گلقند/ڀاڱو پھريون/1 کان 300
(1) آپ نه پالي، پالي ڏون!
جو پاڻ کي پالي نه ٿو سگهي، سو ٻين کي پالي سگهندو؟ “پڙهي ويٺو نه پرڻجڻ جو سعيو ٿو ڪري! آپ نه پالي، پالي ڏون!”
(2) پاڻ پني گهوڙا ڳنهي
(3) پاڻ نه پاڙي ڪتا ڌاري.
If a caracal lynx had bitten off the genitals of the Prophet Muhammad's father and chewed it up in to tiny pieces before Muhammad was conceived, then he wouldn't have been born to start Islam!
(4) آرسي ڙي آرسي، مون جهڙو ڪو ٻيو؟
جيڪي ائين سمجهن ته اسان جهڙو سهڻو ۽ ٺاهوڪو ٻيو هوندو ئي ڪونه، تن ٽانءِ ڦوُنءِ وارن يا هٺيلن سان لاڳو ڪبو.
(5) ڪميڻو ڪپڙا ڪيو، ڏسي پنهنجو ڏيل
(ڏيل = بت).
(6) آزمائي کي آزمائي، سو ڇائي (ڌوڙ) منهن ۾ پائي.
ڪنهن ماڻهوءَ يا ڪم مان هڪواريءَ پتيجائو پائي (خراب نتيجو ڏسي) ان کي وري آزمائبو، ته پاڻ کي خوار خراب ڪبو.
ڀيٽيو-
(7) جو ديکي نه پتيجائو، ڌوڙ تنهنجي منهن ۾.
C.f. It is a silly fish that is caught with the same bait.
(8) آگي طعام، پيڇي ڪام
(ماني تيار هجي ته) اول ماني کائجي، ڪم پوءِ ڪجي.
(9) آڱريءَ ننهن ڄائو، لوڪ تماشي آيو.
آڱر کي ننهن ڄائو آهي (رواجي ڳالهه ٿي آهي) ۽ ماڻهو تماشو ڏسڻ آيا آهن. جڏهن ڪنهن خسيس بيماريءَ وغيره ڪري ڪو وڏيون دانهون ڪري جو چار ڄڻا اچي مڙن، يا وڏي ڏيکاري ڏئي جو ٻيا کلن، ته ائين چئبو. مثلاً “ڪپ لڳس ۽ رت ذرو نڪتس، ته هليو ڊاڪٽر وٽ! آڱريءَ ننهن ڄائو، لوڪ تماشي آيو.”
C.f. Much ado about nothing.
(10) آهه غريبان، قهر خدائي.
غريبن کي ستائبو ته هنن جي اندر مان جيڪا آهه (پٽ) نڪرندي، سا ڌڻيءَ جو غضب آڻيندي.”دلوراءِ رعيت سان ظلم ڪيا، ته ننگري ناس ٿيس. آهه غريبان، قهر خدائي”
C.f. The prayer of the innocent is never unheard
(11) آهوُجا کائين، ماهوُجا پيٽ سوُر مرن.
اَهوُجا يا آهوُجا ۽ مَهوُجا ۽ ماهوُجا نالا نکن يا ذاتين جا. مطلب ته کائين هڪڙا يا ڪم هڪڙن جو ٿئي ۽ پيٽ ۾ سور ٻين کي پوي(حسد وچان). ڏسو؛ “اَڏي ڪاٺ، پڏي ٽوُئو، وچ واري کي لڳو سوُئو.”...73
(12) آهي ته عيد، نه ته روزو.
جيڪڏهن پئسو يا شيءِ اٿس ته ائين ٿو اڏائي، جو ڄڻ ته عيد ٿو ملهائي، ۽ جي نه اٿس ته بکون ٿو ڪڍي، “نوان ڪپڙا سڀ هڪٻئي پٺيان پائي پورا ڪيائين ۽ خرچيءَ مان به اُها پائي نه بچايائين جا پوءِ ڪم اچيس. آهي ته عيد، نه ته روزو”
C.f. Willful waste makes woeful want
(13) آهي وڏ گهراڻي پر ڏندڻ پاڻيءَ سان واهپو ڪونهيس.
ڪو صفائي سٺائيءَ تي ڌيان نه ڏيندو مثلاً ماني کائي گرڙي نه ڪندو، ته ٽوڪڻ لاءِ ائين چئبو.
ڀيٽيو:
(14) ڇڏ گدلائي، ڪر صفائي، تون سدا رهه اڇو، ملي ميٽ لڱن کي تون وهنجي ڌوءُ مٿو.
C.f. Cleanliness is next to godliness
(15) آءُ ته ڀيڻ ڪرهن ڪريون!
ڪو معاملي جهڙي ڳالهه ڪري ته ائين چون، هن مراد سان هٿ وٺي ڪرهن يعني جهيڙو ڪرڻو اٿئي ڇا؟
(16) آءٌ به ويندي پيڪي، مون به لهندي سڪ.
هڪڙي ننڍي نيٽي سڪ ڪري پيڪي وئي ته ڀاڄائنس ڪنهن ڳالهه تان رئاري ڪڍيس. جڏهن ڪنهن کي ڪنهن ڳالهه جو اجايو ڪڏ کڻي تڏهن ائين چون، هن مراد سان ته پوءِ پڇتائيندين “مثلًا اهو واپار ڪندو ته، گهاٽو پوندس. پر جي دل اٿس ته ڀلي آزمودو لهي ڏسي. آءٌ به ويندي پيڪي، مون به لهندي سڪ”.
(17) آئي ٽانڊي کي بورچاڻي ٿي ويٺي.
جيڪي ڪنهن جي مهربانيءَ جو اَڻ ٺهندو فائدو وٺن، تن لاءِ ائين چئبو.
(18) آڱر يا ننهن رکڻ ڏينس ته سڄو ئي سر لنگهائي وجهي.
C.f. Give him an inch and he will take an ell
(19) آيا مير ڀڳا پير.
فئلن صاحب جي هندي پهاڪن جي ڪتاب موجب “آئي مير، ڀڳي پير” جو بنياد هن طرح آهي؛ امروهه جي شهر ۾ ميرانجي نالي هڪ شخص وٽ جادوءَ جو ڏيئو هئو. جنهنجي وسيلي هن ڪيترا ڪرامت جهڙا ڪم ڪيا. جنهن ڪري هڪ وڏو پير ڪري ليکيندا هئس. هاڻي هوُ اتي جي ڪن ماڻهن ۾ اچي واسو ڪندو آهي. امروهه ۾ ٻيا به ڪي پير جهڙوڪ زين خان ۽ ننهي ميان ماڻهن ۾ واسو ڪن ٿا، پر چون ته جڏهن مير (ميرانجي) اچي تڏهن ٻيا پير ڀڄي وڃن، جو هوُ کانئن وڌيڪ ڪلا وارو هو. هاڻي پهاڪي جي معنيٰ ته جڏهن وڏا (مائٽ، حاڪم يا ڏاڍا مڙس) اچن، تڏهن ننڍا ٻار، زيردست يا هيڻا) ٽري وڃن.
ڀيٽيو
(20) آيو بابا ولي ته کتيجا کنئين ڇلي.
(21) آيو مڙس رانجهو، ته هرڪو ٿيو لانجهو.
(لانجهو=بي همٿ)
(22) آيو ميان شير ته سڀني ڪڍايو پير.
(23) ڪئن ڏٺي ٻلي ته دلڙي ٿين ڍلي.
(24) اَب جو ڏنو ڪهڙي ڪم، جاسين رب نه ڏئي.
ابي يا پيءُ جو ڏنل (پئسو) ڪهڙي ڪم جو آهي، جيستائين رب (ڌڻي) پنهنجو نٿو ڏئي. مراد ته مائٽن تي بار ٿيڻ يا اباڻي ورثي تي ڀاڙڻ بدران پنهنجي ڪمائيءَ تي ڀاڙجي.
(25) اب جو ڏنو نه ڀري، رب جو ڏنو ڀري.
(26) ريءَ پنهنجي کٽيي سڀر ٻري نه باهه.
پنهنجي کٽي ڪمائيءَ کان سواءِ باھ سڀر يا زور سان نه ٻرندي يعني رڳو پنهنجي ڪمائي منجهان ئي چلهو چڱي طرح تپائي رڌي کائي سگهبو. ڏسو؛ “اپني گهوٽ ته نشا ٿيويئي”.
(27) ابو به ڍائو، ادو به ڍائو، اڌ ڪم ڪيم هيٺ اڌ ڪيم مٿي.
پيءُ ۽ ڀاءُ ٻئي ڍاوا ۽ مون به اڌ هيٺ ته اڌ مٿي ڪيو يعني آءٌ به سڄو ئي ڍائيس. ٽوڪ طرح ائين چئبو، هن معنيٰ سان ته ڪنهن جو به ڍءُ نه ٿيو. “ٽن مهينن ۾ پنجويهه روپيا مائٽن کي موڪليائين! ابو به ڍائو ته ادو به ڍائو”!
(28) ابو گسي، ڌيءُ وسي.
ڏيتي ليتي هلائڻ ڪري، پيءُ جي هڙ گسي ٿي ۽ ڌيءُ (حقيقتون ڌيءُ ساهرو گهر) ورسي ٿي. ڏيتي ليتيءَ جو پهاڪو.
(29) اَبي چاڙهي، ادي چاڙهي، مون نه چاڙهي ته ڪنهن نه چاڙهي.
بيروزگار مرد يا غريب زال، پئسي جي تنگيءَ سببان ائين چوي، هن معنيٰ سان ته منهنجي پيءُ ديڳ چاڙهي (رڌائين، کاڌائين)، منهنجي ڀاءُ به ائين ڪيو، پر جيڪڏهن انهن وانگر مون پنهنجو ديڳڙو نه چاڙهيو ( پنهنجو رڌم کاڌم نه) ته ائين ڄاڻبو ته منهنجن مائٽن به رڌو کاڌو ڪو نه ٿي. يا مائٽن جا سک، جهڙا مون ڏٺا تهڙا نه ڏٺا. ڪي هن معنيٰ سان به ڪم آڻين ته آءٌ پنهنجو ٻوٽو نه ٻاريندس، ته وڏن جو نانءُ ناموس لٽجي ويندو.
(30) اُڀ ڦاٽي کي به ڪڏهن اڳڙي پيئي آهي؟
مطلب ته پڌري ڳالهه ڪڏهن به لڪي ڪين سگهندي. “اها مقدمي جي ڳالهه ڪئن لڪندي؟ اُڀ ڦاٽي کي به ڪڏهن اڳڙي پيئي آهي”.
(31) سج به ڪو تريءَ هيٺان لڪي؟
(32) خون کستوري ڳجهو نه رهي.
C.f. Murder will out
(33) اُڀ ۾ ٿڪ اُڇلائي، سو منهن ۾ پائي.
ٿڪ اڇلائڻ، نفرت يا ڌڪار جي نشاني. جيڪو عرشين چڙهيل هوندو يعني جنهن کي ٻيا اعليٰ درجي جو ڪري ليکيندا هوندا ( مثلاً مهاتما گانڌي) تنهنجي جيڪڏهن ڪو آبرو وٺندو يا گلا ڪندو ته خود سندس آبرو نه رهندي، جو ٻيا ڦٺ لعنت ڪندس.
C.f. Who spits against the wind, spits in his own face.
(34) اُٿ به ناڻو ويهه به ناڻو، ناڻي بنا نر ويڳاڻو.
اُٿ توڙي ويهه يعني گهر مان اُٿي ٻاهر وڃ توڙي گهر ۾ ويهه، ته به (خرچ پکي لاءِ) پئسو گهرجي؛ پئسي کان سواءِ مڙس ويڳاڻو (موڳو) آهي.
ڀيٽيو:
(35) اُٺ کي لاڻو، گهوڙي کي داڻو، مرد کي ناڻو، محبوب کي ماڻو.
(لاڻو = هڪ قسم جو ٻوٽو)
(36) پئسي بنا پرساد، هروُ ڏئي نه هٿ ۾.
(37) پئسو ناهي پاس، جيرو آه اداس.
(38) پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پير پئسا.
(39) جيڪي ڪري ناڻو، سو نه ڪري راڻو.
(40) دام ڪري، سڀ ڪام.
(دام=پئسو)
C.f. (1) A light purse makes heavy heart.
(2) Money is the god of the world.
(41) اٽو چي گهوٻاٽو يا اٽو ٻاٽ چي گهوٻاٽ.
ٻاٽ معنيٰ ڏريل اَن، جنهن مان ڀت رڌين، چي معنيٰ چوي (زمان مضارع). مطلب ته آءٌ چوان “اٽو” يا “اٽو ۽ ٻاٽ” ته هوُ چوي “گهوٻاٽ يا گهوٻاٽو” (ڏنڊو). جڏهن ڪو هڪ جو ٻيو جواب ڏئي، تڏهن ائين چون.
ڀيٽيو:
(42) اڪڀر جو مڪڀر.
اڪڀر جي معنيٰ اڪ جي ٻوٽي جي ڀر يا پاسو. مڪڀر معنيٰ مڪ (کٻڙ جي وڻ جو ڦر) جو پاسو- مطلب ته هڪ ڀر جو ٻيءَ ڀر. سوال هڪڙو جواب ٻيو.
(الف) سوال از آسمان، جواب از ريسمان (نوڙي).
(ب) من چه ميگويم، طنبوره چه مگويد؟
C.f. I talk of chalk and you of cheese.
(43) اٽو کاڌو ڪُئي، مار پيئي گابي تي.
ڏوهه ڪري هڪڙو، سيکت ملي ٻئي کي.
ڀيٽيو:
(44) کٽيو کائي کتيجا، ڌڪ جهلي ڌيڻس.
(45) کٽيو کائي فقير، لٺيون جهلي ڀولڙو.
C.f. One doth the blame another bears shame.
(46) اُٺان مينهان دا ڪيها ميلا؟ اوه چرن پٽ ته اوه چرن ٻيلا.
اُٺن ۽ مينهن جو ڪهڙو ميلاپ؟ هوُ (اٺ) چرن پٽن يا ميدانن ۾ (بيٺل وڻ) ۽ هوُ (مينهون) چرن ٻيلن ۾. مطلب ته ٻنهي جي چرڻ جي جوءِ (جائيون يا چراگاه) نرالي (ٻنهي جو نمونو يا سڀاءُ ٻيو). تنهن ڪري انهن جي پاڻ ۾ محبت ٿي ڪين سگهندي. شرابي چوي ته آءٌ صوفي جو سنک ڪريان! اُٺان مينهان دا ڪيها ميلا؟”
(47) اُٺ ٻڍو ته به ٻه ڪنواٽ لهي.
اُٺ پوڙهو ٿي ويندو، ته به ٻن ڪنواٽن (ڪچن اُٺن) جي برابر آهي. ڇاڪاڻ ته انهن جيترو بار کڻي سگهندو. ساڳيءَ ريت پير مرد عقل هلائڻ ۾ پڻ ٻن نوجوانن جي برابر آھي، بلڪ وڌيڪ آھي. “پوڙهو” لفظ جي بنيادي معنيٰ ئي آهي “آزمودگار”.
ڀيٽيو:
(48) وڏن ۾ وڏي ڪلا
(ڪلا: سمجهه، سياڻپ)
C.f. Years know more than books.
(49) اُٺ ڀريو به رڙي، سکڻو به رڙي.
اُٺ تي بار لڏيل هوندو يا نه هوندو ته به پيو رڙندو. جيڪي ماڻهو تڪليف هوندي يا نه هوندي (دک توڙي سک ۾) پيا ڪرڪندا ڪنجهندا، تن ڪرڪرين لاءِ ائين چئبو.
(50) اُٺ جي وات ۾ لوڻ وجهه ته به رڙي، ڳڙُ وجهه ته به رڙي
هي به ڪرڪرين سان لاڳو ڪبو. مثلًا ڪن گهوٽ-مائرن کي اڻڀو اَتابو ملي ته به دانهون ڪن. جي ڪجهه سڻڀو ستابو ملين ته به دانهون ڪن يا گلائون ڪن.
C.f. Pigs grunt about everything and nothing.
(51) (ڀريل) اُٺ تان وڃڻي لٿي ته به اُٺ ٿيو هلڪو.
ڪنهن ڪم يا قرض جو وڏو بوجو هوندو، ته اُن مان ٿوري هلڪائي ٿي، ته به چئبو ته ڪجهه بوجو لٿو. “سؤ مان حال ويهه روپيا ڏنامانس. اُٺ تان وڃڻي لٿي ته به اُٺ ٿيو هلڪو. يعني حالي ته ايتري به قرض جي هلڪائي ٿي.”
C.f. It is the last straw that breaks the camel,s back.
)52 (اُٺ پٺيان گهنڊڻي.
وڏي ڄمار واري (اُٺ جيڏي) سان ننڍي ڄمار واري ڇوڪري پرڻجي ته ائين چون. (وهانءَ جي ڦيرن مهل گهوٽ جي پٺيان ڪنوار هلي ٿي)
اشارو ڪو ٻار يا فقير پٺيان ڪاهي پوي ته چون؛ پٺيان گهنڊڻي ٿي لڳو اٿم (ڇڏيئي نٿو).
(53) پريو مڙس پيءِ نه ڪجي وڃائجي نه وهي، ڪڻڪن ۾ لابارا پوندا ماريو پوندو ڊهي.
(پيءِ = پتي/ مڙس)
(54) ڏاڏي جيڏي ڏگهه سان، ٽنگ جيڏي ڪنئَار!
(55) ميان ڳور لائق، بيبي سيج لائق.
(ڳور= قبر)
(56) مڙس پوڙهو زال جوان، تنهن کي ڄاڻجي ڪُک جو ڪانُ.
C.f. Crabbed age youth cannot live together.
)57( اُٺ جي چاڙهيء کي به لعنت ته لاهيء کي به لعنت.
اُٺ ڪنهن چاڙهه تي چڙهندو يا اتان لهندو ته ٻنهي گهمري سوار کي ڏکيائي ٿيندي. مراد ته بڇڙي سڀاءَ وارو دوست يا مددگار ٿيندو، يا پاڻ ڪنهن وڏي عهدي تي پهچندو ته به آزاريندو ۽ جي لهي ميدان ۾ ايندو (دشمن يا برخلاف ٿي بيهندو) يا پاڻ سقيم حال کي پهچندو ته به پيو آزاريندو (حرڪتن يا چورين ٺڳين ڪرڻ سان).
)58( اُٺ نه پڄي، ٻورن هڻي لتوُن.
جت اٺن تي مال جا ٻورا رکي، پاڻ مٿان ٽنگون ڦاڙي وهن ۽ اٺ هڪلڻ مهل اٺ تائين ڪين پهچن. تنهنڪري ٻورن کي لتون هڻن. هڪڙي جي ڪسر يا ساڙ ٻئي مان ڪو ڪڍي، ته ائين چون. مثلاً هيڊ ڪلارڪ پنهنجي عملدار جون ڌمڪيون کائي، اهي ساڙ ٻين منشين مان ڪڍي، جو پاڻ کان ڏاڍي سان پڄي نٿو سگهي.
)59( اٺينءَ پيڙهيءَ، اُٺ ماڪوڙو ماسات.
اٺين پيڙهيءَ موجب اٺ ۽ ماڪوڙو به هڪ ٻئي جا ماسات (ماسيءَ جا پٽ) نڪري پوندا. جڏهن ڪو تمام ڏورانهي مائٽي ڇڪيندو آهي، جا ليکي نه چوکي، تڏهن ائين چون.
C.f. Cheese is cousin to Eve.
(60) اپنا مال هئي، روئسان به کائسان به.
هڪڙي ماڻهوءَ بصرن سان ماني ويٺي کاڌي. بصرن جي بانس ڪري اکين مان پاڻي وهيس ته کلي ائين چيائين. مراد ته پنهنجي سهنجي، کلي به قبولبي، روئي به قبولبي.
)61( اپني توڙ نباه، اُسڪي اوه جاني.
جڏهن ڪنهن کي چڱائيءَ جو بدلو بڇڙائي ملي، تڏهن هن کي ائين چون. هن مراد سان ته تون پنهنجي توڙ يا پڇاڙيءَ تائين نباهه يعني نيڪي ڪندو رهه، باقي هن جي نيت هو ڄاڻي.
)62 (اپني گهوٽ ته نشا ٿيويئي.
ڪن موالين ڀنگ گهوٽي، ڪنهن سواليءَ کي چڪو ڏنو. هن اها پي چيو ته لڳي ڪين (نشو ڪو نه ٿيو)، تنهن تي چيائونس ته؛ پنهنجي گهوٽ ته نشو ٿئيئي. مراد ته پنهنجو ٻوٽو ٻارڻ گهرجي (24کان 26)
)63 (اڄ جو ڪم، سڀان تي نه وجهجي.
مراد ته سستي ڇڏي، سڀڪو ڪم تتي تائين ڪجي.
ڀيٽيو:
(64) آج نه ديکا لعل توڪل ديکونگا.
(لعل = لعل شهباز)
(65) ڪل ڪري سو آج ڪر، آج ڪري سو اب.
C.f. Procrastination is thief of time.
)66( اڃا اُٺ ڪڍن سسئي.
سسئي پنهنجي پنهونءَ پٺيان پيادي ٿي ويئي، ته ائين چيائونس؛ اڃا اٺ توکي ڪيچ تائين پهچائين ته ٻي ڳالهه، باقي پيادي مشڪل پهچندينءَ. پهاڪي جو مطلب ته اڃا ڪم ٿيڻ ۾ وقت کپي يا اڃا گهڻي دير پيئي آهي.
ڀيٽيو:
(67) اڃا دهلي دور آهي.
)68( اڃا خرار مان چوٿائي مس پيٺي آهي.
چوٿائي معنيٰ هڪ پاءُ. خرار معنيٰ چوويهه مڻ. مطلب ته ڪم جو ٿورو حصو مس پورو ٿيو آهي. اڃا ڪٿي ڳالهه پيئي آهي.
)69 (اڃا مينهون جهنگ ۾، ڌوئي ڌريائون رڇ.
مينهون جهنگ مان چري موٽن، ته ميهار رڇ (باسڻ) ڌوئي کير ڏهن. پر مينهون اڃا جهنگ ۾ ئي هجن، ته اڳواٽ باسڻ ڌوئي رکڻ، سو اڳ-ڪٿيو ڪم آهي.
ڏسو: ڪنگر ۾ ڪڪڙا، پڙي مبارڪ.
ڀيٽيو: پاڻيءَ کان اڳي ڪپڙا لاهڻ، ڦر کان اڳي ڄر ڇڏڻ، سلي کان اڳي سنگ ڳڻڻ (اصطلاح)
C.f Count not your chickens before they are hatched.
