भानुभक्तीय रामायण/अयोध्या काण्ड
| ←बाल काण्ड | भानुभक्तीय रामायण (1887) by अयोध्या काण्ड |
अरण्य काण्ड→ |
एकान्त स्थलमा सितापति थिया सीता हजुर्मा रही।
हात्मा चामर ली प्रभू कन तहाँ हाँक्थिन् समीप्मा गई॥
आकाश्मार्ग गरी बहुत् खुसि हुँदै नारद्जि ताहीं गया।
नारद्जी कन दण्डवत् गरि तहाँ राम्जी बहुत् खुस् भया॥1॥
संसारी म थियाँ बडो हुन गयाँ दर्शन् मिलेथ्यो जसै।
यो भाग्योदय हो बुझ्याँ पनि यहाँ दर्शन् मिल्याको उसै॥
मैले गर्नुछ काम् कउन् हजुरको चाँडो उ आज्ञा हवस्।
त्यो काम् सिद्ध गराउँला हजुरको आनन्द मन्मा रहोस्॥2॥
यस्ता बात् प्रभुका सुनी कन जवाफ् सोही बमोजिम् दिया।
नारद्ले बहुतै गर्या स्तुति तहाँ राम्लाइ मन्मा लिया॥
बिन्ती गर्नु कुरो थियो मन विषे बिन्ती गर्या त्यो पनी।
ब्रह्माको विनती लिई हजुरमा आई रह्याँछू भनी॥3॥
भूको भार म दुष्ट मारि हरुँला जान्छू अयोध्या महाँ।
भन्न्या येति वचन् गरी कन हजुर् पाल्नू भयेथ्यो यहाँ॥
यस्तो हो तर गादि दीन दशरथ् राजाजिका मन् भयो।
ख्वामित्ले अब राज्यमा भुलिदिया भार् हर्नु काम् ता रह्यो॥4॥
नारद्का इ वचन् सुनी खुसि भई उत्तर् प्रभूले पनी।
जल्दी बक्सनु भो म राज्य न गरी भोली म जान्छू भनी॥
ख्वामित्का इ वचन् सुनेर बहुतै नारद्जि खूसी भया।
तिन् फेरा प्रभुको प्रदक्षिण गरी आकाश्गतीले गया॥5॥
सन्तोष्ले दशरथ्जिका मन विषे आनन्दमङ्गल् भयो।
राम्लाई अब राज्य द्यूँ भनि उसै मन् यस् लहड्मा गयो॥
यस्तो मन् हुन गो र डाकि गुरु थ्यैं यस्तो हुकुम् भो पनी।
भोली राज्य म दिन्छु पुत्र कन सब् सामग्रि ल्याऊ भनी॥6॥
मन्त्री डाकि हुकुम् भयो सँग रह्या जो जो कहन्छन् गुरु।
सो सो चिज् झटपट् तयार् गर अवर् सब् काम छोड्नू बरु॥
मन्त्रीले पनि यो हुकुम् सुनि तहाँ साथै गुरूका रह्या।
चाहिन्छन् जति चिज् ति खोज्न गुरुले खोलेर सब् चिज् कह्या॥7॥
मन्त्रीलाइ अह्राइ राघवजिका साथ्मा वशिष्ठै गया।
पैल्है श्री रघुनाथले गुरु भनी सम्मान गर्दा भया॥
हे त्रैलोक्यपते गुरू हुन त हूँ तिम्रो म क्या हूँ गुरू।
इन्का हुन् इ गुरू भनेर इ सबै भन्छन् भनुन् लौ बरू॥8॥
तिम्रो दर्शन पाउँला भनि यहाँ प्रोहित् भयाकै म हूँ।
गुह्यै खुल्छ भनेर डर् हुन गयो धेरै कुरा क्या कहूँ॥
खोल्न्या छैन म गुह्य चुप्प रहुँला सब् जान्दछू ता पनी।
जानी जानि म बिन्ति गर्न अहिले आयाँ हजुर्मा पनी॥9॥
भोली हुन्छ तिलक् हजुर् कन यहाँ सामग्रि जम्मा भयो।
पृथ्वीमा सुकला हवस् हजुरको सब् शास्त्रले भन्छ यो॥
सब् इन्द्रीय जितेर आज उपवास् गर्नू सिताले सँगै।
आज्ञा पाउँ म जान्छु काम् छ बहुतै सब् काम् विचार्छू म गै॥10॥
यस्तो बिन्ति गरी वशिष्ठ गुरु फेर् जस्सै गयाथ्या पनी।
राम्ले लक्ष्मणथ्यैं भन्या म तिमिलाइ काम् गर्न द्यूँला भनी॥
छैनन् भाइ भरत् पनी त तिनका खातिर् छ मेरी दया।
कौशल्या सुनि खुस् हुनिन् भनी त जो सम्चार् बताउँदै गया॥11॥
राजाले त खतम् गर्या दिन भनी क्या गर्दछिन् कैकयी।
यस्मा विघ्न कदापि पर्न नदिउन् लक्ष्मी र दुर्गा भई॥
कौशल्या पनि यो विचार् गरि तहाँ गर्थिन् पुजा देविको।
द्यौताका मनमा भन्या ठहरियो काम् विघ्न गर्नू निको॥12॥
वाणी गै तिमि विघ्न पारि कन आउ ती मन्थरा कैकयी।
द्वी स्त्रीका घटमा पसेर तिमिले काम् सिद्ध लाऊ गई॥
द्यौताका इ वचन् सुनेर झटपट् तेस् मन्थरामा पसिन्।
कैकेयी कन खुप् भुलाउन भनी फेर् कैकयीमा पसिन्॥13॥
वाणीका वशमा पर्याकि छँदि ती जाहाँ थिइन् कैकयी।
काम् बित्ला भनि चट्पटाइ तहिं झट् त्यो मन्थरा गै गई॥
नाना छल् गरि ठिक्क पारि कन सब् वृत्तान्त विस्तार् भनी।
द्वी वर् छन् तिमि मागि ल्यौ भनि ठुलो सूचन् गरी यो पनी॥14॥
