سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/22
| ←21 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 22. سيد حاجي غلام محمد شاهه (گدا) (1826ع کان 1905ع تائين) |
23→ |
سيد حاجي غلام محمد شاهه (گدا) خراساني رضوي سادات هو. سندس وڏا ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وقت ۾ سنڌ ۾ اچي خدا آباد ۾ رهاڪو ٿيا هئا. گدا جو پڙ ڏاڏو سيد بچل شاهه، مير بجار خان ولد مير بهرام خان (شهيد) وٽ اچي نوڪريءَ ۾ بيٺو، تنهن کان پوءِ سندس پويان پشت بہ پشت شهداداڻي ٽالپرن وٽ رهندا آيا.
سيد حاجي غلام محمد شاهه (گدا) جو والد سيد حسن علي شاه مير نصير خان جي حڪومت وقت بجاراڻي ٽالپرن وٽ معزز ڪارڪن هو.
سيد حاجي غلام محمد شاهه (گدا) جي ڄمڻ جي تاريخ مظهر حق يعني 1253 هجري مطابق 1826ع.
گدا عربي ۽ پارسي ۾ قابل هو. پنهنجي ڦوه جواني جي وقت ۾ مير محمد خان جي ڳوٺ ۾ وڃي گهرٻار ڪري رهيو، جتي پوءِ هز هائينس مير عبدالحسين خان (سانگي) بہ اچي رهاڪو ٿيو هو.
گدا پنهنجي وقت ۾ اعلى درجي جو شاعر هو، کيس هزهائينس مير عبدالحسين خان (سانگي) پنهنجو استاد ڪري مڃيندو هو. سانگي مرحوم شاه صاحب تي گويا عاشق هوندو هو ۽ طرحين طرحين نوازشن سان نوازيندو رهندو هوس. گدا پنهنجي ڪلام ۾ چپي چپي تي سانگي مرحوم جي نوازشن جو اعتراف ڪيو آهي ۽ ان کي دعائون ڪيون اٿس. جيئن ته:
1- ”امير ذوالڪرام عبدالحسين خان
هجي فرزند پنهنجي سان سلامت،
سخن سنج و سخن فهم و سخن دان
فقيدالمثل مع صاحب فصاحت.
محمد مصطفى ان جو مددگار
علي جي ان کي هوءِ هردم حمايت.
گدا ان جو دعاگو آهيان دل سان
ڪري ٿو شاه منهنجو مون تي شفقت.
2- ”مير منهنجو ذوالڪرم عبدالحسين خان نامدار
فيض جو دريا چوان ان گوهر يڪتا کي آءٌ
شعر رنگين تي سندس نازڪ خيالي ختم ٿي.
ڪين همسر ان جو سمجهان! ناسخ و سودا کي آءٌ“
نه رڳو مير سانگي مرحوم، پر هز هائينس مير حسن علي خان (حسن)، هزهائينس مير حاجي نور محمد خان، مير شاهنواز خان، مير عبدالله خان، آنريبل الهه بخش خان (ٽنڊو محمد خان) مير الهداد خان (ٽنڊوڄام)، ڄام حاجي مير خان حاڪم لس ٻيلو ۽ ٻين اميرن ۽ معزز ماڻهن جي نوازشن جا اعتراف بہ حضرت گدا پنهنجي ڪلام ۾ ڪندو ويو آهي. بعضي بعضي ته انهن اميرن سان ڪنهن ڏي غزل ٺاهي موڪليندو هو ۽ ان کان بخشش گهريو بہ وٺندو هو. اهڙا غزل بہ ”ديوان گدا“ ۾ موجود آهن. نموني خاطر ٻہ ٽي شعر هيٺ ڏجن ٿا.
مير عبدالله خان جي تعريف ڪري ان کي نوازش ڪرڻ جي يادگيري ٿو ڏياري:
سرو گلزار سخاوت مير عبدالله خان
جوهر تيغ شجاعت مير عبدالله خان
گوهر بحر امير حاجي بجار خان
بي نظير اندر شهامت مير عبدالله خان
ياورش در هرد و عالم خاتم پيغمبران
مرتضى هردم حمايت مير عبدالله خان
باوجود آگهي از حال من برمن نکرد
ذره جود و ڪرامت مير عبدالله خان
اي گدا برمن دعا يش لازم و واجب بود،
باد با اقبال و دولت مير عبدالله خان.