)70( اُڃياري پيئندي، ڇڪياري ڪين پيئندي.
زمين توڙي گانءِ، مينهن وغيره جا اُساٽيل يا اڃايل هوندي سا پاڻمرادو پاڻي پيئندي، پر ڇڪ واري يعني جنهن تي ڇڪتاڻ ڪبي، سا نه پيئندي. مطلب ته ڪنهنجي مرضيءَ جي برخلاف، ڪنهن کي ڪم ڪرڻ لاءِ زور نه ڪجي. گهرج پونديس ته پاڻيهي ڪندو.
C.f A man may lead a horse to the water, but he cannot make drink unless he will.
)71( اُڌاري جي ماءُ ڪين مئي آهي.
اکري معنيٰ ته اڌاري جي ماءُ سدائين جيئري آهي ۽ اوڌر پيئي ڄڻي. مطلب ته اڄ تون مون کي اڌارو ڏيندين يا جي منهنجو ڪم ڪندين ته ٻئي ڀيري آءٌ توکي ڏيندس، يا تنهنجو ڪم ڪندس. ٻئي کي سوال ڪرڻ مهل هن کي اهڙي دلاسي ڏيڻ لاءِ ائين چون.
)72( اَڌ کي ڇڏي جو سڄي پٺيان ڊوڙي، تنهنجو اَڌ به وڃي.
ڪتي ۽ سندس پاڇي جي ڳالهه مشهور آهي. مراد ته جيڪي هجي، تنهن تي قناعت نه ڪري، جيڪڏهن لالچ ۾ پئبو، ته جيڪي هوندو سو به ويندو يا نقصان پوندو.
C.f. A bird in hand is worth two in the bush.
)73( اَڏي ڪاٺ، پڏي ٽوُئو، وچ واري کي لڳو سوُئو.
ڀونگي جوڙجي ٿي ته اڏاوت جو ڪم ڪاٺ ڪري ٿو، پر ٽوئو (پکو) پڏي يا مرڪي ٿو، جو ٻاهران اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. جڏهن ڪو ڀلومانس تڪليف وٺي، ٻئي ڪنهن جو خانو آباد ڪري، يعني هن جا دل گهريا مطلب پورا ڪري، پر وچ ۾ ڪنهن ٽياڪڙ کي حسد وچان جگر ۾ سوئو لڳي (ساڙ لڳن) ته ان لاءِ ائين چون. “پنهنجي سنگتيءَ جي پٽ کي مون نوڪري وٺي ڏني، ته سندن هڪ پاڙيسريءَ جي منهن جو پنوئي لهي ويو. پڇوس ته توکي هرج ڪهڙو پيو؟ اڏي ڪاٺ، پڏي ٽوُئو، وچ واري کي لڳو سوئو. 11.
C.f. An envious person waxes lean with the fatness of his neighbors.
)74( اڏيندي ڏينهن لڳن، ڊاهيندي ويرم نه لڳي.
جاءِ جوڙائڻ، گهر جي ٺاهه ٺوهه ڪرڻ، يا ڪنهن سان محبت ڳنڍڻ ۾ گهڻو وقت لڳي ٿو. باقي ڊاهڻ، ڀڃ ڊاهه ڪرڻ ۽ سنگت ڦٽائڻ ۾ دير نٿي لڳي. اهڙيون حالتون ڏسي ائين چئبو آھي.
C.f. (1) It is easier to pull down than build.
(2) A friend is not so soon got as lost.
(75) اُستاد جي مار ڇوڪر (ٻار) جي سنوار.
مطلب ته اُستاد ماريندو سنوارڻ لاءِ، تنهن ڪري اهڙي مار کي خراب ليکڻ نه گهرجي. “جورِ اُستاد بہ ز مهرِ پدر.” يعني اُستاد جو ڏاڍُ، پيءُ جي مهربانيءَکان چڱو آهي.
ڀيٽيو:
(76) پٽ ٻٽيهه لکڻو، موچڙو ڇٽيهه لکڻو.
(77) ڇڙهيءَ جو صرفو ڪيو ته ٻار کريو.
C.f. Spare the rod and spoil the child.
)78( اڪ جي ماکي نه آهي، جا لاهي وٺبي.
اَڪ جي ٻوٽي تان ماکي سولائي سان لاهي سگهبي آهي. مطلب ته ڪم اهڙو سولو نه آهي جو جهٽ پٽ ٿيندو.
(79) تيل سهانگو هو ته گدڙن به هوند چوٽيون مکيون.
(80) ٺپ کوهه ڪين کڄندا آهن.
(81) پهڻ ڪونئرا هئا، ته هوند گدڙن کائي ڇڏيا.
(82) ڌيري ڌيري ڌنئرو ڄمندو.
(83) کچڻي نه آهي جا کائي وٺبي.
C.f. (1) An oak is not felled with one stroke.
(2) If wishes were horses, beggars would ride.
)84 (اڪن کان ٿو آما گهري.
اَڪ هڪ زهردار ٻوٽو، تنهن ۾ آمي (انب) جهڙي مٺي ۽ سوادي شيءِ ڪٿان آئي؟ مراد ته جنهن ماڻهوءَ مان ڪنهن ڪم ٿيڻ جو آسرو ڪونهي، تنهن تي آسرو رکي ٿو.
ڀيٽيو:
(85) ٻٻرن کان ٿو ٻير گهري.
C.f. Look not for musk in a dog-kennel.
)86( اک ڦٽ ٻڌڻ، ليس تپ لنگهڻ.
اَک اٿي ته پها/ پٽيون ٻڌجن ۽ ڦٽ ٿئي ته انهيءَ کي به پٽي ٻڌي ڇڏجي، نه ته وائلائڻ ڪري ڦٽ ورڳي ويندو. ليس توڙي تپ ٿئي ته لنگهڻ يا بک ڪڍجي، جو انهيءَ ڪري فائدو ٿيندو. حڪمت جو پهاڪو.
)87( اکر نه کٽي، مڪر کٽي.
اکر معنيٰ علم. مطلب ته علم واري کان وڌيڪ حرفت وارو کٽي کائي ٿو. “هو گهڻو پڙهيو به ڪونهي، ته به حرفت سان چڱو روزگار پيو ڪڍي. اکر نه کٽي، مڪر کٽي”.
)88( اُکرين ۾ مٿا وجهن، سي مهرين کان نه ڊڄن.
اُکري ۾ اَن وغيره وجهي، مٿان مهري هڻي، ڪٽبو آهي. مطلب ته جيڪي ڏکين يا خوفائتن ڪمن ۾ هٿ وجهندا، سي انهن ڪمن جي نتيجن کان ڪين ڊڄندا. واپار ڪندا ته گهاٽو به سهندا. “توهين اخبار ۾ ميونسپل مشيرن جي گهڻو برخلاف ٿا لکو؛ سنڀاليو متان توهان تي ڪو مقدمو ڪري. جي اکرين ۾ مٿا وجهن، سي مهرين کان نه ڊڄن (يعني مقدمي ڀر ڊڄان نٿو).
ڀيٽيو:
(89) جي گهڙندا سوڙهين، سيلهه به لڳندا تن.
(جيڪي سوڙهين واٽن ۾ گهڙندا، تن کي ڪنڊا به لڳندا).
(90) سيلهن ۾ جي هٿ وجهندا، سي سور به سهندا.
C.f. He, who would catch fish, must not mind getting wet.
)91( اک ڪڍڻ سولي، پر وجهڻ اولي يا ڏکي.
مطلب ته ڪنهن کي نقصان پهچائڻ سولو آهي، مثلاً نوڪري مان ڪڍائڻ يا رپورٽ ڪرڻ، پر جنهن کي نقصان پهتل هوندو، تنهن کي فائدو پهچائڻ ڏکيو آهي.
)92( اک ۾ گهاڻو، ته به مٺو جڳاڻو.
اک جهڙي نازڪ عضوي ۾ تيل پيڙڻ جو گهاڻو هوندو يعني ماڻهوءَ کي ڪهڙو به جڳاڻو يعني جڳتر يا جهان (جهان ۾ جيئڻ) مٺو پيو لڳندس. مطلب ته: مرڻ ڪو نه قبولين جيئڻ گهرن جال، توڙي کين حياتي لڳندي هجي وبال. ورتل؛ نؤ بهار تان)
C.f. Life is short, yet sweet.
)93 (اکين لؤنگ لڳا، جافر ويا وسري.
لؤنگ ۽ جافر نالا مصالحن جا. ڪو نوان سنگتي ڪري ۽ جهونا دوست وساري ته هن کي ڏوراپي ڏيندي ائين چون؛ “هاڻ وڏا ماڻهو سنگتي ڪيا اٿيئي ته اسان غريبن کي ڪٿان ياد ڪندين؟ اکين لؤنگ لڳا جافر ويا وسري”.
)94( اڳياڙي تڏهن سرهي، جڏهن پڇاڙي سرهي.
ڪنهن سان ڪا ڀلائي ڪري پڇاڙيءَ ۾ پڙ ڪڍي بيهبو ته اڳياڙيءَ واري ڪيل ڀلائي پڻ ليکجڻ ۾ نه ايندي. مطلب ته توڙ تائين لائق ڪري، پنهنجو ناماچار وجهجي. ڏسو: اپني توڙ نباه، اُسڪي اوه جاني. (61)
C.f. All is well that ends well.
)95( اڳين پاڻي، پوين چڪ.
ڪنهن تلاءَ ۾ پاڻي ٿورو هوندو ته جيڪي وهٽ اڳي ويندا، سي پاڻي پيئندا ۽ ٻيا چڪ چٽيندا. مراد ته هر ڪو ڪم، تڙي کڙي ڪبو ته اُن ۾ فائدو آهي.
(96) جو اڳي، سو تڳي.
C.f. First come, first served.
(97) اگهائي ته ڪَچُ، نه ته ماڻڪن موٽ ڪري.
مطلب ته ڌڻي اهڙو بي نياز آهي جو ڪن جو ڪچ يعني ڪوڏ يا ستيئڙو (جهڙي تهڙي ڪمائي) اگهائي (قبولي) ٿو ۽ ڪي ماڻڪ پيش ڪن (جهجهي عبادت ڪن) ته به ناقبول.
ڀيٽيو:
(98) اهڙو ئي الله، جو پورهيتون پيش ڪري.
(راجا چنيسر، ليلا ڇڏي ڪؤنرو يعني پورهيت پرڻيو هو)
(99) ڏس آگي جا اسرار جو عيبدار اڳي ڪري.
)100( اگهه ڪنهن وڌو؟ چي؛ “جنهن جي نه سري!”
ڪنهن شيءِ کان سواءِ نه سرندي آهي ته لاچار پئسي هٿڻ ٽڪو ڏيئي به وٺبي آهي. ڏسو؛ “پئسي پلو مهانگو”.
C.f. Necessity never made a good bargain
(101) اگهه کٽيو کائجي وٽ کٽيو نه کائجي.
وڏو اگهه وٺي بلاشڪ فائدو ڪڍجي، پر تور ڏيئي فائدو نه ڪڍجي. مطلب ته تور ۾ ٺڳي نه ڪجي.
C.f. Weigh right, and sell dear.
(102) اگهه مٺي ڪ الله مٺي.
مثلاً گيهه مهانگو ملي ته چئبو ته؛ اگهه مٺو ۽ جي ان مان ڪجهه هارجي پوي ته چئبو؛ الله مٺو. جڏهن ڪجهه پئسي جي گهوٻي لڳي ۽ ڪجهه زيان ٿئي ته ائين چون.
