وەتەن

by مستەفا شەوقی

لە خەڵقەتی حەزرەتی ئادەم، کە ئینسانی حازری هەموو نەوەی وینە دونیا وەکوو لە کتێبی موقەددەسدا نووسراوە، سەراپا چۆل و دێم و لێڕەوار بوو. بە غەیری وشە-وشی با و گوڕە گوڕی ڕەعد و خوڕەی چۆم و دەریایان و زیڕە و زیرۆی (زریوە زریوی) داعبایان شتێکی دیکە لەسەر ئەو عەرزە وەسیعەی مەوجوود نەبوو، سەراپا چۆل و واحیدەلقەهار.

ئەوێ دەمێ حەزرەتی ئادەم هاتە سەر ئەو ئەرزە، چون لەوێ بە موقتەزیاتی خودای، مەئموور بوو کە (بە) عەولادی خۆی، ئەو سەحرا واسیعەی مەعموور بکاتن، تا وەکوو لەنێو زوڕڕییەتی ویدا، هەندێک وەحدانیەتی خودای بزانن، وجوودی وی تەقدیس بکەن. حەدیسی قودسی خودا دەفەرمێ: كنت كنزا مخفيا فاردت ان اعرف. یەعنی ئەمن وەکوو خەزێنەی پێش چاوان ون بووم، کەیفم لێ بووعەبدی من بمناسن ... ئاوا بوو دنیام خەڵق کرد.

جا لەبەر سیڕڕی ئیلاهی بە زەمانێکی کەم لە دایک و بابێکی، زۆر کەس پەیدا بوون و سەبر سەبر ڕووی دنیایان گرت. بڵا ئەوان وەکوو ئێمە خانوو و شاریان نەبوو، جووتیان نەدەزانی، لیباسیان لە بەردا نەبوو، وەک مەیموونان بە میوەی داران و ڕەگی گیایان بەڕێ دەچوون ... و لەبەر شیددەتی سەرمای زستانێ و گەرمی هاوینێ، وەحش و دڕندان، زۆریان مردن، موتەفەرریق بوون و ئەگەر ئەو ئینسانە زەعیفانە بە ئەو جۆرەی مابان و لەبۆ موحافیزەی خۆیان لە قەوەی عەقڵیان ئیستفادەیان نەکردبایە، ئەوڕۆکە مومکین بوو ئینسانێک لەسەر دنیایە نەبێ.

مەعلووم بووە کە ئەودەمی زەروورەتی ئیحتیاج، ئینسانی مەجبوور کرد کە بە خڕی حتى المقدور لە موقابیل دوشمنی خاریجی ڕابوەستن. لە دوایە لە مغارە و هڵۆڵی داراندا وەخڕ بوون و عایلەیان تەشکیل کرد و لە بەرد و داران، بۆ مودافیعەی نەفسیان ئەسلەحەیان ساز کرد و بەو نەوعە، مەرتەبەی ئەوەڵ مەدەنییەت، پەیدا بوو.

لاکین ئەوەش لە موقابیل ئیحتیاجاتی ناموتەناهی ئینسانی کیفایەتی نەدەکرد و شەو و ڕۆژێ ئیحتیاجی ئینسانان ڕوو لە زێدەیی بوو. مەجبوور بوون لە قەوەی عەقڵیان ئیستیعانە بکەن و دەفعی ئەو ئیحتیاجانە بکەن و ئەوە بوو کە مەعدەنیان کەشف کرد و لیباسیان دروست کرد و حەیوانی وەحشی، وەکوو ئەسپ و گاو و گامێشیان ڕامی خۆیان کرد. هەتا وەکوو ئیحتیاجی سەفەر و ئیحتیاجی جووتی و خواردن بە وان تەئمین بکەن. ئەوە تەبەقەی دوویەمی مەدەنییەتە و لە ئەو دەورەدا حەقیقەتەن عایلەی بەشەر کەمێک ڕفاهی پەیدا کرد. لاکین چونکە ئینسان بەتایبەت مەجلووبی حیرس و تەمەعن و لەبۆ ئەوەی کە بە ئەزییەتێکی کەم، سەعادەتێکی زۆر پەیدا بکەن، هەڵستان دەستیان کرد بە خراپی و چاویان لە نیعمەتی جیرانی خۆیان بڕی کە تاڵانی بکەن و ماڵی زۆر پەیدا بکەن و بەو نەوعە ئینسان بۆ جەلبی مەنفەعەت، بوون بە دوشمنی یەکتر و دەستیان بە شەڕ و پیاو کوشتنان کرد و بەو نەوعەی حیسسی برایەتیان لە فکر چۆوە. ئەو کەڕەتەی ئینسان مەجبوور بوون کە بە موتتەفیقی نیعمەتی خۆیان لە موقابیلی یەکتری موحافیزە بکەن و ئەوە بوو کە عەشیرەت و ئەقوام پەیدا بوون، وا مەعلووم بوو کە ئەو هەموو ئەزییەتە و سەعییە لە بۆ تەئمینی ئیستراحەتیش، فەقەت بەو دوو شتانە ممکین دەبی:

