიდო- ნისსა, რამეთუ შორევდა ათინას სამისა ჟამისა სავალ. და მოგჳვიდა მთავართაგან ათინელთა ცხენნი რახტითა აღ- კაზმულნი, და სხუ ანი კრებულთა ჩუ ჱნთათჳს, და მივედით ათინად და შორად მოგუ ჱგებნენ სამღუ დელონი მათნი, და წესისაებრ გჳთავაზეს და შეგჳძღუ ნენ სადგურად პე- რიპატოსა ათინელთასა და დაგუ ასადგურეს მუნ.
ამისა შემდგომად მოვიდნენ ხილუ ად ჩუ ჱნდა მთავარ-
ნი და ფილოსოფოსნი ათინელთანი, და ამოდ მოგჳ- კითხნეს და ვითარება მგზავრობისა ჩუ ჱნისა იკითხეს. და აღმოიკითხეს ბრძანება თურქთა ხელმწიფისა და წიგნი საყოველთაო პატრიარხისა კონსტანტინეპოლისა, რა- ოდენ ვრცელად ეწერნეს მოგებისათჳს ჩუ ჱნისა და თა- ვაზისა და ზედას-ზედა გუ ჱუბნარებოდენ და გუ კითხჳ- დენ ქუ ჱყანისა ჩუ ჱნისათჳს, და ვკითხჳდით სამეცნიე- როთა და სასიბრძნოთა მათგან, და ფრიად ვიდრემე კეთილად შეგჳტკბეს და გჳჩუ ჱნეს შკოლა პლატო- ნისა ( 109) და სხუ ათა ფილოსოფოსთა, და ათორმეტნი ღმერთნი ქჳთ გამოქანდაკებულნი ათინელთანი. და ვიხი- ლეთ ეკკლესიანი და პალატნი ქჳთა მარმარითა დაჩარ- დახებულნი და ქჳთა დაფიცრულნი, განსაკჳრუ ჱბელნი, და სუ ჱტნი მარმარისანი აღმართებულნი მაღალნი ფრიად, ______ ( 109) შკოლისა ანუ აკადემიისა დიდისა ფილოსოფოსისა და ფილოსოფოსთა მთავრისა პლატონისა შენობა არღა არს. მხო- ლოდ მოჩანან საძირკჳლნი და დანაქცევნი დრიად მშუ ჱნიერსა ადგილსა ჩრდილოეთით და გარეთ თჳთ აწინდელისა შემცირე- ბულისა ქლაქისა ათინისა, გარემომისა არის დიდ-ტყედ ზე- თის-ხილთა ბაღნი და გარემოვლენ მას მრავალნი წყალთა ნა- კადნი, მომდინარენი მთისაგან ლიკაბეტისა. მე ვიყავ აქა ივ- ლისის 2 და დიდისა სიცხისაგან მორიდებული განვისუ ჱნებდი მყოვარ-ჟამ სიგრილითა დიდ და ვრცელ-ფურცლოვანთ ხეთა ქუ ჱშე, რომელთა ეწოდება პლატანი და ჩუ ჱნებრ ცაცხჳ. ძუ ჱლად პლატონისა ჟამსა, აკადემიისა კარების შესავალთან იყო აღმართულ ანდრიანტი ღმერთაჲსა ამურისა ანუ სიყუ არუ- ლისა და შინა ეზოში იყუ ნენ წარმოდგენილ სახენი სხუ ათა და სხუ ათა ღმერთაებთა. თჳთ სადგური პლატონისა იყო მიყრდო- ბილ მცირისა ტაძრისა, რომელიცა აღაშენა მან პატივად მუ- ზათა, ჰსწავლათა და მეცნიერებისა ჴელოვნებისა მომცემთა. ორ- გზის მოვიხილე ადგილი ესე: პირუ ჱლად თანა-მჰყუ ა დიდი ბრძენი და ევროპასა შინა განთქმული მეცნიერებითა პრესვი- ტერო კონსტანტი ეკონომი, ათინასა მცხოვრები და მეორედ რეკტორი ათინის უნივერსიტეტისა და მასწავლებელი ბერძნუ- ლისა ენისა კოროლის ოტტონისა და მეუღლისა მისისა დე- დოფლისა ამალიასსა. ბრძენი და მრავალთა ენათა მეცნიერი არ- ხიმანდრიტი მიხაილ. რომისა კონსულმან სილლამან წინათ ქრისტესსა აიკლო პირუ ჱლ აკადემია ესე და მოაკუ ჱთინა მრავალნი მაგრილო- ბელნი ადგილისა ამის პლატანნი და რაჲცა იმპერატორმან ადრია- ნე 125 წელსა შემდგომად ქრისტესსა ქმნა აქა განახლება. – გააოხრეს იგიცა ბარბაროსთა სხუ ათა და სხუ ათა დროთა შინა, მეათესა, მეათერთმეტესა და მეათორმეტესა საუკუნეთა შინა იყო მეფისა ქსერქსისანი. რამეთუ ესე ქსერქსი მეფე ელლინთა იყო, რომელმანცა შავის ზღჳს პირი განჰკუ ჱთა და გარდაუტევა თეთრსა ზღუ ასა ( 110), რამეთუ უწინ შავი ზღუ ა ქუთათისამდე მოაწევ- და ( 111), და ვიხილეთ მუნვე არეოპაგე მახლო- ______ მცირე რაჲმე ჰსწავლა ამა ადგილსა შინა, და ქართუ ჱლნიცა გა- ნისწავლებოდენ აქა სახელსა ზედა დიდისა მეცნიერთა სუ ჱტი- სა და მისაყრდნობელისა პლატონისა – უკანასკნელ თურქთა დაიპყრეს ათინა და დაჰშტიტეს მუნ ბჟუტი ნათლისა მის და ცეცხლისა, რომელიცა დიდთა მეცნიერთა, პლატონმან, სოკრატ და არისტოტელემან მოიღეს ზეცით და ამისა ნიშნად აღუმარ- თესთცა ანდრიანტი ღმერთსა პრომეტეოსს. აწა, ამა ადგილთა შინა, სადაცა აღიზარდა და განმტკიცდა გო- ნება კაცისა, – მიმსუ ლელი მუნ ჰხედავს სამწუხაროთა და- ნაქცევთა და მხოლოდ მარტივსა ადგილსა ამის სახელსა და წოდებასა და ამასცა აწინდელთა ბერძენთა ბაგეთა შინა გან- ტყუ ნილად « აკათიმია » (Acathimia. – ესრეთ წარმავალს არს დიდება ამა სოფლისა! – Sie transit gloria mundi! პ. ი. ( 110) თქმულება ესე არს მოღებული ბერძენთა მეისტორიი- სა ღეროდოტისაგან. – თჳთ ამა ადგილსა, რომლისაცა ჰსურო- და განკუ ჱთა ქსერქსსა, ეწოდებოდა ყელი მაკედონიისა და ამა გზით შევედ, თესალონიკით წარსრული, ათონისა მთად. სივიწროე ამა ადგილისა არს დიახ მცირე, ვჰგონებ არა უმეტეს 200 საჟენისა. – და განჰყოფს არხიპელაგსა. ქსერქსის უნებდა განკუ ჱთა მისი, რათა პირ და პირ შესულიყო მაკედონიასა და არა მოვლით ათონისა გრძელისა მთისა, გარნა შეუძლებელ-იყო და არსცა დიახ გრძელ- ჟამითი დროჲსა, დაქცევა დიდისა ქჳანისა მთისა, შესაერთებე- ლად ორთა არხიპელაგისა ზღუ ათა. პ. ი. ( 111 ) დაწევა ქუ ჱით შავისა ზღჳსა და დატევება იმერეთისა ზღჳს-პირთა თუ ალით სახილუ ჱლია და უეჭუ ო თჳთ პალეოს- ბელ ( 112), ხარისხი იეროთეოს და დიონისიოს არეო- პაგელთა, და კუ ალად აკადემია სასწავლო მათი და გან- ვიცდიდით ადგილთა სიუცხოვესა, მჰსგავსად ედემისა- სა, ცალ-კერძო ზღჳთა მოზღუდჳლ და ცალ-კერძო ჭა- ლანი ზეთის-ხილთა და ვენახოვანთა და ბაღთა-ბაღჩათა- თაგან მომაღნარებულნილ და შიგან მომდინარენი წყალ- ნი; და მთითა და ჰავითა ფრიად განშუ ჱნებულნი, და ნამდჳლ ბერძენთაგან და ფილოსოფოსთა გამორჩეული ქუ ჱყანა. და იყო ახლოს ათინასა თევაიდა, სოფელი პინ- დაროს ბრძნისა ( 113) და კუ ალად ზღჳთ-კერძო ტანტა- ლა სოფელი ოვრუტიოს ბრძნისა და მოვიხედჳდით რა, ______ ტომი, ორი ათასისა წლისა წინათ, ზღუ ასა ეპყრა და ამისთჳს ეწოდა აწინდელსა ტბასა პალეოსტომად, ესე იგი ზღჳსა ძუ ჱლ-ყურედ. პ. ი. ( 112) არეოპაგი ანუ ძუ ჱლი სამჰსჯავრო ათინისა არს აღშე- ნებული ბორცუ სა ზედა მახლობელ აკროპოლისისა, სადაცა არს განკჳრუ ჱბელი ტაძარი პატღენონისა, არეოპაგი დაფუძნდა ერთსადა მასვე წელსა, რომელსაცა ეკურთხა მღუ დელთ-მთა- ვრად ჰარომ ძმა წინასწარ-მეტყუ ჱლისა მოსესი 1490 წლით წინათ ქრისტესსა. ამას ადგილსა სოლომონმან ჰსწერა ჰსჯულის- დებანი თჳსნი. აქა დემმოსთენ ჰქუხდა მჭევრ-მეთქუ ჱობითა თჳ- სითა და განაკჳრუ ჱბდენ სიტყჳთა და სიბრძნითა ესხი- ნი, თემისტოკლე, კიმონი, პერიკლე და ალკივიადე. ციცერონი- სა ჟამთა რომისა ელჩნი მიიღებოდენ აქა ბერძენთაგან. აქავე მოციქული პავლე განუმარტებდა ჰსწავლასა თჳსსა ძის ღუ თი- სათჳს საქმე მოც. თავი 17) და სიტყჳთა თჳსითა ქრისტია- ნე ჰყო პირუ ჱლი მსაჯული ანუ მსაჯულთ-უხუცესი არეოპა- გისა დიონოსი. ყოვლადი შენობა მისი, აწ თავ-მოქცეული, არის მარმარილოსა ქუ ათაგან აღგებული. პ. ი. ( 113) დიდი და სახელოვანი ბერძენთა მოლექსე. პ. ი. აღივსო ცნობა ჩუ ჱნი და გონება სახილავთა-მიერ დი- დებულთა ათინელთასა.