ڀيٽيو:
(103) هڪڙا ڏک، ٻيون ڏونگريون.
C.f. Misfortunes seldom come single.
(104) اڱر ڪوسا ته هٿ ساڙين، جي ٿڌا ته هٿ ڪارا ڪن.
تتل اڱر (ٽانڊا) هٿ ساڙيندا ۽ ٺريل ڪوئلا هٿ ڪارا ڪندا. مراد ته بڇڙي ڪم يا سنگت مان ڪڏهن به چڱائي نه رسندي. “مدي ڪمين نانڪا جد ڪد مدا هوءِ”. بڇڙن ڪمن مان جڏهن ڪڏهن بڇڙائي حاصل ٿيندي.
ڀيٽيو:
(105) اڱرن پيٺي هٿ ڪارا.
C.f. Touch pitch and be defiled.
(106) اَمل ماڻڪ هجي پيٽ ۾ ته بکي منهن ۾.
مراد ته ڪنهن ۾ ڪو گڻ هوندو ته اهو پريان ئي پڌرو ھوندو.
ڀيٽيو:
(107) جن جي منهن مڻيا، سي پاڻيهي پڌرا.
C.f. A good name keeps its luster in the dark.
(108) انبن جون سڪون انبڙين مان نه لهن.
مطلب ته انبن جهڙو سواد انبڙين مان نه ايندو. ٻن ماڻهن جي سڀاءَ يا لڇڻ جي ڀيٽ ڪندي هن طرح ڪم آڻبو. “هاڻوڪو عملدار رعيت لاءِ ڪيترا به سهنج ڪندو، ته به اڳين عملدارن جون سڪون لاهي ڪين سگهندو. انبن جون سڪون انبڙين مان نه لهن”.
ڀيٽيو:
(109) انبن سندو ساءُ، ڪٿان اچي اڪ ٽٽڙن مان.
(110) ان پلي، ذات ڀلي.
پلي: ان رکڻ لاءِ جاءِ، ٽوئن ۽ پڃرن مان ٺهيل. جنهن وٽ ان جي پلي آهي يعني جو هوند وارو آهي، تنهن جي ذات ڀلي يا اُچي آهي يعني اهو وڏو ماڻهو ليکجي ٿو. “اڄ پئسو ڏسي ماڻهو گهٽ گهرن ۾ نياڻيون پيا ڏين. ان پلي، ذات ڀلي”.
(111) پيءُ سندس پيهون ڪٽيون، ڏاڏي سندس ڌاڻا، اڳي پڇائون ٿي ذات پات، هاڻي پڇن ناڻا.
(112) لڇمي، ڪُلَڇڻ ڍڪي.
(لڇمي= دولت)
(113) موڳو پنهنجي مانيءَ مان پيٽ ڀري کائي، وڃي وهي مجلس ۾ ته سڀني سهائي؛ چريو ڳالهائي، ته به بختاور بودلو.
C.f. Money guilds our guilts
(114) اَن جو منهن، جنڊ ڏي.
جهڙيءَ طرح ان جو رخ سدائين جنڊ ڏي آهي (پيسڻ کانسواءِ ڪم نه ايندو)، تهڙيءَ طرح جنهن ماڻهوءَ کي جتي جنڊ پيهڻو هوندو (نوڪري ڪرڻي هوندي) سو پس پيش اوڏهين ويندو. “موڪل پوري ڪري وڃي نوڪريءَ تي چڙهندو. ان جو منهن، جنڊ ڏي”.
C.f. Where shall the ox go, but he must labor?
(115) اندر اڇو نه ڪري، ڌوئي ٿو ڌاڳا.
ڌاڳا يعني وٽيل سڳا نوڙين جهڙا، جي فقير مٿي کي ويڙهين يا ڳچيءَ ۾ پائين. مطلب ته دل صفا نه آهي، باقي رڳو ٻاهرين صفائي ڪري ٿو. ڪي ماڻهو ڪوُڙ ڪپت ڪن، پر ڪنهن سان پلؤ لڳين ته ڪپڙن سوڌي ٽٻي ڏين. درياءَ ۾ اکو وجهن، ماڪوڙين کي ڏارو ڏين، پر ماڻهن کي پيڙين.
ڀيٽيو:
(116) من نه ٿيو مسلمان، ڪلمو پڙهيو ته ڇا ٿيو.
C.f. It is not hood that makes the monk.
(117) اندر ٻڏ ٻهون، ٻاهر آٽڻ ان جو.
ٻڏ، هڪ گاهه جي پاڙ، جا غريب ماڻهو ڏڪار ۾ کائين. اُها کائڻ ۾ اگري لڳي ٿي. ٻهون=گهڻو. اندر ٻڏ گهڻي آهي ۽ ٻاهران رڳو اَن جو آٽڻ (سڪل اٽو) لڳل آهي. مطلب ته ٻاهران چڱو، اندران خراب. جو ماڻهو ٻاهران سهڻو، پر اندر افعال ڪو نه هوندس، تنهن لاءِ ائين چئبو.
C.f. Appearances are not to be trusted.
(118) انڌا رکن روزا ته ڏينهن به ٿين وڏا.
انڌا ماڻهو روزا رکندا ته هر گهڙيءَ پيا پڇندا ته سج لٿو آهي يا نه. روزي ڇوڙڻ (ماني کائڻ) جي اڻتڻ وچان وقت وڌي پوندو اٿن. ڪنهن کي ڪجهه ملڻو هوندو مثلاً اضافو، پر ملڻ ۾ دير پوندي ته ائين چوندو. هن مراد سان ته قسمت ڍري اٿم تڏهن دير پيئي آهي.
C.f. Sad hours seem long
(119) انڌن آندو، ڪتن کاڌو يا ٻلن چٽيو.
جو ماڻهو انڌو ٿي (غفلت ڪري) پنهنجي شيءِ يا پئسي جي پوري سنڀال نه ڪندو، تنهن لاءِ ائين چئبو. “هن مائيءَ ۾ سهيڙ ڪٿي آهي؟ انڌن آندو، ڪتن کاڌو يا ٻلن چٽيو. گهر مان ڪو ٽپڙ کڻي وڃيس ته پتو ڪونه پويس”.
(120) انڌي پيهين، ڪتي چٽي.
C.f. A careless watch bids the thief to come in.
(121) انڌن ۾ ڪاڻو، راجا.
جتي سڀ بيعقل يا اڻ پڙهيل هوندا. اتي ٿوري عقل يا علم وارو وڏو ماڻهو ليکبو. ڏسو “جتي وڻ نه آهي، اتي ڪانڊيرو به درخت.”
ڀيٽيو:
(122) ٽنڊن ۾ منڊو، پهلوان.
C.f. Among the people, Scoggin is a doctor.
(123) انڌن، وڃي ملتان لڌو آهي.
حيدرآباد جي ڪاري ڦردي (ڦليلي) وٽان هڪ شاهي سڙڪ مياڻي، مٽياري ۽ هالن کان سڌو روهڙي ۽ ملتان تائين وڃي ٿي. واٽ تي ڀلجڻ لاءِ سبب ئي ڪونهي. پر انڌو ۽ اڻ سونهون ٻئي هڪ آچار (124) انهيءَ هوندي به ڏس پڇندا ته پتو پوندن. جڏهن ڪو چوندو آهي ته فلاڻو گهر يا هنڌ مون کان نه لڀندو، تڏهن ائين چون. هن مراد سان ته ڏس پڇندين ته پتو پوندءِ. ڏسو: “پڇڻا نه منجهڻا”.
(124) انڌو ۽ اڻ سونهون، ٻئي هڪ آچار.
(125) جوينده، يابنده
(جو ڳوليندو سو لهندو.)
(126) ڏورڻ واريون ڏور، هڏ نه آهن هوت کان.
(127) لوچ ته لهين لعل کي، ڏور ته پويئي ڏس.
C.f. Seek and ye shall find.
(128) انڌو وهي کڏ تي، چي؛ “مونکي ڏسيئي ڪو ڪونه ٿو.”
ڪي پنهنجي عيب لڪائڻ جي ڪوشش ڪن، پر رستو اهڙو وٺن جو لڪڻ بدران اٽلندو پڌرو ٿي پوي.
C.f. You dance in a net, and think nobody sees you.
(129) انڌي اڳيان آهري، ڪر تئو ٽنگيو پيو آهه.
ڪر معنيٰ ڄڻڪ. انڌي ماڻهوءَ جي اڳيان آهري (آرسي) جهلبي، ته به هن جي ليکي ته منهنجي اڳيان تئو ٽنگيل آهي يعني هن جي اڳيان اها ئي اونده. هي پهاڪو اڻ-ڄاڻ يا مورکن سان لاڳو ڪبو. جن کي ڪا ڳالهه چڱيءَ طرح کولي ٻڌائجي ته به پتو ڪو نه پوين يا چڱي شيءِ جو قدر ڪو نه ڪن.
(130) اڄاڻ کي جهڙي مصري، تهڙي ڦٽڪي.
(131) انڌي کي جهڙو ڏينهن، تهڙي رات.
C.f. A pebble and a diamond are alike to a blind man.
(132) انڌي گهوڙي ڪل ۾.
ڪل نالي گاهه اهڙو ڊگهو ۽ گهاٽو ٿئي ٿو، جو انڌي گهوڙي ان جي وچان رستو لهي ڪين سگهندي. جنهن ماڻهوءَ کي ڪنهن ڳالهه جو پتو نه پوندو آهي، تنهن جي لاءِ مٿئين پهاڪي وانگر ڪم آڻبو.
(133) انسان، اونڌي ڪوپري آهي.
جهڙيءَ طرح اونڌي ڪوپري يا ڪيپراٽي (ڪاپار) ڀرجڻ جي نه آهي، تهڙيءَ طرح انسان جو به ڍءُ ٿيڻ جو نه آهي.
(134) طمع سندو طس، ڀريو ڀرجي ڪينڪي.
(135) انسان، خطا جو گهر.
مطلب ته انسان کان ضرور خطا ٿيندي.
ڀيٽيو:
(136) انسان ته نسيان
(نسيان-غفلت)
(137) بندو، ڀلو ئي بيٺو آهي.
(138) عيبن کان آجو، هڪ الله.
C.f. To err is human. (Pope)
(139) اُڻائي به ويئي، تڻائي به ويئي، وري ڪپهه جي ڪپهه.
ڪنهن مواليءَ کي پنڪي لڳي ويئي ته ڪو شخص مٿي تان پڳڙي لاهي، ڪپهه جي پوُڻي مٿي تي رکي ويس. جڏهن پنڪي کليس تڏهن پڳڙي بدران پوُڻي ڏسي، تپرس کائي، ائين چيائين؛ يعني ڪپهه ڪتجي سٽ ٿيو ۽ سٽ اُڄي ڪپڙو ٿيو، سو پورهيو سڀ ويو، وري جهڙي ڪپهه اڳي هئي تهڙي ٿي پيئي. (گلشڪر).
ڪو ماڻهو ڏاکڙا پٽي، پنهنجي حالت سڌاري، ۽ پوءِ ڪنهن اهڙي چڪر ۾ اچي وڃي، جو محنتون برباد ٿي وڃنس، ۽ موٽي اڳوڻي حال کي رسي ته ائين چئبو. ڀيٽيو؛ اَهو سهو به ويو (اصطلاح).
(140) اڻ سرنديءَ سڀڪو ٽري، کرو ڪو سرنديءَ ٽري.
