အာနန္ဒတ္ထေရပဉှဝတ္ထုဂါထာ
၁၄-ဗုဒ္ဓဝဂ်
၄-အာနန္ဒတ္ထေရပဉှဝတ္ထုပါဠိဂါထာ
သစိတ္တပရိယောဒပနံ, ဧတံ ဗုဒ္ဓါန သာသနံ။
သဗ္ဗပါပဿ၊ အလုံးစုံသော အကုသိုလ်ကို။ အကရဏံ၊ မပြုမကျင့်, ရှောင်ကြဉ် ခြင်းသည်လည်းကောင်း။ ကုသလဿ၊ စတုဘူမကကုသိုလ်ကို။ ဥပသမ္ပဒါ၊ ပြီးစေခြင်း သည်လည်းကောင်း။ သစိတ္တပရိယောဒပနံ၊ မိမိစိတ်ကို ဖြူစင်စေခြင်းသည်လည်းကောင်း။၂ ဧတံ၊ ဤသုံးမျိုးသည်။ ဗုဒ္ဓါနံ၊ ဘုရားရှင်တို့၏။ သာသနံ၊ အဆုံးအမတော် တည်း။ (ပါ-၁၈၃)
၂။ သစိတ္တပရိယောဒပနံ။ ။ သဿ+စိတ္တံ သစိတ္တံ၊ ပရိယောဒပီယတေ ပရိယောဒပနံ၊ သစိတ္တဿ+ပရိယောဒပနံ သစိတ္တပရိယောဒပနံ၊ ပရိယောဒပနံဝယ် ပရိ+အဝ+ဒါ+ဏာပေ+ယု၊ ဏာကိုချေ, ဒါ၏အာကို ရဿပြု၊ ကာရိတ်ပစ္စည်းနှင့်ယှဉ်ရာ၌ ဥပသာရရှေ့ရှိလျှင် ဒါဓာတ်၏ အာကို ရဿပြု(နိဒီ-၃၈၆၊ ၅၁၁)၊ ဆရာတို့ကား “ပရိယောဒါပနံ”ဟု ဒီဃဖြင့် ရှိစေလို၏၊ ပေ၊ဋ္ဌ၊၂၆၉၌လည်း ဒီဃဖြင့်ပင် ရှိ၏၊ စိတ်ကိုဖြူစင်စေခြင်းကိစ္စသည် အရဟတ္တဖိုလ်ကျမှ ပြီးဆုံးရကား အစွမ်းကုန်ဖြူစင်သော အရဟတ္တဖိုလ်ကို ရည်ရွယ်၍ “သစိတ္တပရိယောဒပနံ”ဟု မိန့်သည်။ (သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၃)
န ဟိ ပဗ္ဗဇိတော ပရူပဃာတီ, န သမဏော ဟောတိ ပရံ ဝိဟေဌယန္တော။
တိတိက္ခာ၊ အရာရာဝယ် အနာခံခြင်းဟူသော။ ခန္တိ၊ အဓိဝါသနခန္တီသည်။ ပရမံ၊ မွန်မြတ်သော။ တပေါ၊ အကျင့်တည်း။၁ ဗုဒ္ဓါ၊ မြတ်ဘုရားတို့သည်။ နိဗ္ဗာနံ၊ နိဗ္ဗာန်ကို။ ပရမံ၊ အမြတ်ဆုံးဟူ၍။ ဝဒန္တိ၊ ဟောတော်မူကုန်၏။ ပရူပဃာတီ၊ သူတစ်ပါးကို ညှဉ်းဆဲ တတ်သော ပုဂ္ဂိုလ်သည်။ န ဟိ ပဗ္ဗဇိတော၊ ပဗ္ဗဇိတအစစ်မဖြစ်နိုင်။ ပရံ၊ သူတစ်ပါးကို။ ဝိဟေဌယန္တော၊ ညှဉ်းဆဲတတ်သော ပုဂ္ဂိုလ်သည်။ သမဏော၊ သမဏအစစ်သည်။ န ဟောတိ၊ မဖြစ်နိုင်။၂ (ပါ-၁၈၄)
