خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان/جڵدی 2/بەینی جەزیرە و خۆی

by محەممەد ئەمین زەکی بەگ

←بەینی جەزیرە و کلیس

خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان  (1931)  by محەممەد ئەمین زەکی بەگ جڵدی 2

کۆمەڵی ئێرانی شەرقی→

بەینی جەزیرە و خۆی

ئیمارەتی حەکاری

دەرحەق بە ئەسڵی خانەدانی ئەم ئیمارەتە، مەعلووماتێکی دروست نییە. شەرەفنامە ئەڵێ جەددی ئەمانە، شەمسەددین ناو زاتێکە (تەماشای باسی کلیس بکە). لە لایەکی ترەوە ئەڵێ دووەم جار، ئیمارەتەکە لە تەڕەف ئەسەدەددین کلابییەوە ئیحیا کراوەتەوە و ئەم ئەسەدەددینەش کە بە «زەڕین چنگ» شۆرەتی بووە، لە میسرەوە و لە سەر ئیلتیماسی ئاسوورییەکان کراوە بە ئەمیر.

دوقتۆر فریچ بە گوێرەی ئەم مەعلووماتە و ئیسمی «شموون = شەمبو»وە ئەڵێ چونکە بە ئاسووری ئیسمی «شەنبە» ناوی ڕۆژێکە، ئەبێ ئەم ئەمیرە لە ئاسووری بێ؛ وەلحاڵ ئەم فیکرە زۆر غەڵەتە، چونکە شەمۆ کوردییە و ئەگەر بە گوێرەی موشابەهەتی لەفزەوە حوکم بدەین، ئەبێ بڵێین «شەمبۆ» کورد بووە. خولاسە وەکوو شەرەفنامە لە باسی ئیمارەتی کلیسدا ئەڵێ، ئەبێ شەمسەددین باپیرە گەورەی ئەم خانەدانە بێ و ئیمارەتەکەش شەمبۆی پێ گوتراوە.

لە دوای ئەسەدەددین، مەلیک عیززەددین شیر (یەزدان شیر) بووە بە ئەمیر و شەست ساڵێک حوکمی کردووە. لە دواییدا زاهید بەگی کوڕی، ئیمارەتەکەی خستۆتە ژێر حیمایەی شاهـ ئیسماعیلی سەفەوییەوە. لە دوای زاهید بەگ وا دەرئەکەوێ کە مەلیک بەگ و سەیید محەمەد بەگی کوڕی، هەر یەکە لە بەشێکی حەکاری و شەمدیناندا حوکمیان کردووە و نەتەوەی ئەم خانەدانە تا عەسری نۆزدەمینی میلادیش ماوە و حوکمیان جاری بووە و لە ئیمارەتە گەورەکانی کوردستانی مەرکەزی بوون.

زەکەریا بەگ و ئیبراهیم بەگ لە جووڵەمێرگ و ئەلپاقدا حاکم بوون و تەسادوفی دەوری شەرەفخانی بتلیسیان کردووە (١٠٠٥ هـ). ئەولیا چەلەبی، زۆر مەدحی ئەم ئیمارەتە ئەکا و ئەڵێ، دائیمی دە هەزار تفەنگچییەکی بوو و لە وەقتی تەنگانەدا چل پەنجا هەزار شەڕکەری کۆ ئەکردەوە.

ئاخیر ئەمیری ئەم خانەدانە، نوورەڵڵا بەگی حاکمی بۆتان بوو کە لە دوای حادیسەی بەدر خان بەگ، ئیمارەتەکەی لە دەس چوو، لە ١٨٤٥م.دا حەلیمە خانم، باش قەلعەی تەسلیمی تورک کرد.

ئیمارەتی مەحموودی

دەرحەق بە ئەسڵی ئەمیرانی مەحموودیش زۆر ڕیوایەت هەیە. بەڵام دوقتۆر فریچ ئەڵێ موئەسیسی ئەم حکوومەتە بەهلوول بەگی سلێمانییە و لە نەتەوەی ئاخیر خەلیفەی ئەمەوی، مەروانە.

بەڵام شەرەفنامە ئەڵێ موئەسیسی ئەم خانەدانە، شێخ مەحموود ناو زاتێکە، کە بە ڕیوایەتێک لە شامەوە و بە ڕیوایەتێکی تر لە جەزیرەی ئیبنی عومەرەوە لەگەڵ عەشیرەتەکەی هاتۆتە لای حوکمداری قەرەقۆیۆنلوو، قەرە یۆسف و لە تەڕەف ئەم حوکمدارەوە قەڵای «ئەشوت» دراوە بە عەشیرەتەکەی و خۆشی کردووە بە مەعییەتی خاسی خۆی. لە دوای بەینێک کە جورئەت و مەردایەتیی شێخ مەحموود لە شەڕدا بینراوە، کراوە بە ئەمیری ئەشوت و خۆشاب و عەشیرەتەکەش بە ناوی ئەم ئەمیرەوە، «مەحموودی»ی ناو نراوە.

میر حەسەنی کوڕی شێخ مەحموود ئیمارەتەکەی گەورە کردووە. عیززەددین شیری حەکاریی شکاندووە و ناحیەی «تینو»ی لێ زەوت کردووە. لە دواییدا ئەمیری بتلیس یارییەی عیززەددین شیری داوە و لە شەڕی «چۆمی میر ئەحمەد»دا میر حەسەن کوژراوە. لە پاشدا ئەم ئیمارەتە بووە بە دوو قۆڵ: مەحموودی [و] ئاقجەقەلعە و لە ئەواخیری عەسری دەهەمی هیجریدا قۆڵێکی تریشی لێ بۆتەوە. خولاسە تا ئەواسیتی دەوری عوسمانی دەوامی کردووە. ئەولیا چەلەبی باسی قووەت و گەورەیی ئەم ئیمارەتە ئەکا و ئەڵێ: ئەم حکوومەتە لای ڕۆژهەڵاتی وان کەوتبوو و نزیک سەد عێلێکی هەبوو، لەشکری دایمی، شەش هەزار سوارێک بوو.

ئیمارەتی بنیانیس

ئەنسیقلۆپێدیا باسی ئەم ئیمارەتە ناکا؛ وەلحاڵ لە دەوری عوسمانیدا لە ناو ئیمارەتە گەورەکاندا بەناوبانگ بوو و دراوسێی ئیمارەتی مەحموودی بوو. ئەولیا چەلەبی ئەڵێ بە دائیم لەشکرێکی شەش هەزار کەسیی هەبوو.

ئیمارەتی دونبڵی

دوقتۆر فریچ لە کتێبی «کوردلر» زۆر بە کورتی باسی ئەم ئیمارەتەی کردووە و حەتتا ئەهمیەتی بە ئیزاحاتی شەرەفنامەش نەداوە ، بەڵام کتێبی «آثار الشیعة الامامیة» بە گوێرەی «دەنابلە» باسێکی بەتوولی ئەم حکوومەتەمان بۆ ئەگێڕێتەوە و ئەڵێ ئەووەڵ حوکمداری ئەم خانەدانە، مەلیک تاهیرە، کە کوڕی ئەمیر عیسا کوڕی ئەمیر مووسا حاکمی شام بووە. ئەم ئەمیر مووسایە کوڕی ئەمیر یەحیای وەزیری هاڕوونەڕڕەشیدە. بە گوێرەی «انساب الاکراد» ئەسڵیان ئەچێتەوە سەر عایلەی بەرمەکیی مەشهوور. ئەم عەشیرەتە زۆر قۆڵی لێ بۆتەوە، هەرە مەشهووریان دونبڵی یەحیا (نەتەوەی ئەمیر یەحیا)، شەمسەکی (بەرەی شەمس ئەلمەلیک جەعفەر)، عیسا بەکلوو (نەتەوەی ئەمیر عیسا)، بەگزادە (نەتەوەی ئەمیر فەرەیدوون)، ئەیووب خانی ... الخ. ئەم قۆڵانەی، لە تەڕەف خەلیفە مەئموون و تەیمووری لەنگ و سوڵتان سەلیم، بە وڵاتانی کاشان، خۆراسان، خەبووشان، شیروان، گەنجە، قەرەباغ و قەرەجەتاغدا بڵاو کراونەوە. ئومەرای ئەم خانەدانە لە عەسری چوارەمی هیجرییەوە لە کوردستان و ئازەربایجاندا ئیدارەیەکی سەربەخۆیان بووە و تا زەمانی شێخ حەیدەری سەفەوی دەوامی کردووە و لە زەمانی ئەم شێخەدا ئەمیر بەهلوولی دونبڵی بە ئارەزووی خۆی تابیعی شێخ حەیدەر بووە و ئەم حکوومەتە بوو بە ئیمارەتێکی تابیعە.

حاکمانی ئەم ئیمارەتە، بە موختەسەری لە ژێرەوە باس ئەکرێ، تەفسیلاتیان لە «کوردانی بەناوبانگ» وەیا «مشاهیر الاکراد»دا هەیە:

خولاسەی ئەحواڵیان

میر ئەحمەد: چوارەمین حوکمدارە، لە شامدا حاکم بووە. بەعزێ جێگەی حەکاری زەوت کردووە. بەعزێ تەئلیفاتی هەیە. قەڵای «بای» ئەسەری ئەم زاتەیە و لەوێ مەدفوونە. تاریخی وەفاتی ٣٧٨ی هیجرییە.

میر سلێمان: بە سەر کوردستان و ئازەربایجان و شامدا نفووزی جاری بووە. لە جەبەل سنجار، سەرای سلێمانی دروست کردووە. مامۆستای لە ئێرانەوە هێناوە و منداڵانی کوردی فێری خوێندن کردووە. ساحێبی «مشارق الانوار»، شێج ڕەجەب ئەلبرسی، لە خەواسی ئەم ئەمیرەیە. تاریخی وەفاتی ٤١٠ی هیجرییە.

ئەمیر جەعفەری دووەم: لە زەمانی ئەم ئەمیرەدا لە چیای سەنجەراندا مەعدەنی ئاڵتوون دۆزرایەوە و بە «زەری جەعفەری» شۆرەتی سەند. ئەم چیایە نزیک قەڵای دونبڵە بووە. تاریخی وەفاتی ٤٤١ی هیجرییە.

ئەمیر یەحیا: بە گوێرەی شەرەفنامە، لە گاورسی، هەزار ماڵ تەبەعەی بووە، نزیک هەزار و دووسەد تەکیەی لە چیاکانی کووهستان و ئازەربایجان و شامدا پێکەوە ناوە. تاریخی وەفاتی ٤٧٧ی هیجرییە.

ئەمیر عیسا: بە سەلاحەددینی کورد شۆرەتی بووە و لە مەنسووبینی یەزدانییە. سەد هەزار ماڵێکی کوردی بردۆتە ئازەربایجان و کووهستان. ئەغڵەب لە تەبرێزدا وەقتی ڕابواردووە.

ئەمیر جەعفەر: بە شەمس ئەلـمەلیک شۆرەتی بوو. موعاسری مەنووچەهر شیروان شاهـ بوو و شاعیری مەشهوور، خاقانی شیروانی، گەلێ مەدحی کردووە. تاریخی وەفاتی ٥٣٥ی هیجرییە.

ئەمیر بەگ: لەگەڵ سوڵتان سەنجەردا باشی ڕابوارد. بەعزێ ئاساری عومرانی لە «خۆی»دا دانا. تاریخی وەفاتی ٥٩٠ی هیجرییە.

میر ئەحمەد: ساحێبی مەسنەوی، مەشهوور مەولانای ڕۆمی، لە خەواسی ئەم ئەمیرە بووە.

میر ئیبراهیم: مەرکەزی، تەورێز بوو. لەگەڵ جەنگیز خان ڕێک کەوت و وڵاتەکەی لە وێرانی نەجات دا. تاریخی وەفاتی ٦٩٢ی هیجرییە.