(2) مير شاه نواز خان کي خلعت (پوشاڪ) جي گهر:
”شاه مردان جي نوازئل مير صاحب شهنواز،
جڳ ۾ هوءَ جئرو سدائين شال با جاه و جلال
مير صاحب توکي پهرائين پاکر پنجتن،
ڏيار خلعت مون کي جنهن جو آه خاطر ۾ خيال.
(3) آنربل مير الله بخش خان (ٽنڊو محمد خان) کان جبو ۽ دستار گهرڻ:
”آءٌ مير الله بخش جو هر وقت دعاگو،
پوءِ ڇونه چوان جبه و دستار ڪرم ڪر.“
گدا تي اميرن جي طرفان نوازشن پٺيان نوازشون پييون ٿينديون هيون، تنهن ڪري هو پنهنجي ۽ پنهنجي عيال جي گذران لاءِ ڪو بہ ڌنڌو ڪونه ڪندو هو ۽ هميشہ خوش پيو گذاريندو هو. ڪنهن دوست بيڪار گذارڻ جو طعنو هنيس. تنهن کي ٿو جواب ۾ فرمائي:
”مون کي بيڪار ڇو چون ماڻهو
شاعري منهنجو اشتغال آهي،
بخت منهنجو ته بي زوال آهي.“
گدا ٻہ ڀيرا حج ڪري آيو هو. هڪڙي ڀيري ڄام حاجي مير خان لس ٻيلي جي حاڪم پاڻ سان حج تي وٺي ويو هوس ۽ ٻئي ڀيري مير حاجي نور محمد خان وٺي ويو هوس. پوئين حج بابت پنهن جي ڪلام ۾ هن طرح ٿو فرمائي:
به افضال خداوند زمانه،
طرف حرمين جي ٿياسون روانه.
ڪراچي ۾ نون ڏينهن مدت،
عدن پهچي اتي ڪي سون اقامت.
اتي درگاه شاه عبد روس آه،
عجائب فيض جي سا جاءِ وه واه.
ازان پس ٿياسون بابوره ۾ راڪب،
طرف قمران جي ٿياسون مخاطب.
انهيءَ هنڌ پنج پورا ڏينهن هئاسون،
حديده ڏي اتان راهي ٿياسون.
اچي خواجه جي ات ڪي سون زيارت،
صفي الله جو صاحب ڪرامت.
اتان هون پوءِ جده ۾ رسياسون،
ڏسي جده کي خيلي خوش ٿياسون.
”ازان پس ٿياسون بيت الله ڏي تيار،
رسي مڪي ۾ ڪيوسون حمد دادار،
چون نوشيديم آب شاه زمرد،
ويا وسري اسان کي درد ۽ غم.
بحمدالله پڙهيوسون حج اڪبر،
ڪندو مقبول سو ڏاتار داور.
مديني پار پوءِ راهي ٿياسون،
ڏهن ڏينهن پڄاڻا ات رسياسون.
ڏٺو سون شهر ختم الانبيا جو،
ڏٺو سون شهر محبوب خدا جو.
اسان جي قافله ساري جہ سالار،
سخي نور محمد خان هوا سردار.
وطن ڏي پوءِ وري راهي ٿياسون،
ڪراچي جا اچي اڄ وڻ ڏٺاسون.
نوٽ: انهيءَ حج جو تفصيلوار بيان مثنوي جي صورت ۾ لکيل آهي، اسان ان مان فقط ٿورا بيت نمونه خاطر ڏنا آهن.
گدا کي حج ڪري اچڻ کان پوءِ وري وري حج ڪرڻ جي سڪ توڙ تائين رهندي آئي. جيئن فرمائي ٿو:
(1) ”اٿم هي آرزو هردم ڪرم پنهنجو ڪري ڪامل
در دولت سرا جي شل وري چائنٺ چمائيندا.
وڃي پو پيش تن جي جيڪي آهن آل پيغمبر،
اهي فياض فائق توکي مولى سان ملائيندا.“
(2) ”خدا ڪيو خلق سرور محمد
پيارو پاڪ پيغمبر محمد،
گدا جي آه ايءَ اميد دل جي
وري ڏيکاري پنهنجو در محمد.“
(3) ”رک سدائين سڪ تو حرمين جي
شوق ڪر همراهه ڏس بيت الحرم.