၁။ ခန္တီ...တိတိက္ခာ။ ။ ခန္တိနှင့် တိတိက္ခာကို အရတူယူ၍ ပေးခဲ့သည်၊ “ခန္တိ-အနိ ဋ္ဌာရုံကို သည်းခံခြင်းသည်လည်းကောင်း၊ တိတိက္ခာ-ဣဋ္ဌာရုံကို သည်းခံခြင်းသည်လည်းကောင်း၊ ပရမံ-သော၊ တပေါ-တည်း”ဟု အရကွဲယူ၍လည်း ပေးနိုင်သည်။ [ပရူပဝါဒံ-သူတစ်ပါးတို့၏ စွပ်စွဲကဲ့ရဲ့ခြင်းလည်းဖြစ်သော၊ ပရာပကာရံ-သူတစ်ပါးတို့၏ ကျေးဇူးမဲ့ပြုခြင်းလည်းဖြစ်သော၊ သီတုဏှာဒိဘေဒဉ္စ-သီတဥဏှအစရှိသော အပြားရှိသည်လည်းဖြစ်သော၊ ဂုဏောပရောဓံအကောင်းဂုဏ်ကို နှောက်ယှက်ဖျက်ဆီးမှုကို၊ ခမတိ သဟတိ အဓိဝါသေတီတိ-မိမိအပေါ်၌ တည်နေစေတတ်သောကြောင့်၊ ခန္တိ-ခန္တိမည်၏၊ (ခမု+တိ၊ ဆန်းကြောင့် ဒီဃပြု၍ ဂါထာ၌“ခန္တီ” ဟု ရှိသည်)၊ သီလာဒီနံ ပဋိပက္ခဓမ္မေ သဝိသေသံ တပတိ သန္တပတိ ဝိဓမတီတိ တပေါ၊ တိတိက္ခနံ ခမနံ တိတိက္ခာ၊-သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၁-၂။]
၂။ န ဟိ..ဝိဟေဌယန္တော။ ။ ဒီ၊ဋ္ဌ၊၂၊၆၉၊ သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၂၌ ၄နည်းဖွင့်ရာ စတုတ္ထပါဒကို တတိယပါဒ၏ ပရိယာယ်ဟုယူသော ပထမနည်းအတိုင်း ပေးသည်။
ဒုတိယနည်း။ ။ ပရူပဃာတီမှ ပရကို သေဋ္ဌအနက်, နတစ်လုံးအနက်မဲ့ယူ၍ “ယော သမဏော-သည်၊ ပရံ-ကို၊ ဝိဟေဌယန္တော-ညှဉ်းဆဲလျက်၊ ပရူပဃာတီ-မိမိ၏ မြတ်သောသီလကို ဖျက်ဆီးတတ်၏၊ သော သမဏော-သည်၊ န ဟိ ပဗ္ဗဇိတော-ပဗ္ဗဇိတမဟုတ်”ဟု ပေး။
တတိယနည်း။ ။ သူတစ်ပါးသေအောင်သတ်သူကို ပရူပဃာတီ, ညှဉ်းဆဲရုံ ညှဉ်းဆဲသူ ကို ဝိဟေဌယန္တောဟု ယူ၍ “ပရူပဃာတီ-သူတစ်ပါးကို သတ်တတ်သူသည်၊ န ဟိ ပဗ္ဗဇိတောမဟုတ်၊ ပရံ-ကို၊ ဝိဟေဌယန္တော-ညှဉ်းဆဲတတ်သူသည်၊ သမဏော-သည်၊ န ဟောတိ”ဟု ပေး။