سرندي معنيٰ پڄندي. اڻ سرنديءَ معنيٰ اڻ پڄندي.
ڪنهن ڳالهه ۾ وس نه هلندو ته ٽري وڃبو (ماٺ ڪري ويهبو) پر انصاف اُن جا، جو وس پڄندي به من ماري يا دل کي روڪي. “مارئيءَ سان پرڻجڻ عمر سومري جي وس هو، پر شاباس اٿس جو هن جي مرضي نه ڏسي، سرنديءَ کون ٽالو ڪيائين. اڻ سرنديءَ سڀڪو ٽري، کرو ڪو سرنديءَ ٽري”.
ڀيٽيو:
(141) سرندي کون ٽالو، ورلو ڪو گرمک ڪري.
(142) اڻ گهريو، ماءُ به پٽ کي نه ڌارائي.
مطلب ته واجبي گهُرَ بيشڪ ڪجي، غير واجبي لڄ نه ڪجي.
ڀيٽيو:
(143) اهاري، وهنواري، لڄا ڪري ته هاري.
آهار يعني کاڌي، ۽ وهنوار يعني ڏيتي ليتي ۾، لڄ ڪبي ته هارائبو يعني پاڻ کي ڪس لائبي). لڄ ڪبي ته بک مربو.
(144) شرع ۾ ڪهڙو شرم؟
C.f Unreasonable silence is folly.
(145) اڻندو اُهائي، جا هوندي ڪوريءَ جي من ۾.
ڪوريءَ جي اڳيان تاڃي wrap پکڙيل آهي ۽ پيٽي woof لاءِ تڙو shuttle سندس هٿ ۾ آهي، تنهنڪري گهاٽو توڙي ڇڊو جئن دل ۾ ايندس، تئن اُڻندو. مطلب ته ڌڻي بي نياز آهي، جئن وڻيس تئن ڪري ٿو.(196)
ڀيٽيو:
(146) ڏوري ڏاتار جي هٿ ۾.
(147) واڳ ڌڻيءَ جي وس.
(148) مجيدا! ڪون ڪهي صاحب ڪؤن؛ يوُن نا ڪرو تم يوُن ڪرو.
(149) جيڪي موليٰ ڪندو سو ٿيندو.
C.f There’s a divinity that shapes our ends, rough-hew them how we will.
(150) اوٽ پڙي موٽ ۾، ڪنؤار پڙي گهوٽ ۾.
ڪجهه ڏبو ته ان جو عيوضو ملندو، ڪنؤاريتا ڌيءَ ڏين ٿا، ته سندن ڌيءُ لاءِ گهوٽيتا پنهنجو پٽ ڏين ٿا. ڪنهن ڳالهه ۾ ماڻهو پاڙ جهاڙ يا وهنوار ٿين ته ائين چون.
(151) اُونڌيون پاٽيون، پاسيرا ٽويا.
جو ماپ يا تور ۾ گهوٻي هڻندو، تنهن لاءِ ائين چئبو؛ “هن دڪاندار جون اونڌيون پاٽيون، پاسيرا ٽويا، هن کان شيءِ ڪير وٺندو”
ڀيٽيو: ٽيئون ماءُ پنجوءَ ماءُ وارو حساب (اصطلاح)
(152) اُها زبان اُس ۾ وهاري، اُها ڇانءَ ۾ وهاري.
زبان اها ئي ساڳي آهي، پر فضيلت جو ڳالهائبو ته مان ملندو نه ته بيمانو ٿبو. “تون جي هن سان بي ادب نه ٿين ها، ته ڇو جيڪر توکي ههڙو بيمانو ڪري ها؟ اها زبان اُس ۾ وهاري، اُها ڇانءَ ۾ وهاري.
(153) اُها ڪڪڙ مري ويئي، جا سونا آنا ڏيندي هئي.
هڪڙي ڪڪڙ روز سونو آنو لاهيندي هئي. سندس مالڪ کي دل ۾ آيو ته هڪي ٻڪي سڀيئي آنا پيٽ مان ڪڍي وٺانس. هن پوءِ ڪڪڙ جو پيٽ چيريو، پر منجهانئس هڪڙو آنو به ڪو نه نڪتو. هيءَ ڳالهه اهڙي پيئي لڳي جهڙي؛ “اڌ کي ڇڏي جو سڄيءَ ڏي ڊوڙي، تنهن جو اڌ به وڃي”. پر پهاڪي جي معنيٰ نه اڳيان چڱا مڙس يا اڳيان چڱا ڏينهن هليا ويا، هينئر ڪٺن زمانو آهي.
ڀيٽيو:
(154) اهي تنيا ئي مري ويا، جي گهٽا ڏيندا هئا.
(155) اهي دفتر ئي، ڪتا کڻي ويا.
(156) اهي لالڻ ئي، لڏي ويا.
(157) اهي وڻ به ويا، واهيرا به ويا.
(واهيرو = آکيرو.)
C.f The goose is dead that laid golden eggs.
(158) اهو سون ئي گهوريو، جو ڪن ڇني.
اڳي زالون ڪنن ۾ سونا ڳھ؛ ڏيڍيون، ڪرڪون ۽ ٻيا زيور سونهن لاءِ پائينديون هيون، پر مڻين جي بار سببان ڪن پچي يا ڇڄي پوندا هئن. اهڙيون حالتون ڏسي هي پهاڪو چيو اٿن. مراد ته اهو ڪم ئي گهوريو جنهن مان فائدي هٿڻ نقصان ٿئي يا ڪا خرابي پهچي.
ڀيٽيو:
(159) اها ساهه ئي گهوري جا سر تڪي.
(ساهه = مڻيا.)
(160) اهڙو ڪم ڪجي جو لعل به لڀي، پريت به رهجي اچي.
مطلب ته هڪٻئي ۾ ڪو معاملو پيدا ٿئي ته اهڙيءَ طرح نبيرجي جو ڪم به لهي اچي ۽ محبت به نه وڃي.
C.f. Fall not out with a friend for a trifle.
(161) اُهو ڪي ڪجي، جو مينهن وسندي ڪم اچي.
مراد ته صرفو ڪري ڪجهه بچائجي جو گهرج مهل ڪم اچي.
C.f. Provide against the rainy season.
(162) اُهو وڻ ئي ڪونهي، جو واءُ نه لوڏيو آهي.
مطلب ته اهو انسان ڪو نه ٿيندو جنهن ٿوري ڪي گهڻي تڪليف نه ڏٺي هوندي. دک سک آهي ئي آهي.
(163) اهو ئي هٿ کير ۾، اهو ئي هٿ نير ۾.
مطلب ته اتيئي شاديءَ جا ساٺ سوڻ (کير سان ٿين ٿا) ۽ اتيئي گهر ۾ پٿر. (نير ۾ ٻڏل ڪپڙا-ماتمي ويس). هن طرح ڪم آڻبو. “ڪنؤاريتا وهانءُ ڇڪين ٿا، ته ڀلي پيءُ جو ٻارهو گذاري پرڻجي پوي. اهڙا ڪم ٿين پيا. اهو ئي هٿ کير ۾ اهو ئي هٿ نير ۾.
(164) اياڻو چوي، سياڻو ويڃائي.
بيعقل کي جيڪي ايندو سو چوندو، پر سياڻي جو ڪم آهي ته ويڃائي يا ويچار ڪري ته ڇا صحيح ڇا غلط ۽ پوءِ جيڪي پاڻ واجب سمجهي سو ڪري.
ڀيٽيو:
(165) نادان بات ڪري، دانا قياس ڪري.
C.f. A fool may give a wise man counsel.
(166) ايڪ تندرستي، هزار نعمت.
انسان کي هڪ تندرستي يا چڱڀلائي آهي ته هن وٽ ڄڻ ته هزار نعمتون آهن. مطلب ته تندرستي هڪ وڏي غنيمت.
C.f. Good health is above wealth.
(167) ايڪ پنٿ، دو ڪاج.
هڪڙو پنڌ ڪجي ۽ ٻه ڪم ڪجن. “بازار مان شيءِ شڪل وٺي اچ ۽ انڌ پنڌ هي بدڙي به پهچائيندو اچ. ايڪ پنٿ، دو ڪاج.
C.f. Kill two birds, with one stone.
(168) بابل گهر گهوڙي ته ڪا مون هڻ هڻ؟
بابي جي گهر گهوڙي هوندي ته گهوڙي جي هڻ هڻ (هڻڪار) مون لاءِ چئبي ڇا؟ مطلب ته هڪڙن جي ڌن دولت مان ٻين کي ڪهڙو سواد ايندو؟ (ڪنؤاريتا شاهوڪار، پر جي گهوٽ ماءُ کي نه ڏيندا ته هوءَ انهن کي ائين چوندي)
C.f what matters it to a blind man that his father could see?
(169) باپ جي کٽي ۽ آپ جي کٽي وڏو سنڌو.
سنڌو يعني تفاوت. پيءُ جي پئسي جو قدر نه پوندو پر پنهنجي ڪمائيءَ جو گهڻو قدر پوندو.
(170) باري کڻن بار، ڪونهي ڪم ڪچن جو.
جيڪي بار کڻڻ يا سٽن سهڻ جهڙا هوندا، سي سٽ جهليندا. باقي جيڪي ڪچي لڱين هوندا، سي سٽون نه سهندا. جڏهن ڪنهن جوان تي گهر جي خرچ يا ڪنهن ڪارخاني هلائڻ جو بوجو پوي ۽ هو خفي ٿئي ته ائين چون.
ڀيٽيو:
(171) اُٺن جا بار به ڪي گڏهه کڻن؟
(172) باسڻ هڪڙو کڻي، ٺڪر گهڻن کي اچي.
سسئيءَ جي قبر منگهي پير جي پريان پٻوڻي ناڪي طرف، مهبار نئن وٽ آهي. چون ٿا ته اڳي جيڪو ره-گذر اُتي رات جو وڃي رهندو هو، تنهن کي کير جو ڪٽورو ۽ ٻه مانيون ازغيبي ملنديون هيون. هڪ لڱا ڪو مسافر اهو ڪٽورو کڻي ويو، تنهن کان پوءِ ٺڪر جي وٽي ۾ کير اچڻ لڳو، تنهن تان ائين چيائون. ڪو اهو وٽو به کڻي ويو ته کير ۽ مانيون اچڻ ماڳهين بند ٿيون. تنهن ڪري چون؛ “وٽو کڻي هڪڙو، واٽ وڃائي سڀني جي” (173) مطلب ته چوري ڪندو هڪڙو ۽ ٺڪر (ڪلنڪ) گهڻن کي ايندو، جو سڀ ڪنهن ۾ پيو شڪ پوندو.
C.f. one doth the seath and another bath the scorn.
(173) وٽو کڻي هڪڙو، واٽ وڃائي سڀني جي.
(174) باهه ۽ پاڻي، ٿورا ڪري نه ڄاڻجن.
باهه ۽ پاڻي گهٽ ڪري نه سمجهڻ گهرجن. ٻرنديءَ کان پاسو ڪجي ۽ ڪنهن واهه يا درياه ۾ اُٻهرو ٿي نه گهڙجي.
C.f. Fire and water are good servants but bad masters.
(175) بچائي فقير، پوءِ-ڍائي کان.
پوءِ-ڍائو ماڻهو؛ جو نئينءَ مان شاهوڪار ٿيو هجي، تنهن سان شل ڪنهنجو پلؤ نه اٽڪي (ڇاڪاڻ ته اھي حد جا نالائق ٿين ٿيا).