वाणीले ति भुलाइयाकि छँदि लौ भन्दी भइन् कैकयी।
राम्लाई वनवास् भरत् कन रजाइँ माग्छू म चाँडो गरी॥
द्वी वर्ले जब काम सिद्ध गरुँला द्यूँला सये गाउँ भनिन्।
बीदा दी घर मन्थरा कन फिराइ रिस् गर्न लाग्दी भइन्॥15॥
सुन्दर् वस्त्र निकालि फालि कपडा मैला शरिर्मा धरिन्।
आभूषण् कन फ्याँकि खूप रिसले खाली जमिन्मा परिन्॥
सज्जन् बेस् सुमती पनी कुमतिका सङ्ले त बिग्री गयो।
भन्छन् जो दुनियाँ उ लक्षण यहाँ ठिक् कैकयीमा भयो॥16॥
कैकेयी सित बस्नलाइ खुशिले राजा गयाथ्या जसै।
देख्यानन् र तहाँ कता गइ भनी चाकर्नि सोध्या तसै॥
क्रोधागार विषे भयाकि त बुझ्यौं कारण् छ कुन् कत्ति यो।
बूझ्याको पनि छैन गै हजुरले बुझ्नू हवस् क्यान हो॥17॥
केटीका इ वचन् सुनी कन डराइ राजा नजिक्मा गया।
कैकेयी कन क्यान यो रित गर्यौ बात् खोल भन्दा भया॥
जो भन्छू म पुर्याउँला भनि शपथ् खाँदा जसै बात् गरिन्।
राजा वृक्ष सरी गिर्या पृथिविमा यस्मा बहुन् जिद् गरिन्॥18॥
राम्लाई वनवास् भरत् कन रजाइँ देऊ भनी जिद् गरी।
द्वी वर्ले यहि द्यौ दिंदौन त भन्या बाँच्नू त मुर्दा सरी॥
भोली येति कुरा भयेन त भन्या मन्र्याछु विष् खाइ म ता।
भन्न्या येति कुरा सुनी फिरि गिर्या राजा जमिन्मा यता॥19॥
त्यो रात् वर्ष समान् व्यतित् हुन गयो राजा ति मूर्छा भया।
सब् सामग्री तयार् गरीकन बिहान् मन्त्री हजुरमा गया॥
देख्या चाल् र महाविचार् हुन गयो सोध्या पर्यो क्या भनी।
विस्तार पाइ सुमन्त्र राम् लिन गया आया तहाँ राम् पनी॥20॥
राजालाइ त दुःख सुक्ख हुनको कारण् तिमी छौ भनी।
वन्मा गै तिमी राज्य द्यौ भरतलाइ भन्दी भइन् यो पनी॥
यस्ता बात् सुनि बात् गर्या प्रभुजिले सुन्छ्यौ कि माइ कैकयी।
राजा खूसि रहुन् म जान्छु वनमा के काम् छ घर्मा रही॥21॥
गाह्रो कत्ति नमानि जान्छु वनमा राजा त बोलुन् भनी।
बोल्याको प्रभुको वचन् सुनि तहाँ बोल्छन् ति राजा पनी॥
हे राम्चन्द्र मलाइ आज तिमीले बाँधेर राज्यै गरी।
झुट्टा दैखि बचाउ पाप् तिमि कनै लाग्दैन यस्तो गरी॥22॥
राजा येति भन्या र फेर् पनि विलाप् खुप् गर्न लाग्दा भया।
राजाको बुझियो र आशय तहाँ राम्चन्द्र माइ थ्यैं गया॥
कौशल्या पनि भक्तिले हरिजिका ध्यान्मा रह्याकी थिइन्।
राम्जीलाइ न देखि कत्ति न छुटाइ ताना प्रभूमा दिइन्॥23॥
सुमित्राले भन्दा पछि पलक माइका खुलि गयो।
प्रभूलाइ देख्ता अधिक मन सन्तोष् पनि भयो॥
खुसीले काख्मा ली कन जब भनिन् खाउ कछु भनी।
सुनी राम्ज्यू भन्छन् अब त कति खाँला नि म पनी॥24॥
गयो खान्या वेला म कन त मिल्यो राज्य वनको।
भरत्ले राज् पाया यहिं बसि गरुन् राज्य जनको॥
बिदा बक्स्या जावस् खुसि सित म जान्याछु वनमा।
म चाँडै फिन्र्याछू विरह न हवस् कत्ति मनमा॥25॥
वचन् सुन्दा मूर्च्छा परि कन उठ्याकी छँदि तहाँ।
भनिन् कौशल्याले अब म तिमिलाइ छोड्दछु कहाँ॥
भन्या राजाले ता तर म तिमिलाइ रोक्दछु यहाँ।
कि साथै लैजाऊ म कन तिमि जान्छौ अब जहाँ॥26॥
तिमीलाइ बीदा दी म कसरि यहाँ दुःख सहुँला।
बरू प्राणै त्यागी यमपुरि महाँ जाइ रहुँला॥
विलाप् कौशल्याको यति सुनि दयाले भरि भयो।
तहाँ लक्ष्मण्को मन् तब अरु उपर् रिस् हुन गयो॥27॥
नजर् दी राम्ज्यूमा अरु सित उठ्याको रिस बढाइ।
गर्या बिन्ती राम् थ्यैं अब भरत थ्यैं गर्दछु लडाइ॥
हजुर्को राज् हन्र्या जति जति त छन् मार्छु सबलाइ।
पितै बाँध्छू पैल्हे भनि कन भन्या क्या छ अरुलाइ॥28॥
चढ्या जावस् गादी सकल रिपुको नाश् म गरुँला।
यसै काम्ले माइका सकल मनको शोक हरुँला॥
सुन्या लक्ष्मण्जीका इ वचन जसै राम् खुसि भया।
बुझाया विस्तार्ले पनि तहिं ठुलो ली कन दया॥29॥
