ჯიქეთად, ან ჩერქეზეთად წოდებული ქვეყანა მთების ძირთანაა გაშლილი. დასავლეთით ის შავ ზღვას ესზღვრება, ჩრდილოეთით – სათათრეთს, აღმოსავლეთით – კასპიის ზღვას, ხოლო სამხრეთით – საქართველოს, ანუ აფხაზეთს.[5]
Luxta pedem montis et Mare magnum est patria que vocatur Ziquia sive Tharquesia...Habet ista patria ab occidente mare Magnum, ab aquilone Thartariam, ab oriente montes Caspeos, a meridie Iorianiam sive Apcasiam...
====ჩერქეზეთის შემდეგ მდებარეობს აფხაზეთი - პატარა, მთაგორიანი ქვეყანა. იქ მრავალი ცხოველი და შესანიშნავი ღვინოა. ისინი არ ჭამენ პურს და ხორბალს და არც არასდროს ჰქონიათ ის. ისინი თიხის ქოთნებში უმარილოდ ხარშავენ დაფქულ სიმინდს და ამას მიირთმევენ პურის ნაცვლად.
არც თუ ისე მშვიდობისმოყვარე რომის იმპერატორმა დაიპყრო ისინი და გაუგზავნა თავისი ფეხის ტერფის ანაბეჭდი, რომ მათ თავზე ეტარებინათ მორჩილების ნიშნად და მართლაც იმ დღიდან მოყოლებული ისინი ატარებენ ტერფის ანაბეჭდს თავზე. მათ არ აინტერესებთ სულიერი პრობლემები, ხოლო რწმენით მისდევენ ქართველებს. მათ აქვთ საკუთარი ენა და დახელოვნებული არიან შალის, ტილოს და აბრეშუმის წარმოებაში.
Abcasia ultra ipsos et confines est parva patria et montuosa.Habet animalia satis et de buno vino.Habet et triticum non comendut nec habent, sed de milio minuto et coquuntur olla sine sale et comedunt in loco panis.
Quidam imperator Romanorum vix patiens eos subiugavit et pro signo dimisit formam pedis sub capita ipsorum et usque ad nunc portant in capite formam unius pedi. In spiritualibus sunt grossi, nec curant, secuntur Iorianos in secta. Linguam propriam habent. Laborant optime de panno videlicet de tela et serico.
სამეგრელო(სამეგრელოს საერისთავო).
მათ აღმოსავლეთით, იორანიისაკენ(ქართლისკენ), მდებარეობს ქვეყანა, რომელსაც სამეგრელო ეწოდება. ეს საკმაოდ მოზრდილი მხარეა. მის ხალხსაც თავისი საკუთარი ენა აქვს, თუმცა რელიგია და დამწერლობა ყველაფრით ისეთია, როგორიც ივერიელების. იქ მრავალი დაბლობია. მათი მაღალი მთები კი ესაზღვრება აფხაზეთის, კავკასიის და კასპიის მთებს. მათი სარწმუნოება და ყოფა-ცხოვრება ერესის ყველაზე ცუდი მაგალითია, რადგან მათ სწამთ, რომ ღვთიური დედოფალი - დიანა სწორედ მათ მაღალ მთებში ცხოვრობს თავისი ნიმფებით, ამაზონებით და სატირებით. იქ ნადიმობენ დღისითა თუ ღამით და თუ მიმართავ რაიმე სათხოვრით, აუცილებლად შეგისრულებენ. ვისაც სურს, რომ მსხვერპლი შესწიროს დიანას, მან უნდა მსხვეპლი აიყვანოს მასთან და მსხვერპლთშეწირვის შემდეგ უკან წამოიღოს. ეს ხდება ოც წელიწადში ერთხელ, მაგრამ ხანდახან უფრო იშვიათად ან უფრო ხშირადაც აკეთებენ ამას.