اي گدا ڇا سنڌ ۾ توکي سريو
هل وري ڏس روضہ شاه امم.“
گدا سائين حضرت پيغمبر ڪريم عليہ الصلواة والسلام جو سچو عاشق ۽ اهل بيت ڪرام جو پورو پورو مداح ۽ معتقد هوندو هو. ”ديوان گدا“ ۾ اهڙو ڪو ورلي غزل هوندو، جنهن ۾ هڪڙو يا ٻہ بيت اهل بيتن جي حب ۾ چيل نہ هوندا. خاص مناقب ۽ مدحون چيون اٿس، سي تنهن کان سواءِ. هونءَ جيڪر چئجي ته گدا شيعه مذهب رکندڙ هو، پر اصحابن سڳورن جون صفتون ۽ حضرت غوث اعظم جيلاني عليہ الرحمته ڏانهن صدق ۽ سچائي ٻين ولين ۽ درويشن جون ساراهون جي پنهنجي ڪلام ۾ گهڻي قدر ڪيون اٿس، تن جي ڪري چئي سگهجي ٿو، ته شاه صاحب اهل بيتن سان سچي حب رکندڙ سني هو. مثال:
(1) ”اللهي بود در پناه و امان
شہ هفت ڪشور خداداد خان.
خداداد خان مير عالي تبار،
اللهي بود در جهان پائدار.
بحق محمد نبي الانام
عليہ الصلواة و عليہ السلام.
بحق ابابڪر والا همم
بحق امير امم ذوالڪرم.
به اعزاز عثمان عالي وقار
به اڪرام حيدر شہ ذوالفقار.
بحس حسين و بحق حسن
بود زير حڪمش زمين و زمن.“
(2) ”اي گدا بادشہ محي الدين
سڀ ولين جي آهه سر جو ڇٽ.“
نوٽ: حضرت بغدادي بادشاه جي ساراه ۾ ٻہ ٽي قصيدا اٿس جي ديوان ۾ موجود آهن.
(3) هالن پراڻن جي ڀٽي بزرگن ڏانهن صداقت:
”اشتياق آهه مون کي شال ڏسان
صوفي با صفا بزرگ ڀٽي.
گدا روزه ۽ نماز جو نهايت پابند ۽ صوفيانه اصولن جو معتقد ۽ فقيراڻي چال چلگت وارو هو. هميشه سائو ڦيرئون دستار ٻڌندو هو ۽ ڪاري کڻي پام رنڱي چادر ڪلهي تي هوندي هيس. جيتوڻيڪ ڌن دولت جام هوندو هوس ته بہ ان سان قرب ڪڏهن بہ نہ رکيائين. ڪپڙي گنديءَ ۽ رهڻيءَ ڪهنيءَ ۾ سادگي پسند بزرگ هو. پاڻ پنهنجي ڪلام ۾ فرمائي ٿو:
”دولت ديدار تنهنجي اٿم درڪار يار،
ڌوڙ ۾ داخل ڪريان تنهنجي سوا دنيا کي آءُ
پنهنجي هن خرقه پراڻي جي برابر ڪئن ڪريان.
قاقم ۽ سنجاب ۽ زربفت ۽ دنيا کي آءٌ.،“
”پوءِ ته درويشيءَ جي دعوا منهنجي باطل جي خلاف هڪ نظر سان جي نهاريان دولت دنيا کي آءُ.“
گدا حق جو عاشق هو، مجازي حسن کي حقاني تجلو ڄاڻندو هو. گدا پاڻ بہ نهايت حسين ۽ شڪيل هوندو هو. پڇاڙيءَ جي دم تائين بہ سندس ڳل گلاب جو گل پي نظر آيا. حقاني عشق ۽ حسن پرستيءَ بابت سندس ڪلام مان ٽي ٽي مثال هيٺ ڏجن ٿا:
(1) ”عشق رک مولى جو دمبدم
عشق ري ٻيو توکي ايندو ڪين ڪم.
خوف حق جو رک سدائين دل ۾ تون
ڊڄ ڌڻيءَ جي ڊاءَ کان تون دمبدم.
شرع جو حبل المتين مضبوط وٺ
دين تي تون هج سدا ثابت قدم.
لابقا اقبال تي ڪهڙو غرور؟
مستعار آهي سڀئي جاه و حشم.
ڏس ڪٿي شداد ۽ نمرود آهه
ڪيڏي اسڪندر ويو دارا ۽ جم.
آهه هي دنيا ته مانجهاندي جو ماڳ
سڀڪو ٿيندو رهرو ملڪ عدم.
