سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/13
سندس تصنيف 1157 هجري برابر 1723ع
مخدوم محمد هاشم جو مريد ۽ پيارو شاگرد مخدوم عبدالخالق ٺٽي جو ويٺل هو. مخدوم محمد هاسم جي درسگاهه ۾ نائب معلوم طور تعليم بہ ڏيندو هو. ان بہ هڪڙو ڪتاب ”مطلوب المؤمنين“ نالي سنڌي نظم ۾ ٺاهيو هو، جو وري مخدوم محمد هاشم درست ۽ منظور ڪرڻ فرمايو. اهو ڪتاب سنه 1157 هجري ۾ تيار ٿيو هو. ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ مصنف هئن ٿو فرمائي:
اڪثر هن سنڌيءَ ۾ جيڪي درج ٿيو؛
سو ”طريقه المحمدي“ ڪنا ميڙي مون لکيو؛
اهي عرض عالمن ڏونهه جي مولى ڪيا مليح؛
ته ڪنا نظر ڪرم جي ساري ڪن صحيح؛
منجهه تحقيق مسئلي جي مون پڻ وس ڪيم؛
پر انسان انهيءَ حال سين آهي نسيان ڀريو؛
جڏهين نسخو هي ناقص جو اچي تمام ٿيو؛
تڏهن منجهه خدمت مرشد پنهنجي وٺي آءٌ ويو؛
جو عالم، عارف، ڪامل، زاهد زماني جو؛
حاجي محمد هاشم نالو جنهن جو مولي مشهور ڪيو.
راتو ڏينهان رحمت رب جي شال شامل سيڻن هوءِ.
سين اهل اولاد سندن ۽ مڙن محبنئو؛
ڪري ستر ٻنهي جهان م سائين سٻاجهو؛
تان منجهس پنهنجي مهر سين ان پڻ نظر ڪيو.
پڻ جڏهين هي نسخو تيار ٿيو مولي جي مهرا؛
تڏهين نظر ڪيم ورهن ۾ ته ڪيترا هئا گذريا؛
تا اڪاره سو ستونجاه ورهه هجرت کي ٿيا.
”مطلوب المؤمنين“ سنڌي نالو تنهن رکيوم.
سنڌي وائي سهکي سڀئي پروڙين؛
عاصي”عبدالخالق“ کي دعا مان ڪرين.
مخدوم محمد هاشم کي اهو مطلوب المؤمنين ڪتاب اهڙو پسند آيو؛ جو پنهنجن ٻن رسالن (زادالفقير ۽ راحته المؤمنين) سان کڻي شامل ڪيائينس. اڄ تائين زادالفقير، راحته المؤمنين ۽ مطلوب المؤمين اهي ٽيئي رساله هڪڙيئي ڪتاب جي صورت ۾ ڇپبا اچن ٿا.
مضمون:
مخدوم محمد هاشم ڪتاب فرائض الاسلام ۾ اهي سڀ ڪم سمجهائڻ فرمايا آهن، جي شريعت موجب سڀڪنهن مسلمان کي بجاءِ آڻڻ فرض آهن، پر مخدوم عبدالخالق اهي سڀ عمل ۽ اخلاق بيان ڪيا آهن، جي بجاءِ آڻڻ لاءِ قرآن شريف ۽ حديث ۾ حڪم ٿيل آهن ۽ جي نہ ڪرڻ لاءِ منع ٿيل آهي: يعني مطلوب المؤمنين ۾ نہ فقط فرض، بلڪل واجب، سنتون ۽ مستحب سڀ اچي وڃن ٿا. وڏي خوبي ان ۾ هيءَ رکيل اهي، جو هر هڪ عمل ۽ اخلاق جي بيان ۾ ان سان تعلق رکندڙ قرآني آيت يا حديث شريف جو حوالو بہ شامل رهندو اچي.
خدا تعالى جلشانہ ۽ حضرت پيغمبر ڪريم صلعم جن جا جيڪي حڪم آهن، تن سڀني کي گڏي نالو ڏنو اٿس ”اوامر“ ۽ جيڪي منعون آهن تن کي گڏي سڏيو اٿس ”نواهي“،”اوامر“ ۾ فرض، واجب، سنتون ۽ مستحب سڀ اچيو وڃن ٿا، ”*نواهي“ ۾ حرام (ناجائز ڪم ۽ ڳالهيون)توڙي مڪروهات(ڪراهت جهڙا ڪم ۽ ڳالهيون)سڀ شامل آهن.
(ب) نظم جو نمونو:
مطلوب المؤمنين جو نظم، بناوت بنسبت توڙي قافيه جي پختگيءَ جي ڪري توڙي عبارت جي نزاڪت جي لحاظ سان زادالفقير ۽ راحت المؤمنين جي نظم جهڙوئي آهي، مٿي جيڪي مضمون جي معلوميت لاءِ مثال طور ٽي ٽڪرا ڏنا ويا آهن، تن مان مٿيون حقيقتون بخوبي پروڙي سگهجن ٿيون.
(ت) صورت خطي:
ٻولي، جو نمونو توڙي صورتخطي جو نمونو مطلوب المؤمنين ۾ هوبهو اهو آهي، جو زادالفقير ۾ ۽ راحته المؤمنين ۾ آهي، ڪي پراڻا نج سنڌي لفظ هن ۾ اهڙا بہ آهن، جي زادالفقير ۽ راحته المؤمنين ۾ نہ آهن. مثلاً:
1- نڪڻي = نسورو 2- سورڻ = ٻهاري ڪڍڻ 3 - سهديا سهد = خوشي، چاه 4- چار = سڪ، شوق 5- مرهاتو = مرحوم، ڏوهن بخسيل، 6- هرورو = هلڪو، آسان 7- ڊاڍي = مڱڻهار، ڳائڻو 8- وانجهڻ = ڇڏي ڏيڻ 9- ورونهه = وندر 10- هئان = هتان وغيره.