(176) پوئڍائي کان قرض نه کڻجي توڙي لک لٽائي، ماءُ جنهنجي جنڊ ڪڍڻي، پٽ ڦرڪا پائي.
(177) سڪي سڪي مڙس ڪيائين ٻي جا ٻڌائين سڳي، اڳي کاڌاءِ لوڙهه مڇي، هاڻ لڏڻ لڳي (زنانو)
(178) ماءُ بٺاري، پٽ ڳاٽي ڀڳو.
(179) ماءُ موُري، پيءُ بصر، پٽ ٻنهي کان ڪسر.
(180) ماءُ موُري، پيءُ بصر، ڌيءُ دا نانءُ گلِ زعفران.
C.f Upstart a churl, and gathered good, and thence did spring his gentle blood.
(181) بڇڙو ڪتو، ڌڻي پڻائي.
ٻه ڄڻا واٽ وٺيو پئي ويا ته ڪنهن گهر مان هڪڙو ڪتو نڪري، هڪڙي کي ڏاڙهڻ ٿي آيو، ته هن ڀونڊو ڏيئي چيس ته؛ “لعنت آهي تنهنجي ڌاريندڙ کي”. پوءِ مغز ڌاري لٺ ٿي هنيائينس. سنگتيءَ چيس ته؛ هيءُ ڪتو اسان جي فلاڻي دوست جو آهي، تنهن ڪري نڪي ماريس نڪي گاريون ڏينس. هن پوءِ لٺ هيٺ ڪئي ۽ چيائينس ته؛ “ڪتا، تو نه منهن، تنهنجي ڌڻيءَ منهن”. (182) يعني توکي ڪو نه ٿو ڏسان، پر تنهنجي ڌاريندڙ جو لحاظ ٿو ڪريان. مطلب ته جيڪو اولاد يا نوڪر بڇڙي هلت ٿو هلي، سو پنهنجن مائٽن يا سيٺين کي پڻائي يعني گاريون ڏياري يا بدنام ڪري ٿو.
C.f. Bad servant wound their servant is fame (Gay)
(182) ڪتا! تو نه منهن، تنهنجي ڌڻيءَ منهن.
(183) بختاورن جا ڍڳا به ويامن.
مطلب ته ڀاڳ وارن کي اهڙن هنڌان فائدو ٿئي ٿو جتان ٻين کي ڪا به اميد نه هوندي “ڀاڳ ڀڄي، ڀاڳ ڏي”.
ڀيٽيو:
(184) دولتمندن جا ڏاند به ڏڀن.
C.f. Throw him into the Nile and he will come up with a fish in his mouth.
(185) بدن ۾ دم نه ٺهي، نالو؛ زوراور خان !
دم= ساهه. زورآور؛ جيڪو اجائي آڪڙ ڏيکاري، تنهن لاءِ چئبو.
(186) ڪم قوت غصا بهت، مار کاني ڪي نشاني.
C.f. Great boast, little roast.
(187) بڙا ڪهاوڻ بڙا دک پاوڻ، ڇوٽي ڪا دک دوُر.
مطلب ته پاڻ کي وڏي سڏائڻ ۾ وڏو دک پائڻو آهي. يعني وڏا عهدا ته وڏيون جوابداريون ۽ تڪليفون، باقي ننڍن جا دک دور آهن يعني اهي ڳڻتين کان ڇٽا پيا آهن.
C.f. Uneasy lies the head that wears the crown.
(188) بسياري، خواري.
ڪنهن به ڳالهه ۾ گهڻ Excess ۾ پئبو ته اُن ۾ گلا آهي (چڱائي ڪانهي). مطلب ته پورائي پنائي چڱي آهي.
C.f. Too much of one thing is good for nothing.
(189) بک بڇڙو ٽول، دانهه ديوانا ڪري.
يا بک بڇڙي بلا چڱن کي چريو ڪري.
ٽول معني شيءِ. مطلب ته بک ماڻهوءَ کي ڇتو ڪيو ڇڏي.
(190) پيٽ ۾ نه جيسين روٽي، تيسين ڳالهه مڙيوئي کوٽي.
C.f. A hungry man, an angry man.
(191) بکئي کي بصر سان روٽي رکيائي، سيري کان سواد ۾ ڏيڍي سوائي.
مطلب بک مهل جيڪي ملي سو مٺو پيو لڳي.
ڀيٽيو:
(192) بک ۾ بصر به مٺا.
C.f. Hunger is the best sauce.
(193) بکئي جون اکيون چلهه ۾.
بکايل هر گهڙيءَ چلهه ڏي پيو نهاريندو، ته ڏسان ته ماني تيار ٿي آهي، يا نه.
ڀيٽيو:
(194) بکئيءَ کي بٺ به ڏور.
(بٺ= چلهو)
C.f. Hungry men think the cook lazy.
(195) بک وچان، اُگهڙ ياد نه آهي.
اُگهڙ؛ اُگهاڙپ. پيٽ پالڻ جي ڳڻتيءَ وچان، بت تي ڪپڙو ڪرڻ يا ٻاهريون ننگ رکڻ ياد به ڪونهي. غريب ائين چون.
(196) بندي جي من ۾ هڪڙي، صاحب جي من ۾ ٻي.
بندو يعني انسان (اصل معني غلام) دل ۾ گهڻيئي گهاٽ گهڙي ٿو(رٿون رٿي ٿو)، پر نيٺ ائين ٿئي ٿو جئن صاحب (ڌڻيءَ) کي وڻي ٿو (ڇاڪاڻ ته “اڻندو اها ئي جا ڪوريءَ جي من ۾ ھوندي. 145)”
C.f. Man proposes, God disposes.
(197) بڻي ته بڻي، نه ته دال روٽي گهڻي.
بڻي ته بڻي؛ (ٺاهه ٺهيو) نه ته واهه واهه، نه ته دال ماني يعني غريباڻو کاڌو يا جهڙي تهڙي نوڪري ڪٿي به ملي سگهندي.
(198) بيعقل جي بلا، دوُر.
اياڻو جي اياڻپ ڪندو ته به ڪو گهڻو ڏوهه ڪو نه ڏيندس، جو هرڪو ڄاڻي ٿو ته هو بيعقل آهي. بلا دور يعني مصيبت پري يعني موچڙن کان هو بيعقل ٿي ڇٽي ٿو.
C.f. Ignorance is bliss.
(199) بيعقل کان، بي ڏاڙهيو ڀلو.
مراد ته مورک جو سنگ نه ڪجي.
ڀيٽيو:
(200) بيعقل بازار ۾ کڻجي نه ساڻ، پهرين ڪٽائي پاڻ، پوءِ ڪٽائي سنگتي.
(201) مورک ماڻهو ۽ ٻه-گهر-ٻارو، ٻئي ٻن ڏجن.
C.f. Chins without beards are better than beads without brains.
(202) بيک کي ٽيڪ.
ٻائو؛ ٻانڀڻ يا ڪو فقير ڪلڇڻو هوندو ته به هن جي بيک يعني ويس (فقيراڻي لباس کي ڏسي) مٿو ٽيڪجي ٿو.
(203) ٻاٻل آچاري، پر ڪو مڃي.
ٻاٻل: (ٻاٻو يا ڪاڪو). پريو مڙس يا ڳوٺ جو مکي گهڻو ئي آچاري (پورو نياءُ ڪندڙ) هوندو، پر اڳيان ڪو مڃڻ وارو به هجي. “هن پرچاءُ ڪرڻ لاءِ گهڻو ئي پڪاريو، پر ڪنهن ٻڌس ڪو نه. ٻاٻل آچاري، پر ڪو مڃي”.
(204) ٻارڻ ٻهوُن ڪجن ته به رڙا رجهن ڪينڪي.
يا ھيئن به چئبو آھي؛ رڙا ڪين رجهن، توڙي ٻارڻ ٻرن ٻه پڙا.
ٻارڻ يعني جيڪي ٻارجي، ڪاٺيون. ٻهون = گهڻا، رڙو معني سخت داڻو، مڱ يا مٽر جو کريل داڻو جو ڳري ئي نه. ٻه-پڙا يعني ٻيڻا. مطلب ته گهڻيون يا ٻيڻيون ڪاٺيون ٻاربيون ته رڙا ڪين رجهندا. مراد ته بڇڙي کي ڪيتري به سيکت يا تربيت ڏبي، ته به سڌرندو ڪين.
)205( اڪ آمو نه ٿئي، توڙي ڦُٽي ڪري ڦَرُ.
آمو = انب.
)206) اڪنا مت الله دي، اڪنا سک لئي، اڪ سکندي ڀي نا سکي، جئسي پٿر بوند پئي.
(207) ڌاتوري ڌاري جي ڪجي ڪار ڪماند جي، اصل انهيءَ پار جو ڏينا ڏيکاري.
(208) دُم سگ، راست نشود.
ڪتي جو پڇ، ٻارنهن مهنا نڙ ۾ وجهه ته به ڏنگي جو ڏنگو.
(209) ڪلر منجهان ڪين ٿئي، توڙي جال پيارينس جر.
C.f. Crooked by nature is never made straight by education.
(210) ٻاليتو، نه ماليتو.
هڪڙو وڏو آڪهيو واڻيو هو، جنهن کي سڀ ڳوٺاڻا وڏو شاهوڪار ڪري ڀانئيندا هئا. هڪ لڱا ڪنهن غرضائوءَ هڪ هزار روپين جو اُڌارو گهريس ته ڪين ڏيئي سگهيو ۽ هيءُ پهاڪو ڏنائين. مطلب ته ٻاليتو يعني ٻارن ٻچن وارو ماڻهو ڪڏهن به ماليتو يعني مالدار يا شاهوڪار نه ٿي سگهندو، ڇاڪاڻ ته؛ “ جيڏا ڏوُتا، تيڏا ڀوُتا”.
(211) ٻاهران جاپ بوءِ، اندران ڪاپ بوءِ.
ٻاهران جاپ يا ڌڻيءَ جي سمرڻ (عبادت) جي بانس، ۽ اندر ۾ ڪپ يا ڇريءَ جي بانس. مطلب جو ٻاهران ڄڻ ته درويش آهي پر اندر ۾ ڇُريون هجنس، تنهن لاءِ چئبو.
ڀيٽيو:
(212) قلب ۾ ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنج جي.
(هنج = هنس)
(213) منهن جو مٺو، اندر جو ڪارو.
(214) منهن ۾ ملو، دل ۾ ڪاسائي.
(215) منهن ته آهريان ئي اُجرو، قلب ۾ ڪارو.
(منهن آرسيءَ کان به اوجل، پر اندر ڪارو).
(216) منهن تي موسيٰ جهڙو، عادت ۾ ابليس.
ابليس = شيطان.
(117) منهن ته موسيٰ جهڙو، سيرت شيطاني.
(218) موُن ڀانيون درويش، پر بازن کان ئي بڇڙو.
(219) وات ۾ ماکي، دل ۾ ڪاتي.
(220) هٿ ۾ مالا، اندر ۾ ڀالا.
ڀالا (= نيزا)
C.f. All saint without, all devil within.
(221) ٻاهران چکي مکي، اندران بڙ بڙ دکي.
ٻاهران ڏيک ويک يا ٺاهه ٺوهه، پر اندر ۾ بڙ بڙ (چلم جهڙي آواز) جي دکي يا ڪنو. جو ٻاهران مکجي چکجي گهمي، پر لڇڻ چڱا نه هجنس تنهن لاءِ ائين چئبو. 177
ڀيٽيو:
(222) اڇي پڳ نه پس، اندر مڙيئي اڳڙيون.