میر جەمشید: لەگەڵ لەشکری موغول کەوتە شەڕەوە. غازان خان لە ٧٢٥ی هـ.دا لەشکرێکی زۆری کردە سەری و لە چیای «چلەخان»دا کوژرا.

ئەمیر بەهلوول: کوڕی ئەمیر جەمشیدە. تاریخی وەفاتی ٧٦٠ی هیجرییە.

شاهـ مەنسوور: کوڕی ئەمیر بەهلوولە. تاریخی وەفاتی ٧٩٥ی هیجرییە.

میر مەحموود: کوڕی شاهـ مەنسوورە و لە لای سوڵتان بایەزید حورمەتی بووە. قەسەبەی مەحموودی دروست کرد و لەوێدا مرد. تاریخی وەفاتی ٨٢٠ی هیجرییە.

ئەمیر وەلی: لە خۆی دائەنیشت.

حاجی بەگ: کوڕی ئەمیر وەلییە. تاریخی وەفاتی ٨٢٢ی هیجرییە.

سوڵتان عەلی: کوڕی حاجی بەگە. تاریخی وەفاتی ٨٣٥ی هیجرییە.

ئەمیر نەزەر: کوڕی سوڵتان عەلییە.

ئەمیر فەرەیدوون: بە ئەمیر قلیج شۆرەتی بوو. بە گوێرەی «تاریخی جیهان‌نما» بە سەر هەموو ئازەربایجان و کوردستان و ئەرمینییەدا حاکم بوو. لە خۆی نێژراوە. تاریخی وەفاتی ٨٦٠ی هیجرییە.

ئەمیر بەهلوول: تەسادوفی دەوری شێخ حەیدەری سەفەوی کرد. تەبەرستان و تاغستانیشی بە دەستەوە بوو. بە ئارەزووی خۆی بووە بە تابیعی شێخ حەیدەر و لە شەڕی بەینی سەفەوی و شاهـ خەلیل ئاق قۆیۆنلوودا لە تاریخی ٨٨٠ی هـ.دا لە ناو چووە.

ئەمیر ڕۆستەم: بە شاهـوێردی بەگ شۆرەتی بوو. تاریخی وەفاتی ٨٩٨ی هیجرییە.

ئەمیر بەهروونە: لەقەبی سلێمان خەلیفەیە. تا عومری ٩٥ ساڵی ئەمیر بوو. لە مەعییەتی شاهـ تەهماسبدا داخڵی شەڕی عوسمانی بوو. تاریخی وەفاتی ٩٨٥ی هیجرییە.

ئەیووب خان: کوڕەزای ئەمیر بەهرۆزە، ڕوتبەی بەگلەربەگی و مەنسەبی سوپەهداری بوو. تاریخی وەفاتی ٩٩٤ی هیجرییە.

شاهـ بەندە خان:

بەهرووز خان: لە خەواسی شاهـ عەباس بوو. شەرەفنامە باسی شەجاعەت و ڕەشیدیی ئەکا. لە ١٠١٤ هـ.دا وەفاتی کرد.

عەلی خان: کوڕی بەهرۆز خانە و بە سەفی‌قولی خان شۆرەتی بوو. کە سوڵتان موراد هاتە سەر ئازەربایجان، لە ئۆردووی شاهـ سەفیدا بوو. لە وەقتی هاتنی فەرهاد پاشا بۆ سەر کوردستان، عەلی خان لە چیاکانی حەکاریدا زۆر مودافەعەی کرد. لە پاشدا لەگەڵ ئەحمەد پاشای والیی بەغداد ڕێک کەوت و ئازەربایجان و ئەرمینییەی لە ئیدارەدا بوو.

مورتەزا قولی خان: کوڕی عەلی خانە و لە ئەسفەهان مولازیمی خاسی شاهـ عەباسی سانی بوو.

غیاس بەگ: کوڕی عەلی خانە. یەکێ لە سەردارانی شاهـ عەباس[ی سانی] بوو. لە شەڕی قەندەهاردا موەفەق نەبوو. لە بەر ئەوە، ڕووی نەهات بێتەوە و لەگەڵ بەعزێ عەشایری، لەو تەڕەفە مایەوە. تائیفەی «خەرابی»، نەتەوەی ئەم ئەمیرەن. فەتحعەلی خان مەلیکول‌شوعەرای قاجار و مەحموود خانی کوڕی، لەم تائیفەیەن.

شەهباز خان: کوڕی مورتەزا قولی خانە. لە قەڵای «خۆی» لە تەڕەف عەبدوڵڵا پاشاوە موحاسەرە کراوە و لە دواییدا تەسلیم و فەوت بوو (١١٤٤ هـ).

ئەمیر ئەحمەد خان: تەسادوفی دەوری نادر شاهی کرد. وڵاتی ئەجدادی بە دەسەوە بوو. پەنجا ساڵ و شەش مانگ ئیمارەتی کرد. وەقتێ کە لە لای کەریم خانی زەند بوو، بە دەس کوڕانی شەهباز خان کوژرا.

نەجەفعەلی خان: کوڕی شەهباز خان و لە سەردارانی نادر شاهـ بوو و بەگلەربەگی تەورێز بوو. شاعیر و ئەدیب بوو. تاریخی وەفاتی ١١٩٦ی هیجرییە.

ئەمیر خوداداد خان: کوڕی نەجەف‌قولی خانە.

فەتحعەلی بەگ: کوڕی خوداداد خانە.

ئاقا محەمەد خان: کوڕی نەجەف‌قولی خانە.

عەبدولڕەزاق بەگ: کوڕی نەجەف‌قولی خانە. شاعیرێکی مەشهوور و پیاوماقووڵی شاهزادە عەباس میرزا بوو. بەعزێ ئاساریشی هەیە. تاریخێکیشی دەرحەق خانەدانی خۆی نووسیوە و نوسخەیەکی لە کتێبخانەی شاهیدایە. تاریخی وەفاتی ١٢٤٣ی هیجرییە.

بەهائەددین محەمەد ئاقا: کوڕی عەبدولڕەزاق بەگە. عالم و فازل و شاعیرێکی باش بوو. دیوانی ئەشعاری هەیە.

کوچک خان: کوڕی بەهائەددین ئاقایە.

شەهباز خان: کوڕی مورتەزا قولی خانی دووەمە. لە شیرازدا بە دەس کەریم خانەوە ئەسیر بوو.

مەحموود خان: کوڕی شەهباز خانە. بەگلەربەگی ئەسفەهان بوو.

شەهباز خان: کوڕی مەحموود خانە. تەسادوفی دەوری ناسرەددین شاهی کرد.

ئەمیر حسێن‌قولی خان: کوڕی ئەحمەد خانە.

محەمەد سادق خان: کوڕی حسێن‌قولی خانە. بەگلەربەگی ئازەربایجان بوو.

ئیمارەتی برادۆست

خانەدانی ئەم ئیمارەتە، نەتەوەی خانەدانی حەسنەوییە. لە دوای کو‌ژرانی میر هیلالی کوڕی ناسرەلدەولە بەدر، کوڕانی هیلال هاتوونە ناو برادۆست. ئەمانە سێ برا بوون: یەکێکیان تاهیر، لە جێگەی باوکی بۆتە حاکمی شارەزوور؛ یەکێکیشیان بۆتە ڕەئیسی عەشیرەتی ئاکور؛ سێیەمینیش هاتۆتە سەڵماس و ئەوێی خستۆتە ژێر حوکمی خۆیەوە.

شەرەفنامە ئەڵێ: ئەمیری هەرە مەشهووری ئەم خانەدانە، غازی قڕانی کوڕی سوڵتان ئەحمەدە. لە ئەووەڵا لەگەڵ شاهـ ئیسماعیل دوژمنایەتی کردووە، لە دواییدا ڕێک کەوتوون و شاهـ، لەقەبی غازی قڕانی لەگەڵ نەواحیی تەڕگەوەر و سۆمای و دۆڵی داوەتێ و ئەم ئەمیرە جەسوورە تا شەڕە گەورەکەی چاڵدێران بە نیوە سەربەخۆیی، تابیعی شاهـ بووە. لە دواییدا لەگەڵ باقی ئومەرای کورد، ئیتاعەتی یاوزی کردووە و سوڵتان سەلیم زۆر قەدری گرتووە و لە ئەیالەتی هەولێر و بەغدا و دیاربەکر، بەعزێ نەواحی خستۆتە سەر موڵکی ئەمیر غازی قڕان.

لە دوای غازی قڕان، ئەم ئیمارەتە بۆتە دوو بەش: تەرگەوەڕ، سۆمای.

ئیمارەتی سۆمای

لە تەڕەف شاهـ مەحموود بەگی غازی قڕانەوە دامەزراوە و تا ئینقیڕازی، بە دەس نەتەوەی شاهـ محەمەد بەگەوە بوو. لە تاریخی ١٠٠٥ هـ.دا ئەمیری سۆمای، ئەولیا بەگ بوو.

خانەدانی ئیمارەتی تەرگەوەڕ

لە عەشیرەتی برادۆست بوو، شەرەفخان باسی ناسر بەگ ئیبنی شێر بەگ ئیبنی شێخ حەسەن ناو ئەمیرێک ئەکا کە لە زەمانی خۆیدا حاکمی تەرگەوەڕ بووە.

یەکێ لە ئومەرای مەشهووری ئەم خانەدانەش مودافیعی قەڵای دمدم، ئەمیر خانی یەک‌دەسە. ئەم ئەمیرە تەسادوفی دەوری شاهـ عەباسی ئەووەڵی کردووە و لە ١٠١٧ هـ.دا لە قەڵای دمدمدا بەرامبەر بە شاهـ عەباس عوسیانی کردووە.

ئیمارەتی موکری

شەرەفنامە سەیفەددین ناو ئەمیرێکی سۆمای بە موئەسیسی ئەم خانەدانە دائەنێ. ئەم زاتە لە دەوری حکوومەتی تورکماندا (عەسری نۆهەمی هیجری)، ئەووەڵەن ناحیەی دریاسی لە عەشیرەتێکی تورکمان زەوت کردووە. لە ئاخریدا «دۆڵ باریک»، «ئەختاچی»، «ئێلتەیموور» و سوڵدووزیشی خستۆتە سەری و بەرەبەرە ئیمارەتێکی بەقووەتی ڕێک خستووە و بە عینوانی خۆیەوە ئیمارەتەکە و عەشایرەکانیشی ناو نا «موکری» و موددەتێکی زۆر، بێ شەڕ و هەرا حکوومەتی کرد.

لە دوای ئەمیر سەیفەددین موکری، سارم بەگی کوڕی بووە بە ئەمیر و ئیستیلای کوردستان لە تەڕەف شاهـ ئیسماعیلەوە تەسادوفی ئەم وەقتەی کردووە. شاهـ لەشکرێکی ناردۆتە سەر سارم بەگ، بەڵام لەشکرەکەی شکاوە. لە دواییدا لەشکرێکی قورستری کردۆتە سەری (٩١٢ هـ) و ئەم جارەش سارم بەگ لەشکری قزڵباشی زۆر خراپ شکاندووە، بەڵام لە پاش بەینێک بۆ خۆپاراستن لە شەڕی سەفەوی، لەگەڵ باقی ئومەرای کورد، حیمایەی عوسمانی قەبووڵ کرد و لە ئەستامۆڵ سوڵتانی زیارەت کرد.