ზოგჯერ დიანა ამ ქვეყნის მმართველი დედოფალიც ხდება. მე ერთი გლახაკისგან მომისმენია, რომ დიანა მუდმივად წვეულებებს მართავდა შინაურებისათვის და გარშემო მცხოვრებლები პურს აღარ თესავდნენ. არ ჰქონდათ რა საკმარისი მარაგი, ისინი ბოლომდე ხარჯავდნენ რაც კი ებადათ და შემდეგი წლისათვის შიმშილისათვის იყვნენ განწირულნი. აქაური მოტყუებული მაცხოვრებლები ამტკიცებენ, რომ ყველას, ვინც მთებში წავიდოდა შეეძლო მიეღო ყველაფერი საკმარისად. მე მომიყვა ერთმა მათგანმა, რომ ის თვითონ წავიდა მთებში და დასაჩუქრდა ღვინით, მაგრამ უკან გამობრუნებულმა მათი ბრძანებები აღარ შეასრულა და ყველაფერი დაკარგა. ასეთ სიცრუეში იმყოფებიან დიანას მიერ მოტყუებულები. იგივე ხდება, როცა დედოფლის ბრძანებით ზოგიერთები თავს ესხმიან იმ სოფლებს, რომლებზეც დიანაა გაბრაზებული. ისინი იჭერენ იქ მაცხოვრებლებს და სისხლს გამოსწოვენ მათ.
ის ხალხი, ვისაც სისხლი გამოსწოვეს ავადდებიან და იღუპებიან, თუკი ამ ავადმყოფების პატრონები ვერ იპოვიან ვინმე უფრო გამოცდილს მაგიაში, ვიდრე იყვნენ ისინი, ვინც მოვიდნენ ამ სოფელში და ჩაიდინეს ეს ავკაცობა. თუ ავადმყოფმა არ იცის ვინ შეამთხვია მას ეს ჭირი, მაშინ ჩამოსული გამკურნებელი შეკრიბავს მთელ სოფელს ერთ ადგილას და დაიწყებს თითოეულის დათვალიერებას, სანამ არ მიხვდება თუ ვინ გამოსწოვა ავადმყოფს სისხლი. შემდეგ ის მიდის მასთან და შეუბერავს მთელი ძალით, ასე შეუბერავენ მას სხვებიც. თუ ამგვარად დასჯილი ადამიანი აღიარებს, რომ მან გამოსწოვა სისხლი და განაცხადებს თანხმობას, რომ დაუბრუნოს სისხლი, ავდმყოფი მაშინვე გამოჯანმრთელდება. მაგრამ თუ სხვა თავისი სხეულიდან სისხლით ამოიგლიჯავს თავის მეგობარს, მაშინ მასზე შებერვას შეწყვეტენ, თუმცა ის უნდა მოკვდეს, ხოლო ავადმყოფი გამოჯანმრთელდება.
შეხედეთ, როგორ არიან შეცდენილი სატანის მიერ. მე ვეუბნებოდი ამის შესახებ იმ ხალხს, რომლებიც ნდობას იმსახურებდნენ, მაშინ, როცა დიდი ხნის განმავლობაში ვცხოვრობდი ამ ქვეყანაში და იგივეს განვიცდიდი. მაგრამ, როგორ კი ვცადე მათთვის თვალის ახელა, მათ მხოლოდ გაიცინეს ჩემზე და თქვეს: "ღირსეულ მამას არაფერი მსგავსი არ უნახავსო".
ამ მთებში მრავალი სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ხალხი ცხოვრობს. ასეთებია მეგრელები, სვანები და ფრანკები, რომლებიც მაშინ საკუთარ ენაზე საუბრობდნენ. ისინი ივერიელთა სარწმუნოებას მისდევენ. სამეგრელოში შავი ზღვის სანაპიროს მაცხოვრებელნი დიდი ლოთები არიან, რამეთუ ღვინო არ აკლიათ. ხორბლის პურს არ ცნობენ და თუკი აქვთ უცხოელებზე ჰყიდიან. პურს ისინი არ ჭამენ და სამაგიეროდ თიხის ქოთნებში უმარილოდ მოხარშულ სიმინდს შეექცევიან ხორცით და თევზით.
ისინი მარხულობენ როგორც ბერძნები და შეიძლება უფრო ხშირადაც, მაგრამ მარხვის დროს ჭამენ ძალიან ხშირად, როცა კი მოშივდებათ. ისინი ამ დროს სვამენ კიდეც და ეს არ მიაჩნიათ ცოდვად. მათი ცხოვრების წესი დედამიწაზე ყველაზე უარესია, იმიტომ რომ ზოგიერთი მათგანი თავიანთ ცოლებსაც ჰყიდიან. ამას ისინი შემდეგნაირად აკეთებენ: თუკი მის ქვეყანაში ჩამოსულ რომელიმე უცხოელს მოეწონება სხვისი ცოლი და ქმარი შეიტყობს ამის შესახებ, ამ უკანასკნელმა უნდა მოუყვეს ამის შესახებ თავის მემამულეს. მემამულის პასუხი ასეთია: "ის რა თქმა უნდა მართალია, რადგან ქალი ნამდვილად ლამაზია და შენც უნდა გიყვარდეს იგი." თუ ქმარი არ დაკმაყოფილდება, მას შეუძლია დაუთმოს უცხოელს ცოლის მხოლოდ მეოთხედი ან ნახევარი, ანუ მისი დღე ან ღამე, მაგრამ თუ იგი გადაუხდის სათანადო ფასს, მაშინ ქმარი მთლიანად დაუთმობს ქალს და თვითონ კი შეუძლია ახალი ცოლი იყიდოს.