(223) اڇي ڏاڙهي، نانءُ دلبر.
(224) چٽيو واڱڻ، پٽ جو رومال.
(225) ڏوُران ڏاڙهي، اوريان ڪک.
C.f. A fair face may hide a foul heart.
(226) ٻائي ٻير، اڍائي سير.
اکري معني موجب ته اي ٻائي يا سانئڻ، ٻير ٿا وڪامن. ڪهڙو اگهه؟ چي؛ پئسي (يا ٽڪي) اڍائي سير. ٻير اهڙا سستا تڏهن ملندا، جڏهن ڪنهن به ڪم جا نه هوندا. تنهن ڪري پهاڪي جو مطلب ته “ آهي ڇا، لڀي ڇا؟ يعني اها شيءِ ڪنهن به ڪم جي نه آهي.
ڀيٽيو:
(227) ڌوڙ ڇائي ٻڪ اڍائي.
(228) ڌوڙ ڌاڻيون اٽي چاڻيون.
(229) ڌوڙ ڌڪا، دانگيءَ پڪا.
نڪمي ماڻهوءَ لاءِ ائين چون.
(230) ڌوڙ پيس، ڌڙڪي ويس.
(ڌڙڪي= رلي).
(231) ڌوڙ ڌنيتيءَ منهن ۾، رابيان منهن ۾ رک.
(232) ٻائي جي ٻانهي، پکي سوُنهين پنهنجي.
سانئڻ توڙي گولي يعني شاهوڪار توڙي غريب هرڪو پنهنجن ڪکن (گهر) ۾ سونهين ٿو. مراد ته پراون گهرن ۾ گهڻو نه وڃجي، ڇاڪاڻ ته:- پراوا در نوُسڻ ڪتن جو ڪم.
ڀيٽيو:
(233) هر هر هورائي وڃڻ در دوسن جي.
دوستن جي در تي هر گهڙيءَ وڃڻ هلڪائي يا گهٽتائي آهي.
(234) جيڪي گهر ۾ ڪين گذارينديون، تن کي لوڪ ميارون مارينديون.
(235) ٻه ڀائر ٽيون ليکو.
ڀائيوار ڀائرن وانگر آهن، پر حساب ڪتاب کي به ٽيون ڀاءُ ڄاڻي، ساڻس سولو هلجي. وهنوار ۾ سوڌو رهجي.
“تنهنجي ڪا طلب نڪرندي ته بيشڪ ڏيندس. ٻه ڀائر ٽيون ليکو”.
ڀيٽيو:
(236) شريڪت ۾ مريڪت ڇا جي؟
يعني ڀائيواريءَ ۾ مروت يا للي چپي ڇو ڪجي؟
C.f. Money has no blood relations.
(237) ٻه ته ٻارهن.
ٻه ڄڻا پاڻ ۾ ملي بيهندا، ته اُهي ڄڻ ته ٻارنهن ڄڻن جي برابر آهن. “دو دل يڪ شود بشکند کوه را” يعني ٻه دليون گڏ ٿين ته ڏونگر ڏاري وجهن. مطلب ته ميلاپ وڏي شيءِ آهي.
ڀيٽيو:
(238) جيڪي اتفاق ۾ آهي، سو نفاق ۾ ناهي.
(239) جيڪي اُلفت ۾ آهي، سو ڪلفت ۾ ڪينهي.
C.f. Union is strength.
(240) ٻٽيهن ڏندن مان شڀ ٻولجي.
مطلب ته وات مان شڀ (چڱي) وائي ڪڍجي.
C.f. It is a good tongue that says no ill.
(241) ٻڏيءَ ٻيڙيءَ جو لوهه به چڱو.
ٻڏيءَ ٻيڙيءَ جون هريرون به چڱيون.
مطلب ته ٻڏل رقم مان جيڪي ملي سو لاڀ ليکجي.
C.f. Of an ill paymaster get what you can, though it be but a straw.
(242) ٻري تيل، کامي وٽ، واهه ڙي ڏيا واهه!
ڏئو ٻاربو آهي ته ٻرندو تيل آهي ۽ ڪپهه جي وٽ کامندي (جلندي) آهي، پر چئبو ائين آهي ته ڏئو واهه جو ٻري ٿو. مطلب ته سختيون سهن هڪڙا، ناموس ٿئي ٻين جي.
ڀيٽيو:
(243) وڙهن سپاهي، نالو ٿئي سردار جو.
C.f. The blood of the soldier makes the glory of the general.
(244) ٻه شينهن ٻيلي ۾ نه ماپن.
ٻه شينهن هڪ ٻيلي ۾ هوندا ته هر هڪ کي اهو ڊپ پيو لڳندو ته ٻيو منهنجي شڪار مان حصو کڻي ويندو تنهن ڪري پاڻ ۾ پيا وڙهندا. جڏهن ٻه ڄڻا پاڻ ۾ هن لاءِ وڙهن ته سڀ اختياري منهنجي هٿ ۾ هجي تڏهن ائين چئبو.
C.f. Tow cats and a mouse, two wives in one house, two dogs and a bone, never agree in one.
(245) ٻڪري جنهن وڻ سان ٻڌجي سو وڻ چري.
هن طرح ڪم آڻبو. “هيءُ جنهن سنگت ۾ گهڙي تنهن مان جيستائين ڪڪ نه ٿئي، ٻڪريءَ وانگر چري پورو نه ڪري، تيستائين ڪين ڇڏي. “ٻڪريء جنهن وڻ سان ٻڌجي سو وڻ چري.”
C.f. The goat browses where she is tied.
(246) ٻڪري کير ڏئي، ڦولهڙين گاڏڙ.
ٻڪري ڏهبي ته کير ڏيندي، پر ساڳئي وقت ڦولهڙيون به لاهيندي، تنهن ڪري اهو کير سڏيو اٿن ڦولهڙين گاڏڙ يعني ڦولهڙين سان گڏيل. ڪو ماڻهو چڱو ڪم ڪندو، پر ساڳئي وقت پنهنجي ڪنهن اڍنگيءَ هلت ڪري پنهنجي ڪئي جو رس جس وڃائيندو ته ائين چئبو. “گلاب منهنجو ڪم ڪندو آهي، پر ريڙهائي ريڙهائي. ٻڪري کير ڏئي ڦولهڙين گاڏر”
C.f. The cow gives good milk, but kicks over the pail.
(247) ٻڪريءَ کي ساس جي، ڪاسائيءَ کي ماس جي.
ٻڪريءَ کي پنهنجي ساهه جي لڳي ٿي (مرڻ جو ڊپ ٿئيس ٿو) ۽ ڪاسائيءَ کي گوشت جي لڳي ٿي. بيقياسي ماڻهوءَ سان هن طرح لاڳو ڪيو. “آءٌ پيو بيماريءَ ۾ مران ۽ هيءُ چوي ته منهنجي ڪم جو اونو ڪج! ٻڪريءَ کي ساس جي، ڪاسائيءَ کي ماس جي.” (مون کي لڳي آهي پنهنجي، ته هن کي لڳي آهي پنهنجي)
(248) ٻه گدرا هٿ نه اچن.
مطلب ته ٻه هاجون ساڳئي وقت هٿ نه اينديون.
ڀيٽيو:
(249) ٻه تراريون هڪ مياڻ ۾ نه ماپن.
(250) ڪيئن مائيندا من ۾ خودي ۽ خداءِ، ٻن ترارين جاءِ، ناهي هڪ مياڻ ۾.
C.f. Grasp no more than thy hand will hold.
(251) ٻليءَ شير پڙهايا. ڦير ٻلي ڪون کاوڻ آيا.
هڪڙي ٻليءَ ڪنهن شينهن جي ٻچي کي چنبو هڻڻ سيکاريو، ته هن اول کيس چنبي سان ٿي ماريو. مراد ته لچ کي چڱي مت ڏسڻ پاڻ لاءِ جنجال پرائڻ آهي.
(252) چڱائي ڪر ڄٽ سان، ته ڄٽ ڦيري هڻي پٽ سان.
C.f. I taught you to swim and now you would drown me.
(253) ٻلي کائيندي ڪين ساري، کنگهندي ساري.
ڪا رقم يا شيءِ خوشيءَ سان وٺي کائبي، پر اها کنگهڻ (موٽائي ڏيڻ) يا اُن جو عيوضو ڀرڻ ڏکيو لڳندو.
C.f. Merry is the feast –making till we come to the reckoning
(254) ٻليءَ کي خواب ۾ ڇڇڙ.
ٻليءَ جي دل ڇڇڙن سان، تنهن ڪري سپني ۾ به اهي ياد اٿس. جيڪي ڪنهن ٻيءَ ڳالهه هلندي سمجهن ته اسان جي مطلب واري ڳالهه جو ذڪر آهي تن لاءِ ائين چئبو.
ڀيٽيو:
(255) جي جاڳندي، ستي به سيئي.
جن ڳالهين جو جاڳندي ذڪر، سپني ۾ به اهي ڏسجن.
C.f. Wish is father to the thought
(256) ٻني سائي جي سائي، گاهي بکئي جو بکيو.
جنهن جي چوري ٿئي تنهن کي ائين چون، هن مراد سان ته جيئن ٻنيءَ مان گاهي (گاهه ڪندڙ) گاهه کڻي وڃي، ته به ٻني اهڙيائي سائي، تهڙي طرح تون به سدائين آباد هوندين، باقي چوري ڪندڙ گاهيءَ وانگر، انگ اُگهاڙو پيٽ بکيو.
(257) چوري نه موري، موري ته به گهوري.
مورجڻ معني سائو ٿيڻ، نوان پن ڪڍڻ. مطلب ته چوري ڪندڙ ڪڏهن به سائو نه ٿيندو، ٿئي ته به چوري کڏ پوي.
(258) ڪک چور، سو لک چور.
جو اڄ ذرڙو چورائيندو سو سڀاڻي لکن جو مال چورائيندو.
C.f. Who steals a penny will steal a pound.
(259) ٻي سڀڪا ويٺي ڏڀي، بيٺي ڏڀي اُٺ.
گانءِ مينهن وغيره ويهي ڏهبي، پر اُٺ ڏهڻ لاءِ اُٿي بيهڻو پوندو. مطلب ته اَهنڊ ( مد مغز) ماڻهوءَ مان سولائيءَ سان ڪم نه نڪرندو. “ٻين کي پرچاءَ ڪرڻ لاءِ چوندس ته اهي ڪندا، باقي سدورو مل منهنجي سمجهائڻ جو نه آهي. ٻي سڀڪا ويٺي ڏڀي، بيٺي ڏڀي اُٺ. هن سان تون وڃي مٿو هڻ”.
(260) ڀاونا ڀاڙو، هر ڪنهن کي ڏئي پانهنجو.
جيڪو جهڙي نيت رکندو، تنهن کي اهڙو اُجورو ملندو.
ڀيٽيو:
(261) جهڙي نيت، تهڙي مراد.،
(262) نيت خاص، مراد حاصل،
(263) نانڪ نيت صاف ڪر ته درگهه پوين قبول-
C.f. (1) Good mind, good find
(2) Evil to him that evil thinks.
(264) ڀتين کي به ڪن آهن.
نازڪ ڳالهيون ڏاڍيان نه ڪجن متان ڪو ٻڌي.
C.f. Walls have ears
(265) ڀڄندڙن جي اڳ ۾، لڪندڙن جي پٺ ۾.