لە دوای سارم بەگ، حکوومەتی موکری کەوتە دەس ئامۆزاکانی، کە شێخ حەیدەر و میر نەزەر و میر خزر بوون. ئەم سێ برایە وازیان لە حکوومەتی عوسمانی هێنا و بوونە تەڕەفداری سەفەوی (٩٤٨ هـ). لە سەر ئەمە، سوڵتان سلێمان، ئەمیری عیمادییە، سوڵتان حسێن و ئەمیری حەکاری، زەینەڵ بەگ و عەشایری برادۆستی کردە سەریان و لە دوای شەڕێکی قورس، هەر سێ ئەمیری موکری لە ناو چوون. لە دوای ئەم شەڕە، ئیمارەتی موکری لە تەڕەف سوڵتان سلێمانەوە دراوە بە میرە بەگی حاکی عومەر بەگی کوڕی سارم بەگ و نزیک سی ساڵ ئیمارەتەکەی بە دەسەوە بوو. لە دوای ئەم ئەمیرە بەگە، ئیمارەت کەوتۆتە دەس ئەمیرە بەگ شێخ حەیدەر و موکری دیسانەوە چۆتە ژێر حیمایەی سەفەوی. لە زەمانی شاهـ محەمەد خودابەندەدا لەگەڵ ئومەرای لوڕستان و ئەردەڵاندا دیسانەوە بووە تەبەعەی عوسمانی. ئەمیرە بەگ، لە وەزعییەت ئیستیفادەی کرد و موڵکی ئەجدای لەگەڵ شارەزوور و لیوای موسڵی لە سوڵتان پچڕی. سوڵتان موراد هەولێر و مەراغەشی دا بە کوڕەکانی ئەمیرە بەگ.

زۆری پێنەچوو بە سەبەبی خدمەت و ئازایەتییەوە ڕوتبەی میری میرانیشی درایە. ئەمیرە پاشا موددەتێکی زۆر حوکمی کرد، لە پاشدا لەگەڵ جەعفەر پاشای بەگلەربەگی تەورێز تێکچوو و بەعزێ لە موڵکەکانی لە دەس سێنرایەوە و لەگەڵ ئەمەشدا موددەتێکی تر ئەم ئیمارەتە دەوامی کرد و لە دەوری شاهـ عەباسی ئەووەڵدا دوو دەفعە (لە زەمانی قوباد بەگ و شێر بەگدا) تووشی قەتڵ و عام بوو. دەرحەق بە تەفسیلاتی لەناوچوونی، مەعلوومات نییە.

ئیمارەتی ئستونی

شەرەفنامە باسی ئەم ئیمارەتە ناکا. بە گوێرەی تەدقیقاتی ئیسیقلۆپێدیای ئیسلام، خانەدانی قەدیمی شەمدینان عەباسین. لە دوای ئەم خانەدانە، سەیدانی «نەهری» حوکم و نفووزیان گرتۆتە دەس خۆیان. یەکێ لەم سەیدانە کە شێخ ئەبوبەکری کوڕی شێخ عەبدولعەزی بوو، لە گوندی ئستونی دائەنیشت و نفووزی ڕۆحانی و جسمانیی ئەم ناوەی بە دەس بوو. مەشهوور شێخ عوبەیدوڵڵا، نەتەوەی شێخ ئەبووبەکرە و حەرەکەتی ئەم زاتە لە شەمدینان و موکریدا بۆ ئیستقلالێکی میللی و دامەزراندنی حکوومەتێک (١٨٨٠- ١٨٨٣م) مەعلوومە. لە نەتیجەدا موەفەق نەبوو و گیرا و نێررایە ئەستامۆڵ و لەوێوە چووە حیجاز و لەوێ وەفاتی کرد.

ئیمارەتی بادینان

ئەم ئیمارەتە «بهادینان»یشی پێ ئەڵێن. بە گوێرەی شەرەفنامە، ئەبێ لە دەوری عەباسیشدا بووبێ. بە گوێرەی ڕیوایەتێکی شەرەفنامە، موئەسیسی ئەم خانەدانە، لە خانەدانی بەنی عەباس بەهائەددین ناوێک بووە و بە سەبەبی ئەم ناوەوە، «بەهائەددینان، بهادینان، بادینان»ی پێ گوتراوە. شەرەفنامە لە لایەکی تریشەوە ئەڵێ: «لە زەمانی تەیمووری لەنگ و شاهڕوخی کوڕیدا، عیمادییە لە ژێر حوکمیانا بووە و شاهڕوخ دوایی عومری لەوێدا ڕابواردووە و عیمادییەی داوە بە ئەمیر سەیفەددینی کوڕی».

لە دوای ئەمیر سەیفەددین، ئیمارەتەکە کەوتۆتە دەس ئەمیر حەسەنی کوڕی و زەمانی لەگەڵ شەڕ و دەعوای ئاق قۆیۆنلوودا ڕابواردووە و لە دواییدا چۆتە ژێر حیمایەی شاهـ ئیسماعیلەوە.

لە دوای ئەمیر حەسەن، کوڕە گەورەکەی، سوڵتان حسێن، بۆتە ئەمیر. ئەم ئەمیرە لە پاش بەینێک بۆتە تابیعێکی عوسمانی و لە ئیدارەدا مەقامی وەکوو والی بووە، سی ساڵێک ئیمارەتی کردووە. لە تەئدیبی ئیمارەتی موکری و تەعقیبی ئەلقاس میرزادا بۆ حکوومەتی عوسمانی، خدمەتی گەورەی کردووە و چوار ساڵێکیش سنجاقی مووسڵی لە ژێر ئیدارەدا بووە.

لە دوای سوڵتان حسێن، قوباد بەگی کوڕی بۆتە ئەمیر. زۆر پێنەچووە لەگەڵ بارام بەگی برایدا کەوتۆتە هەراوە. بارام بەگ لە دەروێش و مەشرەبی و سکوونەتی قوباد بەگ ئیستیفادەی کردووە و عەشایری بادینانی لێ هەڵساندووە و خۆشی ڕایکردۆتە لای شاهـ ئیسماعیلی دووەم. قوباد بەگ هەر چۆنێ بوو، عەشایرەکەی تەسکین کردووە، بەڵام زۆری پێنەچوو عەشایری مزووری لێ ڕاست بووەوە و بە زۆری ئەم عەشیرەتە، سلێمان بەگ ناو ئەمیرێکی بادینانی کرا بە ئەمیر و قوباد بەگیش لە مووسڵەوە چوو بۆ سنجار و لەوێ ئەم ماجەرایەی بۆ ئەستامۆڵ نووسی.

بارام بەگ لەم فرسەتەدا هاتەوە عیمادییە و ئەمیریەتی خۆی ئیعلان کرد.

قوباد بەگ بەینێک لە زاخۆ دانیشت و لە دواییدا چووە ئەستامۆڵ و سەدری ئەعزەمی ئەو وەقتە، کە سیاوەش پاشا بوو، فەرمانی ئیمارەتی دایە و ناردیەوە. قوباد بەگ هاتەوە دهۆک و ویستی موشەویقی عاسییەکان لە ناو بەرێ، بەڵام لەو وەقتەدا سلێمان بەگ لەگەڵ میر مەلیکی ڕەئیسی مزووری، بە لەشکرەوە ڕوویان کردە دهۆک و خەڵکی شارەکە قاپییان بۆ کردنەوە و دهۆک کەوتە دەس سلێمان بەگ و قوباد بەگیش کوژرا (٩٨٤ هـ).

بارام بەگ کە وای زانی، دەسبەجێ چووە لای عەشیرەتی مزووری و ئیمارەتی خۆی پێ تەسدیق کردن.

کوڕانی قوباد بەگ، سەیدی خان و ئەبو سەعید، لە لای حکوومەتی عوسمانی داوای ئیمارەتیان کرد. حکوومەتیش ئەمری دا بە سەردار فەرهاد پاشا کە بارام بەگ بگرێ. لەو وەقتەدا سەردار بۆ سەفەری گورجستان ئەچوو. بە وەعدی ئەمە کە لە دوای ئەم سەفەرە بیکا بە ئەمیر، بارام بەگی بانگ کردە لای خۆی و بارم بەگ بەو ئومێدە، سەیدی خانی برازای کرد بە وەکیل و خۆی بە لەشکرەوە چوو بۆ لای سەردار. لە دوای سەفەری گورجستان، سەردار، بارام بەگی گرت و بە بوختانی کوشتنی براکەی، بە حوکمی مەحکەمە لە ئەرزەڕۆم ئیعدام کرا .

بەم تەڕحە، ئیمارەتی بادینان بۆ سەیدی خان مایەوە (٩٩٤ هـ). ئەم ئەمیرە لە زەمانی ساحێبی شەرەفنامەدا حاکمی بادینان بووە و موددەتێکی زۆر ئیمارەتەکەی ئیدارە کردووە. زاهیر وایە کە لە دوای سەیدی خان، یۆسف خان بۆتە ئەمیر و لە زەمانی خۆیدا (١٠٤٨ هـ) تووشی تەعەڕوزی مەلیک ئەحمەد پاشای والیی دیاربەکر بووە و موددەتێک لە دیاربەکردا حەپس بووە و لە پاش جەریمەیەکی قورس و لە دوای وەفاتی سوڵتان موراد، نەجاتی بووە (ئەولیا چەلەبی).

لە دوای یۆسف خان، وا دیارە ئیمارەت کەوتۆتە دەس کوڕەکەی و لەو دەورەدا (١٠٧١ هـ) قووەت و نفووزی ئیمارەتەکە زۆر پێش کەوتووە. نفووزی ئەم ئیمارەتە هەشت تا دە هەزار سوار و ئەوەندەش زیاتر پیادە بوو و دایمە یارمەتیی حکوومەتی داوە (چوار عەسری دوایی عێراق، ل ٩٨).

تاریخ لە ١١١٢ هـ (١٧٠١ م)دا ڕبات پاشا بە ئەمیری عیمادییە نیشان ئەدا و ئەم ئەمیرە لەو تاریخەدا لەگەڵ لەشکری مووسڵ و دیاربەکردا چووە بۆ جنووبی عێراق و ئیختیلالی «مونتەفەک»یان تەسکین کردووە.

لە ١١٣٨ هـ.دا بارام پاشا (ڕەنگە کوڕی ڕبات پاشا بێ) بۆتە ئەمیری بادینان و بە بارام پاشای گەورە شۆرەتی سەندووە. لە هەموو خسووسێکەوە خدمەتی ئیمارەتەکەی زۆر کردووە و حەساندوویەتیەوە. لە دوای حکوومەتێکی چل ساڵی، لە ١١٨١هـ.دا (١٧٦٧ م) وەفاتی کردووە.

لە دوای بارام پاشا، ئیسماعیل پاشای کوڕی بوو بە ئەمیر و حکوومەتی زۆر دەوامی کرد. لە ١٢٠٢ هـ.دا (١٧٨٧ م) تووشی ناڕەحەتی و ئیختیلالی بەعزێ لە ڕەقیبانی بوو. بەڵام وەفاتی ناگەهانی کوڕان و کوڕەزاکانی، ئێجگاری ئاڵۆزاند و شەڕێکی خراپی خۆماڵی دەسی پێکرد. ئینجا بە موداخەلەی بەغدا ئەم هەرایە بڕایەوە. «چوار عەسری دوایی عێراق» باسی عەلی موراد خان پاشای بادینانی ئەکا و ئەڵێ لە ١٢١٧ هـ.دا کە عەلی پاشای والی بەغدا لەشکری کردە سەر سنجار، ئەم ئەمیرە بە لەشکری بادینانەوە لەگەڵیدا بوو. زاهیر وایە کە عەلی موراد خان، یا کوڕ یا برای ئیسماعیل پاشا بووە. لە دوای شەڕی سنجار، عەلی پاشا، عەلی موراد خانی عەزل کرد و قوباد بەگی کرد بە ئەمیری بادینان و لەگەڵ پێنجسەد سوارێکی بەبە کە لە مەعییەتی خالید پاشای بەبەدا بوو، قوبادبەگی ناردەوە بادینان. عیمادییە، عەقرە، دهۆک و زاخۆ هەر یەکە درا بە ئەمیرێکی بادینانی و ئەبوایە هەموویان تابیعی ئەمیری عیمادییە بوونایە.