როდესაც ისინი წაიჩხუბებიან, მათ შორის მშვიდობა მანამ არ დამყარდება, სანამ ერთი მეორის ნათლიმამა არ გახდება. ცხადია, ყველა ვერ მონათლავს ახალდაბადებულ ვაჟს, მაგრამ მათ შეუძლიათ უფროსი შვილებიდან ერთ-ერთის მონათვლა, რომელიც შეიძლება რამდენიმეჯერ იყოს მონათლული, იმდენჯერ, რამდენიც საჭიროა მშვიდობის დასამყარებლად.
მათ მრავალჯერ შეუძლიათ გაეხვნენ სასიყვარულო საქმეებში, მაგრამ ამის შემდეგ არ მიაჩნიათ რომ რაიმე ცუდი ჩაიდინეს.
Ultra ipsos ad orientam et Iorianiam est patria Mengrelie. Satis magna provincia.Linguam propriam habentm litteram et sectam in omnibus ut Ioriani. Habent multas planicias et montes excelsos, qui sunt confines cum montibus Apcasie et usque ad Cecos et Caspeos ; et opinio ipsorum et omnium circumstantium est error pessimus, quia regina celi siveDyana stat et inhabitat in istis montibus altissimis cum suis nymphiis et puellis sodalibus et satiris in solatiis die noctuque et quicunque impetravit ab ea obtienebit. Dummodo faciat sibi homagium et portabitur per aerem ad eam et praesentatus obtienbit et statim reducere per vias XX dierum aliquando plus et minus. Dummodo fideliter laborabit pro ea et Dyana eius. Asserunt etiam miseri,quod dum regina talis facit convivium sive nupcias domesticis suis, illo anno circumstantes non habebunt de fructibus terre. Non quia habent annum tempus recipiunt totam substantiam a radicibus et tunc illo anno fit caristia ex hoc. In illis partibus et sic decepti dicunt quod quicunque iret ad montes, haberet habundantiam de omnibus undique ; quendam qui confitebantur intrasse ad montes, haberet habundantiam de omnibus undique ;quendam qui confitebatur intrasse ad montes, et habuisset vinum de illis, sed exiens cum vino recepto ab eis non servans praecepta eorum in via totum perditit et sic errant isti delusi a Dyana…In istis montibus sunt diverse gentes et diversarum linguarum ut mengreli,sueni, franki tunc proprias linguas habentes. Sectam secuntur Ioranorum. In Mengrelia et qui iuxsta mare Magnum habitant,sunt maximi potatores, quia habent habundanciam de vino et de pane trici non curant et si habent, vendunt extraneis,nec sciunt comedere, sed comedent de milio coctum in olla durum in loco panis cum carnibus vel cum piscibus. Multum ieiunant ut greci et plus et in ieiuniis comedunt tociens quociens volunt et inebriantur, nec reputant hoc peccatum…
საქართველო, აზიის თოთხმეტ ოლქს შორის ერთ–ერთი, ამ ქვეყნის აღმოსავლეთით მდებარეობს. [1].
Istam patriam est Ioriania ad orientam et est una de XIIII provinciis Asiae.
საქართველოს სამეფო და ქართლი [edit]
ეს ვრცელი სამეფო ერთ მთლიანობას არ წარმოადგენს, არამედ ნაწილებადაა დაყოფილი. როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ დასავლეთით კავკასიონს, ანუ იალბუზს [2] ესაზღვრება, სამხრეთით – სომხეთს და სპარსეთს, აღმოსავლეთით – ბაქოს, ანუ კასპიის ზღვას, ხოლო ჩრდილოეთით – სათათრეთს. ქვეყანა ორ ნაწილადაა განაწევრებული. აღმოსავლეთ ნაწილს იორიანიას (ქართლს)უწოდებენ, ხოლო შიგნითა ნაწილს – აფხაზეთს. როგორც ამბობენ, დღემდე ერთი მეფე ჰყავთ [3], თუმცა უამრავ მმართველთაგან იმართებიან და მშვიდობა აქ არასოდეს სუფევს. ისინი მორწმუნე, კეთილგანწყობილი ხალხია, ადვილად კათოლიკდებიან და ღვთის წყალობით დომინიკანელები და ფრანციკანელები ბევრნი მოღვაწეობენ აქ და დიდი მრევლიცა ჰყავთ.