და წარვედით მათგან პატიოსნად ხილუ ად მონასტრი-
სა მის დიდებულისა ფერის-ცუ ალებისასა ქუ ჱყანასა არ- ნაუტთასა. და მივედით რა, მოგუ ჱგებნენ მამანი არნა- უტნი და შეგჳძღუ ნენ მონასტრად წესისაებრ და ვიხი- ლეთ ეკკლესია დიდი და მშუ ჱნიერი და დავადგერით მუნ ჟამ-რაოდენმე. მუნ იყო ახლოდ კორინთე, რომელსა მოციქული პავლე მიუწერს ეპისტოლეთა კორინთელთა. რამეთუ გუ ჱწადა წმინდისა სპირიდონისა ნაწილის ხი- ლუ ად კროფოსად, არამედ მოგუ ჱსმა ამბავი, ვითარმედ თურქთა და არნაუტთა ბრძოლა არს გზათა ზედა, და უკუ-მოვიქეცით, და მოვიწიენით ჭალაკსა ანდროს, მო- ნასტერსა წყაროსა ღუ თის-მშობელისასა. და მიერითგან ნავითა ვვლენით გზანი მრავალნი ზღჳთ და მივიწიენით მთად-წმინდად მონასტერსა ვათოპეტს, რამეთუ მუნ ექ- სორია ქმნილ-იყო პატრიარხი კირილე, და ფრიად ჰსთნდა მისუ ლა ჩუ ჱნი და დაგუ ასადგურა თჳს-თანა და შეგჳთჳსა.
ამისა შემდგომად აღვიღეთ შენდობაჲ და წარმოვედით
და მოვიწიენით მონასტრად ჩუ ჱნ ქართუ ჱლთასა, და ვი- ყოფოდი მრავალ-ჟამ მათ-თან სამარადისოსა ლოცუ ასა და ღამის-თევისა მომსმენი. ამისა შემდგომად ვაწჳე ძმანი და მოუმზადე სერი ბრწყინუ ალე, და შევიმოსეთ და პორტიატისა ღუ თის-მშობლისა წინაშე პარაკლისი ვი- ხადეთ მრავალ-ჟამიერობისათჳს მეფეთა ჩუ ჱნთასა. ამი- სა შემდგომად ვინებე ხილუ ჱად პატრიარხისა იერუსალი- მისა საქმისა რაჲსათჳსმე, და აღვიღეთ ლოცუ ა მამათ- გან და წარმოვემართენით კონსტანტინეპოლედ, გა- მოვვლეთ ჭალაკი თასო, სადა ექსორიობით მოკუ დნენ ნესტორ მწუ ალებელი და საბელიოს ბიელი. და მუნით გამოვვლეთ ქალაქი მაკედონია ტახტი ალექსანდრე მა- კედონელისა, და ვიდრე აქამომდე იხილუ ჱბის ახური ქჳ- სა რქიანისა მის ცხენისა დუჩიპალისი ( 114) ალექსანდრეს ცხენისა. და მიერ გამოვვლეთ ზღუ ა იწრო ტროადას და მიერ ზღუ ა პროპონტოჲსა, და მივედით კუ ალად კონ- სტანტინეპოლედ ქუ ჱლის-მომნიჭებელისა ჩუ ჱნისა გი- ორგი სპათარისადმი.