لە وەقتێکدا کە ئیمارەتی بادینان تووشی تەعەڕوزی ئەمیری سۆران، پاشا کۆرە بوو، سەعید پاشا ئەمیری عیمادییە بوو و بەرامبەر بە محەمەد پاشا، ڕەسووڵ پاشای برای کرد بە حاکمی عیمادییە.

لە دوای لەناوچوونی محەمەد پاشا، ئیسماعیل پاشای بادینانی (کۆنە حاکمی عەقرە)، هاتە مەیدانەوە و ئیمارەتەکەی گرتە دەس خۆی و موددەتێک موتەسەڕیفی مووسڵ، ئینجە بایرەقدار محەمەد پاشای زۆر ناڕاحەت کرد و ئیمارەتەکەی بە دەسەوە نەدا. بەڵام زۆری پێنەچوو سەدری ئەعزەم مستەفا ڕەشید پاشا، بە لەشکرەوە هاتە سەری و لە عیمادییەدا موحاسەرەی کرد و گرتی و ناردیە بەغدا و لەوێ حەپس کرا و بە حەپسخانەدا وەفاتی کرد و بە تەواوی ئیمارەتەکە لە ناو چوو (١٢٩٥ هـ/ ١٨٤٣ م).

ئیمارەتی داسنی

بە گوێرەی ئینسقلۆپێدیای ئیسلام، ئەم عەشیرەتی داسنییە، لە مەنتیقەی دهۆکدا بووە و ئەم شارەشی بە دەسەوە بووە. لە دواییدا ئەمیری بادینان دهۆکی لە سنجاغی داسنی سەندووە. لە پاشدا کە سوڵتان سلێمانی قانوونی چوو بۆ فەتحی بەغدا، حاکمیەتی هەولێری لە میر عیززەددینی سۆران سەند و دای بە حسێن بەگی ڕەئیسی عەشیرەتی داسنی و میر عیززەدینیشی کوشت و لە دوای وەفاتی سلێمان بەگی برای، هەموو ئیمارەتی سۆران کەوتە دەس حسێن بەگ.

لەو بەینەدا لە نەتەوەی ئومەرای سۆران، میر سەیفەددین کوڕی میر حسێن لە سۆماقلق بوو، کە بیستی ئیمارەتی سۆران دراوە بە خانەدانێکی غەیرە، لەگەڵ حسێن بەگدا کەوتە شەڕ و هەراوە و لە دوای شەڕێکی زۆر، حسێن بەگی دەرپەڕاند و لە دواییدا حسێن بەگ بانگ کرایە ئەستامۆڵ و لەوێ ئیعدام کرا.

ئیمارەتی سۆران

شەرەفنامە، کەڵۆس ناو موهاجرێکی بەغدایی بە جەددی ئومەرای سۆران ئەنوێنێ و ئەڵێ ئەم زاتە کوڕی یەکێ لە پیاوماقووڵانی بەغدا بووە؛ هەرچۆنێ بووە، هاتۆتە ناحیەی ئاوان [= ئەوان] و لە گوندی هەودیان بە شوانی ڕایبواردووە.

دوقتۆر فریچ ئەڵێ ئەم ناوی کەڵۆسە لە ناوێکی عەرەب ناکا و ئەبێ کوردی بێ، چونکە بە کوردی ناوە کە کەسێک دانی پێشەوەی کەوتبێ و پاشان بێ، کەڵۆس (= کەل)ی پێ ئەڵێن.

واقیعەن موتالەعەی دوقتۆر فریچ لە عەقڵ نزیکترە.

ئەم کەڵۆسە سێ کوڕی بووە: عیسا، ئیبراهیم و شێخ ئیدریس. عیسا کوڕە گەورەی بووە و زۆر ئازا و مەزبووت و خۆشسۆحبەت و سەخی بووە. لە بەر ئەوە، زۆر خۆشەویست بووە. بەینێک بەعزێ غەیرە، ئەو ناوە ناڕاحەت ئەکەن. خەڵکی ناحیەکە بۆ دەفعی دوژمن، عیسا ئەکەن بە گەورەی خۆیان و عیسا لە موددەتێکی کەمدا زۆر کەسی لە دەوری خۆی کۆ کردۆتەوە و قەڵای «ئەوان»ی موحاسەرە کردووە و لەگەڵ ڕەفیقەکانیا لە سەر بەعزێ تاشەبەردی سووری بەرامبەری قەڵاکەوە، دەسی کردووە بە شەڕ و مودافعینی قەڵاکەی چاوترسێن کردووە و خەڵکی قەڵاکە ناویان نا «سوورەبەردی» و لە دواییدا نەتەوەی ئەمیر عیسا بە «سۆران» شۆرەتی سەند .

ئەمیر عیسا نیهایەت قەڵاکە زەوت ئەکا و ئیمارەتێک دائەمەزرێنێ و بە سەربەخۆییەکی تەواو، موددەتێکی زۆر حکوومەت ئەکا. لە دوای وەفاتی، شاهـ عەلی بەگی کوڕی هاتۆتە جێگەی. بەینێک ئیمارەتی کردووە، لە پاشدا موڵکەکەی لە بەینی میر عیسا و میر حسێن و میر عەلیی کوڕیدا بەش ئەکا و خۆشی دێتە قەڵای حەریر کە بەشی میر عیسا بووە.

میر عیسا لە پاشدا تووشی تەعەڕوزی پیر بوداق بەگ بووە و لە ناو چووە و میر بوداقی برای هاتۆتە جێگەی و سوماقلقی لە ئێران زەوت کردووە.

شاهـ عەلی بەگی برای میر عیسا حاکمی «شق ئاباد = شفائاباد» بووە. ئەمیرێکی ئازا و ڕەشید بوو. بۆ ئەوەی کە حەقی کاکی لە پیر بوداق بەگی برای بەبە بستێنێتەوە، لەگەڵی کەوتە شەڕەوە و نیهایەت پیر بوداق بەگی کوشت و بەرەبەرە هەولێر و مووسڵ و کەرکووکیشی لە قزڵباش زەوت کرد و ئیمارەتێکی گەورە و بەشۆرەتی دامەزراند و بە سەربەخۆیی ئیدارەی کرد. کە ئەمری خوای بەجێ هێنا، سێ کوڕی مابوو: ئەمیر سەیفەددین، ئەمیر عیززەددین شێر، سلێمان بەگ.

میر سەیفەددین گلا و وەفاتی کرد. لە بەر ئەمە، ئیمارەت کەوتە دەس میر عیززەددین شێر و ئەم ئەمیرە هەولێری کرد بە مەرکەز و موددەتێک ئیدارەی ئیمارەتەکەی کرد. لەو بەینەدا سوڵتان سلێمانی قانوونی ئەچوو بۆ فەتحی بەغدا؛ کە گەیشتە ئەو ناوە، بوختانێکی گەورە بە میر عیززەددین کرا و بە ئەمری قانوونی گیرا و کوژرا (٩٤١ هـ/ ١٥٣٤ م).

قانوونی، لە دوای میر عیززەددین، هەولێری دا بە حسێن بەگی داسنی و ئەم ئەمیرە لە دوای بەینێک ـ کە ئەمیر سلێمانی شاهـ عەلی بەگ وەفاتی کرد ـ هەموو ئیمارەتی سۆرانی گرتە دەس خۆی. بەم [تەڕحە] لە پاش بەینێک میر سەیفەددین کوڕی میر حسێن کوڕی میر بوداقی شاهـ عەلی بەگی لێ ڕاست بووەوە و لە دوای شەڕ و دەعوایەکی زۆر، ئیمارەتەکەی سەندەوە.

حکوومەتی عوسمانی لە میر سەیفەددین عاجز بوو و سوڵتان حسێن بەگی ئەمیری عیمادییە و بەعزێ ئومەرای کوردی تری ناردە سەری، بەڵام لە عۆدەی نەهاتن. نیهایەت بە قسەی غازی قڕان یۆسف بەگی ئەمیری برادۆست، چووە ئەستامۆڵ و دەخالەتی کرد. بەڵام سوڵتان سلێمان لێی قەبووڵ نەکرد و کوشتی.

لە دوای وەفاتی میر سلێمانی کوڕی شاهـ عەلی بەگ، قولی بەگی کوڕی کە دی حسێن بەگی داسنی ئیمارەتی سۆرانی زەوت کرد، چوو بۆ لای شاهـ تەهماسب، بەڵام پاش بەینێک لە تەڕەف سوڵتان سلێمانەوە کرا بە حاکمی «سەماوە». لە دوای ئیعدامی میر سەیفەددین، خەڵکی سۆران ئیسترحامیان لە ئەستامۆڵ کرد کە قولی بەگیان بە ئەمیر بۆ تەعین کا و واقیعەن فەرمانی ئیمارەتی بۆ نێررا و نەواحیی حەریریشی درایە و نزیک بیست ساڵێک ئیدارەیەکی باشی کرد.

لە دوای قولی بەگ، بوداق بەگی کوڕی بۆتە ئەمیر و دوو ساڵێک بێ شەڕ و هەرا ئیدارەی کردووە، لە پاشدا سلێمان بەگی برای لێی ڕاست بۆتەوە و بوداق بەگ خۆی ڕانەگرتووە و چۆتە لای سوڵتان حسێن بەگی بادینان و لەوێ بەعزێ ئیمدادی دراوەتێ و لە گەڕانەوەدا لە عەقرە وەفاتی کردووە.

سلێمان بەگی برای، بەبێ ڕەقیب، ئیمارەتەکەی بۆ ساغ بۆتەوە. ئەمیرێکی عادڵ [و] ڕەعیەت‌پەروەر بوو؛ لە تاریخێکدا بە لەشکرێکی سیانزە هەزار سوارییەوە چۆتە سەر عەشیرەتی زازا و شکاندوویەتی و تاڵانی کردووە. ئەم عەشیرەتە لە ئەستامۆڵ شکاتی لێ کردووە و سوڵتان موراد ویستوویەتی لەشکری بکاتە سەر، بەڵام سلێمان بەگ لەو وەقتەدا چۆتە سەر ئێران و تاڵانێکی زۆری هێناوە و بەعزێ دیاریی باشی ناردووە بۆ ئەستامۆڵ؛ لە سەر ئەمە، وازی لێ هێنراوە (٩٩٤ هـ) و سلێمان بەگ بە هەموو لایەکا ناوبانگی بڵاو بۆتەوە.

لە دوای وەفاتی سلێمان بەگ، عەلی بەگی کوڕی بۆتە ئەمیر و لەگەڵ ساحێبی شەرەفنامەدا هاوعەسرە. شەرەفخان تا زەمانی ئەم ئەمیرە باسی سۆران ئەکا و دوایی ئەحواڵی ئیمارەتەکە تا ئێستا باش تەدقیق نەکراوە.

«تاریخ نعیما» ئەڵێ لە ١٠٣٩ هـ.دا کە سەردار خەسرەو پاشا هاتە مووسڵ، میرەبەگی سۆران و سەید خانی عیمادییە بە لەشکریانەوە هاتنە لای. لەمە وا حاڵی ئەبین کە لە دوای عەلی بەگ، میرەبەگ بۆتە ئەمیر، بەڵام ئەحواڵ و موددەتی ئیمارەتی، مەعلووم نییە.

بە گوێرەی ڕاپۆری ئیدارەی ڕەواندز ، مەرکەزی ئیمارەت گاهـ لە «دوین» و گاهـ لە «حەریر» و «کالیفانی» و ڕەواندز بووە.

