ایستالينله ايختيلال خاطيره لري

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
ایستالينله ايختيلال خاطيره لري
یازار: محمد امین رسولزاده


کيتابچا محممد امين رسولزاده نين ایستالين و ایستالينيزم حاقيندا 1954-جو ايلده تورکييه ده چاپ ائتديرديگي سئرييا مقاله لردن عيبارتدير. بورايا بؤيوک وطنداش 20-نجی عصرین اوللرينده چاريزمله موباريزه گئديشينده ایستالينله باغلي حاديثه لري خاطيرلايير، بيلاواسيطه ايشتيراکچيسي اولدوغو حاديثه لر فونوندا ایستالي نين سياسي پورترئتيني يارادير، بو پروسئسلرين خاراکتئريني آچير. موستقيل آذربايجان رئسپوبليکاسي نين ايشغاليندان سونرا باشينا گلن سرگوزشتلر، ایستالينله مشهور گؤروشو اينجله نير. آذربايجان تاريخي و ايجتيماي فيکري اوچون سون درجه ماراقلي اولان بير سيرا مطلبلر آچيلير. وطن تاريخي نين چوخ اهميتلي بو دؤورو و م.ا.رسولزاده نين شخصيتي، ائلجه ده ایستالينيزمين آناتوميياسي ايله ماراقلانانلار اوچون نظرده توتولموشدور.


ايچينده کي لر[edit]

اؤن سؤز
م. امين رسولزاده کيمدير؟
چارليغا قارشي موجاديله ياريم يوز ايل اؤنجه
آذربايجان جومهوريتي نين بولشئويکلر طرفيندن ايشغالي
موسکوا يولوندا
موسکوادا ايکي ايل
موسکوادان فرار
نتيجه


اؤن سؤز[edit]

کئچميشيني بيلمه ين بو گونونو درک ائده بيلمز حاقيقتي باياغي اولدوغو قدر ده آجيدير. قوچاقلار ايللرله قيلينج و قلم چالديلار... نتيجه ده کئچميشيندن خبرسيز مانقورد نسيل يئتيشدي. لاکين ائله همين نسلين اؤزونو-اؤزگه ني، بؤيويونو-کيچيگيني، خيلاصکاريني-خيانتکاريني تانيماق ايستگي، خوشبختليکدن، سونسوزدور. بو ايسته يه جاواب اولاراق الينيزده توتدوغونوز کيتابچاني چاپا حاضيرلاماغي لازيم بيلديک.

بؤيوک وطنداش ممد امين رسولزاده نين ایستالينله باغلي خاطيره لري تورکييه ده " دونيا " قزئتي نين 1954-جو ايل ماي-اييون نؤمره لرينده 28 مقاله ده چاپ ائديلميشدير. " م. امين رسولزاده کيمدير؟ " آدلي بيوقرافيک يازي دا بو مقاله لره علاوه ائديلميشدير.

م.ا.رسولزاده نين خاطيره لري نين تام آدي اوريژينالدا " بير تورک ميلليتچيسي نين ایستالينله ايختيلال خاطيره لري " آدلانير. بو اثر بير قايدا اولاراق " ایستالينله ايختيلال خاطيره لري " کيمي مشهور اولدوغوندان بيز ده اونو محض بو آدلا تقديم ائتمگي موناسيب گؤردوک.

اونو دا دئمه ليگيک کي، بو مقاله لرين فوتو صورتيني دوستو دوکتور علي ياووز بي آغپينار گؤندرميشدير.

خاطيره لرده ستالي نين و ایستالينيزمين آناتوميياسي نين آچيلماسي ايله ياناشي، عصريميزين ايلک اونيللرينده آذربايجاندا گئدن چوخ ماراقلي پروسئسلر تصوير ائديلير. اونو چاپا حاضيرلايارکن هر هانسي ايضاحات وئرمکدن چکينديک. بيزيم ايشيميز ممد امين رسولزاده نين اوسلوبونو مومکون قدر ساخلاماقلا، گئنيش اوخوجو اوچون راحات اولسون دئيه ايستامبول لهجه سينه خاص سؤزلر و ايفاده لرين (مس.: ناسيل، کندي، شؤيله، بؤيل)، آرتيق آرخايکلشميش عرب-فارس ترکيبلري نين قارشيليغيني وئرمکدن، ائلجه ده يئنه ايستامبول لهجه سي اوچون خاراکتئريک اولان فعل سونلوقلاريني (مس.: گلييوروم، گئدييوروم) دييشديرمکدن عيبارت اولموشدور. ممد امينين اوسلوبونا خلل گلمه سين دئيه آرا-سيرا واجيب قارشيليقلي سؤزلري مؤعتريضه ده وئرمگي لازيم بيلديک.

20-عصرآذربايجاني نين ان ديرلي شخصيتي نين چوخ ماراقلي سياسي خاطيره لري ايله ايستکلي اوخوجولارين گؤروشونو لنگيتمه مک اوچون يالنيز اونو دئمکله کيفايتلنک کي، اوريژينالداکي جومله لرين قورولوشو اولدوغو کيمي ساخلانيلميشدير.


م. امين رسولزاده کيمدير؟[edit]

ممد امين رسولزاده قافقازدا آذربايجان جومهوريتي نين تشککولونده و ميللي قورتولوش حرکاتيندا تاريخي رولو اولان ميللي آذربايجان " موساوات " خالق پارتيياسي نين ليدئرليگينه 1917 و 1919-جو ايللرده باکيدا توپلانان پارتييا قورولتايلاريندا يئکديلليکله سئچيلميشدير.

28ماي 1918-جي ايلده جومهوريتين ايستيقلاليني ائلان ائدن آذربايجان ميللي شوراسي نين صدري ايدي. موحاجيرتده آذربايجان ميللي حرکاتيني ايللردن بري تمثيل ائدن ميللي آذربايجان مرکزينه صدرليک ائتميشدير.

موسلمان دونياسي نين تانينميش بير موحريري اولان رسولزاده 1905-1908-جي ايللر آراسيندا باکيدا اينتيشار ائدن تورکجه قزئتلرده ايشله ميش؛ 1915-1917-جي ايللرده يئنه باکيدا مشهور " آچيق سؤز " قزئتيني تسيس و نشر ائتميشدير. 1908-1911-جي ايللر آراسيندا تئهراندا ايران اوچون ايلک دفعه اولاراق آوروپا اوسولوندا گونده ليک " ايراني-نوو " قزئتي نين مودير و باش رئداکتورلوغونو ائتميشدير (بو خوصوص دا باخ: ائ.برو ن. نيصفوري ليتئراري اوف پئرسيا. لوندون(E.Brown. Nisfory literary of Persia. London)). ايستامبولدا چيخان چئشيدلي تورک قزئت و ژورناللاريندا (و جومله دن " تورک يوردو " ) چاليشميش و 1923-جو ايلدن 1929-جو ايله قدر ايستامبولدا نشر اولونان آذربايجان ژورناللاريني ايداره ائتميشدير.

قافقازليلار آراسيندا تانينميش سيياست آداميدير: ماورايي-قافقاز سئيمينده (1918) موسلمان فراکسيياسينا صدرليک ائتميش، ماوئرايي-قافقاز حؤکومتي نين 1918-جي ايلده ترابزونا، سونرا دا باتوما، او زامانکي تورکييه نوماينده لري ايله موزاکيره يه گؤندرديگي حئيتلرده ايشتيراک ائتميشدير.

1884-جو ايلده باکيدا دوغولموش ممد امين رسولزاده هله گنج ايکن سياسي حياتا آتيلميش، 1903 و 1904-جو ايلدن اعتيبارن چار رئژيمي علئيه اينه گيزلي فاليتلرده ايشتيراک ائتميشدير. اؤزونون تشکيل ائتديگي آذربايجانلي گنج اينقيلابچيلار درنگينه باشچيليق ائتميشدير. بو آرادا کونسپيراسييا شرطلري ايچينده ایستالينله تماسا گيرميش و آرالاريندا ياخشي موناسيبتلر تسيس اولونموشدور. 1908-1910-جو ايللرده ايرانداکي مشروطه حرکاتينا قوشولموش، بورادا ايران دئموکرات پارتيياسي نين مرکزي کوميته سينه داخيل اولموش و بو پارتييانين ايدئولوگيياسيني همين پارتييانين ليدئري سئييد هسن تاغيزاده (يران سئناتي نين سدري) ايله بيرليکده ايشله ميشدير. 1910-جو ايلده ايراندا نوفوزو قوووتلنن چار هؤکومتي صفارتي نين طلب و تزييقي ايله اوراني ترکله ايستامبولا گلميشدير. بورادا تورکييه سياسي جمعيتلري، او جومله دن تورک اوجاقلاري ايله برابر چاليشميش؛ عئيني زاماندا بورادان، باکيدا تشکيلاتلانماقدا اولان گيزلي آذربايجان فاليتيله تماسي داعوام ائتديرميش و 1911-جي ايلده " موساوات " پارتيياسي نين تسيسيني تشويق ائتميشدير.

1913-جو ايلده رومانوولار سولاله سي نين 300 ايلليک سلطنت يوبيلئيي موناسيبتيله ائلان اولونان عفوي عوموميدن ايستيفاده ائده رک باکييا قاييتميش، بورادا هم نشرياتا باشلاميش، هم ده گيزلي " موساوات " پارتيياسي چاليشمالارينا و ياريم گيزلي بير نئچه تشکيلات و جمعيتلرين فاليتلرينه مويسسر اولموشدور. 1915-جي ايلده اي دونيا موحاريبه سي اسناسيندا باکي حربي قوبئرناتورو طرفيندن حبس ائديلميش و 1917-جي ايلده حربي محکمه يه وئريلمک اوزره ايکن روسييادا ظوهور ائدن اينقيلاب اوزوندن آزاد اولونموشدور.

1917-جي ايلده ميللي آذربايجان “موساوات " خالق پارتيياسي بيرلشميش قورولتايي ايله عئيني ايلده باکيدا توپلانان قافقاز موسلمانلاري قورولتاييندا قافقاز ايله آذربايجانين روسييادان آيريلاراق موختار و موستقيل اولمالاري تئزيسيني مودافيعه ائتميش؛ عئيني ايلين مايين 10-دا موسکوادا توپلانان روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا روسييانين ميللي دؤولتلره پارچالانماسيني ايسته ين بير قرار لاييحه سيني قبول ائتديرميشدير.

بوندان سونرا تيفليسده توپلانان ماورايي-قافقازين روسييادان آيريلماسيني طلب ائتميش و بو طلب 1918-جي ايلين فئوراليندا قبول اولونموشدور.

1918-جي ايل مايين 26-دا ماوئرايي-قافقازين پارچالانماسي اوزوندن آذربايجان ميللي شوراسي 1918-جي ايل مايين 28-ده آذربايجان جومهوريتي نين ايستيقلاليني ائلان ائتميش و بو شورانين سدري صيفتيله م.ا.رسولزاده عوثمانلي هؤکومتيله بير موقاويله ايمضالاميشدير. بو موقاويله يه گؤره تورک اوردوسو بولشئويک ايستيلاسي آلتيندا اولان باکي نين قورتولوشو اوچون آذربايجان سيلاهلي قوووه لرينه يارديم ائتميشدير.

جومهوريتين روس بولشئويکلري طرفيندن ايستيلاسيندان سونرا (27 آپرئل 1920) م.ا.رسولزاده حبس اولونور. حبسده ايکن ایستالين اونو زيارت ائدير. نتيجه ده موسکوايا آپاريلير و اورادا ايکي ايل گؤز دوستاغي اولور. 1922-جي ايلده فين کؤرفزي اوزريندن قاچاراق آوروپايا چيخير، اورادان ايستامبولا گلير و بورادا نشريات و سياسي فعاليتيني داوام ائتديرير.

دؤوري و داوامسيز نشرياتلا بولشئويک سيياستيني، خوصوصن کوممونيستلرين شرق سيياستيني ايفشا ائدير. سووئت اينتريقالاري ايله ديپلوماتيک دئمارشلاري نتيجه سينده ايستامبولو ترکه مجبور قالينجا او، اؤز چاليشمالاريني آوروپايا کؤچورور.

بورادا " پروموتئي "( Promotey) جمعيتينده (روسييا مظلوم ميلتلري نين بيرلشميش جبهه سي) و 1934-جو ايلده قافقاز کونفئدئراسيياسي پاکتيني ايمضالايان قافقاز ميلتلري بيرليگينده چاليشير. روسييا مظلوم ميلتلري نين موشته رک اورقاني اولوب پاريسده فرانسيزجا اينتيشار ائدن " پروموتئي " ژورناليندا مونتظم مقاله لر درج ائتديرير (1928-1939)

ايکينجي دونيا موحاريبه سي اونو دؤرد ايل ياشاديغي وارشاوا دا ياخالايير. پولشالي دوستلاري ايله بيرليکده بوخارئسته گلير. آلمانييانين سووئت روسيياسي ايله باشلانان موحاريبه سي اسناسيندا آلمانييا خاريجي ايشلر نوماينده سي فون شولئنبئرقين (سونرا هيتلئره سوي-قصد حاديثه سينده ايشتيراکينا گؤره اؤلدورولن) دعوتي ايله 1942-جي ايلده قافقازلي ديگر ميلتلرين نوماينده لري ايله بيرليکده بئرلينه گلير. قافقازين و او جومله دن آذربايجان جومهوريتي نين موقددراتي اطرافيندا موزاکيره لره گيريشير و ناسيستلرين ميلتلرين ايسته ديکلريني آنلاماق قابيليتيندن محروم اولدوقلارينا، آلمانييا حؤکومتي نين آذربايجان خالقي نين حاقلاريني تانيماق ايستمه ديگينه و ميللي قورتولوش حراکاتي نين گرکليگينه حؤرمتسيز اولدوقلارينا قناعت گتيره رک، آلمانييا سيياستي حاقينداکي منفي دوشونجه لريني 5 آوقوست 1943-جو ايل تاريخلي بير مئموراندومدا بيان ائده رک بئرليني ترکله بوخارئسته قاييدير.

1944-جو ايلده بولشئويکلر بوخارئسته ياخينلاشينجا حاديثه لر اونو قربه چکيلمه يه مجبور ائدير. ايسوئچره يه گئتمک اوچون ويزا آلماق ايمکانيندا اولماديغيندان ايسوئچره سرحددينه ياخين فرئيبورق 1/ب شهرينه گلير. 1944-جو ايلين اوکتيابر آييندا بو شهر قورخونج هاوا هوجومونا معروض قالديغيندان او، مرکزي آلمانييايا سيغينماغا مجبور اولور. 24 آپرئل 1945-جي ايلده آمئريکا ايشغال منطقه سينده اولور. نهايت، 1947-جي ايلين سئنتيابريندا تورکييه يه گله بيلير و او زاماندان بري آنکارادا ياشايير. تورک ائنسيکلوپئديياسيندا چاليشير. 1951-جي ايلده تورکييه جومهوريتي ميللي تحصيل نشرياتيندا " آذربايجان شاعيري نيظامي " آدينا کاپيتال بير اثري چاپ ائديلميشدير. سووئت روسيياسي و آذربايجان مؤوضولارينا داير موختليف مقاله و ريساله لري نشر اولونور. کوممونيزم علئيه اينده و قافقاز داعواسي لئهينده کي عينادلي موباريزه سيني داعوام ائتديرير.

" دونيا " ، 21 ماي 1954-جو ايل


ایستالينله ايختيلال خاطيره لري

ایستالينه نئکرولوق يازانلاردان بيري مقاله سين: " فانتاستيک آدامين فانتاستيک کاريئراسي بيتدي؛ 73 ايل اول قوريده فقير بير پينه چي عاييلهسينده دوغولموش اوغلان کرئملده دونيانين ان بؤيوک ايمپئراتورلوغونون ان بؤيوک ديکتاتورو اولاراق اؤلدو " - دئيه باشلايير. حاقيقتن ده بشريتين ياشاديغي بوتون دونيا تاريخينده يوسيف ويسساريونوويچ جوقاشويلي - ایستاليندن داها موطلق بير حؤکمدار يوخدور. موهوم درجه ده اونون شخصي فعاليتيله ياراديلميش سووئت رئژيميندن داها توتاليتار بير رئژيم دونيادا مؤوجود اولماميشدير.

دؤوروموزون تاريخيني يازانلار تاريخين بو ان بؤيوک موستبيدي حاقيندا جوربجور حؤکملر وئره جک، اونون آللاهلاشديريلان شخصيتيني موختليف مؤوقئلردن تحليل ائده جکلر. فقط بيز اونو بير کل اولاراق اله آلماق نيتينده دئييليک. ان قورخونج روس چارلارينا نصيب اولمايان بير ايقتيدارلا 30 ايله ياخين بير مودتده سووئت ايمپئراتورلوغونداکي ايکي يوز ميليون اينسانين موقددراتينا حؤکم ائدن، يئر کوره سي نين اوچده بيريني کونترولو آلتينا آلميش، بوتون دينلري اينکار ائدن کوممونيست ديني نين بير پئيغمبري ساييلان، توتاليتارلار توتاليتاري بير رئژيمين ان بؤيوک نوماينده سي ایستاليني، اونون نئجه بير دئماقوق، بير ديپلومات، بير ديکتاتور و نئجه بير تئرروريست، بير ايختيلالچي (اينقيلابچي)، بير مارشال، بير گئنئراليسسيموس، فيرونلارا، نئرونلارا، چينگيزلره رحمت اوخوتدوران بير تيران، بير قيزيل چار اولدوغونو آزاد ميلتلر جمعيتينده بيلمه يهن بير کيمسه يوخدور. بيليننلري تکرار ائتمک ايستميريک.

905 1917-جي ايللرده روسييا شرطلري داخيلينده اورتايا چيخان سوسياليست جريانلارينا منسوب ايختيلالچيلار آراسيندا عادي بير شخصيت اولوب، چوخ دا اهميت وئريلمه يهن استالي نين مومييالانميش جسه دي ايندي مارکسدان سونرا کوممونيزمين ايکينجي پئيغمبري لئني نين مومييالانميش جسه دي يانيندا ياتير. لئنينيزم مارکسيزمين بير تفسيري اولاراق مئيدانا گلميشدي؛ ایستالينيزم هر ايکيسيني تکميل ائتميش بير سيستئمدير. هيتلئرين ناسيونال-سوسياليزم فورمولونو چئويريب سوسيال-ناسيوناليزم حالينا قويان ایستالينيزمي ياخشيجا قاورايا بيلمک اوچون ستالي نين فانتاستيک شخصيتيني حاقييلا آنلاماق لازيمدير. بونو ياپا بيلمک اوچون تاريخچيلرين ایستالين حاقيندا يازيلان خاطيره لري، نقل اولونان تصوراتلاري و آنلاديلان موشاهيده لري ماتئريال اولاراق گؤزدن کئچيرمه لري لازيم گله جکدير.

ایستالينيزمين مئيدانا گلمه سي نين خاراکتئريک جيزگيلريني اصلینه ياخين بير شکيلده تصوير ائده بيلمک اوچون هر کسين اؤزونه گؤره گؤردويو و آنلاديغي " ایستالين " لرين قارشيلاشديريلماسيندا، شوبهه سيز، بؤيوک بير فايدا واردير. عئيني دؤورده، عئيني شرطلر داخيلينده، عئيني نسله منسوب اولاراق ياشايان، دورلو زامانلاردا، دورلو شرطلر آلتيندا ایستالينله بو و يا باشقا شکيلده تماسا گلميش بولونان بير آدام صيفتيله خاطيره لريمين اونا آيد اولان قيسميني نشره قرار وئرديم.

چارليق رئژيمينه قارشي موجاديله سووئت ايستيلاسي و عصارتي، موسکوا يولوندا، موسکوادا ايکي ايل و موسکوادان قاچيش فصيللريني احطيوا ائدن بو خاطيره لر چاغداش تاريخچيلرين ايشينه يارايارسا، صرف ائديلن امک بوشا گئتمه ميش اولار قناعتينديم.

بو خاطيره لري ایستالين حياتدا ايکن ائديلن بعضي تکليفلره رغمن نشر ائتمک ايستمه ميشديم؛ چونکي اوبيئکتيو اولاراق نقل اولوناجاق حاديثه لرين بير قيسمي، بير باخيمدان، غرضلي ايضاحا يئر قويا بيلردي. ايندي ايسه بو احتيمال مئيداندان قالخميش، ایستالين آرتيق تاريخه قاريشميشدير.


چارليغا قارشي موجاديله ياريم 100 ايل اؤنج[edit]

قافقازين بير پارچاسيني تشکيل ائدن مملکتين - آذربايجانين روسييا ايمپئراتورلوغو طرفيندن ايستيلاسيندان يوز ايله ياخين بير زامان کئچيردي. بو دؤور اسناسيندا بوتون ميللي موسسيسه لريميزي داغيتماق پوليتيکاسيني گودن چارليق مقصدينه پک ده نايل اولماميشدي. ميللي اؤزلليکلري (خوصوصيتلري) هئچ بير زامان اونوتماميش خالقيميزدا حورريت و ميللي ايستيقلال فيکيرلريني منيمسه ين يئني بير مونوور نسيل يئتيشميشدي: بو نسيل منسوب اولدوغو کوتله يه ايستيفاده ائده بيلديگي واسيطه لرله خيدمت ائتمک ايسته ييردي.

1903-جو ايلده اوزاق شرقده تاريخي بير حاديثه باش گؤستردي. آوروپا مدنيتينه اويغونلاشميش ياپونييا "سوسيما" آچيقلاريندا قوجا روس ايمپئراتورلوغونون تا بالتيک دنيزيندن قالخاراق گلن حرب گميسيني بير حمله ده سويون ديبينه باتيردي؛ آرخاسيندان پورت-آرتورون فتحي و بير-بيريني قووالايان ياپون ظفرلري گلدي. بوتون دونياني، خوصوصيله ياخين شرق ايله شخصن روسيياني هيجانا وئرن بو حاديثه چارليغين عصرلر گؤرموش بيناسيني سارسيتدي. روسييا داخيلينده کي حورريت و ايختيلال عونصورلري حرکته گلديلر: بونلار چار رئژيميندن ممنوعن اولمايان خالق کوتله لريني اينقيلابلاشديرماق اوچون اللريندن گله ني اسيرمه ديلر. بو مقصدله هر طرفده حورريت و دئموکراتيک فيکيرلريني يايان تشکيلاتلار قورولدو.

چارليغا قارشي موجاديله (موباريز) ائدن سياسي زومره و صينيفلر چارليغي تشکيل ائدن ميلتلر، زومره لر و صينيفلر قدر هر جور رنگ و آهنگ داشييان بير چوخ پارتييالارا آيريلميشديلار. فقط بوتون موخاليفت و ايختيلال پارتيياسي و قروپلاريني موشته رک بير بؤلونمه خطي ايله ايکي جبهه يه آييرماق قابيلدي. بونلاردان بير قيسمي روسييادا پارلامئنتلي بير ايداره تسيسي ايله کيفايتله نير، موطلق چارليق (چاريزم) رئژيمي يئرينه مشروطي (کونستيتوسييالي) بير کرالليق(سلطنت) قورماق ايسته ييردي. بونلار ليبئرال-بورژوا پارتييالاري ايدي. راديکال-دئموکراتلارلا سوسياليستلر ايکينجي قيسمي تشکيل ائديرديلر. بونلار چارليغين دئوريلمه سيني، يئرينده دئموکراتيک بير جومهوريت رئژيمي نين قورولماسيني طلب ائديرديلر. عئيني زاماندا سياسي بير اينقيلابلا کيفايتلنمه يهن بو قروپا داخيل اولان سوسياليست پارتييالاري آوروپا کاپيتاليزميندن فرقلي سوسيال بير رئفورم پروقرامي نين تطبیقيني ده واجيب گؤروردولر.

سوسياليست پارتييالاري ايدئاليست-خالقچي ايدئولوگيياسيندا سوسياليست-دئوريمچيلرله (قيساجا ائسئر eser)، تاريخي ماتئرياليزم ايدئولوگيياسي داشييان سوسيال-دئموکرات (قيساجا ائسدئ esde) زومره لرينه آيريليرديلار.

بولشئويک-مئنشئويک موجاديله سي

سوسيال-دئموکراتلار مشهور لوندون کونقرئسينده (1903) ايکييه پارچالانميش؛ بير قولو لئنين ين ليدئرليگينده بولشئويک، ديگر قولو دا مارتووون ليدئرليگينده مئنشئويک فراکسييالاريني تشکيل ائديرديلر.

او سيرالاردا قافقاز چارليق ايداره سيستئمي داخيلينده بير ويسروواليق (ويتسئ-کرالليق(سلطنت)، جانيشينليک) شکلينده ايداره اولونوردو. اکثريتله چار خاندانينا منسوب بير پرينس طرفيندن ايداره اولونان قافقازين ايداره و اينتئللئکتوال مرکزيني تشکيل ائدن طيفليسده مئنشئويکلر، پئترول اوجاقلاري (نئفت مدنلري) ايله اولدوقجا چيچکلنميش بير سنايئ مرکزي اولان باکيدا مدن و ليمان ايشچيلري آراسيندا ايسه بولشئويکلر يووا قورموشدولار. سوسيال-دئموکرات پارتيياسي طيفليس ايله باکيدا عادتن بير قرارگاه قورموش، بو ايکي دوشمن فراکسيياسي ايختيلال حرکاتي اوزرينده موسسير اولماق اوچون قافقازين خالق کوتله لريني قازانماغا چاليشيرديلار. معلوم اولدوغو اوزره بو ايکي فراکسيياني بير-بيرينه توققوشدوران آنا مؤوزو مشهور تاکتيکا مثله سي ايدي. مئنشئويکلر رئژيمه قارشي سياسي يوللا موباريزه ائده رک چارليغي دئويرمک، يئرينه جومهوريت ايداره سي قويماغا طرفدار اولوب، سوسياليزم پرينسيپلري نين سوسيال قورولوشدا موسسير اولماسيني طلب ائتديکلري حالدا، مؤوجود کاپيتاليزم شرطلري ايچينده سوسيال بونؤوره نين جبر و اينقيلاب يولو ايله دئييل، تدريجي ائووليوسييا اوسوللاري ايله گليشديريلمه سيني (ينکيشافيني) تؤوسييه ائديرديلر؛ بو مقصدله اونلار بورژوا سينفي نين چارليق رئژيمي علئيه اينده اولان ليبئرال و راديکال زومره لري ايله سياسي کواليسييا ياپماغي لوزوملو گؤروردولر. بير اينقيلاب پارتيياسي اولاراق کونسپيراسييا و گيزلي فاليتده اولماسينا باخماياراق، بو فراکسييا عوضولري شرطلر الوئريشلي اولونجا قانوني ايمکانلاردان دا ايستيفاده ائتمگي لوزوملو بولوردولار: بو مقصدله اونلار ايشچي (فهل) سينديکالارينا سوخولاراق بونلاري ايشچي سينفي نين حاقيقي منفعتلريني مودافيعه يه ايلک سيرادا اؤنم وئرمه يه تشويق ائديرديلر. بير ايختيلال پارتيياسي اولاراق بولوندوغو کونسپيراسييا شرطلري داخيلينده بئله مئنشئويکلر دئموکراتيک اوصوللارا صداقتي ضروري گؤرور، تشکيلاتا داخيل کوميته لرين آشاغيدان يوخارييا گلن دئموکراتيک بير سئچيم ايئرارخيياسينا قطعي بير اؤنم وئريرديلر.