စတုတ္ထနည်း။ ။ ဤနည်း၌ သတ်ဖြတ်ညှဉ်းဆဲမှုကိုသာမက သူ့ဥစ္စာခိုးခြင်းစသော အခြားဒုစရိုက်များပြုခြင်းကိုလည်း “ပရူပဝါဒ, ပရဝိဟေဌန”ဟု ယူ၊ ရှေ့၂ပါဒဖြင့် သီလလုံခြင်း ၏ အကြောင်းရင်းဖြစ်သော ခန္တီကို ပဓာနထားလျက် ပါတိမောက်ကို အနွယ(တိုက်ရိုက်)အားဖြင့် ပြ၍ တတိယ, စတုတ္ထပါဒဖြင့် ဗျတိရေက(သွယ်ဝိုက်သော)အားဖြင့် ပြသည်၊ “ဟိ-ဗျတိရိက်ကား၊ ပရူပဝါဒီ-ဒုစရိုက်ဆယ်ပါး, ပြုသောအားဖြင့်, သူတစ်ပါးကို သတ်ဖြတ်သူသည်၊ န ပဗ္ဗဇိတောမဟုတ်၊ ပရံ-ကို၊ ဝိဟေဌယန္တော-ဒုစရိုက်ဆယ်ပါး, ပြုသောအားဖြင့်, ညှဉ်းဆဲသူသည်၊ သမဏောသည်၊ န ဟောတိ”ဟု ပေး။ (ဒီ၊ဋီ၊၂၊၇၅၊ သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၃)
မတ္တညုတာ စ ဘတ္တသ္မိံ, ပန္ထဉ္စ သယနာသနံ၊
အဓိစိတ္တေ စ အာယောဂေါ, ဧတံ ဗုဒ္ဓါန သာသနံ။
အနုပဝါဒေါ၊ နှုတ်ဖြင့် ကိုယ်တိုင်မစွပ်စွဲခြင်း, သူတစ်ပါးကို မစွပ်စွဲစေခြင်းသည် လည်းကောင်း။ အနုပဃာတော၊ ကိုယ်စိတ်တို့ဖြင့် ကိုယ်တိုင်မညှဉ်းဆဲ မနှိပ်စက်ခြင်း, သူတစ်ပါးကို မညှဉ်းဆဲ မနှိပ်စက်စေခြင်းသည်လည်းကောင်း။၁ ပါတိမောက္ခေ၊ ပါတိ မောက္ခသီလ၌။ သံဝရော၊ စောင့်စည်းခြင်းသည်လည်းကောင်း။ ဘတ္တသ္မိံ၊ ဆွမ်း၌။ မတ္တညုတာ စ၊ ခံယူသုံးဆောင်ခြင်း၌ အတိုင်းအရှည်ပမာဏကို သိသူ၏အဖြစ်သည်လည်းကောင်း။ ပန္ထံ၊ အစွန်အဖျားကျ၍ ဆိတ်ငြိမ်သော။ [ပကဋ္ဌံ+အန္တံ ပန္တံ။ ကောတ္ထုဘ။] သယနာသနံ၊ အိပ်ရာနေရာကျောင်းသည်လည်းကောင်း။ ဝါ၊ အိပ်ရာနေရာကျောင်း၌ ကိန်း အောင်းခြင်းသည်လည်းကောင်း။ အဓိစိတ္တေ၊ ဝိပဿနာ၏အခြေခံဖြစ်သော လွန်ကဲ သော သမာပတ်စိတ်၌။ ဝါ၊ မဂ်ဖိုလ်စိတ်၌။၁ [နောက်နည်း သာရတ္ထ၊] အာယောဂေါ စလွန်စွာကြိုးကုတ်, အားထုတ်ခြင်းသည်လည်းကောင်း။ ဧတံ၊ အနုပဝါဒ, စသည့်အပြား, ဤခြောက်ပါးသည်။ ဗုဒ္ဓါနံ၊ တို့၏။ သာသနံ၊ တည်း။၂ (ပါ-၁၈၅)