सुन्यौ भाइ संसार्मा शरिर अति कच्चा छ जनको।
शरिर् कच्चा जानी नगर तिमि रिस् कत्ति मनको॥
सबै भोग् चञ्चल छन् बिजुलि सरि एक् छिन् न रहन्या।
विचार् यस्तो राखी सहु तिमि बडो हुन्छ सहन्या॥30॥
भ्याग्तो खाँ भनि खोज्छ डाँस् मुख विषे साँप्ले धर्याको पनी।
तस्तै भोग् गरुँला भनेर मनले भन्छन् दुनीयाँ पनी॥
क्याको रस् छ यहाँ विचार मनले काल्सर्पको मुख् परी।
क्या होला वन जाउँला इ सबलाइ आनन्द राखुन् हरी॥31॥
देश् देश्का बाटुलिन्छन् बुझ तिमि मनले बाटका पाटि माहाँ।
बात्चित् गर्दै रहन्छन् खुसि सित मनले बन्धु झैं राति ताहाँ॥
प्रातः काल् भो जसै ता उठिकन ति सबै दस् दिशा लागि जान्छन्।
बन्धूको सङ्ग यस्तै बुझि कन गुणिले दुःखसुख् एक मान्छन्॥32॥
छाया तुल्य छ लक्ष्मि यौवन भन्या भेलै सरीको भनी।
भन्छन् स्त्रीसुखलाइ स्वप्न सरिको साँचो कुरा हो भनी॥
यस्तै जानि पनी मनुष्यहरु सब् संसारमा भुल्दछन्।
भुल्नैका वशले अनेक् फजितिले संसारि भै डुल्दछन्॥33॥
जुन् यस् देह निमित्त यो रिस गर्यौ चिन्छौ कि कस्तो छ यो।
हाड् मासू र रगत् नसा यति कुरा जम्मा भई बन्छ यो॥
विष्ठा हुन्छ कि भस्म हुन्छ पछि तक् बाँच्तैन यो ता कसै।
यस्का खातिर घात् गर्यौ पनि भन्या पाप्मात्र लाग्ला उसै॥34॥
क्रोधै हो यमराज सर्व जनको वैतर्नि भन्नू पनी।
तृष्णा हो भनि यो बुझेर तिमिले कैल्हे नबिस्र्या पनी॥
सन्तोष् लाइ बुझि कामधेनु सरिको सन्तोष मन्ले रहू।
रिस् गर्नु बढिया त छैन वनमा जानू असल् हो सहू॥35॥
यस्तै हो सुन कर्मका वश हुँदा बस्तैन एक् ठाम् रही।
कस्तै कोहि हवस् अवश्य करले जानू छ जाहाँ गई॥
कर्मैको फल भोग गर्छ दुनियाँ यै चित्तमा लेउ भाइ।
आमैले यहि बात् बुझीकन बिदा दीनू हवस् हामिलाइ॥36॥
यो बिन्ती गरि पाउमा जब पर्या बीदा दिई मन् बुझाइ।
आँसू थाम्न कठिन् भयो र बहुतै रोइन् शरीरै रुझाइ॥
आशीर्वाद वचन् समेत् मिलिगयो ताहाँ बिदा रामलाइ।
लक्ष्मण्ले पनि साथ जान्छु म भनी बिन्ती गर्या जानलाइ॥37॥
लक्ष्मण्लाइ हिंड लौ भन्या र रघुनाथ् सीता भयामा गया।
सीतालाइ तिमि ता घरै बस भनी पैल्हे त भन्दा भया॥
पङ्खा छत्र चमर् रहित् प्रभु कनै देख्ता त शङ्कित् भइन्।
क्या कारण् हुनगो भनीकन सिता हात् जोरि साम्ने भइन्॥38॥
शङ्कित् जानकिलाइ देखि प्रभुले तीमी घरैमा यहाँ।
सासूको टहलै गरी कन रहू वर्षै त चौधै महाँ॥
पीताको वचनै लिई सिर उपर् जान्छू म वन्मा प्रिये।
चौधै वर्ष बिताइ जल्दि म यहाँ फिन्र्या छु निश्चै श्रिये॥39॥
यस्ता बात् प्रभुका सुनी कन तहाँ सीताजि मूर्छा परिन्।
पैल्हे ज्योतिषिको कुरो सब कही छोड्दीन सेवा भनिन्॥
सीताका यति बात् सुन्या र खुसि भै साथै सिताजी लिया।
ब्राह्मण् खूसि सदा रहुन् भनि तहाँ दौलत् बहूतै दिया॥40॥
कौशल्याजि जहाँ थिइन् तहिं गई लक्ष्मण्जिले बिन्ति लाइ।
माता मेरि पिछा भइन् भनि तहाँ सुम्प्या सुमित्राजिलाइ॥
येति काम् गरि रामका हुकुमले लक्ष्मण् तयारी भया।
सीता लक्ष्मण साथमा लि रघुनाथ् राजा भयामा गया॥41॥
बीदा हून पिताजि थ्यैं जब सिता लक्ष्मण् लि राम्ज्यू गया।
यस्तो देखि असह्य भो र दुनियाँ सब् शोक गर्दा भया॥
सीताराम् कन दुःख यो हुन गयो कैकेयि दुष्टै भई।
सीता आज कसोरि दुःख सहनिन् घोर् जङ्गलैमा गई॥42॥
यो अन्याय भयो यहाँ त न बसौं जाऔं प्रभूका सँगै।
राम्लाइ छोडि यहाँ कसो गरि बसौं बूझेन मन् ता न गै॥
यस्ता बात् गरि लोकले त बहुतै शोक् गर्न लाग्या भनी।
सब् विस्तार् गरि वामदेव ऋषिले सब्लाइ बुझाया पनी॥43॥
हे लोक् हो अति गर्दछौ तिमि त शोक् यो शोक ता छाडि द्यौ।
साक्षात् विष्णु इ हुन् भनेर मनले श्री रामलाइ जानि ल्यौ॥
पृथ्वीको सब भार् हरेर रघुनाथ् फिर्छन् इ जान्छन् कहाँ।