حقيقتون ڪانئرن سان لاڳو ڪيو، جي سڀ ڪنهن ڳالهه ۾ پنهنجي سلامتي ڳولين؛ پر جو ٻئي تال مارڻ چاهي تنهن سان به لاڳو ڪن ٿا. پوئين حالت ۾ ڀيٽيو:-
(266) جيڏانهن ڏسي تيري، تيڏانهن پائي ڦيري.
(267) موچڪي رنبي حلال ۾ به وهي حرام ۾ به وهي.
(268) ناني نُوري جتي ڪٿي پُوري.
C.f. Hold with hares and hunt with hounds.
(269) ڀريءَ ڇني کان، ڀيري ڇنو چڱو.
ڳؤري ڀري هڪدم کڻي پنهنجو بت ڇني يا جهوري وجهجي، تنهن کان بهتر ته ٿورو ٿورو ڪري کڻجي. ائين گهڻا ڀيرا ڪرڻا پوندا ۽ ٿڪ ٿيندو، پر اهو چڱو.
ڀيٽيو:
(270) ڀري ماري، ڀيرو نه ماري.
C.f. It is not the burden but the over burden that kills the beast.
(271) ڀڳڙن کاڌي هٿ ڌوتا ئي پيا آهن.
ڀڳڙا کائڻ ۾ هٿ کي ڪين لڳندا، تنهن ڪري ڌوئڻ جو ضرور ڪو نه ٿو ٿئي. ساڳي ريت ڪنن ڪمن ۾ هٿ وجهبو ته پڇاڙيءَ جي ڳڻتي رهندي، نه ته ڪهڙو ڊپ؟
C.f A clean hand wants no washing.
(272) ڀڳو گهڙو، ڍؤن ڍؤون ڪري.
ڀڳل دلو کڙڪائبو ته “ڍوُن ڍوُن” جهڙو اڻ وڻندڙ آواز ڪندو. مورک به ڪڏهن وڻندڙ گفتگو وات مان نه ڪڍندو.
C.f. A cracked bell can never sound well.
(273) ڀڳي سان ئي ڀير جسين رتو راس ٿئي.
ڀڳل ائٽ سان ئي ڪتيندي رهه، جيسين رتو يعني ڳاڙهو (جنڊيءَ ٿيل) ائٽ جڙي تيار ٿئي. مراد ته جهڙي تهڙي يا سادي سودي سان ئي حال ڪم ٽپائين
C.f. A man must plough with such oxen as he hath.
(274) ڀلو ڪر ته ڀلو ٿئيئي.
ٻين جو ڀلو ڪر، ته ڌڻي تنهنجو ڀلو ڪري.
C.f. Do well, and have well.
(275) ڀلي ڀلي ڀاڻ آئي، سا به نه ڀلي.
هڪ وڇ ڀلجي ڪيڏانهن اوجهڙ ۾ نڪري ويئي، پر پوءِ رلي رلي پاڻ مرادو ڀاڻ (وٿاڻ) ۾ آئي، ته ڌنار ائين چيو. ويل رقم موٽي ملي ته اها ويل نه چئبي. بڇڙن ڪمن کان جو باز آيو تنهن ڄاڻ ته بڇڙا ڪم ڪيا ئي ڪين ها.
C.f. It is not lost that comes at last.
(276) تاڙي هڪ هٿي نه وڄندي آهي.
معاملو تڏهن مچندو جڏهن ٻئي ڌريون وڙهڻ جو ارادو ڪنديون. هڪڙي ڌر ماٺ ڪندي ته معاملو نه ٿيندو.
C.f. It takes two to make a quarrel.
(277) ترت دان، مها پڃ.
جنهن پٽ يا وقت سر خيرات ڏيڻ يا ڪنهن جو ڪم ڪرڻ (بنا ريڙهائڻ جي) تنهن جو ثواب وڏو آهي.
C.f. He gives twice that gives in trice.
(278) تر جي گٿي، سؤ چوٽون کائي.
تر يعني ٿوري تان ڪو ماڻهو ڪنهن ڳالهه ۾ گسندو ته سؤ چوٽون يا ڌڪ جهليندو. مطلب ته ٿوريءَ غفلت جي ڪري وڏي خرابي ٿئي ٿي.
C.f. A little neglect may breed great mischief.
(279) تڪڙي ڪتي، انڌا گلر ڄڻي.
اکري معني ته جيڪا ڪتي پوري وقت کان اڳي ويم ڪندي سان انڌا پوُنگڙا ڄڻيندي. جيڪو ماڻهو ڪنهن ڪم ۾ اجائي تڪڙ ڪندو سو ڪم کي اُٽلو بگاڙي وجهندو.
ڀيٽيو:
(280) تڪڙ ڪم شيطان جو.
(281) تڪڙ ۽ طمع ڇا لڳي.
C.f. Haste makes waste.
(282) تون ڪير؟ چي؛ “سکيو”
ڪنهن ڪم (اڪثر چڱي ڪم) مان ڪو اڻ وڻندڙ نتيجو نڪري ته ائين چئبو، هن مراد سان ته اڳنا سکيس يا توبهه ڪيم. “حساب نٿي بيٺس؛ سندس پرپٺ سڄو حساب ٺاهي رکيو مانس، ته اُٽلندو اچي ڪاوڙيو. چي منهنجن ڪاغذن کي تو اول هٿ ڇو لاتو؟ هيءُ ڀلائيءَ جا ڀاڙا ٿو ڏئيم! پر ٺهيو. تون ڪير؟ چي؛ سکيو”.
(283) ترار ٻڌڻ کان توبهه ڪيم، جيسين رب جياري.
(284) ٿڌو گهڙو، پاڻ کي پاڻيهي ڇانءَ ۾ وهاري.
جهڙي طرح ٿڌي دلي کي پاڻمرادو ڇانءَ ۾ جاءِ ملي ٿي، تهڙيءَ طرح سيتل يا نيڪ سڀاءَ واري جو پاڻمرادو مانُ ٿئي ٿو.
C.f. Conciliatory manners command esteem.
(285) ٿورو ڏسي اَرهو نه ٿجي، گهڻو ڏسي سرهو نه ٿجي.
ٿوري ملڻ تي دل نه سسائجي ۽ گهڻي ملڻ تي من نه وڌائجي. هر حال ۾ شڪر ڪجي.
(286) شڪر ڪر صحيح، ته توئي سان توهه ٿئي.
C.f. Great minds are easy in prosperity, and quiet in adversity.
(287) ٿوري کٽئي، گهڻي برڪت.
ٿوري ڪمائيءَ تي قناعت ڪري، اُپت آهر خرچبو ته سکي رهبو. هن طرح به ڪم آڻبو. “توکي ٽيهه روپيا پگهار آهي، ته به شڪر ڪر. ٿوري کٽئي، گهڻي برڪت”. يعني ڌڻي انهيءَ ٿوريءَ ڪمائيءَ ۾ وڏي برڪت وجهندو. (سکيو رهندين).
C.f. The greatest wealth is contentment with little,
(288) ٿوري گرهين، گهڻو کائجي.
ننڍا ننڍا گرهه يا ٿورو ٿورو ڪري کائبو، ته گهڻو وقت جيئبو، جنهن ڪري گهڻو کائبو. هٻڇ ڪبي، ته بيمار ٿي پئبو يا مري وڃبو؛ جنهن ڪري ٿورو کائبو. هن طرح به ڪم آڻبو:- گهوٽيتا يا رشوتخور وڏا چڪ وجهندا ته اڳلا ڏيڻ جي نه ڪندا، پر جي ٿوري تي راضي رهندا ته ائين گهڻو ملندن.
C.f. light suppers make long life days.
(289) ٽٽوُنءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو.
ٽٽوُن ٽاري (چهي يا لڪڻ) سان ۽ تازي گهوڙو، اشاري سان هلندو. مراد ته جو ڪم سياڻو اشاري سان ڪندو، سو ڪم اياڻو يا ننڌڪ ڦٺ لعنت سان مس ڪندو.
ڀيٽيو:
(290) انسان کي اکر بس.
(291) انسان اهو جو پنءَ مان پروڙي
C.f. A nod for a wise man, and a rod for a fool.
(292) ٺڙ ڪجي ٺڪاءُ ڪجي، اڳلو نه ڀڄي ته پاڻ ڀڄجي
جهيڙي ٽارڻ لاءِ ٺڙ ۽ ٺڪاءُ يعني ٿورو گهڻو کڙڪو دڙڪو ڪجي، پر جي وڙهندڙ ڌر نه هٽي، ته پاڻ هٽي پاسو ڪجي (متان آبرو وڃي).
(293) ٺڪر وٺجي ته به ٺوڪي وٺجي.
ٺڪر جو ڪو ٿانءُ وٺجي ته اهو به کڙڪائي ڏسجي ته ڀڳل ته ڪونهي. مطلب ته سودو پڪائيءَ سان ڪجي.
C.f. Test and try before you buy.
(294) ٺلهو چڙو وڄي گهڻو.
گهنگهڻي يا گهنڊڻي پوري آهي، تنهن ڪري وڏو آواز ڪري ٿي. ڏسو “سکڻي ڪني، گھڻو اڀامي”.
(295) ٺونٺ لڳي، ساهيڙي ڀڳي.
جيڪي ٺونٺ لڳڻ يعني ٿوري ايذاءَ اچڻ يا جهڙي تهڙي ڳالهه سبب دوستي ڇنن، تن لاءِ چئبو. “ٻارن جي ياراڻيءَ تي ڪهڙو اعتبار؟ ٺونٺ لڳي، ساهيڙي ڀڳي”.
(296) پاپ جو گهڙو ڀرجي ڀرجي نيٺ ڦاٽي.
گناهه جهڙا ڪم ڪبا ته ڪي ڏينهن شايد ڦٻي ويندا، پر نيٺ هڪ ڏينهن گڏي حساب ڏيڻو پوندو. “گهڻا ڏينهن رشوتون پئي کاڌائين ۽ هاڻ مقدمو ٿو هليس. پاپ جو گهڙو ڀرجي ڀرجي نيٺ ڦاٽي”.
C.f. God’s mills grind slow, but grind to powder.
(297) پاپ ڪي مايا پراڇت جاءِ.
پاپ جي ڪمائي پاپ جي پراڇت يعني گنھگاريءَ بلي ويندي. (ڏنڊ پوندو يا چور کڻي ويندا).
C.f. Ill got, ill spent.
(298) پاڙو، اَبو اَمان آهي.
پاڙيوارن کي پنهنجن وڏن مائٽن جهڙو ڪري ڄاڻجي.
(299) پاڻ مرندي، ڪهڙا سيڻ؟
جڏهن ڏسبو ته اسين پنهنجي ڪنهن سيڻ/ سڄڻ يا ٻئي جي هٿان مرون ٿا، تڏهن هن جو لحاظ نه ڪري، اول پنهنجي سر بچائڻ جي ڪبي. “هو جڏهن اسان جي برخلاف ڪمر ڪشي بيٺا آهن، تڏهن اسين رک رکاڻي ڇو ڪريون؟ پاڻ مرندي ڪهڙا سيڻ؟” هاڻ هنن کي هٿن جي صفائي ڏيکاربي.
C.f. Self preservation is the first law of nature.
(300) پاڻ نه پلي پوپري، لوڪان متيون ڏئي.
“پوپري” زنانو نالو، اصل لفظ “پوپٽي” يعني پوپٽ جهڙي. جيڪي ٻين کي ڪنهن ڪم کان جهلين، پر ساڳيو ڪم پاڻ ڪن، تن لاءِ ائين چئبو.