၁။ အနူပဝါဒေါ အနူပဃာတော။ ။ ဓမ္မ.ဋ္ဌအလို “အနူပဝဒနံ အနူပဝါဒေါ-ကိုယ်တိုင် စွပ်စွဲခြင်း၊ အနူပဝါဒါပနံ အနူပဝါဒေါ-သူတစ်ပါးကို စွပ်စွဲစေခြင်း၊ ထို၂မျိုးလုံးရအောင် “အနူပဝါဒေါ စ+အနူပဝါဒေါ စ အနူပဝါဒေါ”ဟု ဧကသေသ်ပြု၊ အနူပဃာတောကိုလည်း “အနုပဃာတနံ အနူပဃာတော၊ အနူပဃာတာပနံ အနူပဃာတော၊ အနူပဃာတော စ+ အနူပဃာတော စ အနူပဃာတော”ဟု ပြု။
ပါဌ်၂မျိုး။ ။ “အနူပဝါဒေါ, အနူပဃာတော(ဒီ၊၂၊၄၂၊ ဓမ္မ-၄၁၊ ဥဒါန-၁၂၇)”ဟု ဒီဃဖြင့်ရှိလျှင် ရွတ်ဖတ်ရလွယ်ကူစေရန် နု၌ဒီဃပြု(ရူ- ၂၅)၊ “အနုပဝါဒေါ, အနုပဃာတော (ဝိ၊ဋ္ဌ၊၁၊၁၅၅)”ဟု ရဿဖြင့်ရှိလျှင် ၂လုံးလွန်သော သကာရဝိပုလဂါထာဟု ဆိုကြ၏။
တစ်နည်း။ ။ “ဝါစာယ ကဿစိ အနုပဝဒနံ(ဒီ.ဋ္ဌ၊၂၊ ဥဒါန.ဋ္ဌ၊ သာရတ္ထ၊ ဝိမတိ၊ ဝိလံဋီ၊ ကင်္ခါဋီ)”ဟူသော အဖွင့်အလိုကား “အနူပဝဒနံ အနူပဝါဒေါ”ဟုသာ ပြု၊ ဧကသေသ်မလို၊ အနုပဃာတအရလည်း “အနုပဃာတနံ အနုပဃာတော”ဟု ပြု၍ ကိုယ်ဖြင့်မညှဉ်းဆဲခြင်း, စိတ်ဖြင့်ညှဉ်းဆဲဖို့ မကြံခြင်းကို ပါရိသေသနည်းအားဖြင့် ယူ။ (ဒီ၊ဋီ၊၂၊၇၆၊ သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၃)
ဥဒါန၊ဋ္ဌ၊၂၃၀-၁။ ။ ထို၌ ၄နည်းဖွင့်ရာ ပထမနည်းကား အထက်၌ ပေးခဲ့သည့် အတိုင်းပင်၊ ဒုတိယနည်းအလို “ပါတိမောက္ခေ-၌၊ သံဝရော-စောင့်စည်းခြင်းဟူသော၊ အနူပ- ဝါဒေါ-ဆန့်ကျင်ဖက်စကားကို မပြောဆိုခြင်းသည်လည်းကောင်း၊ အနူပဃာတော-မသတ်ဖြတ် ခြင်း, မညှင်းဆဲခြင်းသည်လည်းကောင်း”ဟု ပေး၊ စသဒ္ဒါအနက်မဲ့၊ သံဝရောသည် ဝိသေသန, အနူပဝါဒေါ, အနူပဃာတောတို့ကား ဝိသေသျတည်း။
တတိယနည်း။ ။ “ပါတိမောက္ခေ-၌၊ (ဌိတဿ-တည်သူ၏၊) အနူပဝါဒေါ-ဟူသော၊ အနူပဃာတော-ဟူသော၊ သံဝရော-သည်လည်းကောင်း”ဟု ပေး၊ အနူပဝါဒေါ, အနူပဃာတောတို့ သည် ဝိသေသန, သံဝရောကား ဝိသေသျတည်း။