साँचा हुन् इ कुरा अवश्य तिमिले खेद् कीन मान्यौ यहाँ॥44॥
यस् बात्ले ऋषिले मनुष्यहरुको खुप् मन् बुझाई दिया।
पौंच्या राम् पनि कैकयी र दशरथ् जाहाँ बस्याका थिया॥
हे मातर् वन जानलाइ अब ता आयौं जना तिन् चली।
बीदा जान मिलोस् म जान्छु वनमा रिस् राग् रतीभर् न ली॥45॥
आज्ञा जान मिलोस् पिताजिकि पनी जान्छू सदा खुस् म छू।
दुख् पाउनन् कि भनी पिताजिकन शोक् मन्मा न लागोस् कछू॥
कैकेयी यति बात् सुनी खुसि भई बस्तर् पुराना दिइन्।
लाया श्री रघुनाथले ति कपडा सीताजिले ता लिइन्॥46॥
यस्ता वस्तर म लाउँ आज कसरी भन्न्या मनैमा धरी।
लज्जाले रघुनाथका मुख विषे हेरिन् कटाक्षै गरी॥
श्रीराम्ले मुटुरा गरी ति कपडा हात्मा जसै ता लिया।
त्यो देखी कन राजपत्निहरु सब् रोया तहाँ जो थिया॥47॥
दुष्टे आज सिताजिलाइ किन यो वस्तर् पुराना दियौ।
यस् काम्ले जति छन् यहाँ इ सबको प्राण् खैचि ऐल्हे लियौ॥
कैकेयी सित बात् वशिष्ठ गुरुले येती गर्याथ्या जसै।
बीदा भै रघुनाथ् चढ्या रथ विषे सम्पूर्ण रोया तसै॥48॥
सीताराम् वनमा चल्या रथ चढी लक्ष्मण् गया साथमा।
वृक्षैका तलमा रह्या रघुपती घर् छोडि तेस् रातमा॥
सुन्दर् एक् तमसा नदी तहिं थिइन् तिन्का दुवै तिर् भरी।
आयो लस्कर राम्जिका सँग बस्यो खाली अयोध्या गरी॥49॥
फिर्नन् ता रघुनाथ् सँगै फिरियला जानन् चलौंला सँगे।
राम्लाइ छोडि यहाँ कसो गरि बसौं काहाँ बसौंला न गै॥
यस्तो सुर् प्रभुले बुझी कन तहाँ युक्ती गर्या छल्नको।
प्रातःकाल भयो उठेर झटपट् मन्सुब् गर्या चल्नको॥50॥
फर्की फेरि सहर् गया झइँ गरी बाटो छली राम् गया।
फर्क्याछन् रघुनाथ् भनेर दुनियाँ सम्पूर्ण फिर्दा भया॥
यस् रित्ले दुनियाँ फिराइ सहरै श्री राम् वनैमा गया।
गङ्गाका तिरमा पुगेर अब ता रथ् थाम भन्दा भया॥51॥
सुन्दर् वृक्ष थियो ठुलो तिर विषे एक् शिंशपाको तहाँ।
दोस्रो वास् रघुनाथको तहिं भयो त्यै वृक्षका तल् महाँ॥
फल् फुल् ली कन भेट्नलाई गुहजी आया बडा हर्षले।
निर्मल् देह भयो तसै बखतमा श्रीरामका स्पर्शले॥52॥
मेरो आज पवित्र घर् पनि हवस् ख्वामित् गर्याँ बिन्ति यो।
सेवक् हूँ करुणानिधान् मकन होस् माया र मर्जी छ जो॥
यो बिन्ती सुनि भन्दछन् प्रभु तहाँ सून्यौ सखे आज ता।
वन्मा जान चल्याँ म जान्न घरमा याहीं रहन्छू म ता॥53॥
कौनै फल्फुल खानु छैन अरुले केही दिउन् ता पनी।
भन्न्या यो मनमा छ थाम्छु मनको आफ्नू प्रतिज्ञा भनी॥
मेरै हौ तिमि राज्य जो छ उ पनी मेरै छ भन्दा भया।
बर्को दूद घसी जटा मुकुट झैं पारेर बाँद्धा भया॥54॥
जल्पान् मात्र गरी सिता र रघुनाथ् कुश्का शयन्मा गया।
लक्ष्मण्का सँगमा रही गुह पनी रात् भर् खडा भै रह्या॥
सीताराम फगत् कुशासन विषे देख्या सुत्याको तहाँ।
साह्रै ग्लानि भयो बहुत् गुहजिको शोक् बढन् गो मन् महाँ॥55॥
भन्छन् लक्ष्मण्लाइ भाइ फजिती खुप् कैकयीले दिइन्।
राजालाइ वशमा गरेर बहुतै हुर्मत् प्रभूको लिइन्॥
लक्ष्मण् बात् सुनि भन्दछन् गुहजिका दिल् भित्र ठंडा गरी।
लाग्या सुन्न पनी तहाँ गुहजिले तन् मन् वचन् सब् धरी॥56॥
दाता को छ यहाँ इ दुःख सुखको फल् मिल्छ सब् कर्मको।
दिन्छन् भन्नु कुबुद्धि हो न भन यो नाश् हुन्छ सब् धर्मको॥
कर्ता हूँ पनि भन्नु छैन अभिमान् जन्ले न गर्नू कहीं।
कर्मैको फल भोग मिल्छ तिमिले यो बुझ्नु जाहीं तहीं॥57॥
धीरा भै रहनू विपत्ति सहनू कस्तै परुन् ता पनी।
कैल्हे मोह विषे न पर्नु जनले माया छ संसार् भनी॥
यस्तै बात् सुनि रात् बित्यो गुहजिका राम्का नजिक्मा रही।
गङ्गा तर्न हुकुम् भयो प्रभुजिको ताहाँ उज्यालो भई॥58॥
फिर्दामा म पुजा अवश्य गरुँला सामग्रि ठूलो गरी।