აქვთ საკუთარი ენა და დამწერლობა. მათი ანბანი 38 ასოსგან შედგება. ბევრ რამეში ბერძნებს მიჰყვებიან. პატრიარქებს აქ კათოლიკოსებს უწოდებენ. მათი როგორც აღსაყდრება, ისე ტახტიდან ჩამოგდება მეფის ხელშია. ასეთი კათოლიკოსი სამი ოლქისთვის სამია და ერთმანეთის ავტორიტეტს არ ცნობენ [4]. სამაგიეროდ დიდ პატივს მიაგებენ კონსტანტინოპოლის პატრიარქს და ემორჩილებიან კიდეც. ისინი ბოლომდე განათლებულები არ არიან, რადგან ორგანიზებული ფორმით არც უსწავლიათ.
თემურ-ლენგმა, რომელმაც ეს ქვეყანა სამჯერ დალაშქრა, დაანგრია და გაძარცვა აქაურობა, ტყვედ წაასხა ბინადარნი, მიწასთან გაასწორა დიდებულად ნაგები ოცდაათამდე ტაძარი. მათ შორის წმიდა სოფიაც, რომელშიც აგების დღიდან უწმინდურს და სარკინოზს ფეხი არასოდეს შეუდგავს.
ქვეყნის ფარგლები ოცდღიან მოგზაურობას უტოლდება და მეჩხერადაა დასახელებული. აქ სხვადასხვა ხალხი ცხოვრობს: ქართველები, სომხები, სარკინოზნი და ებრაელნი, რომლებიც ვაჭრობას მისდევენ. საზღვარზე მთებში ცხოვრობენ დვალები, ალანები, ოსები და სხვანი. დომინიკანელებმა და ფრანცისკანელებმა ამ ქვეყანაში უამრავი ადამიანი მოაქციეს ქრიტიანებად და რამდენიმე კოლონია აქვთ. დიდი მდინარე კურა (მტკვარი), რომელიც კასპიის ზღვაში ჩაედინება...
Iorania est magnum regmnum sed non est unitam ; magnas divisiones habet inter se. Inscipit a magnis montibus Coquas vel Album, ut dictum est, ab occidente. Circa meridiam habet Armenian minorem vel Persiam, ab oriente mare de Bachu vel Caspeum, ab aquilone Thartariam. Et istud regnum dividitur in duas partes. Pars exterior que ad orientam etiam digitur Iorania. Pars interior dicitur Apcasia. Et tanem unus rex dicitur esse, licet pro nunc sint tot domini inter se divisi quod nunquam erunt in pace. Isti sunt devoti et simplices, ideo cito convertutur ad fidem catholicam et gratia Christi habemus multa loca in illis partibus Praedicatorum et Minorum et magnum populum. Habent linguam propriam et litteram, in akphabeto XXXVIII litteras. Grecos secuntur in multis. Habet patriarchum et vocant ipsum katholicon, quemcunque institut rex et deponit ad placitum. Habent quidem tales in tribus locis. Nec unus obedit alteram. Magnam devotitem habent in patriarcham Constantinopolitanum et quidem obediunt sibi in multis. Sunt illiterati, nec habent studia, nec habuerunt. Bibliam integram non habent, sed communiter psalterium, evangelica et epistolas Pauli et cetera quae continentur in officiis. Inter Alia habent officium Brevem. Excusant se ex scientiis, quia non fuerunt ibidem, apostolic, neque aliqui doctors, sed una ancilla et discipula apostolorum, nomine Nina. Ipsa reduxit eos ad fidem Iesu Christi et suffocot eis quae tenent, interseruntque quae comparando praedicatores aliarum gentium ad propriam, adhuc multum est eis quae tantum sciunt.Cum ipsa beata Nina parvenisset cum plurimis discipulis ex parte apostolorum et specialiter condam Tatheo apostolo ad istam patriam Ioranie, qua olim dicebatur Yberia et invenit eos in ydolatria deditos…Deus punivit eos et flagellavit per Themurlank qui ter intravit in illam patriam et destruxit et fecit magnas strages et captivitates, destruxitque ecclesias solempnes in mirabiles in edificiis, ut quassi ecclesiam sancte Sophie, in numero bene XXX, que numquam ab inicio fundationis intraverant ibidem immunda et Sarraceni.Reqxue ipsorum antiquior ab eo captus cum regina et filio uno, captivique de illis patribus circa centum millia, et multi catholici nostri cum eis. Et regnum suum, scilicet rex habuit unam partem sive margaritham preciosam valde in toto