စတုတ္ထနည်း။ ။ “ပါတိမောက္ခေ-ကြောင့်၊ အနူပဝါဒေါ-သည်လည်းကောင်း၊ အနူပ ဃာတော-သည်လည်းကောင်း၊ သံဝရော-သတိ, ဉာဏ်, ခန္တီ, ဝီရိယတို့ဖြင့် စောင့်စည်းခြင်းသည် လည်းကောင်း၊ ဘတ္တသ္မိံ-၌၊ မတ္တညုတာ စ-ရှာမှီး, ခံယူ, သုံးဆောင်, စွန့်လွှတ်ခြင်းဟူသော အတိုင်း အရှည်ကို သိသူ၏အဖြစ်သည်လည်းကောင်း၊ ...အဓိစိတ္တေ-စိတ်တို့တွင် အမြတ်ဆုံးဖြစ်သော အရဟတ္တဖိုလ်စိတ်ကို၊ (သာဓေတဗ္ဗေ-ပြီးစေအပ်သော်၊ ဝါ-ပြီးစေရာ၌၊) အာယောဂေါ စ-သမထ ဝိပဿနာအစွမ်းဖြင့် အားထုတ်ခြင်းသည်လည်းကောင်း”ဟု ပေး၊ ပါတိမောက္ခေသည် နိမိတ်, အဓိစိတ္တေသည် လက္ခဏဝန္တတည်း။
၁။အဓိစိတ္တေ။ ။ စိတ္တာနံ+အဓိကံ အဓိစိတ္တံ-စိတ်တို့တွင် အမြတ်ဆုံး အရဟတ္တဖိုလ်စိတ် (ဥဒါန၊ဋ္ဌ၊၂၃၀)၊ စိတ္တတော-အဓိကံ အဓိစိတ္တံ-ကုသလကမ္မပထအစွမ်းဖြင့် ဖြစ်သောစိတ်ထက် မြတ်သော သမာပတ်စိတ်(အံ၊ဋီ၊၂၊၁၉၈)၊ အဓိကံ+စိတ္တံ အဓိစိတ္တံ-လွန်ကဲမြင့်မြတ်သော သမာပတ် စိတ်, အရဟတ္တဖိုလ်စိတ်(အနုဋီ၊၂၊၁၅၄)၊ မုချအားဖြင့် မဂ်ဖိုလ်သမာပတ်စိတ်ကို ရ၍ ပဓာန နည်းအားဖြင့် မဂ်ဖိုလ်သမာပတ်ရှိ သမာဓိကို ရ၏။ (ပဋိသံ၊ဋ္ဌ၊၁၊၂၁၂၊ ၎င်း၊၂၊၇၃)
၂။ ဧတံ သာသနံ။ ။ ဧတံဖြင့် “အနူပဝဒန, အနူပဃာတန, ပါတိမောက္ခသံဝရ, ဘောဇနေ မတ္တညုတာ, ပန္တသေနာသန (ဝိဝိတ္တသေနာသန သေဝန), အဓိစိတ္တာနုယောဂ”ဟူသော ၆ပါးကို စွဲ၏။ (ဥဒါန၊ဋ္ဌ၊၂၃၀၊ သာရတ္ထ၊၁၊၄၄၄)
ဒီ၊ဋ္ဌ၊၂၊၇၀၊ ဝိလံ၊ဋီ၊၁၊၃၈၉၊ ကင်္ခါ-ဋီ-၁၂၅။ ။ ထိုကျမ်းတို့၌ “အနူပဝဒန, အနူပဃာတန, ပါတိမောက္ခသံဝရ, ဘောဇနေ မတ္တညုတာ, ပန္တသယနာသန”ဟူသော ၅ပါးကို စွဲ၏၊ ပန္တသယနာသနဖြင့် ယင်း၏အကျိုးဖြစ်သော အဓိစိတ္တာနုယောဂကို ကာရဏူပစာရအားဖြင့် ယူသည်၊ ၆ပါးကိုစွဲသည်နှင့် အတူတူပင် ပြန်ကျ၏။(ဒီ၊ဋီ၊၂၊၇၆) [သာသတိ ဧတေန, ဧတ္ထ ဝါ တိ သာသနံ(နေတ္တိ၊ဋ္ဌ၊၇၊ နီတိဓာတု-၁၈၆)၊ ပါပကေ အကုသလေ ဓမ္မေ သာသတိ ဟိံသတီတိ သာသနံ(ဂဠုန်-၁၁၈)။]
အာနန္ဒတ္ထေရပဉှဝတ္ထုဂါထာနိဿယပြီးပြီ။