حالبوکي بولشئويکلر بونا تاماميله ضيد اولان بير تاکتيکا يئريديرديلر؛ بير کره بونلار بورژوا پارتييالاري ايله هر جور کواليسييانين علئيه اينده ايديلر؛ سياسي بير سيستئم اولاراق، چارليق رئژيمي ايله بيرليکده اونلار ايقتيصادي بير سيستئم اولاراق کاپيتاليزمي ده دئويرمک عزمينده ايديلر. ايشچي سينديکالارينا، ايشچيلرين ائکونوميک منفعتلريني مودافيعه دن ضيادا بونلاري رئژيمه قارشي دايما موخاليف و موجاديله ائدن بير ايختيلال اورقاني کيمي باخيرديلار. پارتييانين اؤز ايچينده کي تشکيلات سيستئمينه گلينجه، آشاغيدان يوخارييا گئدن بير دئموکراتيک سيستئمي دئييل، يوخاريدان آشاغييا گلن بير ايختيلال سيستئميني مودافيعه ائديرديلر. " اينقيلابچي آزليق " حاکيميتي و مرکزيت بولشئويک پارتيياسي نين دييشمز شوعاعري ايدي. او زامانکي شرطلر داخيلينده باکي آذربايجان جومهوريتي نين پايتاختيني تشکيل ائدن باکي او زامانکي شرطلر داخيلينده يالنيز روسييادا سوسياليست جريانلاري نين و چار علئيه داري حرکاتلارين قاينار بير اوجاغي دئييل، عئيني زاماندا قافقازدا ياشايان موسلمانلارين و خوصوصيله آذربايجان تورکلري نين ميللي حرکاتينا مرکزليک ياپان بير شهر ايدي.

ميللي آذربايجان حرکاتي نين هر دورلو سياسي، سوسيال، ايقتيصادي و کولتورل (مدني) حرکاتلاري اوزرينده موسسير اولان مرکزي موسسيسه لر اکثريتله بورادا بولونوردو. باکي سنايئسينده، پئترول اوجاقلاريندا چاليشان ايشچيلرين بؤيوک بير قيسمي ايله اورتا مکتبلرده تحصيل ائدن گنجليگين موهوم قيسميني آذربايجان تورکلري تشکيل ائديرديلر. بو سببله بورادا فاليتده بولونان عومومي ايختيلال و موخاليفت جريانلاري نين يانيندا موستقيلن حرکاتدا بولونان يئرلي و ميللي قروپلارلا تشکيلاتلار دا واردي. او جومله دن طرفيمدن تشکيل اولونموش، عوضولري موخليف روس ليسئلرينده و ديگر اورتا مکتبلرده اوخويان آذربايجان تورک طلبه لريندن عيبارت گيزلي بير درنک واردي. بو درنک منسوبلاري نين ميللي هيسسلريني تهريک ائتمک، روس مکتبلرينده اوخودولمايان تورکجه ني اؤز-اؤزونه ايلرلتمک، يئرلي اديبلرين اثرلريني اوخوماق، چارليق علئيه اينه يازيلميش ايختيلال شعرلريني ازبرله مک و آرادا-سيرادا متبه اوسولو ايله باسيلميش بياننامه لر داغيتماق، ايشچيلر آراسينا گئده رک حورريت و اينقيلاب فيکيرلريني بونلارين آراسيندا سيستئملي صورتده يايماق کيمي فاليتلر ده اولوردو. درنگين متبه اوسولو ايله اينتيشار ائدن بير ده " هوممت " آديني داشييان بير درگيسي (ژورنالي) واردي.

جمعيت و خوصوصيله گنجليک ايچينده کي هر جور قايناشما و بيرلشمه لري اؤز نوفوزلاري آلتينا آلماق اوچون رقابت ائدن بولشئويکلرله مئنشئويکلرين فورصت قاچيرمايان پروپاقانديستلري، تبيي، بيزيم درنه يه ده سوخولور، هر نئجه اولسا دا بيزلري اؤز حسابلارينا قازانماق ايسته ييرديلر. بولشئويک فراکسيياسي طيفليسه نيسبتن باکيدا داها قوووتلي ايدي.

گرک بحث ائتديگيم بو درنگيميزه سوخولان پروپاقانديستلردن، گرکسه باشقا شرطلر داخيلينده قارشيلاشديغيم چارليق علئيه داري بعضي شخصلردن باکيدا بولشئويک فراکسيياسيني ايداره ائدن کوبا آديندا ائنئرژيلي بيريسي نين اولدوغونو ائشيتميشديم.

ایستالينله ايلک تماس

باکي پئترول سنايئسي ايشچيلري سينديکاسي آديني داشييان بير تشکيلات واردي؛ ايشچيلرين صيرف ائکونوميک منفعتلريله علاقه دار اولان بو رسمي قورولوش پرده سي آلتيندا گيزليدن-گيزلييه سياسي فاليت ده ايجرا اولونوردو. چارليق علئيه اينده گيزلي اولاراق چاليشان ميللي تشکيلات عوضولريندن اميم اوغلو مهممد الي يوخاريدا آدي کئچن سينديکادا کاتيبليک وظيفه سيني ياپاردي. بير گون او، کوبانين بيزيمله گؤروشمک ايسته ديگيني خبر وئردي.*

باکي جيواريندا اولان بالاخاني پئترول اوجاقلاري محللينده بير فابريکانين ايشچيلرينه مخصوص ائولردن بيرينده چوخ بسيط بير اوتاقدا قارشيميزا زيف، اوزگون و اورتادان بير آز اوزون بويلو بيريسي چيخدي. بسيط قييافه لي اولان بو زاتين چيچک پوزوغو ايله چوپورلانميش اوزونه ديقت ائتديم، جيدي بير تؤورله گولومسونوردو. بيزي تبيي و سربست بير ادا ايله قارشيلادي. گورجو آکسئنتي قوووتله هيسس اولونان بير روسجا دانيشيردي. عادي خوش-بئشدن سونرا سؤز سياسي و سوسيال مثله لره کئچدي. شوبهه سيز، موصاحيبه او گونلرين ان آکتوال بير مثله سي اوزرينه گله جکدي. او زامانکي سوسياليستلر، عوموميتله مارکسيستلر، بولشئويکلرده خوصوصن ايشچي سينفيني و خوصوصيله پرولئتارياتي ايدئاليزه ائتمک بير مودا ايدي. کوبا پرولئتاريات سينفي نين ديگر سينيفلره نيسبتله تاريخن اوستون بير سينيف اولماسي اوزرينده دوردو، دونياداکي عدالتسيزليکلرين اصيل سببي مولکيت عصاسينا دايانان کاپيتاليست سيستئمينده دير، دئدي. دونياني حاقيقتن معصوم گؤرمک ايسته ين حاقيقي حورريت و عدالت طرفدارلاري اونا گؤره بو سيستئمي کؤکوندن ييخماليديرلار. ميلتلري و چاليشان خالقلاري ظولم و ايستيبدادي آلتيندا توتان چارليق بو سيستئمه عصاسلانميشدير. چارليغين کؤکونو تاماميله کسمک اوچون بو مولکيت سيستئمي ييخيلماليدير. بئله درين بير اينقيلابا آنجاق مولکيتله باغلي اولمايان پرولئتاريات سينفي حاضير اولار. چونکي او هئچ بير شئيه ماليک دئييلدير، اونون مالي آنجاق ايکي الي ايله بير باشيدير. اينقيلاب مؤوزوسوندا يالنيز پرولئتارياتين صميميتينه اينانماق مومکوندور. مارکسيستلرين مشهور سئچيلميش سينيف نظريييه سينه اويدورولان بو فورمولو ایستالين بير ده پراکتيکادا راستلاديغي باريز بير ميثاللا تصوير ائتدي. من، دئدي، بير قروپ ايشچيلرله کونسپيراسييا شرايتينده آرادا-سيرادا تاپيشير، تشکيلات و تبليغات ايشلريله مشغول اولوردوم.


  • معلوم اولدوغو اوزره " کوبا " يوسيف ويسساريونوويچ جوقاشويلي نين ايلک ايستيفاده ائتديگي اويدورما آددير. قافقازدا ايکن بو آدي گؤتورموشدو؛ ایستالين آديني ايسه سونرا، روسييا داخيلينده چاليشماغا باشلارکن قبول ائتميشدي. يئنه معلوم اولدوغو اوزره " کوبا " بير گوجلو رومانيندان آلينميش چارليغا قارشي موجاديله ائدن بير چئتئ قهرماني نين آديدير.

بو قروپا گئديب-گلنلرين بيري حاقيندا بير گون يولداشلارا شوبهلنديگيمي سؤيله ديم، بو آدام منيم هئچ خوشوما گئتمير، دئديم. اعتيبار ائده بيلميرم. سونرا بير نئچه دفعه قارشيلاشساق دا، او آدامي آراميزدا گؤرمه ديم. بير گون ماراقلانديم، نه اولدو بو يولداش، دئديم، نييه گلمير، دئيه سوروشدوم. ايشچيلر: - کوبا يولداش، سيز بو آداما اعتيبار يوخدور، دئدينيز ها!.. بيز ده اونو درهال تميزلييه وئرديک!.. دئديلر. ايلک تانيش اولدوغو بيزلره " پرولئتاريات صداقتي " حاقيندا آنلاتديغي بو احوالاتدان چيخاريلاجاق نتيجه آيديندير. کوبانين ويشينسکييه بير تبليغي کوباني چوخ سئيرک اولاراق آرادا-سيرادا گؤروردوم. دورلو کونسپيراسييا شرطلري داخيلينده نادير تسادوفلر بيزي قارشيلاشديريردي. 1905-جي ايلدن سونرا چارليق مئخانيزماسيندا باش وئرن سارسينتي و زيفله مک اوزوندن بعضي يئرلرده بير سيرا ايختيلال يوکسه ليشي زوهور ائديردي. باکي بو يوکسه ليش يئرلريندن بيري ايدي. بورادا موختليف واسيطه لرله باش وئرن عومومي تتيلللر، سياسي نوماييشلر و عومومي افکاري چالخالانديران بير سيرا سويغونچولوق، سياسي قتل کيمي حاديثه لرين هاواسي ايچينده موختليف ايختيلال تشکيلاتلاري نين ياري گيزلي فاليتلري فورمالاشماقدا ايدي. تئز-تئز توپلانتيلار، کونقرئسلر و کونفرانسلار اولوردو. گونون بيرينده باکي جيواريندا پئترول تسفييخانالاري نين (نئفتاييرما زاوودلارينين) بولوندوغو قاراشهر دئييلن بير محلده ايديک. گئجه نين گئج ساعاتلاريندا بير دولگر آتئليئسينده چارليق علئيه داري موختليف اينقيلاب تشکيلاتلارينا منسوب دئلئگئلردن عيبارت بير کونفرانسدا ايديک. گونون تاکتيکاسينا آيد اولان موشته رک مثله لر موزاکيره ائديلمکده ايدي. موزاکيره لر يوخاريدا قئيد ائتديگيم بولشئويک-مئنشئويک گؤروشو اوزرينه جريان ائديردي. بولشئويک گؤروشونو کوبا، يني ایستالين، مئنشئويک گؤروشونو ايسه ايندي سووئتلرين ميلتلراراسي سؤزچولوگونو ياپان آندرئي ويشينسکي مودافيعه ائديردي. او زامان آذربايجانجا اينتيشار ائدن چارليق علئيه داري ميللي موخاليفت اورقاني " تکامول " قزئته سيني بو توپلانتيدا من تمسيل ائديرديم. موزاکيره لر روسجا ايدي. روس اولمايان بير چوخلاري کيبي منيم روسجام دا چوخ موکممل ساييلمازدي. اوسلوب و قرامئر خطاسي دا ياپماميش دئييلديم. موزاکيره ده ايشتيراک ايله تمسيل ائتديگيم ميللي موخاليفت جرياني نين آنلاديغي تاکتيکا ايجابي اولاراق بالتاني چارليغين دا کؤکونه ووران بولشئويک گؤروشونه اوستونلوک وئرن بير ايفادم واردي. بونو هضم ائتمه ين او زامانکي مئنشئويک ويشينسکي ياپديغيم يانليشليقلارا ائيهاملا: - يولداش، ادبي دئييل!.. - دئيه اوسلوبوما تاخيلدي (ساتاشدي). کوبا ايسه درهال: - هايدي، يولداش ويشينسکي، بير چيخيب تورکجه، آذربايجانجا دانيش، باخاق کيم داها ادبي دانيشير؟.. - دئيه اونا قارشي چيخدي. تورکييه ده گنج تورکلر اينقيلابي 1908-جي ايلده تورکييه ده گنج تورکلر اينقيلابي باش وئرميشدي. حورريتسئون درنکلرده، خوصوصن قافقاز تورک و موسلمانلاري نين فيکير و سياسي حرکات مرکزي اولان باکيدا بو حاديثه گونون مؤوزوسو ايدي. بير تسادوفله کوبايا راست گلديم. - عوثمانلي اينقيلابي حاقيندا بيزيم درگييه بير مقاله يازسانيز، دئدي.

"بيزيم درگي " دن مقصدي يوخاريدا بير موناسيبتله قئيد ائتديگيم سنايئ ايشچيلري سينديکاسي نين اورقاني " قودوک " ( " دودوک " ) ايدي. مقاله ني يازديم. " قودوک " رئداکسييونونا گتيرديم. رئداکسييانين او زامانکي بير چوخ موسسيسه لر کيمي ايکي اوزو واردي. بير اوزو رسمي ايدي. درگي نين هؤکومتدن ايجازه آلميش ايمتيياز صاحيبي و مسئول موديري ايشچيلردن ساشا سامارتسئو آديندا بيريسي ايدي. بونون آرخاسيندا درگي نين بير ده گيزلي بير رئداکسييا هئيتي واردي کي، بورايا کوبا ايله تيموفئيئو آديندا پارتييالي بير مونوور داخيلدي. هئيت بير چکمه چي دوکاني نين پرده ايله آيريلان آرخا طرفينده توپلانيردي. تورکييه ده کي مشروطيت اينقيلابي حاقيندا يازديغيم مقاله ني بورادا، بو چکمه چي دوکانيندا اوخوياجاق، تدقيق ائده جکديک. مقاله ني اوخودوق. تيموفئيئو اونو شيددتله تنقيد ائتدي:

- اؤز بورژوازيياميزي تنقيد ائدير و حتّی اونا خور باخيريق. رسولزادنين مقاله سينده ايسه تورکييه بورژوا اينقيلابي اؤيولور. اؤزوموزده خوش گؤرمه ديگيميز بير شئيي نه دئيه تورکييه ده خوش گؤروب، ايدئاليزه ائتمه ليگيک؟ - دئدي: مقاله نين ردديني ايسته دي. کوبا موداخيله ائتدي: - يولداش يانيلير، مثله ني چوخ بسيطلشديريرسن، - دئدي. - روسييا شرايتي ايله تورکييه شرايتي بير-بيريندن آيريدير؛ بيزده بير رئاکسييون دئيه حساب اولونان حاديثه تورکييه ده بير ترققي حاديثه سيدير. رسولزادنين مقاله سي چوخ يئرينده دير، اورادا يورودولن موهاکيمه چوخ هاقليدير، مقاله باسيلماليدير. نهايت، مقاله باسيلدي. بيزيم 200 روبله يوخاريدا ايضاح ائتديگيم هرجي-مرج ايللرينده روسييادا و قافقازييانين هر طرفينده اولدوغو کيمي، باکيدا دا موختليف ايزينلي و ايزينسيز جمعيتلر فاليت حاليندا ايديلر. عومومي خئيير ايشلري و معاريف ياپان جمعيتلرله برابر گيزلي فاليتلرده بولونان سياسي-ايدئولوژي تشکيلاتلاردان باشقا هؤکومت ايداره سينده کي زيفليکدن ايستيفاده ائدن بير چوخ سويغونچو دسته لري ده فاليتده ايديلر. موختليف ايدئيالار نامينا مؤحتکيرليک ياپان بو قولدور دسته لري زنگينلري تهديد ائده رک پارا چکير، بعضيلريني چاليب-چاپير، آلديقلاري گيروو پولو موقابيلينده بوراخير، چوخ کره بؤيوک فيرمالارا گؤندرديکلري تهديد مکتوبلاري ايله بونلاري خراجا باغلاييرديلار. باکي نين مشهور ميليونئرلريندن موسا ناغي بير آراليق توتولموش، وئرديگي بؤيوک ميقداردا بير نيجات پولونا موقابيل حورريتينه قوووشموشدو. حالي-فاليتده بولونان بو قولدور دسته لري آراسيندا بولشئويک پارتيياسي حسابينا چاليشان بير دسته نين ده مؤوجوديتيندن بحث اولونوردو. بو چئتئنين باشيندا ايسه ائريوان مئيداني نين قهرماني (بو حاديثه مشهوردور) شخصن کوبانين بولوندوغو سونرادان اؤيره نيلميشدي. سونرالاري، ايستامبولدا ائشيتديگيم بير روايتي بو سؤيله ديکلريمله ايلگيلي اولدوغوندان بورادا ذيکر ائديم: سؤزو کئچن دؤورده پوليسين عاجيزليگيني گؤرن بعضي فيرمالار تهلوکه سيزليگيني وئرديکلري دولغونجا ماعاش موقابيلينده باکي نين " قوچو " دئيه مشهور اولان قوچاقلارينا امانت ائتميشديلر. او جومله دن مشهور پئترول شيرکتي نوبئل بو مقصدله ه.م.-يئو دئييلن بيريسيله باغلاشميشدي. بو زات 1927-28-جي ايللرده ائميقرانت ايکن ايستامبولدا بير چوخلارينا باکييا آيد خاطيره لري آراسيندا شاياني-ديقت بير هئکايه دانيشميشدي:

بولشئويک پارتيياسي نين تهديد قولوندان آدي کئچن فيرمانين نئفت آلان شؤعبه سينه بير مکتوب گلير. مکتوب 50000 روبله نين موعين گون و ساعاتدا گله جک يولداشلارا تسليم ائديلمک اوزره حاضيرلانماسيني طلب ائدير. فيرمانين موديري ه.م.-اي چاغيرير و اوندان تعيين اولونان ساعاتدا تئرروريستلرله قارشيلانماسيني طلب ائدير. ه.م. بير نئچه قوچوسو ايله بيرليکده گؤزله يير. تعيين اولونان ساعاتدا ايکي يولداشي ايله کوبا (يني ایستالين) پئيدا اولور. قورخو تلقين ائدن سرت بير باخيشلا ه.م.-اي سوزن کوبا اونا ايسمي ايله خيتاب ائده رک قانديريجي بير ايفاده ايل: - ه.، دئيير، بيز عادي بير اوغرو-قولدور دئييليک. کاپيتاليزمه قارشي ووروشان بير ايشچي پارتيياسيييق. حدفيميز روسييا چارليغيدير. بيز ايشچيلر بو ظولمون آلتينداييقسا، سيز موسلمانلار ايکي ظولمون آلتينداسينيز. باشقاسي نين خوصوصي منفعتيني قوروماق اوچون بيزه قارشي سيلاه چکمک، جانينيزي معناسيز يئره حدر ائتمکدير. حالبوکي بيزيم آلديغيميز پارالار حورريت اوچون صرف اولونور؛ بير ميلت اولاراق سيزين حورريتينيز ده بونون ايچينده دير. بوندان سونرا ه.م. بيين موقاويمتي قيريلير و همن آرکاداشلارينا دؤنه رک: - بيز پاس، دئيير. ماهيتينه قيساجا تماس ائتديگيم بو دؤورده من باکيدا معاريف يايان " نيجات " جمعيتي نين رياستينده بولونوردوم. بو، رسمي ايجازه ايله فاليت ياپان بير جمعيت ايدي. اونون پرده سي آلتيندا سياسي فاليتده بولونان گيزلي بير قروپ گيزله نيردي. بو قروپ چارليغا قارشي کونسپيراسييا ياپان بوتون ايختيلال پارتيياسي و قروپلاري ايله تماس حاليندا ايدي.

گونون بيرينده بولشئويک پارتيياسي ماليييه کوميسيونونا منسوب عوضولردن بير نئچه سي منه موراجيعت ائتدي:

- موشته رک باغ گزينتيسي ياپاق، سيز رسمي اونوانينيزي وئرير، بيز ده شهرده و جمعيت ايچينده نوفوزو اولان مشهور خانيم و بيلردن، تانينميش آکتيور و آکتريسالاردان مورککب بير دسته ايله باغ گزينتيسي نين باشاريلي اولماسيني تمين ائدريک، دئدي. نتيجه ده: " نئجه اولور-اولسون، گليري آراميزدا بؤلوشدورريک " تکليفينده بولوندو. او دؤورده بو کيمي کومبيناسييالار عادي ايشلردندي. بونون حئيرت ائديله جک بير طرفي يوخدو. ايداره ده کي يولداشلارلا گؤروشدوم. هاميسي چارليق علئيه داري آداملار اولدوغوندان تکليفي يگي قارشيلاديلار. حرکته کئچيلدي. باغ گزينتيسي باشلاندي. باکي نين مشهور والي باغچاسيندا ترتيب اولونان بو باغ گزينتيسي اوچ گون داعوام ائده جکدي. گزينتي نين ايلک گونو باشاريلي اولدو. ياخشي گلير الده ائديلدي. بو تئمپ ايله داعوام ائده جک اولورسا، گزينتي نين تام بير گلير وئره جگي هر دورلو شوبهه نين خاريجينده ايدي. ايکينجي گون ده گزينتي عئيني تئمپ ايله داعوام ائتدي.

بو آرادا شريکيميز ماليييه کوميسيونو عوضولريندن سئرئبرياکوو منه موراجيعت ائدير: " کوباني تانيييرسان، اونو باييل حبسخاناسيندان (باکي نين باييل بورنو دئييلن خليجينده اوچ طرفي سو اولان بير حبسخانا قالاسي کي، بير زامان من ده بونون ساکينلريندنديم) قاچيرماق ايسته ييريک، دئيير. باغ گزينتيسي نين باشاريلي اولدوغو و ياخشي هاسيلات وئره جگي شوبهه سيزدير. بيزيم حيصه ميزه دوشه جک گلير حسابينا يولداش کوبانين (يني ایستالينين) قاچيريلماسيني فينانسه ائتمک اوزره گزينتي نين موديري صيفتيله 200 روبله ليک بير آوانس وئرسنيز ميننتدار اولاريق " ، دئيير؛ ايشين تجيلي اولماسيني دا کوبانين ايکي گون سونرا گئده جک مهبوسلار کفيله سي ايله گؤندرمک ضرورتي ايله ايضاح ائدير. " هر احتيمالا قارشي بکله ديگيميز نتيجه آلديغيميز آوانسي قاپاماياجاق اولسا، حيصه ميزه دوشن آچيغي درهال اؤدمگي تههود ائديريک " ، دئيه تمينات وئرمگي ده ايهمال ائتمير. مثله ني يولداشلارا دئييرم: ايسته نيلن آوانسي وئرمکده بير مانعه گؤرولمور.

باغ گزينتيسي نين اوچونجو گونو کاسساداکي پولون هاميسيني، لوتارئيا اوچون زرگرليک ماغازالاريندان بورج ائديلميش گوموش اشيا قاليقلاريني و سايره ني توپلاياراق گزينتي نين باش قادين موديري مادام بايکووا، " ماليييه کوميسيونو " عوضوو و " نيجات " جمعيتي ايداره هئيتي عوضولريندن بير يولداشلا بيرليکده نتيجه ني بير حسابات حاليندا تسبيت ائتمک اوزره مادامين ائوينه دوغرو حرکت ائديريک. قوبئرناتور ايقامتگاهي نين يانيندا بولونان شهر باغچاسيندان آرالانميش، ائله يان کوچه لريندن بيرينه دؤنموشدوک کي، الي سيلاهلي بانديتلر آرابالاريميزا هوجوم ائدير، کاسسا پولو ايله گوموش اشياني آلير، اوسته ليک مادامين بيلرزيکلري ايله سيرغالاريني دا چکيب قئيب اولورلار.

تخمين ائده جگينيز بير هيجان و تسسور ايچينده مادامين ائوينه گليريک؛ نورمال پروتوکول ياپاجاغيميزا پوليس ضبطي حاضيرلاماق لازيم گلير. باغ گزينتيسي گؤزله نيلمه دن بير فياسکو ايله نتيجلنميشدي. بيزيم شريکلر ايندي ضررلري قاپاماق دئييل، آلديقلاري 200 روبله ليک آوانسي بئله قايتارماق نيتينده دئييللر. بو گون-صاباح دئيه مثله ني بويونلاريندان آتيرلار. ايشين آرخاسي وار: سويغونچولارين بيززات بولشئويکلر پارتيياسينا منسوب تئرروريستلر اولدوغو قوووتله سؤيله نيلير.

لئنين ايش باشينا گلينجه چارليغين ميلتلراراسي بوتون بورجلاريني لغو ائتميش ايکن، 1903-جو ايلده روسييا سوسيال-دئموکرات پارتيياسي نين کونقرئسيني فينانسه ائتمک اوچون ياپيلان بورجو درهال اؤدميش، " اينقيلاب اؤز بورجونو اؤدير! " دئيه لووغالانميشدي. يا بيزيم 200 روبله...

آذربايجان جومهوريييتينين بولشئويکلر طرفيندن ايشغالي

1917-جي ايلده هؤکومت ريسي لئ نين و ميلتلر کوميسساري ستالي نين ايمضالاريني احتيوا ائدن بير بياننامه ايله سووئت هؤکومتي روسييا ايمپئراتورلوغو داخيلينده بولونان بؤيوک-کيچيک بوتون ميلتلرين اؤز موقددراتلاريني و ايسترلرسه روسييادان آيريلاراق اؤزلرينه مخصوص موستقيل بير دؤولت ده قورا بيله جکلريني تمين ائديردي. طنطنه لي شکيلده ايفاده اولونموش بو آيدين دئکلاراسييايا رغمن، 28 ماي 1918-جي ايلده ميللي ايستيقلاليني ائلانلا حاکيميت حاقينا ماليک ميللي بير دؤولت حالينا گلن آذربايجان خالق جومهوريتي نين هودودلاري موسکوادان گؤندريلن قيزيل اوردو حيصه لري طرفيندن زورلانميش، 27 نيسان (اپرئل) 1920-جي ايلده مملکت قيزيل روس حيصه لري طرفيندن ايستيلا ائديلميشدي. جومهوريت هودودلاري (سرهدلري) اوستون قوووه لرله کئچيلميش، هر جور موقاويمت حرکاتلاري آمانسيز صورتده باسديريلميشدي. قيزيل اوردونون آکتيو يارديمي ايله مملکت سووئتلشديريليردي. يني سؤزده سووئت آذربايجاني جومهوريتي اونواني موحافيظ ه ائديليرديسه، ايشده دئموکراتيک ميللي بوتون موسسيسه لر اورتادان قالديريلير؛ ليدئرلر تقيب اولونور، قيزيل ايستيلا تئررورو هر طرفي قوووروردو. فؤوقلاده ايختيلال محکمه سي معناسينا گلن " چرئزويچايکا " جزا ماکينه سي (ماشيني) دورمادان چاليشير (يشله يير)، گؤزده بولونان بوتون مونوورلر بيري-بيري آرخاسيندان ياخالاناراق زيندانلارا آتيلير، بير قيسمي ده اللي-آياقلي اورتادان قئيب اولوردولار. قيزيل قاسيرغا دئويرمه ديک ميللي بير موسسيسه، کسمه ديک بير شخصيت بوراخميردي. باکيدا " اوسوبي اوتدئل " حبسخاناسيندا بو شرطلر داخيلينده بير مودت ساخلانديقدان سونرا اسکي موجاديله آرکاداشلاريمدان مرحوم کازيمزاده آبباسقولو بيله برابر باکيني ترک ائتميش، اسکي شيروان ويلايتي نين مرکزي شاماخي جيواريندا قافقازييا سيرا داغلاري اتگينده لاهيج دئييلن بير يئرده گيزلنميشديک.