गङ्गे आज म जान्छु घोर वनमा केवल् नमस्कार् गरी॥
यस्तो बिन्ति गरी सितापतिजिका साथै चलिन् पार् तरी।
आज्ञाले घरमा फिर्या गुह पनी भक्ती मनैमा धरी॥59॥
गङ्गा पार् तरि मिर्ग मारि पकुवा तारेर खाया तहाँ।
तेस्रो वास् रघुनाथको तहिं भयो एक् वृक्षका तल् महाँ॥
चौथो वास् रघुनाथको हुन गयो आश्रम् भरद्वाजको।
राम्ज्यूको ऋषिले गर्या स्तुति तहाँ सुर् जानि काम्काजको॥60॥
पाँचौ दिन् ऋषिका कुमार् सँग लिया बाटो बताउन् भनी।
राम्ज्यूलाइ यमुनाजि तारि ति कुमार् साँझ्मा त फर्क्या पनि॥
सीताराम् पनि चित्रकुट् पुगि गया वाल्मीकि बस्थ्या जहाँ।
वाल्मीकी कन दण्डवत् गरि बहुत् आनन्द मान्या तहाँ॥61॥
वाल्मीकी कन भन्दछन् रघुपती क्यै दिन् रहन्छू यहाँ।
कुन् जग्गा बढिया छ सब् तरहले होला सुबिस्ता कहाँ॥
सून्या वाल्मिकिले मनुष्य सरि भै राम्ले गर्याका कुरा।
सोही माफिक बिन्ति बात् पनि गर्या वाल्मीकि छन् झन् पुरा॥62॥
जान्दैनन् महिमा बडा ऋषि पनी जस्का त एक् नामको।
यस्ता हौ रघुनाथ् हजूर् कन यहाँ क्या काम् असल् ठामको॥
सज्जन्का हृदयै छ घर् हजुरको अच्छा बहुत् फेर् कहाँ।
विस्तार् एक् सुनि बक्सनू पनि हवस् बिन्ती म गर्छू यहाँ॥63॥
व्याधा हूँ अधिको म सप्तऋषिका निर्मल् कृपाले गरी।
वाल्मीकी भनि नाम् चल्यो जब जप्याँ राम्नाम उल्टा गरी॥
उल्टै नाम कि ता छ यस्ति महिमा विस्तार धेर् क्या कहूँ।
गङ्गाका र इ चित्रकूट गिरिका बिच्का जगामा रहू॥64॥
वाल्मीकि ऋषिका वचन् सुनि बहुत् खुस् भै जगन्नाथ् गया।
गङ्गाका र ति चित्रकूट गिरिका बिच् पारि बस्ता भया॥
गङ्गा देखि सुमन्त्र फर्कि दशरथ् जाहाँ बस्याका थिया।
ताहाँ जल्दि गयेर जो छ समचार् बिल्कुल् सुनाई दिया॥65॥
बर्को दूद घसी जटा मुकुट झैं बाँध्या दुवै भाइले।
फिर् लौ जा भनि यो हुकुम् तहिं दिया राम्ले सिता माइले॥
गङ्गा पार् रघुनाथ् गया नजरले हेर्दा कठिन् भो तहाँ।
छोड्याँ देख्न जसै रुँदै रथ लिई दौडेर आयाँ यहाँ॥66॥
सेवा बिन्ति गरेस् भनी हुकुम भो लक्ष्मण् सितारामको।
हाम्रो शोक् रति भर् कदापि न गरुन् हूँदैन शोक् कामको॥
यस्ता बात् गरि राम् गया भनि सबै बिस्तार् सुनाया जसै।
कौशल्या दशरथ्जिलाइ रिसले वाग्बाण् बजारिन् तसै॥67॥
वाक्शर्ले अति ताप् भयो र दशरथ् भन्छन् मलाई कती।
भन्छ्यौ मर्न बखत् यसै हुन गयो छाड्यो शरिर्ले गती॥
ऐल्हे मर्छु सराप् पनी छ तिमिले खुप् पुत्रशोक्ले गरी।
जस्तै हामि मर्यौं उसै गरि मर्या ठूलो विपत्ती परी॥68॥
येती एक तपस्विले अघि सराप् जो दी गयाथ्या मरी।
तिन्का तेहि सरापको फल मिल्यो ठिक् आज उस्तै परी॥
सब् विस्तार सरापको कहि सकी हा राम सीता गरी।
प्राणै त्याग् दशरथ्जिले जब गर्या खल्बल् पर्यो तेस् घरी॥69॥
प्रातःकाल भयो वशिष्ठ गुरु झट् मन्त्री लि दरबार् गया।
तेल्मा ती दशरथ्जिलाई धरि फेर् छोरा झिकाई लिया॥
चाँडै आउनको वशिष्ठ गुरुको आज्ञा छ भन्न्या सुनी।
दूतैका सँग लागि भाइ कन ली आया भरत्जी पनि॥70॥
कैकेयी सित भेट् भयो भरतको सोध्या पिता छन् कहाँ।
सब् वृत्तान्त गरी भरत् कन त सब् विस्तार् सुनाइन् तहाँ॥
सून्या शोक् मनमा पर्यो भरतका साह्रै रिसाया पनी।
पापी हौ तिमि कुम्भिपाक् नरकमा भोग् गर्न जाउली भनी॥71॥
कैकेयी कन गालि दी कन तहाँ दुःखी बहूतै भया।
कौशल्याजि जहाँ थिइन् तहिं रुँदै धाउँदै भरत्जी गया॥
हे मातर् मनमा कदापि न परोस् मत् छैन मेरो रती।
पाप् लागोस् कछु मत् भया गुरुजिलाइ काटेर मार्या जति॥72॥
बिन्ती यो गरि दुःखमा परि विलाप् गर्थ्या भरत्जी तहाँ।
मन्त्रीवर्ग समेत् वशिष्ठ गुरुजी पाँच्या नजिक्मा तहाँ॥
देख्या शोक भरत्जिको र गुरुले पीता बित्याछन् भनी।