- تەدارەک کردنی لەوازماتی حەیاتییە

- موحافیزە لە دوشمنی خاریجی

لەوازماتی حەیاتی ئینسان
ئێمە دەزانین کە ئینسان بە خواردن و پێخەف و لیباسی موحتاجە و ئەوانەش ممکین نابێ کە بە یەکێ بێتە جێ، دەبێ یەکێک خەیات بێ، ئەوی دیکە کەوشدروو و یەکێکی دی جووتێر بێ. کەوشدروو لە موقابیلی کەوشی خۆی لە جووتێری دەغڵی بکڕێ و جووتێریش لە موقابیلی دەغڵی لە خەیاتی لیباسی بستێنێ هەتا وەکوو نە جووتێر بێ لیباس و نە خەیات بێ دەغڵ و نە کەوشدروو بێ لیباس بمێنێ. و لەوەش تەقسیمی ئەعمال هاتووەتە وجوود، کە دەڵێن: إنسان مدني الطبيعه مەعنای وایە لەبۆ دەفعی ئیحتیاجی خۆی دەبێ لە ڕەفیعی خۆی مەزهەری معاوەنەت ببێ.

وا ئەوەش بنەمای مەدەنییەتە و بەس.

موحافیزە لە دوشمنی خاریجی
ئەوەش دیسان بە پیاوێکی ممکین نابێ، چونکە ئەو بە تەنها نە لە موقابیلی دڕندەی وەک شێر و پڵینگ و نە لە موقابیلی دوشمنی بنی نەوعی، خۆی پێ موحافیزە ناکرێ.

جا لەبەر ئەوەی مەجبوور بوون کە چەند کەسێک وەخڕ ببن و ئەو دوشمنانە دەفع بکەن. بڵا ئینسان ئەو وەختەی دەتوانن پێکەوە بژین کە ئیرتیبات و تێکەڵییان ببێ. ئەو تێکەڵییەش بە خزمایەتییەوە یاخود هاوزبانییە، کە ئەویش دەچێتەوە سەر خزمایەتی. مەسەلەن کە پیاو بۆی ممکین بێ، ئەڵبەتە دەگەڵ خزمی خۆی دەژی و قەتعەن ممکین نابێ کە کورد دەگەڵ عەڕەبێکی کە زبانی وی نەزانێ، هەتا هەتایە بژی و لەبەر ئەوەی بوو کە خزم و ئەقرەبا وەخڕ بوون و لەبۆ دەفعی ئەو ئیحتیاجانەی کە عەرزم کردن، عەشیرەتێکیان دانا و ئەو عەشیرەتەش زۆر بوون، دوو عەشیرەت، گەلێ عەشیرەت ... نیهایەت قەومێکی لێ پەیدا بوو. و دە حەقیقەتدا هەر میللەتێک کە عیبارەتە لە ئەو هەمووە عەشیرەتانە خزمی یەکترین و ئەرازییەکی کە لەبۆ خۆیان گرتووە وەتەنی وانە.