بولوندوغوموز يئر بير سوي-تسادوف نتيجه سينده کشف ائديلميش، ياخالاناراق باکييا گئري گتيريلميش و او زامان چئکا دئييلن سياسي پوليس موسسيسسي نين فؤوقلاده ايشلر شؤعبه سي اولان " اوسوبي اوتدئل " ه تسليم ائديلميشديک. " اوسوبي اوتدئل " ده بيزي حبسخانا حالينا گتيريلن اسکي، بؤيوک بير بينانين بير اوتاغينا قاپاديلار. اوتاق دئييب اوستوندن کئچمه يهک. زاتن بو قوجا بينانين تصوور ائديله بيله جک عادي بير اوتاغي دئييلدي. باياغي بير مطبخ ايدي. آلت قاتدا گونش گؤرمه يهن قارانليق بير مطبخ اوتاغي. يئري آسفالت اولان بو اوتاقدا ياتاق و عوموميتله مئبئل نامينا هئچ بير شئي يوخدو. اوستوموزه اوزريميزده کي ياي پالتوسونو چکه بيلسک ده آلتيميزا دؤشيه جک بير شئييميز يوخ ايدي.

ايلک دوشونجه ميز قورو آسفالت اوزرينده ياتماماق اوچون بير چاره آراماق ايدي. قاريولا-فيلان (چارپايي) آراماق عبثدي. من ده، آرکاداش آبباسقولو دا چارليق دؤورونون حبسخانالاريني بويلاميش آداملار ايديک. او زامان دا آسفالت زمين اوزرينه ياتاقلاريميزي سرر، ائلجه ياتارديق. فقط ايندي سره جک ياتاق دا يوخدو. قاردييانلارا (گؤزتچيلر) ووجودوموزو سويوق يئردن آييراجاق بير شئي بولونامازمي، دئيه ماراقلانديق. بير چاره بولوندو. حَيَطده بير نئچه يئشيک واردي. بونلاري بيزيم ريجاميز اوزرينه قيزيل اوردو نفرلري درهال سؤکدولر و پارچالاريني بيزه وئرديلر. بونلاري آلتيميزا دؤشيه رک ائلجه ياتديق.

بير-ايکي گون ايکي يولداش مطبخين يئگانه ساکينلري ايديک، ايکي گون سونرا " مطبخ عاييلهسي " يئني گتيريلن بير-ايکي " موسافير " له ده بوللاشدي. بونلاردان شهرده اولوب-بيتنلردن بير درجه معلوماتلانديق. پايتاختا گتيريلديگيميزين اهالي اوزرينده کي ايلک اکس-تاثيرينه واقيف اولدوق. بونلار بير طرفدن اوزوجو، بير طرفدن ده سئوينديريجي ايدي. جللادليغي ايله هر طرفه قورخو تلقين ائدن پانکراتوو کيمي بيريسي نين مودير بولوندوغو " اوسوبي اوتدئل " حبسخاناسينداکي موقددراتيميز هر کسي انديشه ده بوراخير و مومکون اولاجاق هر جور فناليقلاري اؤنله مک اوچون هر کس اليندن گلن تاثيري-ايجرادان گئري قالميرميش.

مطبخده بولوندوغوموز اوچونجو و دؤردونجو گونو ايدي. ايلک دفعه اولاراق خاريجي عالمله بير نؤو تماس هاسيل اولدو. بيزي توتولدوغوموز يئردن باکييا قدر اؤتورن بيريسي واردي. ايسميني زرگر دئيه قئيد ائده جگيم بو آدام اسکيدن باکي نين باش جادده لريندن بيرينده زرگر ماغازاسي توتاردي. ايندي بولشئويکلرين اؤزل (خوسوسي) ايشلرينه خيدمت ائدن بير وظيفه ددير. عومومي افکار اونو " بولشئويک جاسوسو " دئيه تانييير. ايندي بو " جاسوس " بيزي مطبخده زيارت ائدير. مقصدي بيزدن بير " رئکومئنداسييا " آلماقدير. شهرده هر کس اونو بيزه قارشي پيس رفتار ائتمکله ايتتيهام ائديرميش. حالبوکي بيزيمله نه قدر ياخشي رفتار ائتديگينه شخصن بيز شاهيديک. هم ده بورايا بير نئچه گون سونرا سربست بوراخيلاجاغيميزي موشتولوقلاماق اوچون گليبميش. يالنيز بير ريجاسي وار، هر جور دئدي-قودويا بير خاتيمه وئرمک اوچون من اونا بير کاغيذ وئريم و بو کاغيذا اوندان ممنوعن اولدوغومو سؤيلگيم، تا کي، او بونو اونو تنقيد ائدنلره گؤسترسين، اونون بيزه پيسليک دئييل، ياخشيليق ياپميش اولدوغونو ايثبات ائتسين. اونو تسکين ائتديم: " سؤيلننلره اهميت وئرمه - دئديم. - مادامکي بير نئچه گوندن سونرا حورريته قوووشاجاغيق، او زامان بير ضيافت وئرر، اورادا سيزين بيزه نه قدر ياخشيليق ائتديگينيزي دئيريک، مثله بيتر " . بئلجه اجايب بير شکيلده ايسته نيلن اعتيبارنامه ني ردد ائتديک.

عئيني گونده بيزه ائودن بير پاکئت ايچينده يئمک گؤندريلميشدي. يئمکلر بير قزئت کاغيذينا بوکولموشدو. بو کاغيذ بير نئچه گون اول اينتيشار ائدن تورکجه " کوممونيست " قزئتي نين بير نوسخه سي ايدي. بيزيم دورومدا اولان بير آدامين بو قزئتي نه جور بير جيدي-جهدله اوخوياجاغيني، شوبهه سيز، تخمين ائدرسينيز. قزئته درهال بير گؤز گزديرديم. آذربايجان سووئت هؤکومتي نين سدري در. نريمان نريمانووون ايمضاسي ايله ايلک صحيفه ده رسمي بير معلومات واردي. معلوماتين خاطيريمده قالان متنيني اصلینه ياخين بير شکيلده بورادا نقل ائديرم: " ممد امين رسولزادني ويلايتلرده هر جور تهلوکه دن قوروماق مقصديله سووئت هؤکومتي اونون پايتاختا گتيريلمه سينه قرار وئرميشدير. بورادا ايسه حياتي امنيت آلتيندادير، اهالي نين بو خوصوصدا امين اولماسيني و هيجانا دوشمه مه سيني تؤوسييه ائديريک " . بو خبر مطبخه گلن يئني " موسافير " لرين آنلاتديقلاريني تصديق ماهيتينده ايدي. اسکي زرگرين الده ائتمک ايسته ديگي " هوسني-حال وثيقه سي " ده بونونلا باغلي اولاجاقدي. سونرالار اؤيرنديگيمه گؤره بو گونلرده ايران مشروطه حرکاتيندا منيمله برابر چاليشديغيم هئيدر خان اميوغلونون دا بؤيوک بير علاقه سي اولموشدور. هئيدر خان ايرانين ان ياخين تاريخينده موهوم رول اويناميش قافقازليلاردان بيريدير. او، ايران مشروطه چيلري آراسيندا " هئيدر خان بومبي " (بومباچي هئيدر خان) دئيه مشهوردور. واختيله تئهراندا قاجارلاردان مهممد الي شاهين باش نازيري مشهور ايرتيجاچي امينوددؤوله ني اؤلدورن فداي آبباس آغايا بومباني وئرن او ايدي؛ بونون کيمي تبريزده يئنه مشروطيت موجاديله لري اسناسيندا شاه طرفداري، مشهور ايرتيجاچي شوجاوددؤوله ني پوچت ايله گؤندرديگي بير " جهننم ماکيناسي " ايله پارتلادان دا اودور. بير تئرروريست و بير اينقيلابچي اولاراق اونون موجاهيدلر اوزرينده درين بير نوفوز و تاثيري واردي. او زامان ايران اينقيلاب حرکاتلاريندا شاه طرفداري اسکي رئژيملره قارشي موجاديله ده يئرلي ترققيپرور و مشروطيتچيلره يارديم اوچون گلن قافقازلي عونصورلرله ياخيندان علاقه سي اولان بو هئيدر خان ايندي باکيدا اولور و باشينداکي بير قروپ موجاهيدلرله ايران حرکاتلارينا ايشتيراکلا علاقه دار بعضي کومبيناسييالار دوشونورموش. منيم توتولاراق باکييا گتيريلديگيمي خبر آلينجا، ايرانداکي مشروطيت حرکاتي زاماني يارانميش دوستلوق نامينه همن حرکته کئچميش، باشدا در. نريمان اولماق اوزره سووئت آذربايجاني نين بوتون نوفوزلو شخصلرينه باش ووراراق، " مممد امي نين باشيندان بير توک بئله اسکيک اولماماليدير! " دئميشدي.

آنورمال " مطبخ حياتي " ياواش-ياواش اؤزونمخسوس بير فورما آلير. ساعاتلار ساعاتي، گونلر گونو قووالايير. گلن يئني " موسافيرلردن " دويولان جوربجور سؤيلنتيلردن گونده ليک " هواديسلر " آلير، موقددراتيميزي گؤزله ييريک. بوتون بونلاري و مطبخيميزده اؤز فورماسيني آلان هر شئيي بورادا تفسير ائتمک نيتينده دئييلم. بوراداکي محروميتلري، يئمک دئيه وئريلن بولاشيق سويو آنديران شوربالار و سايره اوزرينده ده دورماق ايستميرم. مؤوزوم عومومي خاطيرات يازماق دئييلدير. تفررواتا يالنيز اله آلديغيم اصيل مؤوزو عونصورلريني بير-بيرينه باغلاماق صورتيله تماس ائديرم.

حبسخانادا ایستالينله باشباشا

" مطبخ " اين يئني " موسافير " لريندن شهرده اولوب-بيتنلر حاقيندا معلومات آليرديق. بونلار شهرده " پادواليون " آديندا گيزلي بير جمعيتين کشف ائديلديگيندن بحث ائديرديلر. " پادوال " روسجا بير سؤزدور، زيرزه مي دئمکدير. قيزيل اوردو طرفيندن يئني ايشغال اولونان باکيدا، بورادا قالان تورکييه لي اسکي موهاجير ظابيطلريندن بير قيسمي ايله ليماندا اولان ماتروسلار آراسيندا گويا کي بير آنلاشما اولموش، بونلار يئرليلردن بير قيسمي ايله سؤزلشه رک، هؤکومته قارشي قييام حاضيرلاييرميشلار. " تشکيلات " عوضولري نين گؤروش يئري شهرين اسکي نيکولاي، سونرا پارلامئنت، ايندي ده کوممونيست کوچه سي دئييلن بؤيوک کوچه سينده زيرزميده يئرلشن بير دوکان ايميش. بو موناسيبتله اونلارا زيرزميچيلر معناسينا گلن " پادواليون " دئييرميشلر. " پادواليونچولارين " نه اوچون حبس ائديلديکلري حاقينداکي ياري جيدي، ياري ظارافات هئکايه لريني بؤيوک علاقه ايله دينله ييرديک کي، قاپي آچيلدي. گؤزتچي ايچري گيردي. منه خيتاب ائده رک، يولداش رسولزاده (مهبوسلارا دا يولداش دئيه خيتاب اولونوردو)، آرخامجا گلين، دئدي. ساعات 17 ايدي، آخشامين بو گئج ساعاتلاريندا کامئرادان بو شکيلده گؤتورولنلر، عادتن گئدر، بير داها دؤنمزديلر. بو، " خرجلنمه يه " گؤتورولن بير ساعاتدير. باخديم دوستلاريما بير حوزن گلدي. هله آرکاداش آبباسقولونون رنگي قاچدي، ملول و محزون گؤزلريله منه باخدي. زورلا ضبط اولونان بير هيجانلا قوجاقلاشديق. اوندان اوزون و نتيجه سي مجهول بير سفره چيخيرامميش کيمي آيريلديم. او، تيترک بير سسله خئيير-دوعا وئرير، من ده اونا اهميت وئرمه، قورخما دئيه تسللي وئريرديم. من اؤنده، گؤزتچي ده آرخادا گئديريک. قارانليق کوريدورلاردان کئچديک (نئفت مرکزي اولان باکيدا نئفت قيتليغي اوزوندن قناعت اولسون دئيه عادتن گئجه لر لامپا يانديريلماز). بو يولون چوخ دا يابانچيسي دئييلديم. بير دفعه يئنه بو کوريدورلا پانکراتووون هوزورونا آپاريلميشديم. بورادا بير هئيت مني ايستينطاق ائتميشدي. هيسس ائتديم کي، يئنه پانکراتووون يانينا آپاريليرام. گلديک. ائله بورادير. ايکي هفته اول ايستينطاق ائديلديگيم اوتاق. گؤزتچي قاپيني آچدي. گيرديم. ماسانين آرخاسيندا آياق اوسته دوران پانکراتووون يانيندا اوجا بويلو قيزيل اوردو اونيفورماسيندا بيريسي منه ديقتله باخير. ظابيط مني قارشيلاماق مقصديله ايکي آدديم ايره لي گلدي، اليني اوزاداراق: - يولداش رسولزاده، تانيدينيزمي (بير آز پاوزا ايل)، ایستالين، - دئدي. - بلي، تانيديم (بير آز دايانديقدان سونرا)، کوبا، - دئديم. دايانماغيمدا بير معنا وار ايدي، من روس سووئت کوميسساري " ایستالين " دئييلن زاتي تانيميرديم. منيم تانيديغيم قافقاز ايختيلالچيسي بير " کوبا " واردي. ایستالين همن پانکراتووا موراجيعتله، بيزي بوراخين، دئدي. پانکراتوو چيخديقدان سونرا من: - چتين گونلرده برابر چاليشديق، ايندي ايسه توققوشدوق، - دئدي. - دونيا بئله دير، هر شئي اولا بيلر، - دئديم. - دوسيئنيزي گؤردوم، وضعيتينيز ده چوخ پيسدير، - دئدي. من بير لحظه گؤزونون ايچينه باخديم. - " موساوات " پارتيياسينا منسوب اولماق تؤهمتيله ايشچيلرين قروپلار حاليندا گولللنديگي بير يئرده بو فيرقه نين ليدئري قالاراق وضعيتي نين ياخشي اولاجاغيني دوشونه جک قدر ساده دئييلم. فقط بو پيسليگين دوسيئدن چيخديغينا اينانميرام، چونکي وضعيتيمين پيسليگيني ايثبات ائده جک بير دوسيئدن خبريم يوخدور. ایستالين مؤوزونو الوستو دييشديردي. - من بونون اوچون گلمه ديم، - دئدي. - بورايا گلينجه مهبوس اولدوغونوزو اؤيرنديم. سيزينله گؤروشه جگيمي يالنيز در. نريمانا سؤيله ديم، - دئديکدن سونرا سؤزونه داعوام ائتدي. - بوراداکيلار (يئرلي کوممونيستلري نظرده توتاراق) سيزدن قورخورلار، بير قيسمي " موساوات " ريسي اؤلدورولمه ليدير دئيير، بير قيسمي ده يوخ، عؤمرو اولدوقجا حبسده قالسين، تکليفي ائدير. فقط من بو ايکي احتيمالين هئچ بيريني سيزه روا گؤرمورم. سيز اسکي موباريزه يولداشيسينيز. زيارتيمين يئگانه سببي ده بودور. چار ايستيبدادينا قارشي موجاديله لرينيزي، سيزين اينقيلابي حرکاتداکي رولونوزو و اهميتينيزي بيليرم. بو اينقيلاب اوچون گرکلي بير شخصيت اولدوغونوزو تقدير ائديرم. سيز نه اؤلدوروله جک، نه ده عؤمرو بويو حبسخانالاردا چورودوله جک بير اينسان دئييلسينيز. منجه، سيزه آزادليق وئريلمه ليدير: ايسته سنيز بورادا قالين، ايسته سنيز منيمله برابر موسکوايا گئدک - کي بونو من سيزه شخصن تؤوسييه ائديرم، چونکي بوراداکيلار سيزي راحات بوراخماياجاقلار و زوهور ائده جک هر هانسي بير حاديثه ني بهانه ائده رک، سيزي مسئوليته چکه جکلر - ايسته سنيز دونيانين سئچديگينيز هر هانسي بير طرفينه گئدين، بير سؤزله، آزادسينيز. دوشونون، دانيشين، بلکه ده بيزيمله امکداشليق ياراتدينيز!.. ستالي نين " روسييا " دان بحث آچان رسمي " موقدديمه " دن اسکي " موجاديله دوستلوغوندان " بحث ائدن صميمي بير صؤحبت اداسينا چئوريلن بو ايفاده سينه عئيني شکيلده جاواب وئرمک لازيم ايدي. - بو قدر حاديثه اولوب-بيتديکدن سونرا " امکداشليق " موزاکيره مؤوزوسو اولا بيلمز، يولداش کوبا، - دئديم. - بلي، هاقليسينيز، بيز 1918-جي ايلده بورايا شاومياني گؤندرميه جکديک، - دئدي. بو جومله ايله نه يه ايشاره ائديلديگي ايضاح ائديلمزسه، ان ياخين آذربايجان تاريخي نين تفررواتينا واقيف اولمايان اوخوجولار مثله ني ياخشي آنلامازلار. بونون اوچون بير آز تفصيلات وئريم: شاوميان سووئت هؤکومتي طرفيندن اينقيلابين تا اولينده قافقاز فؤوقلاده کوميسسارليغينا تعيين اولونموش کوممونيست بير ائرمني ايدي. هله بولشئويکلرين الينده اولمايان قافقازا فؤوقلاده کوميسسار تعيين اولونان بو آداما عئيني زاماندا شرقي آنادولودا هنوز روس اوردولاري ايشغالي آلتيندا اولان ويلايتلرده بؤيوک ائرمنيستان تشککولو مقصديله بير رئفئرئندوم تشکيل ائتمک وظيفه سي ده بير دئکرئتله بو شاوميانين عؤهدهسينه بوراخيلميشدي. 1905-جي ايلدن بري تانيديغيم شاوميان 1918-جي ايلين باشلاريندا باکيدا منيمله گؤروشه رک اؤز ميسسيياسيندان بحث ائتميش و " موساوات " فيرقه سينه امکداشليق تکليفينده بولونموشدو. بيزدن هوسني-قبول گؤرمه يهن شاوميان سونرا طيفليسه گئتميش، اورادا گورجو مئنشئويکلري نين شيددتلي بير موخاليفتيله قارشيلاشاراق تکرار باکييا قاييتميش و بورادا عئيني ايلين 31 مارتيندا جبهه لردن دؤنوب، باکيدا جملشميش روس حربي حيصه لريني تهريک ائده رک باکيداکي تورک و موسلمان اهالي اوزرينده بير قتليام ترتيب ائتميشدي. ایستالين ايندي بو حاديثه يه ايشاره ائديردي. بونونلا او، بير طرفدن 1918-جي ايلده کي مارت فاجيعه سي نين بوتون قباحتيني شاوميانين بوينونا يوکله يير، ديگر طرفدن ده او زامانين ائرمني مثله سينده آلينان بولشئويک ايستيقامتيني سؤزاراسي تنقيد ائتمکله تورک-ائرمني ايختيلافيني ايستيثمار ائتمک ايسته ييردي.