ხოლო ყოფასა ჩუ ჱნსა მუნ, მივედით ცხოვრებისა
წყაროსა ყოვლად-წმინდისასა, რომელსა ვდღესასწაულობთ თომას კჳრიაკის პარასკევსა. და კუ ალად მივედით ეკკლე- სიასა მას ყოვლად-წმინდისასა, რომელსა ვდღესასწაუ- ლობთ, სადა ყრმა ამაღლდა ლიტანიობასა ერისასა, და ჰშთამოვიდა რა, პირით გალობა მოაქუ ნდა: წმინდაო ღმერთო, წმინდაო ძლიერო, წმინდაო უკუ დაო, შეგჳ- წყალენ ჩუ ჱნ.
და მუნით მივედით ეკლესიასა მას, სადა აბრაამ ურია-
სა თეოდორე ქრისტიანემან ხატი მაცხოვრისა თავს- მდებად მისცა; და ურია სიცრუით უარ-ჰყოფდა რა თეთ- რისა მიღებასა, ხატი მყოვარ-ჟამ უჭუ რეტდა ურიასა მას. ხატი იგი მუნვე არს.
ამად ჟამად აღგუ მზადა პატრიარხმან იერუსალიმისა-
მან წარმოსუ ლად საქართუ ჱლოდ, და გჳბოძეს წიგნი, და მზა-ვიქმნენით წარმოსუ ლად. ხოლო ყოფასა ჩუ ჱნსა ______ ( 114) ბუკეფალისა, რომელსა მოიხსენებს კჳნტოს კურ- ციოს. პ. ი. მუნ მივედით სალაროდ პატრიარხისა, და ვიხილეთ ძუ ჱლი სამოსი ეპისკოპოსთა: თავსახურავად შლაპა იის ფერი და ჯუბა, და ვიწრო პაჭიჭი, და მაშია წინა აბ- ზინდით შესაკრავი, და რაცა, ყოველივე იის ფერი. რა- მეთუ იტყოდენ მოხუცებულნი მათნი, ვითარმედ ასი ოდენ წელი არსო გარდასრულ, ამისა უწინ ეპისკოპოსთა ესე ემოსათო; ახლა მონაზონთ კუნკული დააწესესო. მომეხსენა, ქართლს მცხეთას სუ ჱტის-ცხოველზედ და- ხატული კათოლიკოსი სამზეურით, და აფხაზეთის კა- თოლიკოსი მურასა სამზეურით, ჭეშმარიტი ყოფი- ლა ( 115).
წარმოვედით კონსტანტინეპოლედ, გამომსალმებელი
პატრიარხთა, მთავართა და ერთა, და მოვიწიენით ზღჳთ სოფელსა შილას, სადა ასუ ჱნია მთლივ ღირსად ხსენე- ბული ევთიმი სარდეოსი, რომლისა ხსენება არს დე- კემბრის 27. და მიერ ვვლეთ და მოვიწიენით სო- ფელს ევხაიტს, სადა ეწამა წმინდა მოწამე თეოდორე სტრატილატი. და მიერ ვვლეთ და მივიწიენით ქალაქსა სინოფას ( 116), საწამებელსა წმინდისა მღუ დელ-მოწა- მისა ფოკასსა, რომლისა ხსენებასა ვჰყოფთ სეკდემბრის 22. და იქიდგან ზღჳთ ვვლეთ და მოვედით სამსონას, სადა ეწამნეს წმინდა ფლოროს და ლავრა, და გან- ______ ( 115) დღესცა ესრეთ მოჩანან მცხეთის ეკკლესიაში მხა- ტუ რობანი ესენი. პ. ი. ( 116) ამა ქალაქიდამ იყო ფილოსოფოსი დიოღენი, რომე- ლიცა იხილა ალექსანდრე მაკედონელმან ხისა ხჳმირსა შინა მჯდომარე. პ. ი. ვვლეთ ამასია და მივედით კუ ალად კომანად, და მიერ წარვემართენით და მივიწიენით ადგილსა მას, სადა ეწამ- ნეს წმინდანი ავქსენტი, ევსტრატი, ორესტი და მარ- დარი. და მიერ მივიწიენით მელიტონს სომხითისასა, სადა ეწამნეს წმინდანი ორმეოცდა ხუთნი მოწამენი; და მიერიდგან მივედით ხალდეს, აწ უხმობენ გუმიშხანას ( 117), სადა ეწამნენ წმინდანი ევგენი, კანდ- დიდოს და ვალერიანე. ______ ( 117) გუმიშხანა მდებარებს ბაიბურთისა და ტრაპეზუნტისა შუა. აქედამ ჰსჩანს, რომელ მოგზაური ტიმოთე სამსუნიდამ ხმელით მოსულა ამასიას და აქედამ სმელითავე ბაიბურთის გზით არტაანს, მერეთ ახალციხეს და აქედამ ქ. თფილისს. პ. ი. დასასრული