زاهیر وایە کە ئومەرای سۆران لە عەسری دەهەمدا مەرکەزیان لە «دوین قەڵا» بووە و تا تاریخی ١١٤٣ هـ (١٧٣٠ م) لەوێ ماون. لە دواییدا حکوومەتی بەبەی سلێمانی، تەنگی پێ هەڵچنیون و «شکەلی بەگ»ی ئەمیری سۆران، مەرکەزی حکوومەتەکەی بردۆتە حەریر. سلێمان بەگی کوڕی، لە سەر شاخی حەریر (گڵەسوو)، قەڵایەکی مەحکەمی دروست کردووە و بەعزێ ئاساری تریشی داناوە و خدمەتی عیلمی کردووە. ڕەئیس عولەمای، شێخ حەیدەری مالوورانی بوو. ئەم زاتە لە حەریریش لە دەس بەبە نەجاتی نەبووە و ناڕاحەت کراوە و لە عومرێکی حەفتا ساڵیدا ئەمری خوای بەجێ هێناوە و لە حەریر نێژراوە.

بە گوێرەی ڕیوایەتی محەللی، ئەم بەگە بەینێک لەگەڵ حکوومەتی بەغدا تێکچووە و گیراوە و لە بەغدا حەپس کراوە و لەوێ وەفاتی کردووە و لەم دەورەدا «خانزاد»ی خوشکی، موددەتێک ئیمارەتەکەی ئیدارە کردووە و زۆر ئاساری خەیرییەی بەجێ هێشتووە.

عەلی بەگی سلێمان بەگ، بەربەستی تەعەڕوزی بەبەی پێ نەکراوە و ئیمارەتەکەی بردۆتە گوندی کالیفان کە لە دۆڵی «ئالانا»دا و لە مەدخەلی دەربەندی ڕەواندزدا بووە (١١٩٢ هـ/ ١٧٧٨ م). دەربەندی ڕەواندزی کە لە پاشدا بە ناوی خۆیەوە بە گەڵی عەلی بەگ شۆرەتی سەندووە، زۆر باش و لە هەر دوو سەرەوە بە قەڵای سەر دەریا و سەرەشمە قایم کردووە و لە دوو ئاوی ڕەواندز و بالەکیانیشدا قەڵایەکی بینا کردووە.

لە دوای عەلی بەگ، «ئوغوز بەگی گەورە»ی کوڕی بۆتە ئەمیر و مەرکەزی ئیمارەتی بردۆتە ڕەواندز (١٢٠١ هـ/ ١٧٧٨ م) و بەرەبەرە حوکمی خۆی گەیاندۆتە سیدەکان، هاودیان و دەشتی دیانا و عەشایری گاوری ئەو ناوەی هێناوەتە ژێر دەسی خۆی.

ئەحمەد بەگی کوڕیشی، ئیمارەتەکەی تەوسیع کرد و «ئوغوز بەگی بچووک»ی کوڕیشی لە سەر شوێنی باوکی ڕۆیشت.

لە زەمانی ئیمارەتی مستەفا بەگی کوڕی ئوغوز بەگدا سەرلەنوێ شەڕی بەبە دەستی پێکرد و حەتتا بەینێک مەرکەزی ئیمارەتیش موحاسەرە و تەهدید کرا. بەڵام مستەفا بەگ لە نەتیجەدا لەشکری بەبەی شکاند و شوێنیان کەوت و کوشتارێکی زۆری لێ کردن.

لە دوای بەینێک مستەفا بەگ بۆ بڕینەوەی ئەم شەڕە، فاتمە خانمی کچی دا بە حسێن بەگی کوڕی مەحموود پاشای بەبە و لە دوای ئەم ئاشتییە، دەسی کرد بە ئیسلاحی ئیمارەتەکە و تەیمووری برای کرد بە حاکمی هەفدیان و یەحیا بەگیشی کرد بە حاکمی مەنتیقەی سیدەکان و برادۆست. محەمەد بەگی کوڕی و خۆشی لە ١٢٤٢ هـ.دا وەفاتی کرد.

حکوومەتی پاشا کۆرە

محەمەد بەگ لە دوای وەفاتی باوکی، هەر دوو مامەکەی گرت و هەڵیواسین و بەرەبەرە دەسی کرد بە گەورەکردنی ئیمارەتەکەی. عەشایری سلیوان (شیروان) و برادۆستی لەگەڵ سوورچی هێنایە ژێر ئیتاعەت، حکوومەتی بەبەی لە حەریر دەرپەڕاند، شاری هەولێری زەوت کرد و عەشیرەتی دزەیی دامرکاند، ئاڵتوون‌کۆپری، کۆیە و ڕانیەشی داگیر کرد و زێی کۆیەی لە بەینی خۆی و باباندا کرد بە سەرحەد.

والیی بەغدا، عەلی ڕەزا پاشا، بەرامبەر بە قووەت و شیددەتی میرە کۆرە، هیچی پێ نەکرا و بە ناعیلاجی ئیشەکەی بە شیرینی بڕیەوە. حکوومەتەکەی تەسدیق کرد و ڕوتبەی میری میرانیشی بۆ سەند.

لە ١٢٤٩ هـ (١٨٣٣ م)دا لەشکرێکی باش و مونتەزەمی پێکەوە نا و بە تەشویقی مووسا پاشای بادینانی، ڕووی کردە بادینان و لە دوای چەند شەڕێک لەگەڵ ئیسماعیل پاشای بادینانیدا عەقرەی گرت و لەوێوە چووە سەر عیمادییە و سەعید پاشای حاکمی ئەوێی ئەسیر کرد و شارەکەشی زەوت کرد. لە پاشدا ڕووی کردە یەزیدیی تەڕەفی بەعشیقە و کوشتارێکی زۆری لێ کردن. عەلی بەگی ڕەئیسیانی گرت و ناردیە ڕەواندز و دوو ساڵ حەپسی کرد و لە پاشدا کوشتی. بە ڕیوایەتێک لێرەوە ڕووی کردە کردۆتە جەزیرەی ئیبنی عومەر و ماردین و نەسیبینیشی لە بەردخان بەگ زەوت کردووە.

خولاسە، محەمەد پاشا (پاشا کۆرە)، لە موددەتێکی کەمدا گەلێ وڵاتانی داگیر کرد. لە ڕانیە و دەشتی پشدەرەوە تا نەسیبین و ماردین و لە کەلەشینەوە تا مەخموور حوکمی جاری بوو.

بەم تەڕحە غەلەبە سەندنی نفووز و شەوکەتی محەمەد پاشا حکوومەتی عوسمانی تەنگەتاو کرد. سوڵتان مەحموود، سەدری ئەعزەم مستەفا ڕەشید پاشای بە لەشکرێکی زۆرەوە ناردە سەری و عەلی ڕەزا پاشای بەغدا و مەحموود پاشای مووسڵیش بۆ موعاوەنەت مەئموور بوون.

میر محەمەد پاشا کە وای زانی، خۆی کێشایەوە ڕەواندز و لەوێ بۆ مودافەعە خۆی حازر کرد. لەشکری سەدری ئەعزەم لە دوای زەوتکردنی بادینان ڕووی کردە ڕەواندز. عەلی ڕەزا پاشا و لەشکری مووسڵیش بە سەر هەولێردا ڕوویان تێکرد. بەشێکی زۆری لەشکری سەدری ئەعزەم و عەلی ڕەزا پاشا عەشایری کورد بوو. ئەم دوو ئۆردووە، لە دەشتی دیانا و حەریردا هەڵیاندا. میر محەمەد پاشاش، گەڵی عەلی بەگی گرتبوو. سەدری ئەعزەم موخابەرەی لەگەڵ کرد و لە خوێن‌ڕشتنی موسوڵمانان و موخالەفەتی خەلیفە تەحزیری کرد و تەئمیناتی دایە و لە سەر ئەمە، میر محەمەد پاشا تەسلیمی مستەفا ڕەشید پاشا بوو و برایە ئەستامۆڵ و عەفو کرا و گەڕایەوە. بەڵام لە سەر نووسینی عەلی ڕەزا پاشای بەغدا، لە ١٢٥٣ هـ.دا لە توبزون گرتیان و کوشتیان {fn|مێجەر میلینغ وەقتێک کە چۆتە وان، ڕەسووڵ پاشا لەوێ والی بووە (تەقریبەن ١٨٧٠ م). ماجەرای محەمەد پاشای برای، بەم تەرحە بۆ گێڕاوەتەوە:

«لە دەوری ١٨٣٤ م.دا بوو کە محەمەد پاشا ویستی وڵاتەکەی لە دەس حکوومەتی عوسمانی نەجات بدا و بیخاتە ژێر حوکمی خانەدانی خۆیەوە. محەمەد پاشا ئەوسافی فاتحی و ئیداریی لە خۆیدا جەمع کردبووەوە و توانی بە ئۆردووی کورد ئەیالاتی دراوسێی وەکوو کەرکووک و مووسڵ بێنێتە ژێر نفووزی خۆیەوە. ڕەسووڵ پاشا قوماندانی لەشکری بوو و وەلیعەهدبوو. بابی عالی، لەشکرێکی لە ئیدارەی ڕەشید پاشای سەرعەسکەردا کە دۆستی محەمەد پاشا بوو، ناردە سەر ڕەواندز؛ بەڵام حکوومەت ئەیویست ئەم هەرایە بێ شەڕ ببڕێتەوە. لە بەر ئەوە، لە ژێر پەردەی دۆستیدا خیانەت کرا و محەمەد پاشا کەوتە داوی خیانەتەوە و بۆ موزاکەرە چووە قەرارگاهی ڕەشید پاشا. بەڵام گیرا و نێررا بۆ ئەستامۆڵ. سوڵتان، محەمەد پاشای زۆر باش قەبووڵ کرد. بابی عالی قەراری دا کە لە هەموو کوردستاندا محەمەد پاشا والیی عموومی بێ و سەلاحییەتێکی تەواوی ببێ. بەم قەول و قەرارە، سواری سەفینەیەکی حەربییەی تورک کرا و نێررایەوە بۆ مەملەکەتی خۆی. ئێستا ئەمە سی و پێنج ساڵە محەمەد پاشا لە ئەستامۆڵ دەرچووە بەڵام نەگەیشتۆتە وڵاتی خۆی. لە هیچ جێگەیەک کەس نەیدیوە. خوا ئەیزانێ خۆی و پێنج پیاوەکەی چییان لێ هات. لە دوای محەمەد پاشا، ڕەسووڵ پاشاش بە خۆی و لەشکریەوە تەسلیم بوو. بەینێک لە بەغدا دانیشت و لە شەڕی قەدیمدا لەشکرێکی سوارەی کوردی پێکەوە نا و خدمەتێکی زۆری کرد. لە دواییدا حکوومەت کردی بە موتەسەڕیفی قارس و لە پاشدا تەحویل کرا بۆ وان. (حەیاتێکی وەحشی لە کوردستاندا، ل ٥٠، ١٨٥- ١٨٧).} .

لە دوای میر محەمەد پاشا، ئەحمەد بەگی برای بوو بە حاکمی سۆران. ڕەسووڵ پاشای براشی، حاکمی عیمادییە بوو. ئەحمەد بەگ، لە دوای دوو ساڵ لە تەڕەف ئامۆزاکانیەوە کوژرا و سلێمان بەگی برای کرا بە ئەمیر. بەڵام بە سەبەبی بێکارەیی، شەش مانگێک ئیمارەتی پێ کرا، لە پاش بەینێک و لە سەر تکای ئەهالی، بە موساعەدەی حکوومەت، ڕەسووڵ پاشا لە عیمادییەوە هاتەوە و ئیمارەتەکەی گرتە دەس خۆی لە دوای حەوت ساڵێک، لە سەر نەدانی ویرکو ، حکوومەت لەشکری کردە سەری و لە دوای دوو شەڕ، لە دیرە و خەلیفاندا خۆی کێشایەوە ڕەواندز و لەوێوە لە سەر تەزییقی حکوومەت، ناعیلاج ما، چووە ئۆشنۆ و پێنج ساڵێک لەوێ ما.