शोक् गर्नु बढिया त छैन किन शोक् गर्छौ महाराज् भनी॥73॥
नाना तत्त्व कही तहाँ भरतको सब् शोक् गुरूले हर्या।
सब् आज्ञा गुरुको लिई भरतले काम्काज् पिताको गर्या॥
राजाको किरिया जसै गरि सक्या दान्को असङ्ख्यै गरी।
तेस् बिच्मा मनले विचार् भरतले राख्या बहुत् शोक् गरी॥74॥
माता मेरि त राक्षसी सरि भइन् इन्का नजिक्मा यहाँ।
बस्नू योग्य अवश्य छैन अब ता जान्छू प्रभू छन् जहाँ॥
यस्तो चित्त थियो तहाँ भरतको इन्को छ यो मन् भनी।
मालुम् ता गुरुमा थियो तर पनी भन्छन् उचित् हो भनी॥75॥
बाबाको छ हुकुम् यहाँ भरतले राज् गर्नु राम्ले गई।
चौधै वर्ष तलक् बसुन् वन विषे मानो मुनीश्वर् भई॥
सीताराम् यहि बातले वन गया याहाँ हजुर्ले पनी।
गादी चढ्नु हवस् हुकुम् दिनु हवस् यो राज्य मेरो भनी॥76॥
यस्तो बिन्ति गरी वशिष्ठ गुरु चुप् जस्सै रह्याथ्या तहाँ।
उत्तर् जल्दि दिया तहाँ भरतले क्या गर्छु यो राज् यहाँ॥
कीर्तीमा अपकीर्ति पारि कसरी राज् गर्नु याहाँ बसी।
दाज्यूको टहलै गरी सँग रह्या लक्ष्मण् रह्याछन् जसी॥77॥
गया जाहाँ सीतापति म पनि जान्छू अब तहाँ।
फगत् एक् कैकेयी यहिं बसि रहुन् छोड्दछु यहाँ॥
फलाहारी हुन्छू सिर भरि जटा धारि वनमा।
म भोली जान्याछू हिंडि कन विचार् यै छ मनमा॥78॥
प्रभूको गादी हो प्रभु कन फिरायेर घरमा।
म गादी सुम्पन्छू किन म गरुँला राज्य करमा॥
भरत्का यस्ता बात् सुनि कन सबै खुस् अति भया।
भरत् भोली बेरै उठि कन सबेरै हिंडि गया॥79॥
सबै माता भ्राता गुरु सहित सब् फौज पनि ली।
फगत् सीताराम्का चरणतलमा चित्त पनि दी॥
भरत् गंगा पौंच्या गुहजि कन शङ्का हुन गयो।
ठुलो लस्कर् देख्या न बुझि कन तार्नै डर भयो॥80॥
लडौंला नाउ खैंची भरत कपटी हुन् यदि भन्या।
भनी मन् भै लस्कर्हरु कन तयार् हौ पनि भन्या॥
ठुलो भित्री मत्लब् गरि कन गये बुझ्दछु भनी।
तहाँ भेटी राखी नजर तिर हेर्या कछु पनी॥81॥
जसै देख्या आँसू गह भरि धरी शोक् पनि गरी।
कहाँ मिल्छन् सीतापति म कन भन्दा घरि घरी॥
जसै सिर् पाऊमा गरि ति गुहले ढोग् पनि दिया।
भरत्ले अङ्कैमाल् गरुँ भनि उठाई कन लिया॥82॥
भरत्जीले सोध्या गुह सित सिताका पति यहाँ।
सुत्याको स्थल् कुन् हो म कन कहु जान्छु अब तहाँ॥
गया विस्तार् पाई रघुपति सुत्याका शयनमा।
भरत्ले खेद् मान्या कुशशयन देखेर मनमा॥83॥
अहो मेरा खातिर् वन वन सिताजी पति सँगै।
कुशासन्मा सुत्छिन् न त यसरि सुत्थिन् अघि कतै॥
अहो धिक्कार् मेरी जनमजननी कैकयि भइन्।
इनैले गर्दैमा पति सँग सिताजी वन गइन्॥84॥
कहाँ छन् सीतानाथ् कति पर गया भेट्तछु कहाँ।
छ केही मालुम् ता म कन कहु जान्छू अब तहाँ॥
बताया जाहाँ छन् भनि ति गुहले राम् कन पनी।
गुहैका सम्चार्ले खुसि पनि भया भेट्तछु भनी॥85॥
सब् विस्तार बताइ ताहिं गुहले गंगाजि तारी दिया।
ताहाँ देखि भरत् चली पुगि गया जाहाँ भरद्वाज् थिया॥
एक् दिन् ताहिं मुकाम् गर्या भरतले सम्मान् ऋषीले गर्या।
बिल्कुल् सैन्य जती थिया भरतका मेज्मानिले छक् पर्या॥86॥
भोली बेर सबेर लस्कर लिई बीदा ऋषी थ्यैं भया।
कैल्हे पुग्दछु चित्रकूट गिरिमा भन्दै भरत्जी गया॥
खुस् भै लस्कर चित्रकूट गिरिका पौंच्या नजिक्मा जसै।
खोज्या ताहिं भरत्जिले अघि गई डेरा प्रभूको तसै॥87॥
डेरा देखी भरत्जी तहिं नजिक गया पाउका छाप देख्या।
श्रीराम्का पाउका छाप् चिह्नि कन खुसिले माथले ताहिं टेक्या॥
भन्छन् धन्न्यै रह्याँछू सहज न मिलन्या पाउका छाप देख्याँ।
ब्रह्माजीले न पाउनू छ त पनि सहजै माथले आज टेक्याँ॥88॥
यस्तो बोल्दै प्रभूका चरणधुलि विषे भक्तिले लट्पटींदै।
कैल्हे पुग्छू कहाँ छन् भनि कन मनले दस् दिशा दृष्टि दींदै॥