چلۆن خانەوادەیەک، یەعنی ژن و پیاوێک بەبێ ماڵ ناژی و عەشیرەتێک لەبۆ تەئمینی ئیستراحەتی خۆیان مڵکێکیان پێ دەوێ کە مەڕی لێ بلەوەڕێنن و جووتی لێ بکەن ... ئەڵبەتە قەومێکیش، بۆ ئەوەی لەسەر دنیا بمێنێ ئەرزێکی پێ لازمە، ئەو ئەرزە عیبارەتە لە مەجمووعەی موڵکی ئەو عەشیرەتانە.

ئەگەر وابوو، بە مولاحیزەی وەی کە ئەمن کوردم، ئەرزی من کوردستانە و وەتەنی ڕەنگینی منیش ئەوێیە وە بە مولاحزەی وەی کە ئەمن عەشیرەتم موڵکی من سابڵاغە و مولاحیزەی وەی کە فەردم ماڵە من لە سابڵاغێیە. ئەگەر وا بوو مەعنای وەتەن مەوهووم نییە و موحیببەتی وەتەن وەکی پێغەمبەر فەرموویەتی: حب الوطن من الايمان لازمە. پەس وەتەنی ئێمە عیبارەتە لە مەجمووعەی موڵکی ئەو عەشیرەتانە کە هەموو پێکەوە خزمن و هاوزبانن و لەبۆ موحافیزەی مەوجوودیەتی خۆیان، بەڵکوو چەند هەزار ساڵ لە ئەوەی پێش، وەعدە و قەولییان کردووە کە پێکەوە بژین و لە موقابیلی دوشمنی خاریجی پێکەوە حەرەکەت بکەن و لەبۆ ئێمە لە باب و باپیرمان بە میرات بەجێ ماوە و دەبێ ئەگەر دەمانەوێ کوڕی بابی خۆمان بین، قەولی وان نەشکێنین و حیمایەتی موڵکی یەکتری بکەین، چونکە هەموومان خزمین. بە ئەو نیشانەی کە حیسمان، فکرمان، ئەخلاقمان، عادەتمان، موشتەرەکە. ئەگەر بێت و قسەی وان بەجێ نەهێنین و مودافیعەی یەکتری نەکەین، چمان لێ دێ؟ بە بێ شک، هەموومان دەبین بە یەخسیری ئەقوامی دیکە، کە چاویان لە مەملەکەتی خۆشی ئێمە بڕیوە و ئەمیش پێم وایە پیاو کە پیاو بێ، پێی عەیبە ماڵی خۆی بە حیزی بەجێ بێڵێ و حەرەمی خۆی بەڕەڵڵا بکا و ببێتە نۆکەری خەڵکی. عەڕەب دەڵێ:

فاختر لنفسك متر لاتعلوبه / اومت كريما تحت ظل القسطل

بەس وەتەنی ئێمە مەعلوومە، حازر و مەوجوودە، ئەو بەس کوردستانە، مەهدی زهووری مەدەنییەتی عالەمە. جەمشید و فەریدوون و کەیخوسرەوی ئێمە بەنای حکوومەتیان دانا، ڕۆستەمی ئێمە نموونەی شوجاعەتی باب و باپیرمانە. مڵکی ئێمە، وەتەنی ئێمە یادگاری جەمشیدە، فەریدوونە کەیخوسرەوە و ئەوان لە مەجلیسی شاهانەی خۆیان بە نامووسی خۆیان سوێندیان خواردووە کە حیفزی بکەن. ئەڵبەتە ئێمەش حیفزی بکەین و دەبێ قسەی وان نەشکێنین، هەتاکوو عالەم تەعنەمان نەکا.

لە دوای ئەوەی کە وەتەنمان حیفز کرد، لەبۆ تەئمینی ئیستراحەتی خۆمان دەبێ سەعی بکەین و وەکوو قەومی دیکە، بە واسیتەی زۆر شتی تازە زهووری مڵکی خۆمان، ماڵی خۆمان، ئاوەدان بکەین، ئەگەر وا بکەین دەژین وەئیللا دەمرین و یا خۆ دەبین بە یەخسیر.

زان صرصر شمال و زان آتش جنوب/شوقی وطن خراب شد و گلشن ارغوان شود