ئیمارەتی سۆرانیش لە شکڵی قەزایەکدا ڕاستەو ڕاست کەوتە ژێر حوکمی تورکەوە. ڕەسووڵ پاشا لە دواییدا بە تکای وەلیعەهدی ئێران عەفو کرا و هاتە بەغدا و لە تەڕەف حکوومەتەوە مەعاش و تەخسیساتێکی ٧٥٠٠ قورووشی بۆ بڕایەوە و دانیشت. لە شەڕی «قریم»دا چوو بۆ جیهاد و لە ئەرزڕۆم بووە قوماندانی عەشایر و قوای موعاوەنە و لە ١٢٧٥ هـ.دا هاتەوە بەغدا. لە دوای سەفەری حیجاز و ئەستامۆڵی، کرا بە موتەسەڕیفی وان و لە دوای سێ ساڵ چووە ئەرزڕۆم دانیشت و لە ١٣٠١ هـ.دا لەوێ وەفاتی کرد.

ئیمارەتی بابان

شەرەفنامە بەبەی زۆر قەدیم لە ئێراندا ئەنوێنێ و ئەڵێ موئەسیسەکەی، پیر بوداق بەگ بووە. ئەیالەتی لارجانی لە عەشیرەتی زەرزا، وڵاتی سۆرانی لە عەشایری «شبوی» و «مشیاکرد» و سوڵدووزیشی لە قزڵباش زەوت کردووە و حکوومەتێکی گەورە و بەشەوکەتی دامەزراندووە. ئەم ئەمیرە، لەقەبی بەبەی بووە. لە پاش بەینێک لە ڕاودا لە تەڕەف ئەمیر سەیدی (ئەبی ئەمیر عەلی) حاکمی سۆرانەوە کوژراوە. پیر بوداق بەگ، وەجاخکوێر بووە. لە بەر ئەوە، بوداق بەگی برازای هاتۆتە جێگەی و نیهایەت دوو ساڵێک حوکمی کردووە و لە دواییدا یەکێ لە پیاوەکانی کە پیر نەزەریان پێ ئەگوت، ئیمارەتەکەی لێ زەوت کردووە.

لە دوای وەفاتی پیر نەزەر، ئەسڵی وڵاتی بەبە کەوتۆتە دەس میر سلێمان و باقیش کەوتۆتە دەس میر ئیبراهیم. ئەم دوو ئەمیرە بەینێک بە ئاشتی هەر کەسە لە موڵکی خۆیدا ئیدارەی کردووە، بەڵام لە دواییدا تێکچوون و میر سلێمان، میر ئیبراهیمی کوشتووە و بەشە وڵاتەکەی ئەویشی داگیر کردووە و پانزە ساڵێک حاکمی هەر دوو لا بووە. میر سلێمان، چوار و میر ئیبراهیم سێ کوڕی لە دوا بەجێ ماوە و ئەم ئیمارەتە لە بەینی ئەم دوو خانەدانەدا دایمە بۆتە سەبەبی شەڕ و دەعوا. نیهایەت لە ئەواخیری دەوری سوڵتان سلێمانی قانوونیدا (٩٢٦- ٩٧٤ هـ)، سنجاغی «مەرگە» بە دەس خزر بەگ ناو منداڵێکی کوڕی میر حسێن کوڕی میر سلێمان بەگەوە ماوەتەوە و لە دوای وەفاتی ئەم خزر بەگە، خانەدانی میر سلێمان لە ناو چووە.

ئیمارەتی بەبەی دوایی

ئەڵێن بناغەی ئەم ئیمارەتە، لە تەڕەف فەقێ ئەحمەدەوە دانراوە و ئەم ئەمیرە لە خانەدانی سۆران و لە عەشیرەتی نوورەددینی پژدەر (پشدەر) بووە. دەرحەق بە سەرگوزەشتەی ئەم زاتە، بەعزێ ڕیوایاتی ناو پشدەر هەیە. خولاسە فەقێ ئەحمەد، گەلێ کەسی لە خۆی کۆ کردۆتەوە و عینوانی بەبەی داوە بە خۆی و بەرەبەرە قووەتی پەیا کردووە. لە دوای ئەو، سلێمان بەبەی کوڕی جێگەی گرتۆتەوە و بە ئەسڵی موئەسیسی ئەم ئیمارەتە دانراوە و زۆر ئازا و مەزبووت بووە. لە سستی و بێکارەیی حکوومەتی ئەردەڵان ئیستیفادەی کردووە و لە ١١٠٦ هـ (١٦٩٤ م)دا بەعزێ جێگەی لە ئەردەڵان داگیر کردووە. بەڵام ساڵی دوایی لەشکرێکی زۆری ئێران و ئەردەڵانی هاتۆتە سەر و شکاندوویە و لە دوای ئەمە، سلێمان بەگ چوو بۆ ئەستامۆڵ و لە پاش بەینێک بۆتە موتەسەڕیفی ئەدرنە و لەوێ وەفاتی کردووە (١١١٥ هـ).

لە دوای سلێمان بەگ، بەشێکی خاکی بەبە کەوتۆتە دەس عەشیرەتی زەنگەنە و بەشێکیشی بە دەس کوڕانی سلێمان بەگەوە ماوە. لەمانە بەکر بەگ غەلەبەی سەندووە و بەرەبەرە وڵاتی بەبەی گەورە کردووە و حدوودەکەی لە سیروانەوە گەیاندۆتە زێی کۆیە.

زاهیر وایە کە بەکر بەگ چاوی بڕیبووە کەرکووکیش و لە سەر ئەوە لەگەڵ حکوومەتی عوسمانی تێکچووە و بەغدای هاتۆتە سەر و کوژراوە (١١٢٩ هـ) و پێنج ساڵێک خاکی بەبە لە ژێر ئیدارەی حکوومەتی عوسمانیدا ماوە و لەم بەینەدا «خانە پاشا»ی برازای بەکر بەگ وردەوردە لەگەڵ حکوومەت ڕێک کەوتووە و لە ١١٣٤هـ.دا بە دەرەجەیەک وڵاتی بەبەی هێناوەتەوە ژێر خوکمی خۆی.

خانە پاشا لەگەڵ حەسەن پاشای والیی بەغدا چووە بۆ سەفەری ئێران و ئیدارەی ئەردەڵانیشی دراوەتێ. لە شەڕی ئەشرەف خانی ئەفغانی و لەشکری عوسمانیدا (١١٣٩ هـ) لای ئەشرەف خانی گرت و بووە سەبەبی شکانی لەشکری تورک و تا مەبادیی دەوری نادر شاهـ، ئەردەڵانی بە دەسەوە ما و وڵاتی بەبەش بە دەس خالید پاشای برایەوە بوو. لە زەمانی خالید پاشادایە کە ئیمارەتی بەبە و سۆران کەوتوونە شەڕەوە و بەشی کۆیە کەوتۆتە دەس بەبە. نادر شاهـ لە ساڵی ١١٤٣ هـ ئەردەڵانی لە دەس حاکمی بەبە سەند و لە ١١٥٦ هـ.دا وڵاتی بەبەی دا بە سەلیم پاشای کوڕی بەکر بەگ. حکوومەتی بەغدا ئەیویست سلێمان پاشای خالید پاشا بکا بە حاکمی بەبە و ئەم دەعوایە بووە سەبەبی شەڕ و شۆرێکی زۆر.

سلێمان پاشای والیی بەغدا لە ١١٦٤ هـ.دا چوار قۆناغ لە ژوور بەغداوە لەگەڵ سەلیم پاشای بەبە شەڕی کرد و شکاندی و سلێمان پاشای کرد بە حاکمی بەبە و ئەم ئەمیرە چواردە ساڵێک حکوومەتی کرد و موددەتێک لە تەڕەف محەمەد پاشای کوڕی خانە پاشا و سەلیم بەگی بەکر بەگەوە ناڕاحەت کرا و بەعزێ جار، وڵاتەکەشی لە دەس چووە. نیهایەت والیی بەغدا لە ١١٧٤ هـ.دا لەشکری محەمەد پاشای لە سەر چەمی نارین شکاند و محەمەد پاشا لە ناو چوو و سەلیم بەگیش چەند جارێک هاتە سەر وڵاتی بەبە، بەم [تەڕحە] هیچی بۆ نەکرا.

لە دوای وەفاتی سلێمان پاشای والیی بەغدا، ئەبو لەیلە، سلێمان پاشای حاکمی بەبە، لە سەر مەسەلەی ویرکو، لەگەڵ والیی بەغدا تێکچوو و لە ١١٧٥ هـ.دا بە لەشکرەوە ڕووی کردە بەغدا و لە نزیک کفری لەگەڵ لەشکری بەغدا کەوتە شەڕەوە. بەڵام شکا و چوو بۆ ئێران و لەوێ کرا بە والیی ئەردەڵان. بەڵام لە دوای دوو ساڵ، لە تەڕەف عومەر پاشای والیی بەغداوە دیسان کرایەوە بە حاکمی بەبە و موددەتێک ئیدارەیەکی باشی کرد؛ حدوودی بەبەی گەیاندە زەهاو و ڕانیە و کۆیە. خالید بەگ (وەیا عەلی بەگ)ی کوڕیشی، حاکمی ئەردەڵان بوو. نیهایەت لە ١١٧٨ هـ.دا لە قەڵاچوالان بە کوشت چوو.

لە دوای سلێمان پاشا، محەمەد بەگی برای کرا بە حاکمی بەبە. لە پاش بەینێک لەگەڵ ئەحمەد پاشای برای تێکچوو و ئەمنییەتی بە حکوومەتی بەغدا نەما و عوسیانی کرد. نیهایەت والیی بەغدا لەشکری کردە سەری و وڵاتی بەبەی لێ سەند و ئەحمەد پاشای برای بوو بە حاکم. بەڵام زۆری پێنەچوو محەمەد پاشا بە لەشکرێکی ئێرانەوە هاتەوە و قەڵاچوالانی زەوت کردەوە. لە ١١٩٢ هـ.دا بە یارمەتیی لەشکری ئێران، وڵاتی بەبە کەوتەوە دەس ئەحمەد پاشا و چەند ساڵێک بە دەسیەوە ما و لە ساڵی ١١٩٣ هـ.دا و لە وەقتێکدا کە بە لەشکرەوە ئەچوو بۆ بەغدا، وەفاتی کرد و حاکمیەتی وڵاتی بەبە کەوتە دەس مەحموود پاشای برای. دەوری ئەم ئەمیرە پڕ لە شەڕ و شۆرە. چەند دەفعەیەک ڕووی لە حکوومەتی عوسمانی وەرگێڕا و نیهایەت لە ئێراندا لە ناو چوو.

حکوومەتی بەبە کەوتە دەس ئیبراهیم پاشای کوڕی ئەحمەد پاشا. ئەم ئەمیرە ڕەشید و عاقڵە، شاری سلێمانی دروس کرد و مەرکەزی ئیمارەتی، لە قەڵاچوالانەوە بردە ئەوێ (١١٩٩هـ / ١٧٨٤ م).