जाँदा ताहीं भरत्ले प्रभुजि कन जसै नेत्रले देख्न पाया।
ख्वामित्लाइ आज पायाँ भनि कन खुसिले पाउमा पर्न धाया॥89॥
देख्या पाऊ पर्याको गह भरि बहँदा अश्रुधारा धर्याको।
सब् राज्यै तृण् बरोबर् गरि कन बहुतै आफुमा मन् गर्याको॥
यस्तो देखी कृपाले भरत कन तहाँ काखमा राखि लीया।
यस्तो मन् हो भरत्को बुझि रघुपतिले खुप् कृपादृष्टि दीया॥90॥
श्री सीतापति माइका चरणमा राख्या र सिर् फेर् पिता।
काहाँ छन् किन आज देख्तिन यहाँ क्या गर्दछन् छन् कता॥
भन्दै खोजि गर्या पिता कन तहाँ श्री रामजीले जसै।
सब् विस्तार वशिष्ठले भनि दिंदा शोक् गर्न लाग्या तसै॥91॥
गंगास्नान गरी तिलाञ्जलि दिया फेर् पिण्डदानै पनी॥
फल् फुल्ले रघुनाथले तहिं दिया पाउन् पिताले भनी॥
तेस् दिन्मा उपवास् गर्या जब बित्यो रात् फेरि गंगा गया।
गंगास्नान् गरि फेर् फिरेर मढिमा आयेर बस्ता भया॥92॥
तहाँ सीताराम्का चरणतलमा सिर् पनि धरी।
अयोध्यै लैजान्छु भनि कन ठुलो मन्सुब गरी॥
भरत् बिन्ती गर्छन् किन रघुपते आज वनमा।
हजुर्ले आयाको म कन अति ताप् हुन्छ मनमा॥93॥
ख्वामित् हजुर्को म त दास पो हूँ।
यो राज्य गर्ना कन योग्य को हूँ॥
यो गादि ता याहिं हजुरको हो।
मैले त सेवा गरि बस्नु पो हो॥94॥
छोरा हुनन् यज्ञ बहुत् गरीनन्।
सम्पूर्ण लोक्को पनि ताप् हरीनन्॥
तब् पो ति छोरा सित राज्य छाडी।
जानू असल् हो त छँदै छ झाडी॥95॥
वेला त यो होइन जान वन्मा।
मेरा त यै निश्चय हुन्छ मन्मा॥
जाऔं घरै फर्कि सधाइ जावस्।
मेरी इ माता सित रिस् न आवस्॥96॥
यस्ता प्रकारले गरि बिन्ति गर्दै।
आँखा भरी आँसु बहूत धर्दै॥
रोया भरत्ले जब पाउमा गै।
बोल्या प्रभूले पनि खूसि मन् भै॥97॥
हे भाइ गर्छौ किन आज जिद्दी।
फिर्नू असल् छैन र काम् न सिद्धी॥
जान्छू म वन्मा तिमि फर्कि जाऊ।
यस् राज्यको काम् तिमिले चलाऊ॥98॥
राम्ले वनै गै मुनिभेष धर्नू।
याहीं भरत्ले बसि राज्य गर्नू॥
भन्न्या पिताको जब सुन्न पायाँ।
आज्ञा उसैले वन जान आयाँ॥99॥
ई बात् भरत्ले जब सुन्न पाया।
फेरी चरण्मा परि बिन्ति लाया।
हे नाथ् पिता हुन् मतिहिन् भयाका।
स्त्रीका त साह्रै वशमा पर्याका॥100॥
उन्ले भन्याथ्या पनि राज्य छाडी।
जानू असल् होइन आज झाडी॥
ख्वामित् बहुत् बिन्ति छ फर्कि जाऊँ।
फर्कन्न भन्न्या त जवाफ् न पाऊँ॥101॥
यस्तो भरत्ले जब जिद्दि लीया।
उत्तर् प्रभूले पनि फेरि दीया॥
फर्कन्न भैय्या तिमि फर्कि जाऊ।
पिताजिलाई पनि दोष् न लाऊ॥102॥
खुप् सत्यवादी त पिताजि थीया।
साँचै हुनाले वरदान दीया॥
सो पूर्ण गर्ना कन जान्छु वन्मा।
साँचो कुरा हो बुझि लेउ मन्मा॥103॥
उत्तर् प्रभूको सुनि दुःख मान्या।
फेरी चरण्मा परि बिन्ति लाया॥
फिर्नू हवस् ख्वामित बिन्ति गर्छु।
यस् दण्डकारण्य विषे म जान्छु॥104॥
यस्ता वचन् सूनि भरत्जिलाई।
फेरि हुकुम् भो तिमि फर्क भाई॥
यो राज्य साट्या पनि हुन्छ झूटो।
हे भाइ गर्छौ किन आज भूटो॥105॥
हुकुम् यस्तो सूनी भरत पनि राम्का चरणमा।
परी बिन्ती गर्छन् म त रघुपते छू शरणमा॥
चरण् बाहिक् एक् छिन् रहन पनि ताप् हुन्छ मनमा।
न फर्क्या ख्वामित्का पछि पछि म ता जान्छु वनमा॥106॥
न ता फर्की जान्या न त म कन लान्या वन पनी।
भन्या मर्छू ख्वामित् अब अरु कुरो केहि न भनी॥
भनी आसन् बाँधी जब मरणमा निश्चय धर्या।
खुसी भै श्री रामले पनि अति दयालू मन गर्या॥107॥
दिया सूचन् राम्ले गुरु कन बुझाऊ तिमि भनी।
गुरूले एकान्तै लगि कन भरत्जी कन पनी॥
बुझाया बात् खोली कन सुन इ जो हुन् रघपति।
जगन्नाथ् साक्षात् हुन् त्रिभुवनपतीका अधिपति॥108॥
अघी ब्रह्माजीले सकल भुमिको भार् हर भनी।
स्तुती गर्दा खुस् भै सुन म हरुँला भार् पनि भनी॥