orbe nominatam et superlativam; ispe Thimurlank audiens voluit habere, omnino promittens dimittere regem cum regina ac ceteros; ac audien filii regis et ceteri prelati sunt nimis, quod dictam margaritham habeant super ymagine et pectus virginis Marie rubinos ballassos saphiros etc. et specialiter unum ballassum valoris LX millia florenorum.Nec licet eis fendere nec afficere inde sub maxima pena ; sed videntes perditores tot animarum coacti miserunt suam margaritham et ille dimisit regem et ceteros libere ; videns, quod Themurlank posuit eam apud suam consimilem. Et videbantur due sorores similes in omnibus et vocatabur solitaria sive sola, quia in toto orbe non invenitur sua similis in qualitate et in quantitate…Tunc Tamerlank elevans manus et occulos in celum benedixit deum qui nihil abscondit ab eo, qui omnia preciosa tradidit sibi ; tercia vice cepit et destruxit eos ; nec adhunc castigati implicati sunt multis malis ut dixit et secuntur regiman celi sive Dyanam et omnes artes magicas ut mengrelli etiam vendendo uxores. Et est opinio ipsorum, quod rex illorum posset facere et committere omnia peccata et ei licet, nec reputabitur ei peccatum maximum. Potatores et ebriosi ; ut dicunt, oportet tamem bibere, ut Dyana inveniat eos occupatos nec tentabit talis. Longitudo huius patrie quasi dierum XX, non tamen bene habitata. Ibi sunt diverse gentes ut Ioriani,Armeni,Sarraceni,Iudei et isti sunt mercatores. Sunt etiam in confinibus ipsorum in montibus Duelli, Allani,Assi,etc. In istis partibus predicaverunt iam magno tempore Predicatores et Minores et converterunt multos et habent plura loca in eisdem partibus. Pers islam patriam transit maximum flumen quod dicitur Church it intrat mare Caspeum. Originem habet a montibus Armenie unde et Tigris et Effrates oriuntur.
Iorania est magnum regmnum sed non est unitam ; magnas divisiones habet inter se. Inscipit a magnis montibus Coquas vel Album, ut dictum est, ab occidente. Circa meridiam habet Armenian minorem vel Persiam, ab oriente mare de Bachu vel Caspeum, ab aquilone Thartariam. Et istud regnum dividitur in duas partes. Pars exterior que ad orientam etiam digitur Iorania. Pars interior dicitur Apcasia. Et tanem unus rex dicitur esse, licet pro nunc sint tot domini inter se divisi quod nunquam erunt in pace. Isti sunt devoti et simplices, ideo cito convertutur ad fidem catholicam et gratia Christi habemus multa loca in illis partibus Praedicatorum et Minorum et magnum populum. Habent linguam propriam et litteram, in akphabeto XXXVIII litteras. Grecos secuntur in multis. Habet patriarchum et vocant ipsum katholicon, quemcunque institut rex et deponit ad placitum. Habent quidem tales in tribus locis. Nec unus obedit alteram. Magnam devotitem habent in patriarcham Constantinopolitanum et quidem obediunt sibi in multis. Sunt illiterati, nec habent studia, nec habuerunt. Bibliam integram non habent, sed communiter psalterium, evangelica et epistolas Pauli et cetera quae continentur in officiis. Inter Alia habent officium Brevem. Excusant se ex scientiis, quia non fuerunt ibidem, apostolic, neque aliqui doctors, sed una ancilla et discipula apostolorum, nomine Nina. Ipsa reduxit eos ad fidem Iesu Christi et suffocot eis quae tenent, interseruntque quae comparando praedicatores aliarum gentium ad propriam, adhuc multum est eis quae tantum sciunt.Cum ipsa beata Nina parvenisset cum plurimis discipulis ex parte apostolorum