لە ١٢٠٢ هـ.دا عوسمان بەگی کوڕی مەحموود پاشا کرا بە حاکمی بەبە و بە لەشکریەوە ئیشتراکی حەرەکاتی مونتەفەکی کرد، بەڵام حکوومەتی بەغدا لە دواییدا لە فیکری خراپی دەرحەق بە حکوومەت کەوتە شوبهەوە و حەپسی کرد و دیسانەوە ئیبراهیم پاشای تەعیین کرد. بەڵام حکوومەتی دووەم جاری ئەم ئەمیرە، لە ساڵێ زیاتر توولی نەکێشا و حکوومەتی بەبە درا بە عەبدولڕەحمان پاشای مەحموود پاشا. ئەم زاتە زۆر ئازا و بەکار و حەریسی حوکمداری بوو. تەقریبەن بە فاسیلەیەکی کەم و زۆر، بیست و چوار ساڵێک حاکمیەتی کرد. دوو جار لە دەربەندی بازیاندا و دەفعەیەک لە نزیک کفری، شەڕی لەگەڵ لەشکری بەغدا کرد و لە دواییدا لەگەڵ حالەت ئەفەندی و لەشکری مووسڵ، بۆ تەمێکردنی سلێمان پاشای والیی بەغدا چوو و لە سەعاتە ڕێیەکی ئەم شارە، سلێمان پاشای شکاند و بەغدای گرت و زۆر هەوڵی بۆ والییەتی بەغدا دا، بەڵام حکوومەتی عوسمانی نەیدایە.

دەوری ئیمارەتی عەبدولڕەحمان پاشا زۆر بە شەڕ و شۆر ڕابورد. ڕقەبەری و دوژمنایەتی لەگەڵ خالید پاشای ئامۆزای، زۆری خەریک کرد و بۆ وڵاتەکە شەڕ و زەرەرێکی زۆری بوو.

لە دوای عەبدولڕەحمان پاشا، حکوومەتی بەبە کەوتە دەس مەحموود پاشای کوڕی (١٢٢٨ هـ). لە دوای چوار ساڵ، بێ سەبەب عەزل کرا. بەڵام بە یارمەتیی قووەتی ئێرانەوە، عەبدوڵڵا پاشای خەلەفی شکاند و ئیمارەتەکەی نەدا بە دەسەوە. لە زەمانی ئەم ئەمیرەدایە کە دەفتەردار داود ئەفەندی (مەشهوور کولەمەن داود پاشا)، لە ڕقی والیی بەغدا هاتۆتە لای ئەمیری بەبە و بە مەعاوەنەتی لەشکری بەبەوە بەغدای لە سەعید پاشا زەوت کردووە و بۆتە والی. تا موددەتێک بەینی والیی بەغدا و مەحموود پاشا زۆر ڕێک بوو. بەڵام لە دواییدا تێکچوو و مەحموود پاشا بە یارمەتیی ئێران زۆر باش خۆی ڕاگرت. لە پاش ئیلتیجای عەبدوڵڵا پاشا، لەشکرێکی نارد بە فریای مەحموود پاشاوە، بەڵام ئەم لەشکرە خراپ شکا و سلێمانی کەوتە دەست عەبدوڵڵا پاشا.

لە دوای گەڕانەوەی لەشکری ئێران و وەفاتی شازادە محەمەد عەلی میرزا، مەحموود پاشا قووەتێکی پێکەوە نا و عەبدوڵڵا پاشای لە خاکی بەبە دەرپەڕاند.

لە دوای موددەتێکی کەم بەغدا لەشکری کردە سەری و مەحموود پاشا دیسانەوە سلێمانیی بەجێ هێشت. بەڵام لە دواییدا حکوومەتی بەغدا و ئێران، ڕێک کەوتن و مەحموود پاشا کرایەوە بە حاکمی بەبە و عەبدوڵڵا پاشا بوو بە حاکمی کۆیە (١٢٣٩ هـ).

لە دوای مەحموود پاشا سلێمان پاشای برای بوو بە حاکمی بەبە و هەشت ساڵێک دەوامی کرد؛ بەڵام زۆر جار مەحموود پاشا ناڕاحەتی ئەکرد.

لە دوای وەفاتی سلێمان پاشا، حکوومەتی بەبە درا بە ئەحمەد پاشای کوڕی. ئەحمەد پاشا ئەمیرێکی ئازا و شارەزا بوو. بۆ تەقویە و تەوسیعی ئیمارەتەکەی، زۆر فیکری باش بوو. لە پێش هەموو شتێکدا بناغەی لەشکرێکی مونتەزەمی دانا. هەرچەندە مەحموود پاشای مامی، لە کۆڵی نەئەبووەوە و زوو زوو لەشکری ئەهێنایە سەری، دیسانەوە لە فیکری خۆی لاینەدا و لە ١٢٥٨ هـ.دا بە تەواوی خۆی دامەزراند.

بەشی دوایی دەوری ئەحمەد پاشا، ئەوەندە مەعلووم نییە. ئەڵێن ئەم ئەمیرە، بەرامبەر بەغدا سەربەخۆ بوو و لە وەقتێکدا کە کۆیەی موحاسەرە کردبوو، مەشهوور کوزلکلی نەجیب پاشای والیی بەغدا، لەگەڵ عەبدوڵڵا پاشای برای ئەحمەد پاشا بە لەشکرێکەوە هاتوونە سەری. بەڵام زۆر سڵیان لێ کردووە. لە پاشدا شەوێک تەقوتۆق لە ناو لەشکری ئەحمەد پاشا پەیا ئەبێ و لەشکرەکەی بڵاوەی ئەکا. ئەحمەد پاشا بە ناعیلاجی گەڕاوەتەوە سلێمانی و بۆ لەشکر کۆکردنەوە چۆتە شارەزوور. تا گەڕاوتەوە، نەجیب پاشا سلێمانیی داگیر کردووە. لە دوای ئەوە، ئەحمەد پاشا چۆتە ئێران و بە واسیتەی سەفیری عوسمانییەوە عەفو کراوە و چۆتە ئەستامۆڵ (بۆ تەفسیلی ئەحواڵی، لازمە تەماشای کتێبی «کوردانی بەناوبانگ = مشاهیر الاکراد» بکرێ).

لە دوای ئەحمەد پاشا، بە عینوانی قائیم‌مەقامی، عەبدوڵڵا پاشای برای چوار ساڵ لە سلێمانیدا ما و لە دواییدا میر لیوا ئیسماعیل پاشا کرا بە قائیم‌مەقام. لەو ڕۆژەوە ئیدارەی ئیمارەتی بەبە، بە تەواوی دوایی هات (١٢٦٧ هـ/ ١٨٥١ م).

ئیمارەتی بانە

بە گوێرەی شەرەفنامە، ئەم ئیمارەتە لە پێش دەوری ئیسلامیشدا بووە و بە کەیف و ئیختیاری خۆی، دینی ئیسلامی قەبووڵ کردووە. لە بەر ئەمە، خانەدانی ئیمارەتەکە، بە «ئیختیارەددین» شۆرەتی سەندووە. ئەحواڵی پێشووی ئەم ئیمارەتە لە ئیعتیباری زەمانی میرزا بەگی کوڕی میر محەمەد بەگەوە مەعلوومە. ئەم ئەمیرە، حاکمی قەڵای «پیرویی» و «شوبوە» بوو و کچی پیکە بەگی حوکمداری ئەردەڵانی مارە کردبوو و لە سەر ئەم کچە لەگەڵ سوڵتان عەلی، ڕەئیسی عەشیرەتی «تتلج»ی کورد کەوتبووە دوژمنایەتییەوە. لە دواییدا سوڵتان عەلی، تەنگی پێ هەڵچنیوە و دەریپەڕاندووە و «قاتنمش»ی برای بۆتە ئەمیر. میرزا بەگ بە یارمەتیی خەزووری، وڵاتی بانەی سەندۆتەوە و بەینێک حوکمی کردووە.

لە دوای وەفاتی، بوداق بەگی کوڕی هاتۆتە جێگەی. ئەم ئەمیرە لە دایکێکی تر، محەمەد و ئوغورلوو ناو دوو برای بووە و لەگەڵی کەوتوونەتە شەڕەوە و دەریانپەڕاندووە. بوداق بەگ چۆتە لای شاهـ تەهماسب و بە یارمەتیی شاهـ، ئیمارەتەکەی سەندەوە. بەڵام لە دوای بەینێک لە قەزوێن ئەمری خوای بەجێ هێنا.

شاهـ تەهماسب، سلێمان بەگی برای بوداق بەگی کرد بە ئەمیر، بەڵام بە تەشویقی میر محەمەد و ئوغورلووی برای، عەشایرەکەی لێ ڕاست بووەوە. لە سەر ئەمە، لەشکرێکی ئێران هات بە فریای سلێمان بەگەوە و قیام تەسکین کرا و میر سلێمان، بیست ساڵێک حکوومەتی کرد. ئەمیرێکی زۆر عادڵ و عاقڵ و لەخواترس بوو. لە ئەواخیری حکوومەتیدا کچەکەی خۆی لە بەدر بەگی برازای مارە کرد و ئیمارەتەکەشی دایە و خۆشی هەڵسا چوو بۆ مەدینەی مونەووەرە و تا وەفاتی، لەوێ بە عیبادەت و تاعەت مەشغووڵ بوو. ئەم سلێمان بەگە، هاوعەسری ساحێبی شەرەفنامەیە.

ئەم ئیمارەتی بانەیە، لە زەمانی میر بەدردا بووە تابیعی ئەردەڵان. موستەشریق ڕیچ کە لە ساڵی ١٢٣٦ هـ.دا بە سەر بانەدا ڕۆیوە، لەگەڵ نووروڵڵا خانی حاکمی بانە مولاقاتی بووە. ئاخیر نەتەوەی خانەدانی ئیختیارەددین کە کەریم خان بوو، لە تەڕەف یۆنس خان ناو خدمەتکارێکیانەوە کوژرا و بانە کەوتە دەس ئەو یۆنس خانە. لە دوای بەینێک، یۆنس خانیش بە دەس فەتاح بەگی برازایەوە کوژرا و بانە کەوتە دەس حەمە خانی کوڕی یۆنس خان. ئەم حەمە خانەش لە ئەووەڵی شەڕی گەورەدا و لە ساڵی ١٣٣٣ هـ.دا لە تەڕەف قوەی سەفەرییەی عوسمانی، ئیبراهیم بدلیسییەوە کوژرا و خانەدانی یۆنس خانیش دوایی هات و بانە بووە قەزایەکی سابڵاخ.

ئیمارەتی گەڵباخی

لە تەڕەف عەباس ئاغای ئۆستاجلووەوە دامەزراوە. ئەووەڵەن لە مەریواندا سەرچاوەیەکی لە پیکە بەگی حوکمداری ئەردەڵان سەند و لە دوای بەینێک «بیلەوەر»یشی لە عەشایری کەڵهوڕ داگیر کرد و بەعزێ عەشایری لە دەوری خۆی کۆ کردەوە. شاهـ تەهماسب ئیمارەتی بیلەوەری تەسدیق کرد.

ئەم ئیمارەتە لە پاشدا تابیعیەتی عوسمانی قەبووڵ کرد و حکوومەتی تورک، کرند، شێخان، چاکاران، خورخورا، زەند و ... الخ و چەند جێگەیەکی تریشی لە شکڵی سنجاقێکدا دا بە عەلی خانی گەڵباخی.

یاروڵڵا خانیش ئیمارەتەکەی زیاتر گەورە کردووە و حادیساتی تری ئەم ئیمارەتە مەعلووم نییە.

ئیمارەتی کەڵهوڕ

شەرەفنامە ئەڵێ کەڵهوڕ نەتەوەی گیوی گوودەرزە و خانەدانی ئەم عەشیرەتە مێجەر ڕاولینسۆن لە ١٨٣٦ م.دا چۆتە زەهاب، دەرحەق بە عەشیرەتی کەڵهوڕ ئەڵێ: «کەڵهوڕی ئەڵێن ئێمە زۆر قەدیمین و لە نەسلی «ڕەهام»ین. ڕەهام بەختەنەسری مەشهوورە، کە فەلەستینی داگیر کردووە و بە ڕیوایەتێک چل پەنجا هەزار ماڵێکی هێناوەتە شاخانی زاغرۆس. ڕەنگە ئەم عەشیرەتە نەتەوەی ئەو مەنفییانە [شاربەدەر کراوانە] بێ، چونکە زۆر ناویان هەیە کە لە ناوی جوولەکە ئەکا و حەزرەتی داود بە پێغەمبەری خۆیان ئەزانن. لەگەڵ ئەمەشدا ئیسلامن و بەشێکی عەلییوڵڵاهییە.»