رک سدائين سڪ تون حرمين جي
شوق ڪر همراه ڏس بيت الحرم.
اي گدا ڇا سنڌ ۾ توکي سريو؟
هل وري ڏس روضہ شام امم.“
گدا پنهنجن عزيزن مان شادي ڪئي هئي. کيس ٻہ فرزند ۽ هڪ نياڻي هئي، ٻئي فرزند لائق جوان اچي ٿيا هئا، هڪ پرڻيل ۽ اولادي هو ۽ ٻيو ڪنوارو هو، پر افسوس! جو ٻنهي هڪ ٻئي جي پٺيان رضا ڪئ. انهن ٻنهي نوجوان فرزندن جي رحلت جو صدمو جنهن صبر ۽ تحمل سان گدا برداشت ڪيو، تنهن صبر ۽ تحمل تي اڄ تائين سندس وقت جا ماڻهو ”آفرين! آفرين!“ پيا ڪن. گدا پاڻ ٿو هڪڙي هنڌ فرمائي:
”اولاد آهين سيد صابر حسين جو،
ڪر مصطفائي صبر تون هڪ خشڪ سال ۾.“
گدا اٺهٺ ورهين جي عمر ۾ تاريخ 4- ذوالقعد سنه 1322 هجري مطابق تاريخ 11 جنوري 1905ع ۾ حيدرآباد ۾ وفات ڪئي.
گدا مرحوم جو ڪلام
گدا جي ڪلام جو هڪڙو دستخط مجموعو هن وقت هٿ ڪيو ويو آهي، جنهن جو نالو لکيل آهي ”ديوان گدا“
هن بياض ۾ الف بي جي رديف موجب غزل لکيل نہ آهن، جئن ديوانن ۾ غزلن لکڻ جو دستور ٿيندو آهي، نڪي غزلن، قصيدن، مثنوين، قطعن ۽ رباعين کي الڳ الڳ باب ۾ ڏيکاريو ويو آهي. ڀانئجي ٿو، ته جيئن جيئن گدا نظم ٺاهيندو ويو آهي؛ تئن تئن هن بياض ۾ لکيا ويا آهن. وري نظمن کي ترتيب وار لکڻ جو ڪو موقعو ئي نہ ٿيو آهي. هن بياض ۾ ڪل 279 نظم آهن، جن ۾ غزلن ۽ قصيدن جو انداز تمام گهڻو آهي ۽ مثنوين، قطعن ۽ رباعين جو انداز ٿوروئي آهي. انهن نظمن ۾ سنڌي ڪلامن سان گڏ پارسي ۽ اردو غزل، قصيدا، مثنويون ۽ قطعا بہ گهڻا آهن.
ڪيترائي سنڌي نظم پارسي صورت خطيءَ ۾ لکيل آهن، جئن اڳئين وقت ۾ سنڌي نظمن لکڻ جو دستور هو، جيڪي سنڌي صورت خطيءَ ۾ نظم لکيل آهن، تن ۾ هاڻوڪي رواجي سنڌي صورت خطي ڪم آيل نہ آهي.
بياض جا ڪي نظم موتين جهڙن نهايت سهڻن اکرن ۾ لکيل اهن، ته ڪي نظم ڪچن ۽ ٻاراڻن اکرن ۾ لکيل آهن.
گدا جي ڪلام ۾ خصوصيتون ۽ ايجادون:
گدا جي ڪلام ۾ ڪي فاصل شاه جي ڪلام واريون خصوصيتون موجود آهن، ته ڪي حافظ حاجي حامد جي ڪلام واريون ۽ ڪي سانگي جي ڪلام واريون ۽ گدا جي ڪلام ۾ هيءَ هڪ ٻہ نرالي خصوصيت آهي.
(1) سانگي سندس ڪلام ۾ انگريزي ٻوليءَ جا فقط لفظ ڪم آندا آهن، پر گدا انگريزيءَ جي ”اي بي سي“ بہ پڙهيل نہ هو، ته بہ ٻڌل سئل انگريزي لفظ ۽ تڪون پنهنجي ڪلام ۾ جام ڪم آنديون اٿس. گدا جي هم عمر ۽ هم عصر شاعرن جي ڪلام بنسبت اها گدا جي ڪلام ۾ خصوصيت ليکجي ته بہ ٺهي ۽ جي ايجاد چئجي ته بہ جڳائي.