et specialiter condam Tatheo apostolo ad istam patriam Ioranie, qua olim dicebatur Yberia et invenit eos in ydolatria deditos…Deus punivit eos et flagellavit per Themurlank qui ter intravit in illam patriam et destruxit et fecit magnas strages et captivitates, destruxitque ecclesias solempnes in mirabiles in edificiis, ut quassi ecclesiam sancte Sophie, in numero bene XXX, que numquam ab inicio fundationis intraverant ibidem immunda et Sarraceni.Reqxue ipsorum antiquior ab eo captus cum regina et filio uno, captivique de illis patribus circa centum millia, et multi catholici nostri cum eis. Et regnum suum, scilicet rex habuit unam partem sive margaritham preciosam valde in toto orbe nominatam et superlativam; ispe Thimurlank audiens voluit habere, omnino promittens dimittere regem cum regina ac ceteros; ac audien filii regis et ceteri prelati sunt nimis, quod dictam margaritham habeant super ymagine et pectus virginis Marie rubinos ballassos saphiros etc. et specialiter unum ballassum valoris LX millia florenorum.Nec licet eis fendere nec afficere inde sub maxima pena ; sed videntes perditores tot animarum coacti miserunt suam margaritham et ille dimisit regem et ceteros libere ; videns, quod Themurlank posuit eam apud suam consimilem. Et videbantur due sorores similes in omnibus et vocatabur solitaria sive sola, quia in toto orbe non invenitur sua similis in qualitate et in quantitate…Tunc Tamerlank elevans manus et occulos in celum benedixit deum qui nihil abscondit ab eo, qui omnia preciosa tradidit sibi ; tercia vice cepit et destruxit eos ; nec adhunc castigati implicati sunt multis malis ut dixit et secuntur regiman celi sive Dyanam et omnes artes magicas ut mengrelli etiam vendendo uxores. Et est opinio ipsorum, quod rex illorum posset facere et committere omnia peccata et ei licet, nec reputabitur ei peccatum maximum. Potatores et ebriosi ; ut dicunt, oportet tamem bibere, ut Dyana inveniat eos occupatos nec tentabit talis. Longitudo huius patrie quasi dierum XX, non tamen bene habitata. Ibi sunt diverse gentes ut Ioriani,Armeni,Sarraceni,Iudei et isti sunt mercatores. Sunt etiam in confinibus ipsorum in montibus Duelli, Allani,Assi,etc. In istis partibus predicaverunt iam magno tempore Predicatores et Minores et converterunt multos et habent plura loca in eisdem partibus. Pers islam patriam transit maximum flumen quod dicitur Church it intrat mare Caspeum. Originem habet a montibus Armenie unde et Tigris et Effrates oriuntur.
1] შუა საუკუნეების ევროპული დოკუმენტების მიხედვით აზიაში 14 რეგიონი და სამეფო არსებობდა : 1) ხატაი,ანუ ჩრდილოეთ ჩინეთი 20 უიღურების სამეეფო ტარსისა 30 თურქესტანი 4) ხორეზმის დიდი სამეფო 5) ყუმანეთი ანუ ყივჩაღეთი 6) ინდოეთი 7) სპარსეთი 8) მიდია 9) დიდი სომხეთის რეგიონი 10 ) საქართველოს სამეფო 11) ქალდეა 12) მესოპოტამია 13) თურქეთი 14) სირია
[2] Album
[3] მეფე გიორგი VII (1393-1407)
[4] ეპისკოპოსი შეცდომას უშვებს, მხოლოდ 2 საკათალიკოსო იყო, ერთი მცხეთაში, ხოლო მეორე ბიჭვინთაში, რომელიც მცხეთას ემორჩილებოდა.
[5] აფხაზეთს, როგორც ქვეყნის ორი ნაწილიდან ერთ-ერთს გულისხმობს აქ ავტორი.
[6] აფხაზეთი აქ იგულისხმება როგორც მცირე პროვინცია.
[7] იმდოინდელი აფხაზეთი, როგორც პოლიტიკურად, ისე სულიერად საქართველოს ნაწილია.
[8] ამ დროს როგორც აღინიშნა საზღვარი სამეგრელოს და აფხაზეთის საერისთავოებს შორის მდინარე ფსოუს ზონაში გადიოდა. აფხაზეთის მთების შესაბამისად არის გაგრის რაიონში არსებული ქედი,რომელიც საზღვრავდა საქართველოს სამეფოს ორ პროვინციას.