لام وایە ئەم فیکرە ڕاست نییە، ئەگەر وەکوو بەعزێ ئاسار و دەلائیل بۆ نەفیکرانی جوولەکە بۆ دەوری زەهاب بێ، ڕەنگە بە سەبەبی ئیختیلاتی ئەجدادی ئەم عەشیرەتە لەگەڵیانا بەعزێ عادەت و عەنعەنە وەرگیرابێ، بەڵام تاریخ ئەڵێ کە سیرۆس (کەیخەسرەو) لە دوای فەتحی بابل ئەم جوولەکە نەفیکراوانەی ناردۆتەوە فەلەستین.

بەدوور نییە کە نەتەوەی ڕەهامی کوڕی گوودەرزی شاهنامە، وەیا گوودەرزی حوکمداری ئەشکانی بن کە لەگەڵ مێهردادی قەڕاڵی ئەرمەنستاندا شەڕی کردووە و مەشهوورە. سێ بەشە:

١. بەگزادەی پاڵنگان

٢. بەگزادەی دەرەتەنگ

٣. بەگزادەی ماهیدەشت

ئەمیری ناسراوی پاڵنگان، غەیبوڵڵا ناوێک بووە و بەعزێ قەڵای شارەزوور و نزیکی ئەم وڵاتەی بە دەسەوە بووە. لە دوای خۆی، لە تەڕەف شاهـ تەهماسبەوە محەمەد بەگی کوڕی کراوە بە ئەمیر و ئەم بەگە زۆر خدمەتی عیلم و مەعاریفی وڵاتەکەی کردووە و لە دواییدا شاهـ تەهماسب کچێکی لێ خواستووە. ئەمەش ئیمارەتی محەمەد بەگی گەورەتر و بەقووەتتر کردووە. لە حەیاتی خۆیدا موڵکەکەی لە بەینی چوار کوڕیدا بەش کردووە. لە دوای وەفاتی، میر ئەسکەندەری کوڕی هاتۆتە جێگەی و بیست ساڵێک حکوومەتی کردووە. لە دوای میر ئەسکەندەر، قەڵای پاڵنگان، کەوتۆتە دەس ئەمیرێکی دینەوەر و لە پاشدا بۆتە موڵکی عوسمانی.

ئیمارەتی بن عەنان لە حەلواندا

ئەووەڵ ئەمیر و موئەسیسی ئەم خانەدانە، ئەمیری شازنجان، ئەبولفەتح محەمەد کوڕی عەنانە و لە ٣٨١ی هـ.دا دامەزرا. ئەم ئەمیرە لە دوای حکوومەتێکی بیست ساڵی، وەفاتی کرد و ئەبو ئەلشۆک (ئەبو ئەلشەوق)ی کوڕی هاتە جێگەی.

ناوی ئەبو ئەلشۆک، «فارس» و لەقەبیشی «حیسامەددین» بوو. لەگەڵ مەلیکی حەسنەوییە، تاهیر کوڕی هیلال دوشمنایەتییەکی کۆنەی بوو؛ کە مەلیک تاهیر لە حەپس نەجاتی بوو، لەشکری کردە سەر ئەبو ئەلشۆک و لە شەڕدا ئەبو ئەلشۆک شکا و براکەشی لە ناو چوو و بەشێ لە موڵکی بن عەنان کەوتە دەس لەشکری حەسنەوییە. هەرچەندە لە دوای ئەم شەڕە ڕێک کەوتن و موناسەبەتی سەهرییەتیشیان خستەوە بەینەوە، بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو، ئەبو ئەلشۆک لە پڕێکدا هەڵیکوتایە سەر وڵاتانی حەسنەوییە و زەوتی کرد.

لە ٤١٤ هـ.دا عەلائەددەولە بن کاکۆیە ڕووی کردە دینەوەر و زەوتی کرد. بەڵام بە ناوبژیی موشریفەددەولە لە بەغدا، عەلائەددەولە دەسی لە دینەوەر هەڵگرت و گەڕایەوە هەمەدان.

لە ٤٢٠دا تائیفە غەز ڕووی کردە دینەوەر؛ بەڵام ئەبولفەتحی کوڕی ئەبو ئەلشۆک لێیان کەوتە خۆ و زۆری لێ کوشتن و بە دیلی گرتن و لە ٤٣٠ دا قرمەسین و وڵاتی جیبالی، بە تەواوی داگیر کرد.

ئەبولفەتح بە ناوی باوکیەوە وڵاتی دینەوەری ئیدارە ئەکرد. بەینێک تەمەعی کردە قەڵای «بکورا» کە بە دەس موهەلهەلی مامیەوە بوو. بەڵام لەگەڵیا کەوتە شەڕەوە و بە دیل گیرا. لە سەر ئەمە ئەبو ئەلشۆک لەشکری کۆ کردەوە و چووە سەر موهەلهەل، بەڵام لەو بەینەدا بە تەشویقی موهەلهەل عەلائەددەولەی کوڕی کاکۆیە ڕووی کردە دینەوەر و ئەتڕافی و گرتی و لە لایەکی ترەوە سورخابی برای ئەبو ئەلشۆکیش داقووقای داگیر کرد و چەک و سیلاحیشی لە کوردی ئەو ناوە سەندبوو. لە سەر ئەمە، ئەبو ئەلشۆک چووە بەغدا و لە جەلالەددەولە یارمەتیی داوا کرد و لەگەڵ عەسکەری بەغدادا ڕووی کردە حەلوان. موهەلهەلیش پەنای بردە لای عەلائەددەولە و لە سەر نەسیحەتی ئەو، چووە بەغدا لای جەلالەددەولە. خولاسە، بە تەوەسوتی بەغدا، دوو برا ڕێک کەوتن، بەڵام دینەوەریان لە دەست چوو.

ئەبو ئەلشۆک لە دوای ئەم سوڵحە، ڕووی کردە شارەزوور و قەڵای بیرار شاهی موحاسەرە کرد. ساحێبی ئەم قەڵایە ئەبولقاسم بن عەیاز، بە شەرتی ئەمە کە ئەبولفەتح لە حەپس نەجات بدا، لەگەڵ ئەبو ئەلشۆکدا ڕێک کەوت و ئەبو ئەلشۆک گەڕایەوە. بەڵام موهەلهەل، ئەبولفەتحی بەرنەدا. لە سەر ئەمە، ئەبو ئەلشۆک ڕووی کردە سامغان و هەموو موڵکی موهەلهەلی داگیر کرد. بەڵام دیسانەوە ناوبژیکەر کەوتە بەینەوە و دوو برا ئاشت بوونەوە.

لەم بەینەدا بوو کە ئیبراهیم یەناڵ برای سوڵتان توغرولی سەلجووقی، بە لەشکرێکی زۆرەوە ڕووی کردە دینەوەر و ئەم شارەی لەگەڵ قرمەسین داگیر کرد. ئەبو ئەلشۆک خۆی کوتایە حەلوان، بەڵام ئەوێشی پێ موحافەزە نەکرا و لە دەسی چوو. ناچار بە خۆی و ماڵ و دەستە و دائیرەیەوە چووە قەڵای سیروان.

ئەبو ئەلشۆک لەگەڵ موهەلهەل کەوتە موخابەرەوە و بۆ دەفعی دوشمنی موشتەرەک، تەشویقی کرد و لەو بەینەدا هەرچەند ئەبولفەتح لە حەپسخانەدا مرد، بەڵام دیسانەوە دوو برا ڕێک کەوتن و بۆ دەفعی ئیبراهیم یەناڵ کەوتنە تەدارەکەوە. لەم وەقتەدا سورخابی برای، هەڵیکوتایە سەر «بەندنچبن» و تاڵانی کرد.

ئەبو ئەلشۆک لە ٤٣٧ هـ.دا لە قەڵای سیرواندا ئەمری خوای بەجێ هێنا و لە دوای ئەو، موهەلهەل بوو بە ئەمیر. سەعد کوڕی ئەبو ئەلشۆک خۆی کوتایە لای ئیبراهیم یەناڵ و تەڵەبی موڵکی باوکی کرد. ئیبراهیم یەناڵ، قرمەسینی دابوو بە بەدری حەسنەوی. موهەلهەل لە ٤٣٨ هـ.دا هەڵیکوتایە سەر بەدر و قرمەسینی زەوت کرد و لەشکری ئیبراهیم یەناڵیشی شکاند. لە دوای بەینێک ئیبراهیم یەناڵ سەعد کوڕی ئەبو ئەلشۆکی لەگەڵ قووەتێکی غەزدا ناردە سەر حەلوان و زەوتی کرد. بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو موهەلهەل ئەم شارەی سەندەوە.

سەعد بەینێک لەگەڵ هەردوو مامیدا شەڕ و هەرای دەس پێکرد. لە نەتیجەدا کەوتە دەس سورخاب. کوڕی سورخاب، ئەبولعەسکەر، لە باوکی هەڵات و بە موعاوەنەتی کوردی ئەو ناوە باوکی ئەسیر کرد و ناردی بۆ ئیبراهیم یەناڵ و ئەم ئەمیری سەلجووقییە چاوی سورخابی هەڵکۆڵی و سەعدی بەرەڵا کرد و سەعدیش حەلوانی زەوت کرد.

موهەلهەل لە دوای شەڕێکی زۆر لەگەڵ غەزدا لە ٤٣٣دا چووە بەغدا لای سوڵتان توغرول. ئەم سوڵتانە داقووقا و شارەزوور و سامغانی دایە و قەڵای «ماهەکی»یشی دا بە سورخاب و «ڕادنبین» بە سەعد.

لە دوای ئەمەش، شەڕ و شۆر لە بەینی سەعد و موهەلهەلدا هەر دەوامی کرد و نیهایەت موهەلهەل کەوتە دەس سەعد و سەعد تەوەسوتی سوڵتان توغرولی ڕەد کردەوە و لە سەر ئەمە، بەدری موهەلهەلی بە لەشکرێکەوە هاتە سەر (٤٤٦) و مەملەکەتەکەی لە دەس چوو، ئیمارەتی بەنی عەنانیشی نەقڵی مەقبەرەی تاریخ کرد (مرآت العبر، جڵدی ٧، ل ٣٧٤- ٣٨٠).

ئیمارەتی دەرەتەنگ

لە داخڵی وڵاتی حەلواندا دامەزرابوو و مەرکەزی، قەڵای دەرەتەنگ بوو. ئەووەڵ ئەمیری مەعلوومی ئەم خانەدانە، زۆراب (سۆهراب) بەگە، کە بە ئازایی و دەسبڵاوی شۆرەتی سەندووە و لە زەمانی خۆیدا ئیمارەتی دەرەتەنگی گەورە کردووە. عومەر بەگی کوڕی، لە دوای باوکی، بۆتە ئەمیر و تابیعی سوڵتان سلێمانی قانوونی بووە. لە دوای ئەم ئەمیرە، قوباد بەگی کوڕی، هاتۆتە جێگەی؛ ئەمیرێکی زۆر بەزەبروزەنگ بووە و حدوودی ئیمارەتەکەی تا دینەوەر و حدوودی بەغدا بردووە و موعاسیری ساحێبی شەرەفنامە بوو.

ئیمارەتی ماهیدەشت

لە تیلاوەردا جێگیر بووبوو، لە دەوری شەرەفخاندا ئەمیرەکەی، مەنسوور بەگ ناوێک بووە.