مثال:
”مئڊيئر1 آهه فس ڪلاس2 اهو،
رباعيءَ جو جنهن کي ياد گزٽ3،“
”جڏهن ٿي عاشقن جو امتحان ٿيو،
تڏهن فل4 پاس ٿيس آءٌ امتحان ۾.“
گدا پنهنجي وقت جي نوجوان شاعرن کي بہ پنهنجي ڪلام ۾ سخن جو داد ڏنو آهي ۽ انهن جي همت افزائي ڪئي اٿس، جهڙوڪ سانگي، حيدري، پير ميان صاحبڏنه، شاهه، ماتم، مخلص، مجتبائي، فدا وغيره. گدا جي هم عمر ۽ هم عصر شاعرن مان ٻئي ڪنهن بہ بزرگ نوخيز شاعرن جي اهڙي همت افزائي پنهنجي ڪلام ۾ نہ ڪئي آهي:
مثال:
1- ”عديم المثل ٿيندو مجتبائي،
فصاحت ۾ بلاغت ۾ بيان ۾.“
2- ”هڪڙو مخلص ٻيو مجتبائي شاه،
اي گدا منهنجا دوستدار ٻئي“
3- مضامين فهم معنى ياب
صائب فڪرت و فائق.
سلامت حق رکي هر جا
فدا جهڙي سخندان کي“.
4- آهه ماتم منهنجو مونس بااليقين
هر دو آهيون حيدرآبادي ادا.
واه واه انجو غزل هو بي بدل،
هن زمين جي ان ڪي آبادي ادا“.
ٻولي ۽ عبارت
گڏ وچڙ ۽ نج سنڌي:
گدا بہ عربي ۽ پارسي جي ذوق شوق واري زماني جو شاعر هو، تنهن ڪري ان جي پارسي ۽ اردو ڪلامن کان سواءِ جيڪو سندس سنڌي ڪلام آهي، تنهن ۾ بہ عربي پارسي لفظ ۽ محاورا آل جال ڪم آيل آهن. هن جي ڪلام ۾ نج ۽ پراڻن سنڌي لفظن جو انداز ايترو نہ آهي، جيترو آخوند قاسم يا فاضل شاه جي ڪلامن ۾ آهي. بگڙيل عربي يا پارسي لفظ بہ گدا جي ڪلام ۾ ڪو ورلي ڪم آيل آهي. گدا جي ڪلام ۾ ڪم آيل نج ۽ پراڻن لفظن مان ڪي نموني خاطر هيٺ ڏجن ٿا:
سنرو (خوش)، ٻاڙودو (ٻٽونار)، ڏجهڻ (راڪاس يا ڏائڻ)، (ڏجهڻ لفظ حافظ حاجي حامد گهڻي قدر ڪم آندو آهي) سهو (طوطو)، هين (مڇي)، چئنچل (هاٿي)، تسلا (تسلي جي بگڙيل صورت)، اشت (شايد جي بگڙيل صورت) وغيره وغيره.
گدا جو پارسي ۽ اردو ڪلام ته اعلى درجي جو آهي، پر سندس سنڌي ڪلام بہ بيشڪ اثر ۽ ميٺاج وارو آهي، جن غزلن ۾ گدا عربي ۽ پارسي، لفظن جي اڻ لکي آميزش ڪئي آهي، تن مان هڪڙو غزل سربستو هيٺ ڏجي ٿو:
”سوال منهنجو سڻي سڄڻ سائين
مون کي ڀاڪر ڪو پرت جو پائين.
مون کي ماڻن سان يار ٿو مارين
مون کي گهورن سان يار ٿو گهائين.
تون نہ ڀائين نہ ڀانءِ تنهنجي خوشي
آءُ ته ڀانيان ٿو مون کي ٿو ڀانئين.
توتي فرياد آءٌ ڏيان ڪنهن کي؟
منهنجو فرياد آه تو تائين.
سو لڱا توکي مون ته پرچايو
هڪ لڱا مون کي ڇو نہ پرچائين؟
جي چمي تو ڏني ته واري وٺ
منهنجا محبوب ڇو ٿو ڏرمائين.
تنهنجي قدمن تي سر ڪريان قربان
جي اڱڻ منهنجي پيرڙا پائين.
وره ٿيا وصل لاءِ واجهه وجهان
يار مون ساڻ اڄ ته ڪر آئين.
حسن جي ملڪ جو تون آهين شاه
ڇو نہ پنهنجي گدا کي پرچائين.