भन्याको हूनाले उहि वचन पालन् गरुँ भनी।
प्रभू जान्छन् वन्मा पछि त सुन फिर्छन् घर पनी॥109॥
प्रभूकै इच्छा हो नतर कसरी कैकयि पनी।
वनै जाउन् भन्थिन् प्रभु कन रती तुल्य न गनी॥
कुरो यस्तो जानी न गर तिमि यो आग्रह यहाँ।
भूमीको भार् टारी कन पछि त जान्छन् प्रभु कहाँ॥110॥
रावण् मारि उतारि भारि भुमिको फिर्छन् जगन्नाथ् भनी।
यस्ता हुन् रघुनाथ् भनेर गुरुले खोलेर गुह्यै पनी॥
सब् विस्तार गरी दिया र गुरुका वाणी सुनी खुस् भया।
फर्क्यानन् रघुनाथ भनी मन बुझ्यो राम्का नजिक्मा गया॥111॥
हे नाथ् तत्त्व सुन्याँ म फिर्छु अब ता जान्छू अयोध्या महाँ।
पूजा गर्न दिनू हवस् हजुरका एक् जोर् खराऊ यहाँ॥
यस्तो बिन्ति गरी प्रणाम् वरिपरी घुम्दै भरत्ले गर्या।
आफ्ना साफि खराउ दी प्रभुजिले सब् ताप् भरत्को हर्या॥112॥
फेरी बिन्ति गर्या तहाँ भरतले लौ फिर्दछू फिर्न ता।
चौधे वर्ष समाप्ति पारि न फिर्या मन्र्याछु साँचै म ता॥
यो बिन्ती सुनि लौ भनी भरतका साम्ने हुकुम् भो तहाँ।
कैकेयी रघुनाथका चरणमा रूँदै परिन् खूप् तहाँ॥113॥
हे नाथ् दुर्बुद्धि आई अति फजिति दियाँ राज्यको घात् गराई।
मायाले मोह पार्दा मन पनि भुलि गै मेरि बुद्धी हराई॥
क्यारूँ नाथ् आज रुन्छू विपति परि गयो आज यो चेत पायाँ।
कठ्पुतली झैं नवाउँछिन् त्रिभुवनपति सब् धन्य छन् तिम्रि माया॥114॥
मेरो माया छ छोरा जन धनहरुमा यो सबै खैंचि देउ।
दुर्बुद्धी हो पछी ता शरण परि भनी खुप् कृपा राखि लेऊ॥
कैकेयी येहि पाठ्ले स्तुति गरि हरिका पाउमा सीर धारिन्।
हे नाथ् आई शरण्मा परि भनि करुणा राख यो बिन्ति पारिन्॥115॥
हाँसी सीतापतीले पनि अभय दिया जो भनायाँ भन्यौ सो।
दोष् तिम्रो छैन यस्मा बुझ तिमि मनले मेरि इच्छा त हो यो॥
मन्मा सन्तोष पाउ म कन दिन दिनै सम्झँदै दिन् बिताऊ।
छुट्नन् सब् कर्म तिम्रा रतिभर मनमा शोक् न राखेर जाऊ॥116॥
कैकेयी करुणा बुझी खुसि भई बीदा प्रभु थ्यैं भइन्।
श्री राम्का चरणारविन्द मनले भज्दै अयोध्या गइन्॥
सब् लस्कर्हरु ली भरत् पनि बिदा भै फेर् अयोध्या गया।
सब् लस्कर्हरुलाइ राखि घरमा आफू फरक् भै रह्या॥117॥
नन्दीग्राम्मा सर्याका भुमिशयन गरी रोज् फलाहार् गर्याका।
एक् गट्ठा सब् जटाको गरि कन ति खराउ गादि माथी धर्याका॥
गर्थ्या सब् राज्यको काम् त पनि सब कुरा गादिमा बिन्ति गर्दै।
यस्तै रित्ले बिताया दिन भरतजिले राममा चित्त धर्दै॥118॥
केही दिन् चित्रकुट्मा बसि कन रघुनाथ् वाल्मिकी थ्यैं बिदा भै।
जान्छू वन्मा म फिर्छू भनि कन खुसिले अत्रिका आश्रमै गै॥
अत्रीका पाउमा सिर् धरि कन म त हूँ राम् भनी नाम् बताया।
श्रीराम्का वाणि सुन्दा मन अति खुसि भै अत्रिले हर्ष पाया॥119॥
पूजा सीतपतीको गरि कन ऋषिले पाउमा बिन्ति लाया।
वृद्धा छिन् पत्नि मेरी सकल विषयमा एक् रती छैन माया॥
भीत्रै छन् आज दर्शन् दिन मढुलि विषे भीत्र सीताजि जाउन्।
सीताजीलाइ पाइ अब त ति बुढिले जन्मको सार पाउन्॥120॥
अत्रीको बिन्ति सूनी हुकुम पनि दिया लौ सिते भीत्र जाऊ।
अत्रीकी पत्नि भेटी कन अब तिमिले जल्दि फर्केर आऊ॥
आफ्ना नाथ्को हुकुम् यो सुनि कन खुसि भै भीत्र सीताजि जाई।
भेटिन् वृद्धा बहुत् भै कन बसि रहन्या अत्रिकी पत्निलाई॥121॥
सीताले पाउमा सिर् धरि कन बहुतै प्रेम् बुढीमा बढाइन्।
जोर् जोर् कुण्डल् र सारी दिइ कन बुढिले अंगराग् फेर् चढाइन्॥
यस्ले शोभा निरन्तर दृढ पनि रहला यो पनि बिन्ति लाइन्।
सीताजी लाइ आशिष् दिइ ति अनसुयाले बहुत् हर्ष पाइन्॥122॥
सीता र लक्ष्मण सहित् गरि रामलाई।
भोजन् म दिन्छु भनि खुप् सित चिज् बनाई॥
भोजन् गराइ रघुनाथकि जानि माया।
ताहाँ सपत्नि भइ रामकि कीर्ति गाया॥123॥