ایستالينه دئديم: - مثله شاوميانين شخصيتينده دئييلدير، يالنيز 1918-جي ايلده دئييل، سيز بورايا ايندي ده گلممه لي ايدينيز! ایستالين ديقتله اوزومه باخدي. ليسانييله دئييل، حالي ايله " نه اوچون " دئيه سوروشوردو: - چونکي روس گوجو ايله تسيس اولونان پرولئتاريات ديکتاتوراسي آذربايجاندا روس حاکيميتي نين تسيسيندن باشقا بير شئي اولا بيلمز، - دئيه سوروشوردو. - چونکي روس گوجو ايله تسيس اولونان پرولئتاريات ديکتاتوراسي آذربايجاندا روس حاکيميتي نين تسيسيندن باشقا بير شئي اولا بيلمز، - دئيه داعوام ائتديم. فيکريمي بير ميثاللا ايضاح ائده رک علاوه ائتديم: - تصوور ائدين کي، آلمانلار گلير. موسکوادا بير سووئت هؤکومتي قورورلار، بو نئجه اولار؟ - دئيه سوروشدوم: - بيزدن داها ياخشي تطبیقات ياپارلار، - دئيه ایستالين گولومسه دي. - فقط روس خالقي دا داها ياخشي ايداره ني نئجه قبول ائدر؟.. تخمين ائده بيلمزسينيزمي؟ - جاوابيني وئرديم. ایستالين معنالي بير باخيشلا اوزومه باخدي...بو باخيشدا روس خالقي نين روحياتيني من داها ياخشي بيليرم، دئين ايفاده واردي. ایستالين بير لحظه دوشوندوکدن سونرا مؤوزونو دييشديردي. - ياخشي، - دئدي، - اولان اولوب، کئچن کئچيب. ايندي نه دوشونورسونوز، اوندان دانيشاق. - سيزين، - دئديم، - بورادا پانکراتووون بو ماساسي باشيندا بير هئيت مني ايستينطاق ائديردي. ايستينتاغي ايداره ائدن موستنطيق، فهله دن يئتيشمه بير گنج ايدي. مندن سوروشوردو. - داغلاردا دولاشيردينيز، اورادا ياخالانديغينيز زامان نه دوشونوردونوز؟ - دئيه مندن جاواب گؤزله ييردي. اونا: - حاديثه لري موشاهيده ايله مشغول ايديم، - جاوابيني وئرديم. قانع اولمادي. مني داها چوخ دانيشديرماق ايسته ييردي، دئدي کي: - نئجه اولا بيلر، سيز موساوات هؤکومتي نين روحو ايدينيز، ميللي آذربايجان هؤکومتي سيزين معنوي تاثيرينيز سايه سينده فاليت گؤستريردي. بئله بير آدامين حاديثه لر قارشيسيندا پاسسيو بير موشاهيده دوروموندا قالديغينا اينانا بيلرممي؟ بيز سيزين حبسخانانيزدا ايکن دوشونور، اؤزوموزه گؤره بعضي پلانلار قوروردوق. حبسدن چيخينجا اونو-بونو ائده جگيک، دئييرديک. سيز نئجه اولور کي، هئچ بير شئي دوشونمور، سادجه موشاهيده ايله واخت کئچيرير، فاليتسيز قاليردينيز؟ - دئيه موستنطيق اوزومه باخدي، اونا: - سيز مندن داها گنجسينيز، آراداکي فرق هر حالدا بوندان ايره لي گلميش اولار، - جاوابيني وئرديم. اونونلا بوتون صميميتله، البتته کي، دانيشا بيلمزديم؛ چونکي مني ياخشي تانيميردي. جاوابيمي جان قورتارماق اوچون اويدورولان بير شئي دئيه دوشونر، صميمي قبول ائتمزدي؛ فقط سيزه، اسکي صميميتي خاطيرلايان بير ادا ايله دانيشان کوبايا موستنطيقين آنلاماديغي " عدالت " اين اصيل سببيني ايضاح ائده بيلرم. سيز دئموکراتييانين موقدس سايديغي بؤيوک حاقي، ميللي ايستيقلال حاقيني تاپدالاياراق سرحديميزي کئچدينيز. بونا گوجوموزون يئتديگي قدر موقاويمت گؤسترديک. اوستون قوووه ايله يوردوموزو بوندان سونرا داعوام ائتديرمه يه بيزيم قوووه لريميز چاتميردي. ميلتلراراسي داها بؤيوک قوووه يه ايستيناد ائتمگيميز لازيم گليردي. حالبوکي ياشاديغيميز شرطلر داخيلينده ايستيناد ائده جگيميز بؤيوک قوووه لر شرقده کي ميللي ايستيقلال حرکاتلاري ايله، خوصوصن ميللي تورکييه حرکاتي ايله دوشمن وضعيتينده ديرلر. سيز ده بو وضعيتدن ايستيفاده ائده رک تورکييه يه يارديم اوچون آذربايجاندان کئچيد ايستمک شوعاعري آلتيندا مملکته سوخولورسونوز، بو مقصدله بورادا اولان ماجراچي بير قروپ اونسوردن ده ايستيفاده ائدير و عومومي-افکاري آلداديرسينيز. يارانميش بو شرطلر داخيلينده بيز ايکي اود آراسيندا قالان بير آدام وضعيتينده ايديک. بو وضعيتده بيزه الوئريشلي واخت گلينجه يه قدر گؤزله مک لازيم گليردي. موستنطيقينيزين آنلاماديغي شئي بير " اتالت " دئييل، بير " اينتيظار " ايدي. سووئت ايشغاليني تانيماياراق يئنيدن فال موباريزه يه باشلاماق حاقيني ساخلاماقلا الوئريشلي بير شرايت يارانينجايا قدر گؤزليه جکديک. ایستالين: - ياخشي، فرض ائدک ايسته ديگينيز شرطلر مؤوجوددور و اؤز قوووه لرينيزله حرکت ائتمک ايمکانينداسينيز؛ او حالدا بيزه قارشي نه ائدردينيز؟ - دئيه سوروشدو. - هئچ دوشونمه دن همن سيزه قارشي قييام قالديراريق، - دئديم. - ياخشي، آما سيز کيچيک بير مملکتسينيز، اؤز باشينيزا موستقيل اولاراق اؤزونوزو ايداره ائده بيلمزسينيز؛ باشقا بؤيوک بير دؤولتله نئجه ده اولسا، آنلاشمانيز لازيمدير، - دئدي؛ من: - بو تقديرده بيز يئنه بؤيوک قونشوموز اولان سيزينله آنلاشارديق، فقط نريمانين آنلاشديغي طرزده يوخ، - دئديم. ایستالين گولدو: - نريمانمي بيزيمله، يوخسا بيزمي نريمانلا آنلاشديق؟! - دئدي. بير ساعاتدان چوخ چکن صؤحبت قورتارماق اوزره ايدي. ایستالين صؤحبتي پراکتيک بير نتيجه يه گتيرمک نيتيله سؤزو تکرار بيزيم " حورريت " ه گتيردي. باکيدا قالماغيما، يوخسا موسکوايا گئتمه يه اوستونلوک وئرديگيمي بيلمک ايسته ييردي. اونا دئديم کي: - مادام کي، بيزه آزادليق روا گؤرولور، او حالدا دؤرد ديوار آراسيندا مهبوس اولاراق دوشونوب، قرارا گلمکدنسه، بوتون مثله لري آزادليق هاواسي ايچينده ساليم بير باش ايله دوشونوب، هلل ائتمه يه اوستونلوک وئريرم. - ياخشي، - دئيه راضيلاشدي. سسلندي. بير آز سونرا پانکراتوو ايچري گيردي. صؤحبت اسناسيندا قارانليق بير مطبخده ساخلانديغيميزي، حال-احوال سوروشماسي موناسيبتيله آنلاتميش اولدوغومدان، ايچري گيرن پانکراتووا: - بورا باخ، آدامي قارانليق بير مطبخده ساخلاييرسينيز، درهال اونو موناسيب بير اوتاغا کؤچورون و عاييلهسينه ده اونونلا گؤروشمک ايمکاني وئرين، - دئيه امر ائتدي. آيريلديق، گؤزتچي بيزي تکرار مطبخه گتيردي. مهبوس دوستلاريم سئوينج ايچينده ايديلر. آبباسقولو آرکاداشيمين ايسه شادليغي اينتهاسيز ايدي. بئله ها، دئمک بو گئديش " خرجلنمه " گئديشي دئييلميش!.. خوصوصي اوتاق ايکي-اوچ ساعات سونرا گؤزتچي تکرار گلدي. " اشيانيزي ييغين، يولداش پانکراتوو سيزي موناسيب بير اوتاغا کؤچورمک حاقيندا امر وئردي " ، - دئيير. مطبخده کي دوستلاريما تکرار بير حوزن و انديشه گلير. بو حيله اولماسين دئيه دوشوندوکلري اوزلري نين ايفاده سيندن، گؤزلري نين باخيشيندان بلليدير. من دوستلاريمدان چوخ دا آيريلماق ايستميرم، آما ردد ائتمک ده ياخشي دوشمز. باخاق گؤرک سونراسي نئجه اولور... دوستلاريملا ويدالاشير، گئديرم؛ گؤزتچي اشيالاريمي آرخاسينا آليب، داليمجا گلير. مني پانکراتووون اؤزونون ياشاديغي منزيلين يانيندا قاپيسي موشته رک بالکونا چيخان خوصوصي بير اوتاغا گتيريرلر. چيلچيرپاق اولان بو اوتاغين مطبخدن فرقي يئري نين تاختا اولماسي و بير ده چارپايي يئريني توتان تاختادان بسيط بير چارپايي نين اولماسيدير. پاييزين سونلاري اولدوغوندان اوتاقدا ايسيتمه سيستئمي اولماديغيندان اينسانين ايليکلرينه ايشله ين سويوق بير هاوا وار ايدي. مطبخده هئچ اولماسا اليميزه کئچن تاختا پارچالاريني، قزئت و ساير کيمي کاغيذلاري يانديرير، بير آز دا اولسا ايسينيرديک. علاوه اولاراق اورادا ماددي ايستيليکدن باشقا معنوي بير هرارت ده وار ايدي؛ بير ايجماع حاليندا ياشايير، دردلشيرديک. گئجه ني بو سويوق تنهاليقدا کئچيره رک صاباح ائرکندن بير فورصتله بالکونون کنارينا گلديم و اورادان اؤزومون سالامات اولدوغومو گؤسترديم. سئوينجلريني اوزاقدان بيلديرديلر. آبباسقولو هاوا اؤپوشلري گؤندريردي. بير گون بئله تنهاليقدا کئچدي. ائرته سي گون مني رفيقمله گؤروشدوردولر. ائوده کي و شهرده کي وضعيتي اوندان اؤيرنديم. اونا دا وضعيتي سؤيله ديم و ایستالينله اولان صؤحبتين خولاسه سيني بيلديره رک، دوستلارين نه دوشوندوکلريني و نه تؤوسييه ائتديکلريني اؤيره نيب، گلمه سيني ايسته ديم. بئله ليکله، دوستلارلا آراميزدا بير علاقه يارانميش اولدو. بو واسيطه ايله شهرده اولوب-کئچنلر حاقيندا عمللي-باشلي معلومات آلا بيلديم. بيزيم توتولاراق شهره گتيريلمه ميزين عومومي بير هيجان دوغوردوغونو، رسمي هؤکومت خبري نين بو هيجاني ساکيتلشديرمک مقصديله بئله بير ديپلوماتيک ادا ايله يازيلميش اولماسي نين سببلريني اؤيرنديم. دوستوم هئيدر خان اميوغلونون منيم خاطيريمه ائتديگي جسورانه دئمارشين تفصيلاتيني خبر آلديم. دوستلار موسکوايا گئتمگيمي داها موناسيب بيليرلر. چونکي بورادا قالماق تهلوکه لي ايميش، هر جور سورپريزلره هر زامان معروض قالا بيلرمميش. وضعيتيميزين آيدينلاشماسيني ايسته ييرم بير-ايکي گون ده کئچدي. ستالي نين بيزه ود ائتديگي " آزادليقدان " بير اثر-علامت يوخدور... انديشم آرتير. وضعيتي آيدينلاشديرماق اوچون عاغليما بير تدبير گلير. پانکراتوولا گؤروشورم؛ اونا: - ايشيم، موناسيبتلرينده قطعيت و آيدينليق سئون بير پارتييانين الينده دير. يولداش ایستالينه چاتديرين: ود ائتديگي آزادليق منه حاقيقتن روا گؤرولوبسه، بو نه زامان گئرچکلشه جک؟ بو بير؛ سونرا منيم ايشيمله علاقه دار مهممد الي ايله آبباسقولو دا توتولموشلار. بونلارين دا منيمله برابر آزاد اولونماسيني ريجا ائديرم. سونرا، موسکوايا گئتمه لي اولسام، اورادا تاماميله سربست اولا بيله جگممي؟ " منيم ايشيم " تعبيريني خوصوصي وورغو ايله دئديم. چونکي دوستوم آبباسقولو ايله برابر حبس ائديلديگيمي بيليرسينيز؛ مهممد الي ده سون دفعه بيزيمله علاقه ساخلاديغي اوچون حبس ائديلميشدير. بوندان باشقا تا چارليغا قارشي موباريزه ايللريندن بري سيخ علاقه لرله بير-بيريميزه سيخ باغلي ايديک. مهممد الي ده آبباسقولو کيمي موختليف واختلاردا گيزلي فاليت ساهه لرينده بيرگه مسئوليت داشييان يولداشلاريم اولدوغو کيمي ميللي حرکاتين سون ايللرينده ده منيمله عئيني سيرادا اولموشدو. 1911-جي ايلده باکيدا " موساوات " فيرقه سي نين تشککولونده بو ايکي دوست مرحوم ناغي اوغوللاريندان ناغي ايله بيرليکده گيزلي تشکيلاتين ايلک اوچلوگونو تشکيل ائتميشديلر. پانکراتوو خواهيشيمي ایستالينه چاتديراجاغيني دئيير، آيريلماق اوزره ايکن مومکون ائده بيلرسه، مني تکرار مطبخه کؤچورمه سي اوچون امر وئرمه سيني خواهيش ائديرم: - منه آييرديغينيز اوتاق، شوبهه سيز، داها تميز، هاوالي و موستقيلدير، تشککور ائديرم؛ فقط اورادا يولداشلاريملا بيرليکده بير يئرده ايديم، مني تکرار يولداشلاريمين يانينا قوووشدورماق لوتفونو اسيرگمگين، - دئديم. - ياخشي، - دئدي، آيريلديق. تکرار مطبخديم. مهبوس يولداشلاريملا بير نئچه گونلوک آيريليق هسرتيني اورتادان قالديرير، دويدوقلاريميز (ئشيتديگيميز) يئني حاديثه لري بؤلوشدورور، دردلشيرديک. يولداش ایستالين اينجيگيب گؤزتچي پانکراتووون مني تکرار چاغيرديغيني خبر وئرير، گئديرم. " اوسوبي اوتدئل " شئفي جيدي ادا ايل: - يولداش ایستالين سيزدن اينجيگيب، - دئيير. ديقت کسيليرم. اوزومده کي سوالي سئزن پانکراتوو داعوام ائده رک ایستالينين: - يولداش رسولزاده نين اعتيمادسيزليغيني هارادان قازانديق. منيم وديمه نييه شوبهه ائدير؟! - سؤزلريني چاتديرديقدان سونرا جاواب گؤزله مه دن ستالي نين آديندان بونلاري دئيير: - من بير نئچه گون ده بورادايام. سيز (يني من) منيمله برابر موسکوايا گئده جکسينيز. سيزي موسکوايا گئده جگيميز گون سربست بوراخاجاقلار. ايسته سنيز عاييلهنيزي ده اؤزونوزله گؤتوره بيلرسينيز. موسکوادا تاماميله سربست اولاجاق، هم منيم، هم ده سووئت هؤکومتي نين هيمايه سينده اولاجاقسينيز. عاييلهنيز بورادا قالمالي اولسا، او دا آذربايجان سووئت هؤکومتي نين هيمايه سينده اولاجاق. يولداشلارينيز مهممد الي ايله آبباسقولو دا سيزينله برابر گئده جکلر. نتيجه ني ائوه و اونلارين واسيطه سي ايله يولداشلارا چاتديرديم. يولچولوغا حاضيرلاشير، حرکت گونونو گؤزله ييريک. تام يئرينه يئتيريلمه يهن ودلر گؤزله ديگيميز تاريخ گلدي. آزادليق گونو آزادليق ساعاتينا چئوريلدي. مهممد اليني ساخلاديغي باشقا بير حبسخانادان " اوسوبي اوتدئل " ه کؤچوردولر، منيمله بيرليکده آزاد ائتديلر. فقط آبباسقولودان خبر يوخدور. اونا ايجازه وئرمه ميشلر. مهممد الي ايله بيرليکده ايکيميز ده ائوه گلديک. منيم اولماديغيم واخت دوغولموش ايکي آيليق اوغلوم آذر ياتيردي. آتاسي نين اؤپوشوندن اويانان اوشاق آغلايير. اونون و ديگر عاييله عوضولري نين و بو آندا ائوه توپلاشان ياخين قوهوملارين اوزونتولري و خئيير-دوعاسي ايچينده ويدالاشاراق، قاپيدا گؤزله ين ماشينا مينير، واغزال يولونا چيخيريق. دوکان-بازاري باغلي، درين بير حوزنه دالان باکي نين سسسيز، حزين کوچه لريندن کئچيريک. واغزالا گلديک. موسکوا قاتاري گؤزله يير. ستالي نين گئده جگي سالون-واقونا مينديريلديک، باشدا ایستالين اولماقلا بؤيوک سووئت خاديملريندن سئرقو اورجونيکيدزئ، بودو ميديواني (انکارادا ميللي گورجوستان هؤکومتي نين ائلچيسي اولان سئميون ميديواني نين دوغما قارداشي) و باشقالاري بورادا ايدي. ایستالين بيزي قارشيلايير. - يئرلي کوممونيستلر آبباسقولونو سيزينله برابر گؤندرمک ايستمه ديلر، ندنسه اونون علئيه اينه بؤيوک هيددت وار، - دئيير. بير آز سونرا دوکتور نريمان نريمانوو گلير، بيزيمله سالاملاشير و درهال: - آبباسقولو هاني؟ - دئيه سوروشدو. آبباسقولويا ايجازه وئرمه ديلر دئييريک. او، تام بير حئيرت ايچيند: - هم...، بيز اونون دا گئتمه سيني دئميشديک... - دئيير. - سيز اولا بيلسين کي، دئميشدينيز، آما اولان اولدو، ايجازه وئرمه ديلر... موسکوا يولوندا بير آز سونرا ايشغالچيلارين شاقراق قهقهه لري، يئرليلرين ده حزين و موتاثير باخيشلاري آراسيندا قاتار حرکت ائدير. موسکوا يولونداييق. نورمال شرطلر داخيلينده بئشينجي گون موسکوادا اولمالي قاتار ايندي ان آزي اون بئش گون يول گئده جک. دربند ديوارلاري نه اوچون چکيلميشدير ايلک ستانسييا اولان دربندده بير-ايکي گون قالماق لازيم گلير. ایستالين ميتيله برابر تئميرخانشورايا (يندي بويناکسک) گئده جک، اورادا داغيستان سووئت موختاريتي نين تشکيلي مراسيمينده ايشتيراک ائده جک. اونو موشاييعت ائدنلر آراسيندا او زامان موسکوادا اينتيشار ائدن " ووستوک " (شرق) ژورنالي نين مشهور مودير و موحريري ميخايلوويچ (ووللر وولونتيور آديني داشييان اينقيلابچي بير ائميقرانت) دا وار. بو ايمضا ايله " باکينسکي رابوچي " قزئتينده چيخان بير مقاله ده تاريخي دربند ديوارلارينا آيد بير يازي درج ائديلميشدي. هله ساسانيلر زامانيندا چکيلميش، سونرا دا عربلر زامانيندا تمير اولونموش بو ديوارلار، ميخايلوويچين مقاله سينه گؤره، جنوبدان گلن تجاووزلره قارشي ياراديلميش بير سدد اولاراق تقديم ائديليردي. اوزاقدان گؤرونن دربند ديوارلارينا باخماقلا بو مقاله نين حاقيقته اويغون اولماديغيني آنلاديم. ایستالين درهال گؤزلريله آرادي و بير آز او طرفده باشقالاري ايله صؤحبت ائتمکده اولان ميخايلوويچي چاغيردي: - قولاق آس، - دئدي. - سن اؤزونو تاريخچي حساب ائديرسن، باخ رسولزاده نه دئيير. دربند ديوارلاري جنوبا دئييل، شيمالا قارشي ياراديلميش بير سدد ايميش... سالون واقوندا کيملر واردي ستالي نين سالون-واقونونا باغلانميش دفترخانا واقونوندا بيزه بير کوپئ آيريلميشدي. بو واقوندا بيزدن باشقا واختيله پولشانين کيچيجيک قصبه لري نين بيرينده سيلاه زاوودوندا دزگاهدار ايشله ميش، ايندي ستالي نين دفترخانا موديري اولان بئرزانووسکي ده وار ايدي. يهودي اصلیندن اولان بو بئرزانووسکي روس آريستوکراتلاريندان دول بير قادينلا ائولي ايدي. بو قادين اري ايله برابر دفترخانا کاتيبليگي وظيفه سيني داشيييردي. يانيندا اولکي اريندن 8 ياشلاريندا بير قيزي دا وار ايدي. بيزيم کوپئنين يانينداکي کوپئني ده اوللر پئتئربورقدا (سونرا لئنينقراد) پينه چيليک ائدن واقون بلدچيسي، سيمپاتيک داويدوو ايشغال ائتمکده ايدي. دفترخانا واقونو بيزيم اوچون عئيني زاماندا واقون-رئستوران ايدي. يئمگيميزي بئرزانووسکي عاييلهسي و داويدوولا بيرليکده ائله بورادا يئييرديک. اوزون سورن يولچولوغوموزون يئکسنک اولدوغونو سؤيلسک حاقيقته چوخ دا اويغون اولماز. هر سحر قالخاندا کوپئني تاختابيتيلردن تميزله مک توالئتيميزين ضروري ايشلريندن ايدي. بونونلا بئله دفترخانا سوفره سينده آيلارلا چکديگيميز سيخينتي نين عوضيني چيخير، آذربايجانين قارا کوروسونو قيرميزي واقوندا اؤز حالال ماليميز کيمي يئييرديک. ستالي نين خاطيره لري يولچولوغون وئرديگي فورصتلردن ايستيفاده ائده رک ایستالين بيزي آرا-بير اؤز سالون-واقونونا چاغيريردي. بزن ده دفترخانا واقونونا گله رک اوراداکيلارلا اوردان-بوردان دانيشيردي. بزن مادام بئرزانووسکي نين قيزي ايله صؤحبت ائدر، ظارافاتياني " سن دده ويلسونون 14 مادده سيني بيليرسنمي؟ - دئيه " لطيفه " دانيشار، بزن ده اؤز سرگوزشت و ماجرالارينا آيد خاطيره لر سؤيلردي. شيمالدا سورگونده اولدوغو ائسکيموسلار آراسيندا باليق اووو ايله دولانديغي و بو ايشده ايستيفاده ائتديگي اوسول سايه سينده يئرليلردن داها مووففقيتلي اولماسي سببيندن اونلارين نظرينده آز قالا کرامت صاحيبي بير اؤولييا کيمي گؤروندويوندن و اودور کي، شخصيتي نين سيتاييش ائديلديگيندن آچيق بير ذؤوقله بحث ائديردي. ایستالين ائسکيموسلارين گؤزونده هر شئي ايميش؛ خستلننده اونون يانينا گليرلرميش؛ او دا وئرديگي بعضي ساده حب و توزلارلا يونگول خسته ليکلرين قارشيسيني آليرميش. بير گون ائسکيموس ديلبرلريندن بيريسي موعاليجه اوچون اونون يانينا گليبميش؛ موايينه اسناسيندا جينسي بعضي وضعيتلر آليبميش. ایستالين اهميت وئرمه ييب. حالبوکي بو ديلبر، ذکاسي ايله ائسکيموسلار آراسيندا مشهور اولان بير قهرماندان حاميله قالماق ايسته ييرميش... ائسکيموسلار آراسيندا گؤرونن بو جينسي تولئرانسا موقابيل، سؤزو قافقاز ميلتلرينده کي ائروتيک اهلاقين جيديتينه گتيرن ایستالين داغيستاندا تزجه وئرديگي اعدام امريني بيزه دانيشير. کوممونيست پارتيياسي نين اينقيلاب ساهه سينده خيدمتلري اولموش، سينانميش عوضولريندن بيري کوميسسار وظيفه سيندن سوي-ايستيفاده ائده رک، داغلي بير قيزين ناموسونا توخونوبموش؛ ایستالين اونون ان بؤيوک جزا ايله جزالانديريلماسيني امر ائديب. پارتييا و سووئت خاديملري بو يولداشين دير و خيدمتلريني نظره آلاراق ستالي نين يانيندا اونون اوچون ضمانت وئرميش، فقط او، " قطعييين اولماز، ائله ايندي خالقين گؤزو قارشيسيندا اعدام ائديله جک " دئميشدير؛ چونکي " موسلمان خالقي بو خوصوصدا گؤز يومماغي قطعييين باغيشلاماز! " داغلارداکي " عادتلره " ، بوراداکي " ناموس " آنلاييشينا حؤرمت هؤکومته اعتيبار باخيميندان عصاسدير. ايرانا تطبیق اولونان سيياست يول بويو صؤحبتلرده، تبيي کي، هر جور مؤوزولارا توخونولور و عصاسن قافقازدا جريان ائدن حاديثه لرله باغلي اولاراق بير قروپ تانينميش شخصلرين اويناديقلاري روللاردان و خاراکتئرلريندن بحث آچيليردي. قافقازداکي شرايت و او زامانکي حاديثه لردن خبري اولانلار اوچون ماراقلي اولماسي شوبهه دوغورماديغينا باخماياراق، دونيا افکاري-عوموميسيني چوخ او قدر ده ايلگيلنديرمه يهن بو تفررواتدان صرف-نظر ائده رک، يول بويو ائديلن صؤحبتلرده توخونولان مؤوزولارين يالنيز ان موهوملريني بورادا قئيد ائده جگم. ایستالين بير گون ايرانا قارشي تطبیق ائديلن سيياست مثله لرينه توخوندو. - من باکييا گلنده، - دئدي، - باخديم کي، بيزيمکيلر ايرانا هوجوم پلانلاري حاضيرلاييرلار. درهال مانع اولدوم (و زامان آذربايجانين سووئتلشديريلمه سيندن سونرا يئرلي بولشئويکلر ايرانين گيلان ويلايتينه هوجوم ائده رک ايران هؤکومتي ايله ايختيلافا دوشموشدولر). نه اوچون مانع اولدوغونو بئله ايضاح ائتدي: - ايراني سووئتلشديرمه يه باشلاماق يانليش بير حرکتدير. اورادا نينکي جومهوريت، کونستيتوسييالي بير مونارخييا رئژيميني مؤحکملنديرمک بئله کيفايت قدر موترققي بير ايشدير. سوسياليزم و کوممونيزم پرينسيپلريني اورالاردا تطبیقه گيريشمک ماجراچيليقدان باشقا بير شئي دئييلدير، - دئدي. - ياخشي، ايران اوچون تسبيت ائتديگينيز بو تاکتيکاني نييه آذربايجانا تطبیق ائتميرسينيز، دئميرم؛ چونکي بيليرم بورادا باکي کيمي بير سنايئ مرکزي و پرولئتاريات حرکاتي واردير، دئيه جکسينيز. بس تورکوستان؟ اونا نه دئييرسينيز؛ اوراداکي شرايت ايرانداکي شرايته بنزميرمي؟ نييه " ايران تاکتيکاسيني " اورايا تطبیق ائتميه سينيز؟ ایستالين بير آز دوشوندو: - نئجه ده اولسا، تورکوستاندا روس مکتبلريندن چيخميش ضياليلار وار، - دئدي. - بو جاواب هئچ ده مارکسيست بير ايضاح اولمادي، ائله دئييلمي؟ - دئيه اعتيراض ائتديم. موباحيسه ني درينلشديرمه دي. روس-آلمان امکداشليغي او زامانکي وطنداش موحاريبه سي و اينقيلابي حاديثه لرين جوربجور صحنه و مثله لرينه تماس ائدن ایستالين خاراکتئريک بعضي هئکايه لر دانيشير و جومله لر ايشله ديردي. دونيا اينقيلابي تئزيسي صؤحبتلرين آنا مؤوزوسو ايدي. او، دونيا اينقيلابي نين باش توتماسي اوچون روس-آلمان امکداشليغينا فؤوقلاده اهميت وئريردي. بو باخيمدان روپوللودا باغلانميش موقاويله ني اؤيوردو. بو موقاويله يه گؤره روس اينقيلابي ايمکانلاري ايله آلمانييا ياراديجي قوووه لري آراسيندا صميمي بير ايتتيفاقين ياراديلماسي لازيم ايدي؛ روسييانين دونياني دويورماغا کيفايت ائده جک سروتلري ايله آلمانييانين تئخنيکي ايستعداد و قابيليتي بير آرايا گلينجه دونيا اينقيلابي نين مووففقيتي نين قارشيسيني آلا بيله جک بير قوووه تاپيلماز؛ لئ نين ايندي تطبیق ائتمک ايسته ديگي بئشيلليک پلانلا روسييانين کند تصروفاتيني آلمانييانين مؤحتاج اولدوغو يئيينتي محصوللاري ايله تمين ائده جک بير حالا گتيرمک عزمينده دير، - دئييردي. اينگيليسلره قارشي نيفرت دونيا اينقيلابيني قيسير سالان و دولاييسي ايله موستملکه و ياريمموستملکه حاليندا اولان بوتون ميلتلرين آزادليق و قورتولوشلارينا انگل اولان دونيادا بير قوووه وارسا، او دا اينگيلتره ايمپئرياليزم قوووه سيدير، - دئييردي. صؤحبت بورايا گلينجه ستالي نين سسي سرتلشدي و اينتيقام قيغيلجيمي ساچان پارلاق گؤزلري ايله اوزاغا باخاراق: - منيم ويجدانيمدا 59 اينگيليسين قاني واردير. يومروغو بوکولو اليني هاوايا قالديراراق، بونلاري شخصن اؤز اليمله اؤلدورموشم. ايندي پولکوونيک ستوکس دئييلن بير اجلاف وار، او دا بير اليمه کئچسه، اورگيم اوف دئمز، او ساعات گبردرم، - دئيير. ستالي نين هيددت و نيفرتله آنديغي بو " اجلافي " شخصن تانيييرام. اونونلا 1911-جي ايلده تئهراندا تانيش اولموشدوم. او زامان اورادا " ايراني-نوو " قزئتي نين باش رئداکتورو ايديم. آوروپا اوسولوندا ايراندا ايلک دفعه اولاراق تسيس اولونان بو گونده ليک دئموکراتيک قزئت گئتديکجه آرتان روس نوفوزونون اينتريقالاري ايله باغلانيردي. او گونلرده آمئريکادان ايرانين ماليييه سيني ايصلاح مقصدي ايله گلن مشهور مورقان شوستئرله ائتديگيم سياسي موصاحيبه نين قزئتده درج ائديلمه سينه گؤره روسييا صفارتي مني ايراندان خاريجه آتديرماق اوچون تشببوس ائتميشدي. دونيا متبواتي بيزيم موقددراتيميزلا ياخيندان ماراقلانيردي. او جومله دن پاريسده چيخان " سييئقل " قزئتي نين تئهرانا گلميش خوصوصي رئداکتورو " ايراني-نوو " قزئتي ايله منه هسر ائديلميش بؤيوک بير رئپورتاژ درج ائتميشدي. او زامانکي ايران خاريجي ايشلر نازيري ياخين دوستوم مرحوم هوسئين خان نوواب منيم شرفيمه وئرديگي آخشام يئمگينه ايندي ايران سئناتي نين سدري اولان ديگر دوستوم سئييد هسن تاغيزاده کيمي شخصلرله بيرليکده " تئلميس " قزئتي نين موخبيري ايله اينگيليس سفيرليگي نين حربي آتتاشئسي ستوکسو دا دعوت ائتميشدي. ستوکس ايرانداکي ايرتيجا قوووه لريني مودافيعه ائدن روسييا سيياستي نين عزمکار موخاليفتلريندندي. داها سونرا ستوکسلا گؤروشموشدوک. بيرينجي دونيا موحاريبه سينده قاليب گلن موتتفيقلر آديندان آذربايجاندا اولان اينگيليس ايشغال قوووه لري کومانداني گئنئرال شاتئلوورتون شتابيندا سياسي موشاوير ايدي. ستالي نين آديني هيددت و تهديدله چکديگي ستوکس ائله بو ستوکس ايدي. اينگيليس-روس رقابتي صؤحبت بير آراليق بولشئويکلرين تقيب ائتديکلري و ائده جکلري شرق سيياستي اوستونه گلميشدي. بو مثله ده گؤروشلريني ايضاح ائدرکن ایستالين چارلار دؤورونده کي مشهور اينگيليس-روس رقابتيله اينديکي اينگيليس-روس، اونون تعبيري ايله اينگيليس-سووئت موناسيبتلري نين بير-بيريندن راديکال شکيلده آيريلديقلاريني آنلاداراق: - او زامان ايکي ييرتيجي قارشي-قارشييا دورموشدولار؛ ايندي ايسه (بير موستملکه چييه قارشي بير خيلاصکار دورور، دئيه جگيني سئزه رک، سؤزونو تاماملاماغا فورصت وئرمه دن): - ايندي ايسه ايکي خيلاصکار دورور، - دئديم. فقط آللاه بيزي بو خيلاصکارلاردان ساخلاسين، دوشمنلرله بيز اؤزوموز باجاراريق، آنلامينداکي روس ضرب-مثليني تکرار ائتديم. ايران حاقيندا خاطيره لريم سؤز دؤنوب-دولاشيب يئنه ايران اوستونه گلميشدي. بو موناسيبتله من ايرانداکي مشروطه حرکاتيندا ايشتيراکيملا باغلي اورادا گؤردويوم حاديثه لره توخونان خاطيره لريمي دانيشيرديم؛ او جومله دن تخمينن 1911-جي ايلده ايراندان سورگون ائديلديکدن سونرا ايستامبولدا ايران اينقيلابي حاقيندا تسسوراتلاريمين بير قيسميني نشر ائتديرديگيمي، ديگر قيسمي نين ايسه نشر ائديلمه ميش قالديغيني سؤيله ديم. ایستالين درهال ماراقلاندي، بونلاري موسکوادا نشر ائدک، بيزيم اوچون چوخ ماراقلي اولار، - دئدي. - يازيلار يانيمدا يوخدور، باکيدا قالدي، - دئديم. - مهممد الي ائله ايندي گئري دؤنسون، ماتئرياللاري گتيرسين، - دئدي. - هله ليک قالسين، بيردفه ليک موسکوادا يئرلشديکدن سونرا باخاريق، لازيم اولارسا، مهممد الي اورادان دا باکييا گله بيلر، ائله دئييلمي؟ - دئديم. سولطان مهممد فاتئح ایستالين بيزه بولشئويک پارتيياسي نين اونا وئرميش اولدوغو بير مؤوزونو ايشله مکله مشغول اولدوغونو دانيشيردي. او، دؤولت و اينقيلاب ايشلريندن بوش واختلاريندا " لئنينيزمين عصاسلاري " مؤوزوسونو آراشديرماقلا مشغول ايدي. بو موناسيبتله ايدئولوژي و تاريخي بعضي مثله لر اطرافيندا صؤحبت ائتمگي سئويردي. بير گون من: - مامئد سالتان کيمدير؟ - دئدي. - مامئد سالتانمي؟ بو آدي هارادا گؤردونوز؟ - دئيه سوروشدوم. يادينا سالا بيلمه دي. پلئخانوودا گؤرموش اولدوغونو سونرادان باشا دوشدوم. دئمه مامئد سالتان دئديگي شخص سولطان مهممد فاتئح ايميش. روس چارليغي نين قوروجوسو اولماقلا برابر چار موطلقيتي نين ده ايدئولوقو ساييلان مودهيش ايوان (يوان قروزني) اوچون پرئسوئتوو طرفيندن سولطان مهممد فاتئحين ايداره سيني خولاسه ائده رک يازيلميش بير اثر واردير. روس سوسيال-دئموکراتلاري نين مشهور ايدئولوقو پلئخانوو روسييا تاريخينه آيد يازديغي اثرينده بو کيتابدان ايقتيباسلا " مامئد سالتان " دان بحث ائتمکده دير. ستالي نين هئچ جور تانيماديغي و اؤيرنمک ايسته ديگي " مامئد سالتان " ائله بو ايدي: سولطان مهممد فاتئح! مودهيش ايوان بير ايدئالدير مودهيش ايوان ستالي نين دونيا گؤروشونده چوخ کؤک سالميش، نومونوي بير سيمادير. او، بير دؤولتين آنجاق تئررورون ايشلنديگي مئتودلارلا ياراديلا بيله جگينه اينانير. قوروجو بير دؤولت آدامي نين ان تاثيرلي ايستيفاده ائتديگي سيلاه تئرروردور. مرکزدن قاچان قوووه لري بير مرکز اطرافيندا بيرلشديرمک اوچون، اونون فيکرينجه، ايوانين ائتديکلريندن باشقا بير حرکت قابيل دئييلدير. تاريخين اينکيشاف عاميلي خالق دئييلن آمورف کوتله دئييل، اينقيلابچي اقليت (ازليق) زومره سيدير. بو زومره مقصده چاتماق اوچون موعين بير پلان قورار، کوتله ني بو پلانا اويغونلاشديرماق اوچون اونو زورلايار. دونيانين بوتون اينقيلابچيلاري بئله ائتميشلر. ایستالينه گؤره مودهيش ايوان دا بير نؤو اينقيلابچي ايدي. من تئررورون بير سيستئم اولاراق فايدالي اولدوغونو دوشونمه نين دوغرو اولماياجاغيني ايضاح ائتمک ايسته ديم. فرانسا اينقيلابيندان بعضي ميثاللار گتيرمه يه باشلاديم. او، بير آز دينله دي و: - يوخ، - دئدي، يانيليرسينيز، تئررورون، هله کوتلوي تئررورون تاريخده کي رولو موهومدور. بيز بولشئويکلر، تبيي کي، شخصي تئررورو قبول ائتميريک. بونون فايداسي يوخدور. بو، ائسئرلرين سيستئميدير. فقط کوتلوي تئررور باشقا، اونو قبول و تطبیق ائده جگيک. بونون فايداسي ايسه شوبهه سيزدير، - دئيه داعوام ائتدي: - بير آدامي اؤلدورمکدن، البتته، بير شئي چيخماز؛ بير چوخ آدامي بيردن اؤلدورمک کي، کوتلوي بير تاثيري اولسون، - دئدي و علاوه ائتدي: " بيز تربييه ائتمک اوچون خالقا کوتله حاليندا تعليم وئره جگيک، بو تعليماتيميزا آسانليقلا اويمالاري اوچون اونلاري لازيم گلسه کوتله حاليندا جزالانديراجاغيق " . دئموکراتييا مفهومونا نيفرت کوتله نين منطيقله قانديريلاجاق بير شئي اولماديغيني ايثبات ائتمک اوچون او واختيله طيفليسده مئنشئويکلردن خومئريکي ايله اؤز آراسيندا اولان بير ماجراني دانيشدي. - من، - دئدي. - روسييا سوسيال-دئموکرات فهله پارتيياسي مرکزي کوميته سي طرفيندن (کوميته نين باشيندا لئ نين دوروردو) گؤندريلميشديم. خومئريکي ده عئيني سوسيال-دئموکرات پارتيياسي نين طيفليس تشکيلاتي مرکزي نين نوماينده سي ايدي. اکثريتي فهله لردن عيبارت اولان يئرلي پارتيياچيلار کوتله سي قارشيسيندا مرکزي کوميته ايله يئرلي تشکيلاتين ايکي نوماينده سي صيفتي ايله منيمله خومئريکي گؤروشلريميزي ايضاح ائتديک. بير هفته تامام موباحيسه ائتديک. بير نئچه دفعه من، بير نئچه دفعه ده خومئريکي اؤز تئزيسلريميزي مودافيعه ائتديک. نهايت، موناقيشه لردن بير نتيجه آلماق لازيم گليردي. بير قرار لاييهه سيني من، بير قرار لاييهه سيني ده خومئريکي قلمه آلاراق ايجلاسا تقديم ائتديک. ايکي قرار لاييهه سيندن بيريني سس چوخلوغو ايله قبول ائتمه لي ايديلر. حالبوکي نه اولدو. مووققتي اولاراق ايکيميزين ده ايجلاسدان باييرا چيخماميزي طلب ائتديلر. بير آز سونرا ايجلاس يئنيدن باشلاندي و بيزي ده چاغيرديلار. نه قدر وئرسه لر بينرسينيز: - خومئريکي يولداشي چوخ سئويريک، ايللردير بيزه باشچيليق ائدير، اونونلا برابر ايشله ميشيک. کوبا يولداش دا مرکزي کوميته نين مووککيليدير، اونو دا چوخ سئويريک. دوشوندوک-داشينديق؛ ان ياخشيسي بو ايکي يولداشي بير اوتاغا سالاق، قارشيليقلي آنلاشمايا گلسينلر، ايکيسيني ده تمين ائدن بير فورمول تاپسينلار، بيز ده اونو قبول ائدک، - دئيه قرار وئرديلر. بو هئکايه ني دانيشديقدان سونرا ایستالين بيزه خيتابلا: - خومئريکييه بو دا سنين دئموکراتييان! دئديم، - دئيير. دئموکراتييايا نيفرتيني و اينقيلابچي اقليت پرينسيپينه، ديکتاتورلوغا بسله ديگي سيمپاتيياني ايفاده ائدن داها بير ميثال گتيرک. روسييا اينقيلابي نين اوللرينده " پرولئتاريات " سينفيني ايدئاليزه ائتمک بير مودا ايدي. پرولئتارياتا ال دييلمز، پرولئتاريات نه ائدرسه اونا تهممول اولونور، موغايير شرطلر اورتايا آتاراق تتيل ائدرسه ده اونو زورلا ايشلتمک اولماز کيمي دوشونجه لر خوصوصيله سوسياليست پارتييالار طرفيندن دئماقوژي بير صورتده " پرولئتار افنديلره " تلقين اولونموشدو. فهله سينفينه بو تلقيني آشيلايانلارين باشيندا شخصن بولشئويکلرين اؤزلري دوروردو. ائله بيزيمله ايلک تانيشليغيندا شخصن ایستالين ده بو سينفي سئچيلميش، قاباقجيل بير سينيف دئيه اؤيموشدو. " آغ " لارا قارشي موباريزه اسناسيندا وولقا بويوندا بير گه مي نين يوکونو بوشالتماق لازيم گلميش، ساهيلده کي فهله لر ايشله مک ايستمه ميشلر؛ ایستالين او ساعات اونلارين ايچيندن 20 آدامليق ايلک پارتيياني درهال گولللتميش، گه مي نين بوشالديلماسيني تمين ائتميشدي. بونو بيزه بؤيوک بير ايفتيخارلا دانيشيردي. خالق گؤرسه اينقيلاب اولار سالون-واقوندا يئمک سوفره سي باشيندا ايکن قاتاريميز قلبه ليک بير ستانسييادا داياندي؛ بورادا بير آز گؤزليه جکدي. ایستالين مهممد الييه پرده لري ائندير دئدي. مهممد الي: - يولداش ایستالين، بو نييه؟ - دئيه سوروشدو. - باييرداکيلار ماساميزي گؤرمه سينلر، - دئدي. - گؤرورلر گؤرسونلر، نه اولار کي؟.. - قولاق آسين، نئجه يني نه اولار، صفالت و محروميت ايچينده اولان خالق بيزيم بوللوق ايچينده اولدوغوموزو گؤرسه اينقيلاب اولار، بيلميرسن؟ تروتسکييه قارشي درين بير نيفرت وطنداش موحاريبه سي و اينقيلاب زومره سي ايچينده کي چکيشمه لره، بولشئويک-مئنشئويک موناقيشه لرينه آيد جوربجور مؤوزولار اطرافيندا اينقيلاب آکتيورلاريندان بحث ائدن ایستالين، لئنيندن بؤيوک بير احتيراملا بس ائدير، اونون روس اولدوغونو يئرلي-يئرسيز قئيد ائديردي. او زامان آدي لئني نين آدي ايله برابر چکيلن تروتسکي نين هر شئيدن علاوه يهودي اولماسي سببيندن باشدا اولا بيلميه جگيني سؤيلردي. " خالق دؤولتين باشينداکي شخصه چوخ ديقت ائدير. اونون بوتون سوموکلريني بير-بير اؤيره نير، اصلینه-نجابتينه اهميت وئرير " - دئييردي. بو آرادا بير موناسيبت گتيره رک اؤزونه لئني نين ندن دايما لئ نين آدي يانيندا بير ده اوليانوو آديني قئيد ائتمگي اونوتماماسي نين سببيني سوروشدوم (گؤرونور، لئ نين بونو اؤزونون يهودي دئييل، اصيل روس اولدوغونو گؤسترمک اوچون ائديردي). بير آز دوشوندو و: " بونون سببيني بيلميرم " ، - دئدي. لئنين ایستالين اوچون " بؤيوک بير موعليم " ، " داهي بير رهبر " ايدي. نه قدر سرت و چتين امرلري اولوردوسا، بونلاري موطلق يئرينه يئتيرمک اونون اوچون بير ذؤوق ايدي. ساريسين (سونرا ایستالينقراد) جبهه سي موشکول بير وضعيتده ايکن لئنين نه باهاسينا اولورسا-اولسون ساريسيني الده ساخلاماليسان دئيه گؤندرديگي تئلئقراما ایستالين " اليم تيتره مز! " دئيه جاواب وئرميش و اؤزونده زيفليک هيسس ائدن هر کسي گولللتمک صورتيله ايسته نيلن نتيجه ني تمين ائتميشدي. تروتسکييه گلينجه، بو " اسکي مئنشئويک " دن ایستالين ايستئهزا ايله دانيشيردي. ایستالينه گؤره او، طمطراق سئون، خودپرست، غئيري-صميمي، ديرسيز، يالانچي بير ديل پهليواني ايميش. اوزون زامان بولشئويک علئيه داري بير مئنشئويک ايکن اونون لئنينه يالنيز سون دمده " ظفر ترانه سي چالاراق گلديگيني " ايستئهزالي بير ديلله قئيد ائديردي. 1919-جو ايلده وارشاوا آلتينداکي مغلوبيتي اوچون قيزيل اوردو ستالي نين ايفاده سينه گؤره يالنيز تروتسکي نين ادبازليغينا بورجلو ايميش. آنتيسئميتيزم تروتسکيني تنقيد و ايستئهزا ائدرکن ستالي نين ايفاده سيندن چوخ دا گيزله ديلمه يهن بير آنتيسئميتيزم قوخوسو گليردي. بير گون قاتاريميزين دوردوغو ستانسييالارين بيرينده باييردان ايچري گيرن ایستالين موعمالي بير ادا ايله منه خيتاب ائده رک: - يولداش رسولزاده، سيز قاشقار پرولئتارياتيني تانيييرسينيزمي؟ - دئيه سوروشدو. - اورادا پرولئتاريات نه گزير! - دئيه جاواب وئرديم. او: - هه!.. جوهودون (روسجا حقارتله دئييلن " ژيد " تعبيريني ايشلده رک) بيريسي گليب، اؤزونو منه قاشقار پرولئتارياتي نين نوماينده سي دئيه تقديم ائدير، بئله بير پرولئتارياتدان خبريم يوخدور، دئيه اونو ردد ائتديم. - دئدي. آوروپاليلار حاقينداکي هيسسياتي چيچئري نين خاريجي سيياستده کي رولونو دا ایستالين جيدي سايميردي. " تولکو آوروپاليلار بيزيم هريف ديپلوماتلاريميزي آلداديرلار " دئييردي. گورجو و روس ديللريندن باشقا بير ديل بيلمه يهن و آوروپايا قيسا مودتده يالنيز بير دفعه لئنينله گؤروشمک اوچون گئدن و اورادا ايکن سون درجه سيخيلان ایستالين آوروپا مدنيتي دئييلن شئي حاقيندا يوکسک بير فيکير صاحيبي دئييلدي. اونون اوچون بو مدنيت سلاويانوفيللرين دوشوندوکلري کيمي چوروموش بير مدنيت ايدي. اصيل يئني و ساغلام مدنيتي سووئتلر ياراداجاق، بورادان دونيايا يئني بير ايشيق ياييلاجاقدي. بو گون روسييادا آرتيق چکينمه دن تعريفلنن مدني ساهه ده کي روس ليدئرليگي ستالي نين صؤحبتلرينده هله او زامان سئزيليردي. روس اونون اوچون دونيانين منن اولدوغو کيمي طبيعتجه ده ان محصولدار بير ميلتي ايدي. کندده راست گلديگي حاميله روس قاديني نين " اون بئش اوشاغيم وار، اون آلتينجيسي دا ائله بورادادير " ، دئيه بؤيوک بير ايفتيخارلا قارنيني گؤسترديگيني، بحث ائتديگي قاديني تقليد ائدن بير ژئستله جانلانديريردي. آوروپا کاپيتاليستلري اؤز مدنيتلريني يا اينگيلتره و فرانسا کيمي اللرينه کئچيره رک موستملکه لرينه چئويرديکلري اؤلکهلر حسابينا، يا دا آلمانييا کيمي مغلوبيته اوغراتديغي فرانساني هرراجا قويماق صورتي ايله تمين ائتميشلر. سنايئجه بو ميلتدن چوخ گئري قالان روسيياني اينکيشاف ائتديرمک اوچون داخيلي موستملکه چيليکدن ايستيفاده ائتمکدن باشقا بير چاره قالماميشدير. لئني نين تصوور ائتديگي بئشيلليک پلان ايسه اينقيلابي روسيياني بير آن اول سنايئلشديرمه يه يؤنلميش بير عزمدير. روسييادا عظمتلي بير سنايئلشديرمه پلاني تطبیق اولوناجاق؛ بو ساهه ده اسرلرين نتيجه سي اولان گئريليک آرادان قالديريلاجاق؛ کوممونيست اينقيلابيني بوتون دونيايا يايماق اوچون موستملکه و ياريمموستملکه حاليندا اولان بوتون شرق ميلتلري نين قرب کاپيتاليستلرينه قارشي آپارديقلاري ايستيقلال موباريزه سينه اؤزلري هم داياق، هم ده رهبر اولاجاق. ستالي نين بو يولدا ائله " سيقايي-موزاري " ايله (ينديکي-گله جک زامان فورماسيندا) بحث ائتديگي پلانلارا قارشي جبهه دن هوجوم ائتمک بيزيم وضعيتيميزده اولانلار اوچون بير " نزاکتسيزليک " اولاردي؛ /ونون/ نظري-ديقتيني گؤرولمک اوزره اولان ايشلرين بو خوصوصدا چوخ دا اوميدوئريجي بير حالدا اولماديغينا ايشاره ائتمکله تمين ائديرديک؛ سووئت سيستئمينده اينسانين بير فرد و بير شخصيت اولاراق اورتادان قالديريلديغيني ايره لي سوروردوک. ميلتلر مثله سي ستالي نين قيزغينليقلا موباحيسه آچديغي مثله لردن بيري ده ميللي مثله ايدي. بولشئويک پارتيياسي نين ميللي مثله ساهه سينده کي نظريييه سي و پراکتيکاسي اوزره موتخصيصي ساييلان ستالي نين بير ده ميلتلر کوميسساري اولماسي تسادوفي ايدي؟.. مئنشئويکلرين ميللي مثله ده کي تاکتيکاسيني شيددتله ردد ائدن ایستالين آوسترييا سوسياليستلريندن اوتتو باوئرين موعين بير اراضييه باغلي اولمادان ميللي-پئرسونال (ميللي-مدني) موختاريت پرينسيپينه دايانان سيستئميني شيددتله تنقيد ائدير. بير ميلت اوچون يالنيز مدني ايشلردن عيبارت بير موختاريتين قطعييين کيفايت ائتميه جگيني، ميلتلري تمين ائدن شئيين هر شئيدن اؤنجه اؤزلريني شخصن ايداره ائتمکدن عيبارت اولماسيني دئيير. روسييا داخيلينده کي ميلتلر اوچون ميللي-پئرسونئل دئييل، ميللي-تئرريتوريال (ميللي-اراضي) بير موختاريتين قبول ائديلمه سي لوزومونو ايره لي سورور. سووئت هؤکومتي نين ايش باشينا گه لر-گلمز نشر ائتديگي مشهور دئکرئتي دليل کيمي گؤستريردي. فقط من نظريييه ده " دئکرئتلشميش " اولان پرينسيپه، پراکتيکادا چوخ دا ريايت ائديلمه ديگينه و بونون ان يئني ميثالي اولاراق موقددراتينا شخصن صاحيب اولماق ايسته ين آذربايجانين قوووه تطبیق ائديله رک سووئتلشديريلديگينه ايشاره ائدرکن او: - عصاسيندا شاياني-تقدير اولان تعييني-موقددرات هوقوقو موطلق دئييل، فهله اينقيلابي نين باش منافعيينه تابئلي بير هوقوقدور، - دئدي. - بو کيمي شرطه آيد قئيدلرله ان موکممل پرينسيپلري پراکتيکادا گوددوکلري مقصدلرين تام علئيه اينه اولان نتيجه لره چيخارماسي مومکوندور، - جاوابيني وئرديم. ایستالينله بو صؤحبت منه 1917-جي ايلين ماييندا موسکوادا روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا اولان موباحيسه لري خاطيرلاتدي. اورادا من روسييانين ميللي-تئرريتوريال موختاريتلره آيريلماسي پرينسيپيني مودافيعه ائدير، احمد بي سالکوو ايسه روسييانين مرکزي دئموکرات بير هؤکومت حاليندا قالاراق ميلتلر اوچون يالنيز ميللي-مدني ايشلرله مهدودلاشديريلان " ميللي-پئرسونال بير موختاريت " طلب ائديردي. نتيجه ده قورولتاي اکثريتله بيزيم ايستيقلال تئزيسيميزدن چيخان ميللي-تئرريتوريال موختاريت طلب ائدن قرار لاييهه سيني قبول ائتميشدي. قورولتايداکي بو موباحيسه لري سؤز گليشي دانيشديغيم زامان احمد سالکوو حاقيندا ایستالين: - مقصدسيز، روسوفيل بير مئنشئويک دئييلمي؟ - دئدي. - و بيز ده بو گونلرده اينقيلاب حاضيرليغي ايله مشغول ايديک، - دئيه علاوه ائتدي. موعمالي بير حاديثه سفريميز تورکييه-سووئت موناسيبتلري نين چوخ گرگين بير دؤورونه تسادوف ائتميشدي. کامالچي تورکييه دن موسکوايا بير هئيت گؤندريلميشدي. هئيت موسکوادا موزاکيره لر آپارديغي واخت آنکارا هؤکومتي نين او زامانکي خاريجي ايشلر نازيري بکير سام بيين فرانسادا ايمضالاديغي بيرترفلي موقاويله سووئتلرين ناراحاتليغينا سبب اولموشدو؛ تورکييه يه گؤندريلمکده اولان حربي سورسات گؤندريلمه سي دايانديريلميشدي. بو موناسيبتله آنکارا ايله موسکوا آراسيندا يازيشمالار داعوام ائدير، دالبادال آلينان تئلئقراملاردا ستالي نين مولاحيظهسينه موراجيعت اولونور، اونون فيکري سوروشولوردو. موسکوادان گلن ناراحاتليقلارلا دولو بو تجيلي تئلئقراملاري بئرزانووسکي اونا گؤسترديکجه ایستالين: - ضياني يوخ، گؤزله يهرلر، - دئيه جاواب وئريردي. اهميتلي تئلئقراملارين ياغماقدا اولدوغو بو گونلردن بيرينده سالون-واقون ريسي داويدوو بيزيم يانيميزا گلدي: - يولداش ایستالين سيزي او بيري واقونا کؤچورمک ايسته يير، حاضيرلاشين، - دئدي. بو ضرورت ندن دوغدو؟ داويدوودان بير شئي سوروشماديق. هر حالدا بو ياخشي بير علامت دئييلدي، ناراحاتليق ايچينده باشيميزا نه لر گله جگيني عاجيزانه شکيلده گؤزله ييرديک. شئيلريميزي ييغديق؛ هر ساعات يئريميزي دييشمه يه حاضير بير وضعيت آلديق... خبر گونورتا وئريلميشدي. آخشاما قدر بير حاديثه اولمادي. گئجه ني ناراحاتليقلا کئچيرديک. سحر اولدو. داويدوو بير نئچه دفعه گلدي-گئتدي، بير شئي دئمير. اؤز-اؤزوموزه " تهلوکه سوووشدو " دئييريک، آما خبرين سببيني هئچ جور ايضاح ائده بيلمير، ماراق ايچينده گؤزله ييرديک. مثله ني بئرزانووسکي و يا ایستاليندن سوروشماغا دا موناسيب گؤرموروک. نهايت، زئهينلريميزي موعما ايله يوخ، حاضيرکي وضعيتله مشغول ائتمه يه باشلاديق، اؤزوموزو بيزي بئزديرن هشراتلاردان کوپئني تميزله مک ايشي ايله مشغول ائتمه يه اوستونلوک وئرديک. حاديثه نين ندن عيبارت اولدوغونو سونرا بيلديک. ايره ليده آنلاداجاغيم کيمي موسکوادا اونونلا بير تاوان آلتيندا ياشاديغيميز داويدوو بير گون بيزه دانيشدي. يولدا گه لرکن سيزي باشقا کوپئيه کؤچوره جکديک، سونرا بوندان واز کئچديک، سببيني بيليرسينيزمي؟ - دئدي و ايضاح ائتدي: - بئرزانووسکي گليب، ایستالينه تورکييه مثله سي اوزره تئلئقراملار گلير-گئدير، رسولزاده لر ده دفترخانا واقونوندا، ايشين مخفي طرفي پوزولور، دئميشدي. ایستالين بوندان سونرا منه سيزي باشقا بير کوپئيه کؤچورمک امري وئرميشدي. سونرا مندن رسولزاده لر اؤزلريني نئجه آپارير دئيه سوروشدو. من ده چوخ تمکينلي و ساکيت اينسانلاردير، يئمکلريني يئييب، سونرا اؤز کوپئلرينه چکيلير، باشقا هئچ بير شئيه قاريشميرلار، دئديم. - من اونلاري ياخشي تانيييرام. اونلاري راحات بوراخ. يئرلرينده قالسينلار، - دئدي. موسکوادا ايکي ايل باکيدان آيريلالي اون بئش گون اولوردو. موسکوا اطرافينا گلميشديک. هارادا يئرلشه جگيميزي دوشونوردوک. يني بير مجهولاتلا قارشيلاشيرديق. ایستالين موناسيب بير يئر موعينلشنجن واقوندا قالماغي موناسيب حساب ائتدي. بو مقصدله آشپازي دا واقوندا ساخلاديلار. بير مانعور ايله واقون عصاس يولدان آرالاناراق، يان يوللاردان بيرينه وئريلدي. سونرا بيزي واقونلا بيرليکده تميرخانالاردان بيرينه آپارديلار. گئجه ني اورادا کئچيرديک. سحر تئزدن چکيج ضربه لري بيزي يوخودان اوياتدي. دئمه، واقونوموز تمير ائديليرميش. اوچ گون بو شرايتده ياشاديق. دؤردونجو گون بئرزانووسکي داويدووو گؤندريب، بيزي اؤز ائوينه آپاردي. بورادا، داويدووون دا اولدوغو منزيلده بيزه بير اوتاق آيريلميشدي. بو، ایستالينساياغي بير ايش ايدي؛ هم حؤرمت گؤستريلميش، اؤز کاتيبي نين منزيلينده بيزه بير اوتاق آيريلميش، هم ده بوتون حرکتلريميز دايمي بير نزارت آلتينا آلينميش اولوردو. گؤز دوستاغي ائله بو قدر اولور. حربي کوممونيزم دؤورونون موسکواسي ايقامتگاهيميز موعين اولوندوقدان سونرا ضروري فورمال ايشلر گؤرولموش، بيزه " رابوچايا کنيژکا " - " ايشچي دفتري " دئييلن بير شهادتنامه وئريلميشدي. بو دفتر سايه سينده بيز عومومي يئمک يئرلريندن بيرينه قئيد اولونور، اورادان شوربا آلا بيليرديک. آلديغيميز بو شوربانين باکي نين " اوسوبي اوتدئل " دئييلن حبسخاناسيندا آلديغيميز شوربادان فرقي يوخ ايدي. اونون قدر بير بولانيق سويا بنزر و عئيني قوخونو وئرردي. بو بولاشيق سويو آلماق اوچون سيرايا دورور، قاپيدان ايچري گيررکن بير دمير بوشقابلا بير قاشيق آلير، بؤيوک بير صبير و ايطاعتله تا بؤيوک قازانين باشيندا دوران شورباچييا قدر گليرديک. ايطاعتله اوزاديلان بوشقابا بير چؤمچه شوربا تؤکولونجه، سيراداکي يئريميزي عئيني ايطاعتله گؤزله ين بير باشقاسينا ترک ائدرديک. بو مراسيم گونورتا واختي هر گون تکرار اولونوردو. سحر و آخشام يئمکلريني ايسه هامي کيمي بيز ده اؤز ايمکانلاريميزلا حاضيرلاماق مجبوريتينده ايديک. بو مقصدله بزن عرضاق مرکزلريندن آلينا بيلن تعييناتدان، بزن ده چوخ سيخ بير تقيب آلتيندا اولان قارا بازاردان ايستيفاده ائده بيليرديک. موسکواني ايلک دفعه 1917-جي ايلين ماييندا گؤرموشدوم. بو دفعه کي ايسه موسکوايا ايکينجي گليشيم ايدي. او زامان بئش-اون گون اوچون روسييادا موسلمان-تورک ائللري نين ان ياخين تاريخينده موهوم بير يئري اولان موسلمان قورولتاييندا ايشتيراک اوچون گلميش اولدوغومدان، بو قورولتايين موزاکيره لرينه دالميش، شهري گؤرمک فورصتي چوخ دا تاپا بيلمه ميشديم. ايندي ايسه واختيميز بولدور. موسکوادا قالماغي بيزيم اوچون داها موناسيب گؤرموشدولر. اورتودوکس کيلسه سي نين سيتاييشينه نايل اولان اسکي موسکوف چارلاري نين پايتاختيندا ايندي هر جور دين و معبدلري اينکار ائدن کوممونيست اينقيلابي نين ليدئرلري حؤکمراندير. شهرين هر طرفينده ايلک گؤزه چارپان شئي بو ليدئرلره آيد اولان فوتوقرافييالاردير. بونلار آراسيندا لئ نين و تروتسکي نين فوتوقرافييالاري بيرينجي سيرادا گلير. قزئتده کي مقاله لر، خالقا خيتاب ائدن نيطقلر، موختليف نشرياتلاردا چاپ اولونان کليشئلر ده ايلک سيرادا بو ايکي ليدئره آيددير. بونلاردان سونرا زينوويئو، کامئنئو، چيچئرين، رادئک، تومسکي، لوناچارسکي، ايوففئ، فرونزئ و سايره کيمي شخصيتلرين ايسيم و فوتوقرافييالارينا راست گلمک اولور. آدي آز چکيلن، هله فوتوقرافيياسينا عادتن هئچ يئرده تسادوف اولونمايان بيريسي وارسا، او دا ایستاليندير. پارتييانين باش کاتيبي، رابکين دئييلن فهله-کندلي موفتتيشي جاماعات آراسيندا عادتن تانينمير. هله تاماميله تشککول ائتمه ميش اولان ميلتلر کوميسسارليغيندان (نارکومناتس) هئچ کيمين خبري يوخدور. ايلک گونلرده هامي نين کيچيک و عادي گؤردويو بو اوچ موسسيسه نين ايره ليده بوتون رقيبلريني اورتادان قالديرماق اوچون مودهيش ايواني اؤرنک بير حؤکمدار دئيه ايدئاليزه ائدن ایستالينه ديکتاتورلوغونو تسيسده چوخ ياراميش اولدوغونو حاديثه لر بيزه گؤسترميشدير. اؤلوموندن بير نئچه ايل اول قوجامان بوستونو هيمالاي داغلاريندا بير قولله نين باشينا قويدوروب، اورادان ايداره ائتديگي يئورازييانين گئنيش ساهه لرينه قورارلا باخان و ايستيثناسيز حياتين هر ساهه سينده اؤز دامغاسيني گؤرمکدن ذؤوق آلان ایستالين او گونلرده کؤلگه ده قالماغي، لئنيندن سونرا بوتون حاکيميتي اله کئچيرمک تاکتيکاسي باخيميندان آنلاشيلان، ضروري ايش حساب ائتميشدي. اوزدن ده چيرکيندير 1920-جي ايلده ستالي نين موسکوا موحيطينده نه کيمي بير شؤهرته ماليک اولدوغونو خاراکتئريزه ائدن بير تسادوفو بورادا گؤسترمک ايسته ييرم. موسکوا کوچه لرينده گزرکن اوللر تانيديغيم بير فهله يه راست گلديم. بو هله 1904-جو ايلده باکيدا تانيش اولدوغوم پئتئربورژئست آدلي ضيالي بير فهله ايدي. باکيدا بولشئويک فراکسيياسينا منسوب بير سوسيال-دئموکرات ايدي. باکي فهله لري آراسيندا نوفوزو واردي. خئييرخاه و فداکارليغي ايله تانينميش بير آدامدي. پئتئربورژئست گؤروشدويوموزه چوخ ممنوعن اولدو. بيزي درهال ائوينه آپاردي؛ ائولي ايميش؛ بير چاي دوزلتديريب، بيزي قوناق ائتدي. منيم باکيدا توتولماغيم و پانکراتووون سدرليگي ايله بير کوميسسييا طرفيندن ايستينطاق ائديلمگيمين تفصيلاتيني بيليردي. بونو ائله همين کوميسسييا عوضولريندن موسکوايا گلميش اولان بيريسيندن اؤيرنميشدي. همين آدامين آنلاتديغينا گؤره منيم گونلريم ساييلميش ايميش. حاقيمدا موسکوايا وئريلن راپورتدا اعداميم طلب اولونورموش. فقط اورايا " ایستالين يولداش گلينجه يه قدر ساخلايين " ، - دئيه تئلئقرام وورولوبموش... پئتئربورژئتس بيزه بو صورتله " کئچميش اولسون " دئديکدن سونرا " اوکتيابر " اينقيلابيندان کئچن دؤور عرضينده يارانميش وضعيتي تهليل ائتمه يه باشلادي. اؤزونون لئ نين ايله آرا-بير گؤروشدويونو دئدي: " لئ نين يولداش، - دئدي، - رسمي هؤکومت و پارتييا موسسيسه لري خاريجينده، ايشلردن شخصن معلومات آلماق اوچون اينانديغي کؤهنه دوستلاريندان بعضيلرينه موشاهيده ائلمک - ايزله مک وظيفه سي تاپشيريرميش. پئتئربورژئتس ده لئني نين " گؤز " لريندن بيري ايميش. او، بو " گؤز " لوک وظيفه سيني غرضسيز صورتده ايفا ائده رک لئ نين يولداشي دايما معلوماتلا تمين ائدير؛ حربي کوممونيزم رئژيمي نين دييشديريلمه سي نين لوزومونو دايما اونا دئييرميش. بيريسي چيخيب فهله لره " اينقيلابدان اولکي وضعيتي سيزه تمين ائدريک، بير شرطله کي، بير داها تتيل ائتمگين، دئييرسه، بونلار بونو اؤزلرينه بؤيوک حؤرمت حساب ائديرلر " ، - دئيه لئنينه خالق آراسينداکي احوال-روحيييه ني چاتديريردي. پئتئربورژئتس ده اوميدسيزلييه دوشه رک " نه ائدک؟ " - سوروشان گنجلره " پلئخانووا قاييتمالي " دئيه جاواب وئريرميش (پلئخانوو؟ روس مئنشئويکلري نين تانينميش ليدئري ايدي). پئتئربورژئتس اولدن ياخشي تانيديغي باکي نين اينقيلابدان سونراکي احوالي ايله ماراقلانيردي. اينقيلابين اورانين احوالي ايله ماراقلانيردي. اينقيلابين اورانين ميشتينده نه کيمي تبددولات گتيرديگيني سوروشور، اونا لازيم اولان ايضاحاتي وئريرديک. صؤحبت دؤنوب-دولاشيب يولداش ستالي نين اوستونه گلدي. بيزيم موصاحيب: - او، - دئدي، - خوش نيتلي بير اينقيلابچي دئييلدير. اونون اوچون باشليجاسي ايدئيا دئييل، سادجه حاکيميتدير. او، ايدئاليست سوسياليستلردن چوخ، دليقانلي تئرروريستلره ايستيناد ائتمک ايستر. بولشئويک اينقيلابيني جيغيريندان چيخاران بو کيمي دئماقوقلاردير. گؤره جکسينيز، او، فهله سينفي نين باشينا بلا اولاجاقدير. نه جاهپرست، نه اينتريقان، نه قورخونج آدامدير او، بيلمزسينيز. ایستالينه گؤره بومباچي اولمايان بيريسي حاقيقي رئووليوسيونئر اولا بيلمزميش، هئچ تسادوفي دئييل کي، اطرافيني بو جور قافقازليلارلا دولدورموشدور. بيز ستالي نين هر حالدا باشقالاري کيمي چوخ دا شؤهرت سئون بير آدام گؤرونوشونده اولماديغينا، خوصوصي حياتيندا توازؤکار داورانديغينا، فوتوقرافييالاري نين بئله ديگر کوميسسارلار کيمي هئچ بير يئرده گؤرونمه ديگينه ايشاره ائدينجه، او، عليله باشي اوزريندن بير ژئست ائده رک: - ائه؟.. - دئدي. - اونا گؤره کي، کيفيردير. بير جوت آياققابي نين وئرديگي ذؤوق موسکوايا پاييزدا گلميشديک. قيش اوچون ياخشي دا تداروکلو دئييلديک. هله منيم آياقلاريم دئمک اولار يالين ايدي. يايدا آذربايجان داغلاريندا داشيديغيم " چوست " دئييلن اينجه بير آياققابي داشيييرديم. گونلر کئچير، هاوالار سويويوردو. موسکوانين سرت قيش گونلري ياخينلاشيردي. " حربي کوممونيزمين " شيددتلي گونلرينده آياغا بير آياققابي تاپماق ايمکانسيزدي. بير آياققابي اوچون موراجيعت، خواهيش ائتمک ايسه هئچ عاغليما بئله گلمزدي. بو کيمي اسکيکلييه دؤزه جک، دوشدويوموز شرايتده گؤرولمه سي مومکون اولاجاق ايشلرله مشغول اولاجاقديق. " روميانسئو موزهي " دئييلن موسکوانين اسکي مدني موسسيسسي ياشاديغيميز ائوين يئرلشديگي محلله ده ايدي. بورادا موززم بير کيتابخانا واردي. اورايا گئتمه يه قرار وئرديم. آذربايجان تاريخي و موختليف مؤوزولار اوزرينده آراشديرمالار آپاريرديم. ياري آج، ياري چيلپاق بير وضعيتده هر شئيي اونوتموش، کيتابلارا دالميشديم. قيش قار تپه لري و دوندوروجو هاواسي ايله برابر گلدي. ياي چوستو ايله گونو-گوندن کيتابخانايا گئتمک چتينلشيردي. بو چتينليگي اول يانيمدا اولان قالين يون جورابي گئيمکله قارشيلاديم؛ سونرا مادام بئرزانووسکي نين بورج کيمي وئرديگي کئچه دن " والئنکا " دئديکلري چکمه ايشيمه يارادي. فقط هاوالار بير آز ايليقلاشيب، قارلار اريمه يه باشلايينجا والئنکا آرتيق گئييلمز اولدو. او زامان تکرار آذربايجاندان گتيرديگيم چوست ايله قالين يون جورابا قاييتديم. فقط هر گون تدقيقات ايشيندن دؤنونجه بو جورابي گؤزلجه سيخيب، اوجاق باشيندا قوروتماق لازيم گليردي. نيين باهاسينا اولورسا-اولسون بير آياققابي تداروک ائتمک آرتيق ضروري اولموشدو. اوستوموزده قالميش بير قيزيل پول وار ايدي. بونونلا بلکه ده بير جوت آياققابي آلماق مومکون ايدي. فقط آياققابي هارادادير، يوخدور کي آلاسان. بو آرادا آمئريکالي فهله لردن بير حيصه سي نين روسيياداکي فهله لره داغيتماق اوچون بير گه مي آياققابي گلديگي خبري نشر ائديلدي. بير نئچه گون سونرا بو آياققابيلارين " سوخارووکا " دئييلن بازاردا ساتليغا چيخاريلاجاغيني اؤيرنديک. بونلاردان بير جوتونو ساتين آلماق اوميدي ايله مهممد الي ايله بيرليکده بازارا گئتديک، اوستوموزده کي قيزيل ايسته نيلن قييمتين عصاسيني تشکيل ائتمک اوزره ايدي، فقط کيفايت دئييلدي. اصيل دير تشکيل ائدن شئيلري ده بونا علاوه ائتمه لي ايديک؛ بو ديرلي اشيادان بير نئچه ايينه، بير آز تيکيش ساپي و بير قدر ده دوز وئرمک لازيمميش، بو " امته لر " او دؤورون قيزيلدان دا قييمتلي واليوتا ماللاري ايدي. شوکور اولسون کي، بو " واليوتا " ماللاريندان بير قدر وار ايدي؛ وئرديک، نهايت، آياققابيلاري آلديق. بؤيوک بير سئوينج ايچينده ائوه دؤنوردوک. من اؤنده، مهممد الي آرخادا آدديملاييرديق. مهممد الي نين سسيني ائشيتديم: - بورا باخ، بو يوروش آنجاق بايرام حديييه سي آلان اوشاقلاردا اولور! مهممد الي نين خوصوصي قاتاري موسکوادا کوممونيست پارتيياسي نين 8-جي قورولتايي آچيليردي. بو موناسيبتله روسييانين هر طرفيندن هؤکومت مرکزينه نوماينده لر گلميشدي. قافقازدان دا ان مشهور کوممونيست ليدئرلري گلميشديلر. بو آرادا کرونشتاد قييامي باشلاميش و بو حاديثه مملکتين هر طرفينده ديقته شايان تاثير بوراخميشدي. عوصيان آز بير واختدا درهال ياتيريلميشسا دا، لئ نين بو حاديثه دن درس آلاراق " حربي کوممونيزم " تاکتيکاسيني " نئپ " دئييلن يئني ايقتيصادي سيياست تاکتيکاسينا چئويرميشدي. سووئت سيياستينده يئني بير دؤور تشکيل ائده جک بو حاديثه نين آذربايجاندا نه کيمي تاثيرلر ياراتديغيني اؤيرنمک لازيم ايدي؛ بو موناسيبتله آليناجاق تدبير و حرکت خطي نين عصاسيني دوغرو اولاراق تسبيت ائده بيلمک اوچون بو اينفورماسييالارا بؤيوک بير احتيياج وار ايدي. مهممد الييه دئديم کي: - يولداش ایستالينله گؤروشدويوموز زامان ايران اينقيلابي حاقينداکي خاطيره لريمدن بحث ائتديگيم ياديندادير. او، بونلارا آيد ماتئرياللاري درهال دؤنوب، باکيدان گتيرمه ني ايسته ميشدي. من ايشي سونرايا ساخلاديم. ايندي اصيل واختي گلدي. قورولتاي نوماينده لري بو گونلرده باکييا قاييديرلار؛ بير يولونو تاپيب، اونلارلا بيرليکده باکييا گئتسن فنا اولماز، وضعيتي اؤيرنميش اولارسان. مهممد الي ايران اينقيلابي حاقيندا ماتئرياللاري گتيرمک اوچون باکييا گئده جک دئيه مثله ني بئرزانووسکييه آچيريق. مثله اونو دا ماراقلانديرديغيندان (بازار گونو اولماسينا باخماياراق، مثله تجيلي اولدوغوندان) درهال تئلئفونلا مثله ني ایستالينه عرض ائدير. ایستالين درهال " مهممد الي يولا چيخسين " دئيه امر ائدير. نوماينده لر بير آز سونرا، او آخشام يولا چيخاجاقلاريندان بئرزانووسکي تله سيک بورويا قاچير، لازيم اولان کاغيذلاري حاضيرلايير و خوصوصي اولاراق قوشدوردوغو کوميسسارليق خيزگي ايله گله رک بيزي ده ائودن گؤتورور. بيرليکده ستانسييايا گليريک. گئجيکميشيک. نوماينده لري آپاران قاتار اون دقيقه اول حرکت ائديبميش... ايندي نه اولاجاق؟ - دئيه بئرزانووسکي بؤيوک بير غوصه ايله ستانسييا شئفين: - بو نئجه اولا بيلر، يولداش ایستالين امر ائديب، يولداش مهممد الي بو قاتارلا گئده جکدي؟.. ستانسييا شئفي: - يولداش ديرئکتور، اوزولمگين، هله کي، گئج دئييل، علاجي وار. قاتار ايکي ستانسييا ايره ليده سو آلماق اوچون ياريم ساعاتا قدر گؤزليه جک؛ خوصوصي بير لوکوموتيوله بير واقونو ائله ايندي يولا سالاريق، يولداش اونونلا گئدر، نوماينده قاتارينا يئتيشر. بئرزانووسکي: - براوو، يولداش شئف!.. - دئيه درين بير نفس آلدي. اون دقيقه سونرا " مهممد الي نين خوصوصي قاتاري " حرکت ائتدي، آرخاسينجا بير ده اونو گؤزله سينلر دئيه بير تئلئقرام وورولدو. کونتر-رئووليوسيونئر موساواتچي مهممد اليني آرالاريندا اورجونيکيدزئ، در. نريمان نريمانوو، قورخمازوو، تئر-ميکائليان و سايرلري کيمي بولشئويک باشچيلاري اولان 8-جي کوممونيست پارتيياسي نوماينده لريني آپاران خوصوصي قاتار گؤزله ييب دورماليدير؛ چونکي... يولداش ستالي نين امري ايجرا ائديله جک!.. مهممد الي گئتميش، بير مودت باکيدا قالميش، وضعيت حاقيندا دولغون معلوماتلارلا يوکلو اولاراق گئري دؤنموش، فقط سياهتي نين " اصيل مؤوزوسو اولان " ماتئرياللاري تاپيب گتيره بيلمه ميشدي. اصلینده بيز خاطيرلاتماديقجا بونلاري آختاران دا يوخ ايدي. آبباسقولو بوتيرکادان چيخير کوممونيست پارتيياسي مرکزي بوروسوندان بئرزانووسکييه تئلئفون ائديب، رسولزادني دوستو آبباسقولو کازيمزاده آختارير دئييبلر. درهال گئتديک. دوستوموزو يانيميزا گتيرديک... ايندي اوچوموز - من، مهممد الي و آبباسقولو - بير اوتاقدا ياشاييريق. آبباسقولو، خاطيرلايارسينيز، ستالي نين منه وئرديگي ايلک سؤزه گؤره موسکوايا بيزيمله برابر گله جکدي. سون دمده اونا بو " شرفي " وئرمک ايستمه ديلر. يئرلي کوممونيستلرين اونا قارشي خوصوصي بير نيفرتي واردي. ايدئولوژي موباريزه ايللرينده اونلاري ان چوخ پوزان، مغلوبيته اوغرادان او اولدوغوندان اونو موطلق اينجيتمک و هر جور حقارتله " آلچالتماق " ايسته ييرديلر. آبباسقولونو موسکوايا جانيلره مخصوص عادي سورگون ائشولونوندا گؤندرميشديلر؛ حبسخانادان-حبسخانايا کئچه-کئچه او، نهايت، موسکوانين لوبيانکا دئييلن مئيدانينداکي مشهور بوتيرکا زيندانينا سالينميشدي. بير مودت بورادا دا " ستاژ " کئچديکدن سونرا قاپيلاري آچميش، اونو کوچه يه آتميشديلار. آبباسقولونو بير ايشه قويماق لازيم گليردي. اونون اوچون بئرزانووسکي نين بلدچيليگي ايله يئنه ستالي نين يانينا گئتديک، بو زامان او ميلتلر کوميسسارليغي، قيساجا نارکومناتس (روسجا نارودنيي کوميسساريات ناسيونالنوستئي سؤزلري نين باش حرفلريندن عيبارتدير) نازيرليگي خالق کوميسساري (نازيري) ايدي. ميلتلر کوميسسارليغي نازيري نين اوتاغيندا گؤروشدوک. اوللر مشغول اولدوغو دفترخانا معمولاتي تيجارتينه موناسيب اولاراق آبباسقولويا يئني يارانماقدا اولان کوميسسارليغيندا تجهيزات مأمورلوغو وئريلمه سي اوچون ایستالين بئرزانووسکييه تعليمات وئردي. تورکييه يه گئده بيلرممي؟ آبباسقولونون ايشي ايله علاقه دار گؤروشدويوم اسنادا ایستالين: - نئجه ياشايير، نه دوشونور، نه ائديرسينيز؟ - دئيه حال-احوال توتدو. - خيردا-ميردا ايشلرله، گونده ليک حيات ضرورتلريله مشغولام، - دئديم. - حيات دئييلن شئي اصلینده ائله خيردا-ميردا ايشلردن عيبارتدير، هر حالدا بير پئرسپئکتيوينيز واردير، - دئدي. - موسکوادا قالديقجا بير پئرسپئکتيويم يوخدور، - دئديم. - بلکه تورکييه يه گئده سينيز؟ - دئدي. - هم... - دئيه بير آز دوشوندوم، سونرا، - بلي، - دئديم. - آرتيق تورکييه ايله تام آنلاشميش وضعيتده سينيز... بلکه ده منيم اورايا گئتمگيمه بير مانعه يوخدور. ايجازه وئرسنيز بوندان ممنوعنيتله ايستيفاده ائدرم، نه دئييرسينيز؟.. - دئيه جاواب وئرديم. ایستالين درهال قالخدي. بيغلاريني بوراراق اوتاغين ايچينده بير او طرفه - بير بو طرفه گئده رک، - بو قراردان واز کئچين، - دئدي. - قرار دئييلن بير شئي يوخدور، بو فيکري اينديجه منه اصلینده سيز تلقين ائتدينيز، - دئديم. - يوخ، تلقين ائتمه ميش اولوم، - دئدي. مثله آيدينلاشدي. موسکوا يولوندا ايکن موعين ايدئولوژي نوماينده لري اولان موخاليفلره قارشي سووئت هؤکومتي نين مرحمت گؤسترديگيندن حتّی اوکراينا شئفلريندن وئرنيچئنکويا خاريجه گئتمک اوچون ايظهار ائتديگي آرزونو تمين ائده رک رسمن ايجازه وئريلميش اولدوغوندان دانيشان ستالي نين آرتيق بونو بير داها تجروبه دن کئچيرمک نيتينده اولماديغي معلوم اولدو (بولشئويکلرين اوکراينا حاقينداکي تدبيرلريني تقدير ائدن وئرنيچئنکونون خاريجه چيخديقدان سونرا فيکريني دييشديره رک سووئت دؤولت آداملارينا قارشي موخاليف بير شکيلده دانيشماسيندان بحث ائدن ایستالين تجروبه دن کئچميش بير ايشي احتيمال کي، بير داها تجروبه ائتمک نيتينده دئييلدي). يئني منزيل، يئني مشغله " تجهيزات مأمورو " آبباسقولو دوستوموزون تشببوسو ايله اوچوموزه ميلتلر کوميسسارليغي نين ايداره سينده پئرئچيستئنسکي بولواردا يئرلشن بينادا ايکي اوتاقدان عيبارت يئني بير منزيل آيريلدي. بو آرادا شرق ديللري اينستيتوتوندا (سابيق لازارئو اينستيتوتو) فارس و روس ديللري موعليمليگينه تعيين اولوندوم. بو تعييناتي منه همين اينستيتوتون موديرليگينه تعيين اولونموش تاتار ضياليلاريندان تانيشيم عيصمتي تمين ائتميشدي. آز بير واختدا بوراداکي شرقشوناسلارلا ياخشي موناسيبتلر، حتّی دوستلوق ياراتديم. بونلاردان بيرينه ادبي متنلري اوخوماقدا يارديم گؤسترميشديم. او، بير گون من: - سيزدن سوروشمادان بير ايش ائلميشم؛ سيزه بير آکادئمييا پايي تمين ائتديک، - دئدي. بوتون اينستيتوتا ايکي آکادئمييا پايي - " عاليملره مخصوص عرضاق تعييناتي " وارميش. پايلاري بؤلوشدورن هئيتده بيزيم پروفئسسور دا سؤزو کئچن عوضولردن بيري ايميش. بيزيم منسوب اولدوغوموز اينستيتوت پروفئسسورلاريندان بو ايکي پايا اونا قدر ناميزد وارميش. دوستوم بو پايلاردان بيري نين منيم اوچون آيريلماسينا مووففق اولوبموش. اونا تشککور ائتديم. آکادئمييا پايي دئييب اوستوندن کئچمگين. کوممونيست اينقيلابي نين او هر طرفده قحطليک دوغوران بير زامانيندا آغ اون، شکر، چاي، قهوه، ات، ياغ، چؤرک و سايره دن عيبارت بير عرضاق تعييناتي تاپماق حدديندن آرتيق قاياني-تشککور ايکن، بونو دوستلوغون حاقيقي بير تظاهورو اولاراق آلماق حاقيقتن ده تمينئديجي بير شئيدي. يئني منزيل ايله يئني مشغله سورگونده کي حياتيميزا بير آز فرح گتيرميشدي؛ يئني تطبیق اولونان " نئپ " سيياستي نتيجه سينده شهرلر آراسيندا آرتان خوصوصي گليش-گئديشلر سايه سينده مملکتده تماسلار دا آرتيردي. ماددي جهتدن اولدوغو کيمي، معنوي جهتدن ده نيسبتن راحات بير نفس آلماغا باشلاميشديق. شرقشوناسلار جمعيتي نين سدري بير گون ميلتلر کوميسسارليغي نين باش کاتيبي برايدو گؤروشمک اوچون مني کوميسسارليغا دعوت ائتدي. تعيين اولونان ساعاتدا اونونلا کوميسسارليغين کوميسسارا (يني ایستالين) مخصوص اوتاغيندا گؤروشدوک. مثله دئمه نه ايميش... ميلتلر کوميسسارليغي شرقي اؤيرنمه ايشلريله مشغول اولاجاق علمي بير جمعيت تشکيلينه قرار وئرميشدير. روسييانين تانينميش شرقشوناسلاريندان تشککول ائده جک بو جمعيتده سووئتلرده کي ميلتلرين ائلم ساهه سينده نوفوز صاحيبي اولان نوماينده لري ده ايشتيراک ائده جک؛ من ده بو جمعيتين سدرليگيني عؤهدهمه گؤتوره جگمميش. بو گؤستريلن ديقته تشککور ائتمکله برابر، بئله بير جمعيته سدر اولماياجاغيمي دئديم. - نه اوچون؟ - دئدي. - هر شئيدن اول اؤزومو هر کسدن داها ياخشي تانيديغيم اوچون. من داعواميزلا باغلي اولاراق موعين قدر ائلمله مشغول اولسام دا اؤزومو، آد و سان صاحيبي مشهور عاليملرين ايشتيراک ائده جکلري صلاحيتلي بير علمي موسسيسه نين سدري اولاجاق بير صلاحيتده گؤرمورم. برايدو ايصرار ائتدي. - لوزومسوز بير توازؤکارليقدير بو! - دئدي. - خئير، سؤيله ديگيم بير حاقيقتدير. سيزينکي ايسه موباليغه لي بير ايلتيفاتدير، - دئديم. برايدو تکرار ايصرار ائتدي. " علامه " اولدوغومو منه ايثباتا چاليشدي. من ده بئله اولماديغيمي سؤيله ييب دوردوم. او، يولداش ایستالين سيزدن بو وظيفه ني قبول ائتمنيزي شخصن ريجا ائدير، دئيه ان قوووتلي آرقومئنتيني ايشه سالدي. من د: - اونا منيم طرفيمدن تشککور ائدين، فقط اوزرومو ده يئتيرين، - دئديم. او، يئنه ايصرار ائتدي، تکرار ستالي نين نوفوزونا ايستيناد ائتدي. باخديم کي، مثله جيدي بير شکيل آلير. تاکتيکامي دييشديرديم: - من صلاحيت صاحيبي دونياجا مشهور شرقشوناسلارين توپلاشديقلاري بير جمعيته سدر اولماق ادبسيزليگيني بوينوما گؤتوره بيلمرم، فقط چوخ آرزو ائديليرسه، بو جمعيتده سيراوي بير عوضو کيمي ايشله يه بيلرم بلکه... - دئديم. برايدو بو يومشالمادان ممنوعن بير ادا ايله درهال: - ياخشي، عوضو اولون، - دئدي. - فقط بونون شرطي وار، - دئديم. - ندي او شرط؟ - تصوور اولونان جمعيتين نيظامنامه سيني بير کره تدقيقه نه احتيياج؟ - نه اولسا دا، هر نيظامنامه ني نه قدر نورمال اولسا دا بير کره تدقيق ائتمک ايشه جيديتله اهميت وئرن هر بير کسين گؤره جگي نورمال ايشدير، - دئديم. - نيظامنامه يالنيز بير نوسخه دير، اونو باشقالارينا دا گؤستريريک، - دئدي. - بؤيوک بير کوميسسارليق اوچون اونو چوخالتماق ائله بير ايش دئييل، - دئديم. - ياخشي، - دئدي، آيريلديق. بير نئچه گون سونرا نيظامنامه نين ايسته ديگيم صورتي گلدي. تدقيق ائتديم. مادده لريندن بيرينده عوضولري نين 51 فايزي نين کوممونيست پارتيياسي نوماينده لريندن اولماسي نين ضروري اولدوغونون يازيلديغيني گؤردوم. - هه! - دئيه درين بير نفس چکديم و درهال سون قراريمي برايدويا بيلديرديم؛ شرقشوناسليق جمعيتينه عوضو بئله اولماياجاغام، - دئديم، - چونکي بو، علمي دئييل، سياسي بير جمعيتدير. شرق ميلتلري کوممونوست اونيوئرسيتئتي پروفئسسورلوغو برايدونون تکليفيندن بير هفته سونرا پئرئچيستينسکي بولوارداکي منزيليميزه اوچ گنجدن عيبارت بير هئيت گلير. بو، موسکوادا يئني تسيس اولونان " شرق ميلتلري کوممونيست اونيوئرسيتئتي " طلبه لري آديندان گؤندريلميش خوصوصي بير هئيتدير. بو اونيوئرسيتئت شرق مملکتلرينده کوممونيزمي يايماق اوچون پروپاقانديستلر يئتيشديرمک مقصديله ياراديلميشدي. هئيتين اوچ عوضووندن بيري باکيلي، بيري گنجه لي، بيري تبريزلي ايدي. دئمک، " بوتون آذربايجان " بيزيمله گؤروشمه يه گلميشدي. گنج يوردداشلاريمي اهميت و ديقتله دينله ديم. اونلاردان بيري نه اوچون گلديکلريني دئدي. - اونيوئرسيتئتيميزده " شرق ائللرينده اينقيلاب حرکاتلاري " کافئدراسي بوشدور، - دئدي. - بورايا تعيين ائديلمک اوچون صلاحيت صاحيبي بير پروفئسسور آختاريرلار. بيز دوشوندوک-داشينديق، بو کافئدرايا سيزدن داها صلاحيتلي بير پروفئسسور تاپيلماز قناعتينه گلديک. يولداشلار بير سسله قرار وئرديلر و بيزي سيزين يانينيزا گؤندرديلر. بو موعليمليگي قبول ائتمک لوتفونو بيزدن اسيرگمه منيزي ريجا ائديريک. - اوشاقلار، گلديگينيزه چوخ ممنوعن اولدوم. آذربايجانين اوچ موهوم مرکزيني تمسيل ائدن هئيتينيزه موثبت جاواب وئره بيلميه جگيمه حاقيقتن تأسوف ائتديگيمه سيزي اينانديريرام. - جاوابينيز نييه موثبت اولماسين؟ - اولماز، اوشاقلار، اينجيمگين، آما اولماز! - نييه اولماز؟ - اولماز، چونکي موعليم ايله طلبه آراسيندا هر شئيدن اول بير صميميت اولماسي شرطدير. منيم سؤيليه جکلريمي سيز دايما قئيد-شرطله قبول ائده جک، بو موساواتچي عجبا حاديثه لري دوغرومو ايضاح ائدير؟ - دئيه دوشونه جکسينيز. من ده دايما منيم سؤيله ديکلريمي بو کوممونيستلر عجبا تام بير اعتيمادلا دينله ييرلرمي؟ - دئيه دوشونه جگم. نه مندن سيزه ياخشي بير موعليم، نه ده سيزدن منه ياخشي بير طلبه اولماز! افقانيستان صفارتيني ايستيقبال قاپيم دؤيولور، " گلين " - دئييرم. ايچري تانيماديغيم بيريسي گيرير. - من، - دئيير، - خاريجي ايشلر کوميسسارليغي نين مأمورلاريندانام. ایستالين يولداشين تؤوسييه سي ايله چيچئرين يولداش مني سيزين يانينيزا گؤندردي. - نه اولوب، خئيير اولا؟! - افقانيستاندان بير صفارت گلير. اونلاري قارشيلاماق اوچون اونلارا سووئت هؤکومتي آديندان فارسجا خيتاب ائتمک لازيمدير. فارس ديليني ايسه موسکوادا سيزدن ياخشي بيلن يوخموش. يولداش ایستالين بو ايش اوچون يولداش چيچئرينه سيزي تؤوسييه ائتميشدير. بو ايشي لوطفا عؤهدهنيزه گؤتورون. - تأسوفلر اولسون، ائده بيلمرم!.. سووئت خاريجيييه مأمورو گؤزلمه ديگي بو جاواب قارشيسيندا اؤزونو ايتيردي. چيچئرين و ستالي نين ريجالاريندان عيبارت اولان بير تکليفي شرق ديللري اينستيتوتونون بير موعليمي هانسي جسارتله ردد ائدير، - دئيه دوشوندويونو ايفاده ائدن بير حئيرتل: - نييه؟! - دئيير. بو " نييه نين " جاوابيني صميمي اولاراق وئرمک باکيدا " اوسوبي اوتدئل " دکي موستنطيقه جاواب وئرمکدن داها موشکولدور. اونا ترجومئيي-حاليمي و سياسي وضعيتيمي آچيب سؤيليه جک دئييلديم کي... - ائده بيلمرم، هئچ ائده بيلمرم، - دئييب دوروردوم. مأمور ال چکمير، موطلق رددين سببيني اؤيرنمک ايسته يير. - عادي بير موترجيم وضعيتينه دوشمک ايستميرم، - دئييرم؛ باشا دوشمور. - شرقدن گلن موسافيرلري سووئت هؤکومتي آديندان قارشيلاماق بير شرفدير. بو فورصتدن نييه ايستيفاده ائتمک ايستميرسينيز؟ - دئيه ايصرار ائدير. - عادي بير موترجيم اولماقدا نه شرف وارميش، - دئييرم. - من خاريجي ايشلر کوميسسارليغي نين افقان هئيتي شرفينه ترتيب ائتديگي بير ضيافت و يا قبولا رسمن دعوت اولونان موسافيرلر آراسيندا اولسام و بورادا يولداش چيچئرين منه موسافيرلرله موزاکيره لرده لوطفا ترجومانليق وظيفه سيني قبول ائتمگيم اوچون موراجيعت ائدرسه، او زامان باشقا، بو بير شرف ايشي ساييلا بيلردي. باشقا جور بو ايش اولماز. مأمور: - ياخشي، ائشيتديکلريمي عرض ائتمک اوچون گئديم، سونراسيني فيکيرلشريک، - دئدي گئتدي. بير نئچه گون سونرا اينستيتوتدايام. سيزي آختاريرلار، دئديلر. باخديم بيزيم خاريجي ايشلر مأمورو. - قاپيدا سيزي آوتوموبيلينيز گؤزله يير. چيچئرين يولداش سيزي افقان ائلچيلري نين گلمه سي موناسيبتي ايله تشکيل ائديله جک طنطنه يه دعوت ائدير. ايندي ايسه هئيت عوضولري ايله اؤنجه دن تانيش اولماق مقصدي ايله دعوت اولونموش شخصلردن بير قيسمي ايله برابر ستانسييايا گئتمه ليگيک. او آندا مني بير ناراحاتليق بورودو، " ديليمين بلاسينامي دوشدوم؟ " - دئيه ايچيم سيخيلدي. فقط بو آندا ماشينا مينمکدن باشقا بير يول يوخ ايدي. تانيديغيم مأموردان باشقا ماشيندا ايکي مأمور دا وار ايدي. بونلار منه اوزون-اوزادي افقانلارا آيد ايستيقبال پروقراميني باشا سالير، بو پروقراما گؤره تشکيل اولوناجاق قبول طنطنه لرينه ديگر سووئت خاديملري ايله بير سويييه ده توتولاجاق موسافير صيفتيله ايشتيراک ائده جگيمي و يولداش چيچئري نين ده مندن موترجيمليک خواهيش ائده جگيني دئييب دوروردولار. بوتون بونلاري تام بير سوکوتلا قارشيلايان مني ناراحات ائدن اصيل شئي دوشدويوم بو تله دن نئجه سييريليب چيخاجاغيم دوشونجه سي ايدي. ماشين داياندي. ستانسييايا گلميشديک. پئرروندا بير آز دوراجاق، موسافيرلري گؤزليه جکديک. مراسيمه مسئول اولان آدام منه ياناشدي، صفارت هئيتيني ايستيقبال اوچون ايستيفاده اولوناجاق سؤزلري عئيني ايله ترجومه ائتمه مي خواهيش ائتدي. من اولجه تانيش اولدوغوم مأمورا: - شرطيميز بو دئييلدي، - دئديم. او، يئنيدن حئيرتل: - نييه بئله ائديرسينيز؟ - دئيه وضعيتي هئچ جور باشا دوشمور. نهايت، صبريم توکندي، اونا: - چتين ده اولسا، يولداش چيچئري نين بير قزايا اوغراياراق موهاجير و يا سورگونه گؤندريلميش بير آدام وضعيتينه دوشدويونو فرض ائدک. بو وضعيتده او، عادي بير موترجيمليک وظيفه سيني اؤزونه روا گؤررديمي؟ - دئييرم. مأمور لاپ اؤزونو ايتيرير: - بو نه سؤزدور؟ - دئيير و درهال ائنئرژيلي بير ژئستله پئررونون تا او باشيندا دوران ديگر يولداشلاري ايله دانيشماق اوچون آدديملايير، بو اسنادا ايچيمدن بير سس: - نه دورورسان!.. - دئيير. تئز پئرروندان چيخيب، حرکت ائتمکده اولان تراموايا مينيرم. مني تهديد ائدن " شرف " دن بو صورتله آزاد اولورام. صفارتي گتيرن قاتارين بير ساعاتا قدر گئجيکمه سي مأمورلاري موشکول وضعيتدن قورتارير. اينستيتوتداکي دوسئنتلردن بيري نين جلب ائديلمه سي ايله ايستيقبال مراسيمي بيرتهر باش توتور. بونو اؤيره نينجه منيم ده ناراحاتليغيم بير آز آزالير. ائرته سي گون اينستيتوتداکي دوستلار مني تله دن قاچيب قورتارماغيم موناسيبتي ايله تبريک ائديرلر. موسلمان قحطزاده لرينه يارديم جمعيتي 1921-جي ايلده ايديل (وولقا) چايي چئوره سينده قورخونج بير قحطليک و آجليق اولموشدو. بورالاردا اؤز عزيزلريني يئين اينسانلارين اولماسي دانيشيليردي. دئييرديلر کي، قيدا مادده سي اولان تورپاغي بؤلوشدوره بيلمه مک اوزوندن کندليلر سيلاهلاناراق بير-بيري نين اوستونه هوجوم چکميشلر... آجليغين دوغوردوغو صفالت حاقيندا بو جور توکورپه ديجي تفصيلات آغيزدان-آغيزا تکرارلانيب گئديردي. اينقيلابي حاديثه لر و وطنداش موحاريبه سي نين بير نتيجه سي اولاراق يارانميش بو صفالت اوزوندن يگيرمي ميليونا ياخين آدام اؤلوب گئتميشدي. قحطزده لره يارديم مقصدي ايله موسکوادا ياشايان بعضي ايجتيماي خاديملر طرفيندن " قحطزده لره عومومي يارديم جمعيتي " آدي ايله خوصوصي بير تشکيلات تسيس ائديلميشدي. بو جمعيت جوربجور واسيطه لرله ايعانه لر توپلايير و آجليق چکن رايونلارا خوصوصي دسته لر گؤندره رک يارديم ائديرديلر. موسکوادا ياشايان تاتار (موسلمان) ضياليلاريندان بير قروپو قحطزده لردن چوخونون تورک و موسلمان اهاليدن عيبارت اولدوغونو نظره آلاراق، " قحطزده لره يارديم جمعيتي " آدي ايله بير کوميته تشکيلي اوچون رسمي مقاملارا موراجيعت ائتميشديلر. بو مقصدله يازيلميش موراجيعتلريني لئني نين کاتيبي جسارتوئريجي بير مئهريبانليقلا قارشيلاميش، فقط بو کيمي مثله لرده سؤز صاحيبي اولان يولداش ایستالينله ده بير کره دانيشماق لازيم گلديگيني بيلديرميشدير. ایستالين ايسه او زامان موسکوادا دئييلميش، ياخيندا قاييداجاقميش، اوندا بو مثله اوچون اونونلا گؤروشمک گرک ايميش. قئيد اولونان بو موناسيبتدن هوسلنن موسکواداکي موسلمان ضياليلاري ايندي گؤره جکلري ايشلرين پلانيني چکير؛ موسلمان کوميته سي آديندان بوتون ايسلام دونياسينا بياننامه لر ياياراق موسلمان قحطزده لرينه يارديم اوچون موسلمان شفقتي نامينا دين قارداشلاري نين ريققتي تهريک اولوناجاق و نتيجه ده هينديستان، ميسير، تورکييه، ايران، افقانيستان و سايره کيمي مملکتلردن، شوبهه سيز کي، بؤيوک ميقداردا ايعانه لر گله جک، زاواللي ميلتداشلاريميزين بو صورتله اولسون الم و ايضطيرابلاري بير آز دا اولسون آزالاجاقميش. موسکوا موسلمان ضياليلاري نيتلريني منه آچديلار، منيم ده بو تشببوسه قوشولمامي ايسته ديلر. حتّی ياخيندا موسکوايا قاييداجاق ایستالينه موسلمان ضياليلاري آديندان گؤندريله جک هئيته منيم ده داخيل اولمامي آرزو ائتديلر. اونلارا خام خياللارا قاپيلديقلاريني دئديم. دوشونولن بو تشکيلاتا سووئت هؤکومتي نين هر شئيدن اول پرينسيپ باخيميندان ايجازه وئرميه جگيني، پراکتيک مقصدلر اوچون اولسا بئله اينسانلارا دين و ميلت فرقيني عصاس توتاراق يارديم تشکيل ائتمگين کوممونيست اينتئرناسيوناليزمي آنلاييشي ايله اويغون گلمه ديگيني خاطيرلاتديم. اونلار منيم نظريييه چيليک ائتديگيمي، مثله نين ايسه فعلن هلل ائديلميش اولدوغونو، ايشين ايندي يالنيز ایستالينله بير دفعه گؤروشمه يه قالديغيني، بونون سادجه بير فورمال مثله اولدوغونو ايره لي سوردولر و موطلق منيم ده ستالي نين يانينا گئده جک هئيتين ترکيبينه داخيل اولمامي ايصرارلا طلب ائتديلر (ایستالينله اولان موناسيبتيمي موباليغه لي صورتده تصوور ائدن بونلار منيم بو هئيته گيرمه مه خوصوصي اهميت وئريرديلر). من بو تشببوسون موثبت بير نتيجه يه واراجاغينا اينانمير، اينانماديغيم و اؤنجه دن نتيجه سيز قالماغا محکوم اولدوغونا شوبهه ائتمه ديگيم بير تشببوسده فاکتيکي ايشتيراکدا دا بير معنا گؤرمورم، دئديم. سيز مادام کي، بو تشببوسه گيريشميسينيز، ايشي آخيرا چاتديرين، منيم بدبينليگيم اؤزونو دوغرولتماسا، ايش موثبت بير نتيجه يه وارارسا، اوندا من سيزه سؤز وئريرم، اليمدن گلديگي قدر بو ايشه يارديم ائده جگم، - دئيه تمينات وئرديم. هئيت گئتدي. ایستالينله گؤروشدو گلدي. - نئجه اولدو؟ - دئديم. - نئجه اولاجاق، الا! ایستالين بيزي گؤزلجه قبول ائتدي. سيزين بدبينليگينيزه قطعييين عصاس يوخدور. پروژئلريميزي (لاييهه لريميزي) چوخ فايدالي و موثبت قييمتلنديردي!.. - ائ؟.. - يالنيز بير دفعه ده موسلمان کوممونيستلردن سوروشاق، - دئدي. - موسلمان کوممونيستلر بو ايشين مومکون اولماياجاغيني دئيه جکلر، تبيي، - دئديم. ائله ده اولدو. قطعي جاوابي آلماق اوچون گئدن هئيته ایستالين " بؤيوک بير تأسوفله " : - موسلمان کوممونيستلري بو ايشين علئيه اينديرلر، - دئميشدي. آذربايجاني آذربايجانا بيتيشديرمه ليمي؟ مهمد الي کوچه ده باکيدان يئني گلن اورجونيکيدزئيه راست گلميش، اورجونيکيدزئ ستالي نين بيزي گؤرمک ايسته ديگيني و گلسک کرئملده بيزي قبول ائده جگيني دئميشدي. اورجونيکيدزئ قافقازلي بولشئويکلرين قوجامانلارينداندي. ستالي نين اسکي موباريزه يولداشي ايدي. قافقازين سووئتلشديريلمه سينده موهوم بير رول اويناميشدي. بحث ائتديگيميز دؤورده ده بؤيوک کوميسسارليقلاردان بيريني توتموشدو. ستالي نين ان ياخين، سئوديگي و تقدير ائتديگي شخصلردن ايدي. مهممد الي ايله چارليغا قارشي برابر آپاريلان موباريزه دؤورونده تانيش اولموشدولار. چار پوليسي نين تقيبينه قارشي مهممد الي اونو موعين بير واخت ساخلاميشدي. بير-بيري ايله سنله دانيشيرديلار. دعوتي قبول ائتديک. تسبيت اولونان گون گونورتا واختي کرئملين بايير قاپيسينداييق. گؤزتچي پنجره سينه کيمليگيميزي بيلديرديک. مقصديميزي دئديک. گؤزتچي بيزي باشدان-آياغا سوزدو. ايچري زنگ ائتمه يه چوخ دا جسارت ائتمير، ترددود ائديردي. کيم بيلير نه دوشونموشدو. بو اسنادا اونو تا ايستامبولدان تانيديغيم کامو پئيدا اولور. کامونو 1911-جي ايلده ايستامبولدا چاريزمدن قاچان بير موهاجير حياتي ياشايارکن گؤرموشدوم. بير گون پاريسدن گلميش، ايران مشروطه حرکاتي زاماني موناسيبتده اولدوغوم گورجو اينقيلابچيلاريندان بيري نين تؤوسيينامه سيني گتيرميشدي. يانيندا واختيله ستالي نين طيفليسده، ائريوان مئيدانيندا قارت ائتديگي دؤولت پوللاريندان 100 ماناتليق بير اسکيناس واردي. بو اسکيناسي خيردالاماق ايسته ييردي. اونا سيرکه چيده کي سررافلارا ديمگي مصلحت گؤردوم. گئتدي پولو خيردالايا بيلدي. نيتي بير-ايکي گون ايستامبولدا قالماق، سونرا ايسه بير يول تاپيب قافقازا کئچمک ايدي. اورادا تورکييه سرحددينه ياخين بير يئرده يورد سالاجاق، چاريزم علئيه اينه بير نئچه تئررور آکتي حياتا کئچيره جکدي. ائرته سي گون قزئتلرده بولقارييالي بير کوميته چي نين ياخالانديغيني اوخودوم. قزئتلرده کي تصويردن ياخالانان " بولقار " اين بيزيم کامو اولاجاغيني تخمين ائتديم. درهال ايتتيهاد و ترققي مرکزينده تانيديغيم يوردداشيم پروف. الي بي هوسئينزاده نين يانينا گئتديم. مثله ني دانيشديم. ياخالانان آدامين بولقار چئته چيليگي ايله علاقه سي يوخدور، بو، روسييا چاريزميندن گيزلنن، قاچان بير تشکيلاتا منسوبدور، - دئديم. ايشه موداخيله ائتمه سيني خواهيش ائتديم. ايکي گون سونرا بيزيم کامو گلدي. اونو گوندوز حبسخانايا سالميش، گئجه لري هوتئله گتيريرلرميش، ياخشي دا رفتار ائديرلرميش. روس کونسولخاناسي دا اونو دايم طلب ائديب دورورموش. بو طلبي ردد ائتميش و نهايت، آزاد ائده رک، همين آندا ايستامبولدان گئتمه سيني طلب ائتميشلر. او ايندي ممنوعن اولوب، تشککور ائدير و يالنيز بيرجه دردي نين اولدوغونو دئييردي: - نه اولار، بير تشببوس ده ائدين، بومبالاريمي دا گئري وئرسينلر. - بو آرتيق آغ اولار، بومباني بير تهر تاپارسان، اينديليک هؤکومتين وضعيتيني پيسلشديرمه مک اوچون تئزجه بورادان چيخ گئت، - دئديم. ايندي بو کامو کرئملين قاپيسيندا بيزه بلدچيليک ائدير. * کامو درهال تئلئفونو گؤتوردو. ايچري گيرمک ايجازه سيني آلاراق، بيزي تا ستالي نين آپارتمانينا قدر موشاييعت ائتدي. ایستالين بيزي يئمک اوتاغيندا قبول ائتدي. اورجونيکيدزئ ده اورادا حاضيردي. ماسادا چوخدان گؤرمه ديگيميز و هئچ بير طرفده تاپيلمايان آغ چؤرک، نفيس گورجوستان شرابي، قارا آذربايجان کوروسو و سايره واردي. هم يئيير، هم ده دانيشيردي. صؤحبتين تشببوسو ستالي نين الينده ايدي. بير واخت بيزه خيتابلا: - آذربايجاندا بير آز هؤکومت ائتدينيز. فقط چوخ درين بير ايزينيز قالميشدير. بو ايزله هله ده موباريزه دهييک. تمسيل ائتديگينيز ايدئيانين تاثيرلريني تاماميله آرادان قالديرماق اوچون داها اوزون زامان و داها چوخ ايشله مک لازيمدير. خوصوصيله ضياليلار ميلتچيليک روحو ايله آشيلانميشلار، - دئدي و سونرا اوزونو شخصن منه چئويره رک: - سيزجه، بو ميلتچيليک تاثيري نين عصاس عاميلي ندير؟ - دئيه سوروشدو. - ميلتچيليک دئييلن حاديثه بير اينسان بيرليگي نين اؤز وارليغيني مودافيعه دن باشقا بير شئي دئييلدير. فردلرده مودافيئيي-نفس تبيي و قانوني اولدوغو کيمي ميللي کوللئکتيوين اؤز اؤزلليکلريني مودافيعه سي ده تبيي بير حاديثه دير، - دئديم. - يوخ، - دئدي، - مثله داها چوخ بسيطدير. ميلتچيليک دئييلن حاديثه يئرلي ضياليلارين اؤز منفعتلريني قيسقانماقدان باشقا بير شئي دئييلدير، - دئدي. بو اسنادا اوتاغين بيريندن او بيرينه تئلئفون باشينا کئچن کالي نين (و زامانکي سووئت ايتتيفاقي پرئزيدئنتي) پئيدا اولدو. ایستالين درهال اونا: - يولداش کالي نين، آذربايجاني آذربايجانا بيتيشديرمک ايستميرسينيز؟! - دئيه خيتاب ائتدي. او ايسه هئچ دايانمادان الي ايله سرت بير ژئست ائده رک: - يوخ، يوخ، ايستميرم، - دئدي. بو ديالوق هر حالدا او واختلار قافقاز آذربايجاني کيمي ايران آذربايجاني نين دا سووئتلشديريلمه سي پلانلاريندان بحث له اورتادا دولاشان سؤيلنتيلرين چوخ دا سببسيز اولماديغينا بير دليلدي. بو، ديالوق مثله سي نين هر نئجسه سووئت يوخاري دايره لرينده موزاکيره ائديلميش اولدوغونو گؤستريردي. اجايب اينساندير رسولزاده يئمک بيتديکدن سونرا چاي ايچن واخت بير کونجه اوتوردوق. ایستالين من: - برايدونون تکليفيني قبول ائتمميسينيز. شرقي تدقيق جمعيتينه نييه گئتمک ايستمه دينيز؟ - دئدي. - او، علمي دئييل، سياسي بير جمعيتدير. عوضولري نين کوممونيست چوخلوغونا صاحيب اولماسي شرطدير، - دئديم. - اصلا، - دئدي، - او مادده سيزين دئييل، مورتجئ روس پروفئسسورلاري نين علئيه اينه يؤنلميش بير مادده دير. بيرينجي چاي ستکانيني بوشالديب، ايکينجيسينه کئچديگيميز زامان ایستالين داها بير تکليف ائتدي: کامئنئوين ايداره سينده روسييا اينقيلاب حرکاتيني تدقيق ائدن بير جمعيت واردير. تدقيقلريني نشر ائتمک اوچون بو جمعيت بير ژورنال دا چيخارير. سيز بو ژورنالين رئداکسيياسينا گيرسنيز، شخصن سيزين اوچون ده ياخشي اولار. سووئتلرده کي تورک ائللري بؤلمه سيني عؤهدهنيزه گؤتورر، رئداکسييا آديندان موختليف يئرلره تدقيقات سفرلرينه چيخارسينيز. بو صورتله دولاييسيله موساواتچي فيکيرلرينيزي يايار و يئرلرده اؤزکلر ده تسيس ائدرسينيز، - دئدي. اوزونه معنالي-معنالي باخديم، ايچيمدن آذربايجان خالق شيوه سيله آلدادا بيلمزسن معناسينا گلن " کئچل سويا گئتمز! " تعبيريني تکرارلاياراق ایستالينه " يئني ايلتيفاتي " اوچون تشککورله دئديم کي: - من اؤزونه ساديق بير آدامام. نه اؤزومو، نه ده باشقالاريني آلداتماق ايستمرم. ظاهيرده مسله کي ، خاصيتي موعين اولان بير رئداکسييايا داخيل اولوب، باطينده باشقا بير مقصد گودمک اليميزدن گلمز. ایستالين بو جاوابدان سونرا اورجونيکيدزئيه دؤندو: - اجايب اينساندير بو رسولزاده. ايدئاليزم اونا مانع اولور. عاجيز-عاجيز اوتوروب دورور. هئچ بير آرزو، هئچ بير احتيياج عرض ائتمير، - دئدي. سئنساسييالي حاديثه کرئملدن آيريلديغيميز زامان ستالي نين اوتاغي نين يئرلشديگي کوريدوردان چيخارکن تاتار کوممونيستلريندن سولطان قالييئوه راست گلديک. سونرادان ميللي تمايولچو سوچو ايله تؤهمتلنديريله رک اعداما محکوم اولان سولطان قالييئوي لاپ باکيدان تانيييرديم. موسکوادا اونونلا بير نئچه دفعه گؤروشموشدوم. اؤزونمخسوس اوريژينال بعضي فيکيرلري واردي. بيزي گؤرر-گؤرمز: - سيز بورادا نه گزيرسينيز، - دئدي. اونا آياقوستو ايضاحات وئره جک دئييلديک، تبيي کي. - سيزه بير تکليفمي ائتديلر؟ - دئيه ماراقلاندي... - يوخ جانيم. سيزده بير سؤز وار دئيه سن، گه لرسينيز، صؤحبت ائدريک، - دئديم. آيريلديق. ائرته سي گون سولطان قالييئو گلدي. پارتييا دايره لرينده سئنساسيونال بير خبر ياييليبميش. سولطان قالييئو ماراقلانيب سوروشور: - بو دوغرودورمو کي، در. نريمانووو (و واخت آذربايجان سوسياليست سووئت رئسپوبليکاسي کوميسسارلاري شوراسي نين سدري) گؤتوروب، يئرينه سيزي (يني مني) گتيره جکلر... - يوخ جانيم، بونو هارادان چيخارتدينيز؟.. - کرئمل دايره لرينده بئله دانيشيرلار. - سيز عاغلينيزي ايتيردينيزمي؟ بو شاييه لره نئجه اولور قولاق آسيرسينيز؟.. در. نريمانين يئرينه بير موساواتچي اولان رسولزادنين گتيريله جگي نئجه بحث مؤوزوسو اولا بيلر؟ بو شاييه لرين، حاقيقتن اگر وارسا، موعين بير مقصدله خوصوصي اويدورولوب ياييلديغيني، سولطان قالييئوين تئز اينانان آدام اولدوغونا ائيهاملا ايضاح ائديرم. فقط ايچيمدن بو سئنساسييالي حاديثه ايله بير گون اول ایستالينله کاليني نين آراسيندا ايکي آذربايجانين بيرلشديريلمه سي مؤوزوسونداکي " ظارافات " آراسيندا هر حالدا بير موناسيبت آراماغين عبث اولماديغي فيکري ده عاغليما گلمه ميش دئييلدير... بير مقاله نين ماجراسي اليفبا مثله سي نين آذربايجاندا موباحيسه لره سبب اولدوغو گونلر ايدي. عرب حرفلري تاماميله گؤتورولوب، يئرينه لاتين حرفلريمي قويولسون، يوخسا عرب حرفلرينه سسلي حرفلر علاوه ائديلمک صورتيله و اليفبانين سادجه ايصلاحي ايله مي کيفايتله نيلسين، دئيه جمعيت ايکي زومره يه آيريلميش، هر ايکي طرف اؤز تئزيسيني مودافيعه ائديردي. او زامان آذربايجاندا معاريف کوميسساري اولان داداش بونيادزاده عرب اليفباسي نين ايصلاحي تئزيسيني مودافيعه ائديردي. بو تئزيس او زامانکي شرطلر و مولاحيظهلرله آذربايجان وطنپرورلري و تورکچولري طرفيندن ده مودافيعه اولونوردو. داداش بونيادزاده موسکوايا گليشينده مني زيارت ائتميش، اليفبا مثله سينده کي گؤروشومو بير لاييهه حاليندا يازمامي خواهيش ائتميش و بو لاييهه نين آذربايجاندا مودافيعه سيني شخصن اوزرينه گؤتوره جگيني ود ائتميشدي. من مثله حاقينداکي گؤروشلريمي بير مقاله شکلينده موسکوادا ميلتلر کوميسسارليغي طرفيندن نشر اولونان " ژيزني ناسيونالنوستئي " قزئتينده نشر ائتديرديم. بولشئويکلرين عرب حرفلريني لاتين حرفلري ايله عوض ائتديرمک خوصوصوندا گيزلي و اصيل فيکيرلريني بيلديگيميزدن (کي بو فيکير سونرادان حياتا کئچيريلميش، عرب حرفلري اؤنجه لاتين حرفلرينه، سونرا دا روس حرفلرينه تبددول ائديلميشدير) بو مقاله ده تورک ائللري آراسينداکي مدني علاقه لري تاماميله کسديرمه مک اوچون يازيلاني داها آسان اوخوتدورا بيلمک مقصديني تمين ائدن اينقيلابچيلارا حاق وئريرديم. مقاله ني عئينن نشر ائدن بو قزئت سونوندا اؤزوندن بير-ايکي جومله علاوه ائتميش و بو علاوه جومله لرده " اليفباني " ايصلاح خوصوصونداکي فيکيرلريميزين کوممونيزمي مووففقيتله يايماق نيتيندن ايره لي " گلديگي " ده گؤستريلميشدي. مقاله نين آذربايجانداکي اوخوجولاري، تبيي، بو فيکرين منه آيد اولماديغيني ياخشيجا آنلاميشلارسا دا بو تاکتيکانين نيي گؤزه آلديغيني دا شوبهه سيز کي، سئزميشديلر. بو موناسيبتله قزئت ايداره سي قارشيسيندا وئرديگيم بوتون پروتئستلر نتيجه سيز قالميش، گؤندرديگيم مکتوب دا هئچ جور نشر ائديلمه ميشدي. انور پاشانين تکليفي هله باکيدا " اوسوبي اوتدئل " اين " مطبخ " اينده موقددراتيميزي عاجيزانه گؤزله ييب قالديغيميز زامان سووئت هؤکومتي نين بوتون شرق ميلتلريني آوروپا کاپيتاليزمه قارشي آياغا قالديرماق اوچون تدبيرلر گؤردويونه آيد هر گون يئني-يئني معلوماتلار آليرديق. واختيله هينديستانلي برکتوللا افندي، تاتار مشهورلاريندان ابدوررشيد ايبراهيموو و موسا بئگييئوين لئ نين و ستالي نين مشهور دئکرئتلريني مودافيعه ائتمک اوچون ايسلام دونياسينا ائتديکلري خيتابلاردان خبريميز واردي. بو دفعه ايسه باکيدا مشهور شرق ميلتلري قورولتايي توپلانيردي. قورولتايا روسييا ايداره سينده اولان تورک-موسلمان ميلتلريندن باشقا روسييا سرحددي خاريجينده کي اينقيلابچي عونصورلرين نوماينده لري ده گلميشديلر. گونون ان سئنساسييالي حاديثه سي انور پاشانين دا بو موناسيبتله باکييا گلمه سي ايدي. پاشانين موسلمان اهالي طرفيندن قارشيلانديغينا داير داستان و روايتلر ساخلانديغيميز حبسخانانين سسکئچمز ديوارلاريندان نوفوز ائده رک بيزه قدر گليردي. پاشانين مينميش اولدوغو آوتوموبيلين اطرافيني بوروموش قلبه ليکدن حرکت ائتمز بير حالا گلديگي، اليني، اتگيني، ماشينيني اؤپنلر اولدوغونو هر کسين " آمان پاشام، نه زامان قورتاراجاييق؟ " دئيه اونا خيتاب ائديلديگي کامئرادان-کامئرايا دانيشيليردي. شرق ميلتلري قورولتاييندا پاشايا سؤز وئرمه ميش، عکسينه کئچميشده کي سياسي فاليتيني آجي-آجي تنقيد ائدن بير نيطقله قارشيلاميشلارسا دا، لوژادا گؤرونر-گؤرونمز بوتون قورولتاي آياغا قالخميش، اونو عظمتلي بير شکيلده، گورولتولو آلقيشلارلا قارشيلاميشلار. 1918-جي ايلده کي مغلوبيتلردن سونرا انور پاشانين روسييادا نئجه پئيدا اولدوغونون تفصيلاتيني بورادا آنلاداجاق دئييلم. يالنيز اونونلا موسکوادا ايکن گؤروشومده بولشئويکلرله هانسي مقصدلرله تماسا گلميش اولدوغونا و بو تماسين نه کيمي بير نتيجه ايله بيتديگينه آيد قئيدلريمي بيرباشا و دولاييسيله ایستالينله علاقه سي اولدوغو اوچون بورادا تسبيت ائده جگم. موسکوايا گليب يئرلشديکدن سونرا بورادا ايکي تورک نوماينده ليگي نين اولدوغونو اؤيرنديک. بونلاردان بيري آنکارا هؤکومتيني رسمن تمسيل ائدن تورکييه نوماينده ليگي ايدي. ديگري ايسه تورک ميسسيياسي (تورئتسکايا ميسسييا) دئييلن ايکينجي بير هئيت ايدي. بو، اصيل ايتتيهاد و ترققي ليدئرلريندن انور پاشا ايله جامال پاشانين بوتون ايسلام دونياسيني قورتارماق قايه سيله تشکيل ائتديکلري " ايسلام اينقيلاب جمعيتي " نين بير بوروسوندان عيبارت ايدي. انور پاشا محروملا بو تورک ميسسيياسي بيناسيندا گؤروشدوک. اونو داها اول 1918-جي ايلده ايستامبولدا حاکيميتي نين ان يوکسک پيلله سينده، حربيييه نازيري و باش کوماندان مواويني اولاراق گؤرموشدوم. او زامان من ايستامبولدا اولان آذربايجان نوماينده هئيتي نين سدري ايديم، شيمالي قافقاز، گورجوستان و ائرمنيستان جومهوريتلري نين نوماينده هئيتلريله بيرليکده مرکزي آوروپا دؤولتلري نين صلاحيتلي نوماينده لريندن عيبارت اولاجاق ميلتلراراسي کونقرئسده قافقاز جومهوريتلري ايشلري نين موزاکيره سيني گؤزله ييرديک. بو موناسيبتله ايستامبولدا، حتّی اوندان اؤنجه يئنه قافقاز ايشلريله علاقه دار اولاراق " گولجامال " پاروخودو ايله گلديگي باتومدا پاشاني گؤرموش، موختليف وسيله لرله اونونلا تئز-تئز تماسلاردا اولموشدوم. اونون ايدئاليست بير اينقيلابچي اولدوغونو بيلير، ايسلامي بير رومانتيزم روحو داشيديغينا واقيفديم. بو دفعه اونا قيرميزي موسکوادا راست گليرديم. بير گون بيان ائتديگي آرزويا گؤره تورک ميسسيياسي نين کاتيبي وظيفه سيني ايفا ائدن قافقازلي بير يولداش واسيطه سيله اونونلا قارشيلاشديم. منه تمسيل ائتمکده اولدوغو جمعيتين قايه سيني آنلاتدي: " بيز، دئدي، بولشئويکلرله مووافيق قالديق. ايسلام دونياسينداکي محکوم ميلتلرين ايستيقلاللاريني قورتارماق قايه سيله فاليته باشلاميشيق " . بو مقصدله بئرلينده نشر ائتميش اولدوقلاري بياننامه و " اوروتولووسکا " باشليقلي مجموعه دن ده بير نوسخه سيني منه وئردي. خيخ يوزيلين اورتالارينا آيد ايتتيهادي-ايسلامچي مشهور جمالددين افقاني نين واختيله نشر ائتميش اولدوغو بير قزئتين باشليغيني داشييان بو مجموعه منه چوخ خاراکتئريک گؤروندو. بير گؤز گزديرينجه مجموعه نين ائله ده چاغداش اولمايان آرخايک ايسلامي بير پارا مفهوملار، آيتلر، حديسلر و کليشئ تعبيرلرله رئداکته ائديلميش اولدوغونو گؤردوم. پاشا ايضاح ائديردي: " آوروپا ايمپئرياليزمي نين الينده اسير اولان موسلمان ميلتلر اؤزلريني قورتارماق اوچون تشکيلاتلانمالي؛ فقط بو تشکيلاتلارين آرالاريندا سيخ بير رابيطه و همريليک اولماليدير، يوخسا بوتون بو حرکاتلارين موشته رک قايه نامينه موشته رک بير مرکزه احتيياجلاري واردير " . بو مرکز ايسه پاشانين ديگر صلاحيتدار يولداشلاري ايله بيرليکده ووجودا گتيرميش اولدوقلاري جمعيت ايدي. پاشا بو جمعيته بيزيم پارتييانين، يني ميللي آذربايجان " موساوات " خالق پارتيياسي نين دا قاتيلماسيني ايسته ييردي؛ فقط: - " موساوات " فيرقه سي سووئت هؤکومتي علئيه اينده کي موخاليفتيندن هله ليک واز کئچمه لي، بو هؤکومته قارشي هر جور قييام نيتلريندن اوزاق اولماليدير. چونکي قيزيل اوردويا قارشي هئچ نه ائده بيلمز؛ ان کيچيک بير حرکات نتيجه سينده محوي-پريشان اولار، بوندان دا بوتون آذربايجان ضرر گؤرر، تورکلر و موسلمانلار قيلينجدان کئچيريلرلر " ، دئيه شرط قويوردو. - عئيني وضعيت هينديستانداکي موسلمانلار اوچون واريد دئييلديرمي، پاشام؟ - دئيه سوروشدوم. بو سوالا وئرديگي جاواب حرکات خطيني بولشئويکلرين آوروپا کاپيتاليستلرينه قارشي بوتون شرقي، ايلک سيرادا موسلمان شرقيني آياغا قالديرماق تاکتيکاسينا اويغونلاشديرماق قراريني وئرميش بير آدامين وئره جگي جاواب ايدي. منطيق و صميميتدن چوخ اوزاق اولان بو جاواب مني تمين ائتمه دي، تبيي، اونا: - پاشام، - دئديم، - قايئ اؤزو-اؤزلوگونده موکمملدير. شرق ميلتلري و او جومله دن موسلمان ميلتلري هورر و موستقيل اولماليديرلار. بيز آذربايجانليلار و دولاييسي ايله بيز موساواتچيلار بو داعوا اوغروندا يانميش اينسانلاريق. فقط، منجه، ديقت ائديله جک موهوم بير نؤقته واردير. سيزين تصوور ائتديگينيز موسلمان ميلتلريني قورتارما تشکيلاتي اونا گؤره بير نؤو اينتئرناسيونالدير. سوسياليست اينتئرناسيونالي نين مرکزي موسکوادير؛ چونکي موسکوا سوسياليزمين حال-حاضيردا ووروشان بير مرکزيدير. ميللي ايستيقلال اينتئرناسيونالي نين مرکزي ده آنالوژي اولاراق بو ايدئيانين حياتا کئچمه سي اوچون حال-حاضيردا موباريزه حاليندا اولان بير يئرده، مثلن، آنکارادا اولماسي لازيم گلير. يوخسا، مرکزي قيرميزي موسکوادا اولاجاق بير موسلمان حرکاتي عومومي کوممونيست حرکاتي نين بير سيلاهي اولار. بئله اولماقدان چيخماق ايسته ديگي گون ايسه مؤوجود شرطلر داخيلينده محو اولدوغو گوندور، - دئديم. پاشا تشکيلات پروقراميني بير کره (ک) بيله (کاتيب) اطرافلي موزاکيره ائتديکدن سونرا بير داها گؤروشريک، دئيه مؤوزونو دييشديردي و بير آز سونرا ويدالاشاراق آيريلديق. انور-جامال پاشالارين عاقيبتي بوندان گونلر، هفته لر و آيلار کئچديکدن سونرا پاشانين تورکوستانا کئچديگي، اورادا " باسماچي " دئييلن بولشئويک علئيه داري ميللي تورکوستان پارتيزانلاري نين باشينا کئچيب، قيزيل اوردو حيصه لريني موعين اراضيده قوودوغونو و اونونلا موزاکيره يه گيريشمک ايسته ين موسکوا نوماينده لرينه تورکوستاندان چيخمالاري خوصوصوندا اولتيماتوم وئرديگي خبري موسکوادا بومبا کيمي پارتلادي. بو خبر هر کس اوچون بير سورپريزدي؛ هله منيم اوچون بو، يوخاريدا آنلاتديغيم تفصيلاتا نظرن، چاشديراجاق بير شئيدي. احتيمال اولونان " موساوات " قيياميني تقدير ائتمه ين پاشا نئجه اولدو بو قدر قيسا بير زاماندا بولشئويکلرين ايش بيرليگي ياراديلاجاق دوست دئييل، اونلارا قارشي سيلاه چکيله جک دوشمن بير قوووه اولدوقلاري قناعت و قرارينا گلدي، دئيه حئيرت ايچينده قالديم. پاشانين منه ائتديگي تکليفي موسکوادا ايکن او زامان تورکوستاندا گيزلي فاليتده اولان ميللي بيرليک جمعيتي ليدئرلرينه ده ائتديگيني و بو فيکرين اونون کيمي دوستو جامال پاشا طرفيندن ده مودافيعه اولوندوغونو سونرادان اؤيرنديم. تورکوستاندا انور پاشانين سونو 1922-جي ايل آوقوستون 4-ده اينتيحارا بنزه ين بير ايگيدليک ايچينده يالين قيلينج پولئميوت آتشينه هوجوم ائده رک شهيد دوشمه سينه مونجر اولاجاق فاجيعه لر جريان ائدرکن، دوستو ايله موزاکيره ائتمک اوچون روسييايا دؤنمکده ايدي. انور پاشانين تورکوستاندا بولشئويکلر علئيه اينه عوصيان بايراغي قالديرديغي خبريني طيفليسده ائشيدن جامال پاشا ايران يولو ايله تکرار افقانيستانا گئتمک اوزره ايدي. 28 اييون تاريخلي " ايزوئستييا " قزئتينه گؤندرديگي مکتوبوندا پاشانين بو حرکاتيني " عالمي-ايسلامين موتتهيد جبهه سينده آچيلان بير رخنه " دئيه تصوير ائديردي. فقط جامال پاشانين دوستو انور پاشانين ماجراسيندان بو شکيلده اوز دؤندرمه سي بولشئويکلرين اونا قارشي اهميت و اعتيماديني جلب ائتمه دي و انور پاشانين شهادتيندن ايکي هفته اؤنجه 21 اييولدا طيفليسده کوچه ده آرخادان آتيلان بير گولله ايله اؤلدورولدو. انور پاشا حاديثه نين جريان ائتديگي گونلرده ایستالين " پراودا " قزئتينده بير مقاله يازير، بو يازيسيندا پاشا ايله برابر تورکوستان ميلتچيلريني ايمپئرياليزمين بير اوشاغي اولاراق تنقيد ائديردي. ستالي نين انور پاشا حاقيندا جسور اولدوغو قدر صبيرسيز و اؤتکم بير آدام اولدوغو حاقينداکي فيکريني بيليرديم. بونونلا برابر، او، پاشانين ايدئاليزميني ده اعتيراف ائديردي. آتاتتورک حاقيندا تورکييه مثله لري و عوموميتله شرقده اينقيلاب مؤوزولاري اطرافيندا صؤحبت ائتديگيميز زامان (يولداکي صؤحبتلر اسناسيندا) ستالي نين آتاتورک حاقينداکي فيکريني ده ائشيتميشديم. عومومي بير قايدا اولاراق ستراتئگيياني و ديپلوماتيياني نفسلرينده رام ائدن سياسي آداملارين آنجاق بؤيوک دؤولت آدامي اولا بيلمه لريني قئيد ائدن ایستالين آتاتورکون موقته دير بير دؤولت و اينقيلاب آدامي اولدوغونو دئيردي، عئيني زاماندا يئني عومومي بير قايدا اولاراق ياشاديغيميز اسرده دؤولت ايداره سينده هوقوقو تمسيل پرينسيپي نين ذهنلرده اولدوقجا يئر ائتديگيني، ميلت مجليسي اولمادان هئچ بير حاکيميتين مووففقيتله حياتا کئچميه جگيني سؤيله ين بو ديکتاتور آتاتورکه دئيير، گنج يولداشلاري دفعه لرله راست گلديگي موخاليفت قارشيسيندا صبيرسيزليک گؤستره رک ايداره ني تاماميله اؤز الينه آلماسيني تؤوسييه ائتميشلرسه ده آتاتورکون بو فيکره احتياط ائديب ياناشماديغيندان بيزه بحث ائديردي. تورکييه ايستيقلال حربي نين بؤهرانلي گوبنلرينده يونانلارين بير آرا اسکيشهره قدر گله رک آنکاراني تهديد ائتديگي گونلر ايدي. قيرميزي موسکوا دايره لري موستافا کامال حاکيميتي گونلري نين ساييلميش اولدوغونو دوشونوردو. ایستالين باشچيليق ائتديگي ميلتلر کوميسسارليغي نين اورقاني " ژيزن ناسيونالنوستئي " قزئتينده افکاري-عوموميييه ني آنکارانين سوقوتونا حاضيرلايان بير مقاله درج ائتدي. مقاله تورکييه نين مغلوبيتي نين سببيني کامال سيياستي نين ميلليت مثله سينده گؤسترديگي گئريلييه، شووينيست پرينسيپلريندن آيريلماماسينا و زحمتکئش سينيفلرين منافعييني تقدير ائدن عاجيزليگينه هوجوم ائدير، وضعيتي خيلاص ائتمک اوچون حاکيميتين داها عزمکار و ايدئاليست اللره کئچمه سي لوزومونو ايره لي سوروردو. عئيني زاماندا سياسي دايره لره ياخين اولانلار آراسيندا انور پاشانين کوماندانليغي آلتيندا قافقازين تورکييه سرحددينده سرحدي آشماغا حاضير حربي حيصه لرين فورصت گؤزله ديکلريني اهميتله تکرار ائديرديلر. فقط بو دايره لرين بلکه ده داخيلن آرزو ائديب گؤزله ديکلري فلاکت يئرينه تورکون دؤنوک طالعيينه ائنن ظفر گونشي بوتون گؤرکه مي ايله پارلادي؛ بير گون سونراکي قزئتلر تورک ايستيقلال اوردوسونون قاچان ايشغالچيلاري آراليق دنيزينه تؤکمک اوزره ايزميري حدف آلاراق ايره ليله ديگيني خبر وئرديلر. موسکوادان فرار تام بو گونلرده باکيدان يولداشلار گلميش، اورادا تشکيلاتين وضعيتي نين دوزلديگيني، " موساوات " غئيري-لئقال حرکاتي نين جانلانديغيني بيلديرميشديلر. تشکيلات آرزو ائدرسه منيم خاريجه چيخاراق اورادا ميللي حرکاتي تمسيل ائده رک فاليته باشلامانين فايدالي اولاجاغي قناعتينده اولدوغونو بيلديريردي. ديگر طرفدن، موسکوادا قالديقجا اتالته محکوم اولونور و اوسته ليک ایستالين تاکتيکاسي نين بيزي " ايشه جلب ائتمک " جهدلرينه قارشي دايما ساييقليق گؤسترمک مجبوريتينده قاليرديق. يوخاريدا قئيد ائتديگيم وجهله اينقيلابين اوللرينده بعضي ميثاللاردا گؤردويوموز کيمي سووئت هؤکومتي نين مووففقيتيله اؤز کونترولوندا اولمايان بير ساهه يه چيخماق تصوورو ده آرتيق مئيداندان قالخميش اولوردو. يئگانه چاره قاچماقدي. گونون آکتوال مثله سي بو فراري تشکيل ائتمک و پلاني مووففقيتله تطبیق ائتمکدي. بونون اوچون موسکوادا قاليب، مدنيت ساهه لرينده اولسا دا، ايشله مه يه قرار وئرميش کيمي داورانماق تصوورونو ياراتماق اوسولونا کئچديم. بو مقصدله " ووستوک " آدي ايله پاولوويچين ايداره سينده چيخان قالين بير مجموعه ده نشر ائديلمک اوچون ساسانيلر دؤورونده کي مشهور مزدک حرکاتي حاقيندا مقاله قلمه آلديم. معلوم اولدوغو اوزره، مزدک ساساني قوباد زامانيندا پئيدا اولموش بير کوممونيست پئيغمبري ايدي کي، تعليمي ايله شاهي اؤز دينينه دؤندرميش، مملکتينده ماللارلا قادينلارين ايجتيمايلشمه سيني نظرده توتان کوممونيست مذهبي نين رسمن قبولونو تمين ائتميشدي. سونرا انوشيروانين قطعي بير موداخيله سي ايله بو مذهب طرفدارلاري پايايا کئچيرديلميش، مزدک ده اعدام ائديلميشدي. نشر اوچون وئرديگيم بو علمي مقاله ايله بيرليکده بير ده آذربايجان تاريخي نين تدقيقي ايله مشغول اولدوغومو ايره لي سوره رک، لئنينقراددا ائلملر آکادئميياسي کيتابخاناسيندا آذربايجان تاريخي ايله علاقه دار خوصوصي بير نئچه اليازماني تدقيق ائتمک اوچون شرق ديللري اينستيتوتوندا ياي ايستيراحتيندن ايستيفاده ائده رک لئنينقرادا گئتمک مقصديله مأذونيت آلديم. لئنينقراددا لئنينقراد شرق ديللري اينستيتوتونون يايدا بوش اولان سينيف اوتاقلاريندان بيرينده يئرلشه رک آکادئمييا کيتابخاناسينا گئدير و باشدا پروف. مارر، بارتولد و سايره اولماق اوزره آکادئمييا پروفئسسورلاري ايله گؤروشه رک، آذربايجان تاريخي و ادبياتينا آيد مؤوزولار اوزره صؤحبتلر ائتمکله لئنينقرادا گليشين حاقيقي مقصديني پردله يه بيلديم. ال آلتيندان هله موسکوادا ايکن گؤروشدويوم دوستلاريمدان آلديغيم تؤوسيييه لره گؤره، خوصوصيله مرحوم موسا بئگييئوين واسيطه سيله فين کؤرفزي اوزريندن فينلاندييايا کئچمک پلاني نين حياتا کئچمه سي تفررواتيني حاضيرلاماغا باشلاديم. لئنينقرادداکي تاتارلارين بو خوصوصدا تجروبه لري واردي. مندن اول بو تجروبه دن پروف. سدري ماقسودي آرسال، رئداکتور آبدوللا تايماس بيلر ايستيفاده ائتميشديلر؛ و هئلسينقفورسا چيخاراق سووئت جهننميندن قورتارميشديلار. فقط اونلار قاچارکن قيش مؤوسومو ايدي. کؤرفز دونموش و قارلا اؤرتولموشدو. بو يولو اونلار خيزکله کئچميشديلر. ايندي ايسه مؤوسوم مکتبلرين تتيله بوراخيلديغي بير ياي مؤوسومودور. کؤرفزدن آنجاق بير قاييقلا کئچمک اولار. بوتون مثله اعتيبارلي بير قاييقچي تاپماقدا ايدي. موسا بئگييئو مني فين کؤرفزي نين کناريندا بير تاتار ائوينه گتيردي. سؤزلشيلن فين قاييقچيلاري گئجه نين ياريسيندا بو ائوه ياناشاجاق، مني گؤتوروب يولا چيخاجاقديلار. گلديگيميز ائوده بير تاتار موسافيرينه راست گلديم. دئمه بو، 1917-جي ايلين ماييندا موسکوادا توپلانان مشهور موسلمان قورولتايي نين نوماينده لريندن ايميش. مني درهال تانيدي. قورولتايداکي مووففقيتلريمدن هيجانلي دانيشماغا باشلادي. من تئز مؤوزونو دييشديرديم، تاريخي خاطيره لرين جانلانديريلماسي واختي نين اولماديغيني اونا هيسس ائتديرديم (کونسپيراسييا شرايتينده 1917-جي ايل موسکوا موسلمان قورولتايي نين نوماينده لرينه بو ايلک تسادوف دئييلدي). سؤزلشيلميش ساعاتدا قاييقچيلار گلمه ديلر. موطلق بير حاديثه اولدو، دئيه مني ناراحاتليق بورودو. ائرته سي گون اورادان درهال اوزاقلاشماق، باشقا بير يئرده قالماق لازيم گليردي. ايکينجي بير قاييقچي توتولدو. بو دفعه گؤز اؤنونده کي باغ ائوينده دئييل، شهر کنارينداکي بير فين کندينده قالاجاق، گئجه نين هامي نين ياتديغي بير واختيندا کيمسه يه سئزديرمه دن ساهيله ائنه جک و قاميشليقدا اولدن گيزله ديلميش قاييغا مينه رک دنيزه چيخاجاق و بئله ليکله فين کؤرفزيني کئچه رک قارشيداکي فينلاندييا ساهيلينه چيخاجاييق. قرارلاشديريلميش ساعاتدا موعين ائديلميش بير فين کنديندگيک. بيري قوجا، ديگري گنج ايکي فين قاييقچيسي بيزي گؤتوره جک. قوجا بير آز روسجا بيليرسه، گنج يالنيز فينجه دانيشير. موقددراتيميزي بونلارين الينه تسليم ائده جگيک. کندلي نين داخماسينا گيرينجه بير سورپريزله قارشيلاشيرام. بورادا بيري قيز، ديگري اوغلان ايکي تاتار اوشاغي وار. بونلار دا منيمله برابر يولچولوق ائده جکديلر. آنا-آتالاري او طرفده اولان بو اوشاقلاري اؤز عاييلهلرينه قوووشدورماق وظيفه سيني ده اينسانليق نامينه من عؤهدهمه گؤتورمه لييم. اولجه بيلسيديم، تبيي، اوزريمه بئله بير کولفتي آلمازديم. فقط ايندي اولان اولدو، کئچن کئچدي قارشيسيندايام. گئجه نين ياريسيندا قوملار اوزرينده عادتن سورونه رک قاميشليغا گلديک. فينلر قاييقلاريني قاميشليقلاردان چيخارديلار؛ ايکي اوشاق ايله برابر مني ده قاييغا مينديرديلر. بيزي اؤتورمه يه گلن تاتارلارلا ويدالاشاراق، سسسيزجه دنيزه چيخديق. قوجا قاييقچي اولجه دن منه خبردارليق ائتميشدي. دانيشماياجاقديق، سس سالماياجاقديق. چونکي سو کئچيريجيدير. سسيميزي کرونشتاد موشاهيده قولله سي درهال ائشيدر. پروژئکتورلا اولدوغوموز نؤقته ني تاپار و قاييغيميزي پولئميوت آتشينه توتار. حرکت ائتديگيميز گئجه ياغمورلو بير گئجه ايدي. اوزون زامان شيمالين مشهور آيدين گئجه لري کئچسين دئيه گؤزله ميشديم. آيدين گئجه لر کئچميش، آرخاسيندان آيدينليق گئجه لر باشلاميشدي. داها گؤزله يه بيلمزديم. چونکي مأذونيتيمين واختي قورتارير، موسکوايا قاييتماغيمين گئجيکمه سي شوبهه يه سبب اولار؛ بوتون پلانيم آلت-اوست اولاردي. اونون اوچون ياغمورلو بير گئجه ني خوصوصي سئچميشديم. گئجه ساعات 12-دن سونرا دنيزه چيخميش، سحر ساعات 7 راده لرينده دان يئري آغارارکن فين ساهيلينه ياخينلاشيرديق. ياندان اسن ناموناسيب بير کولک بيزي تکرار روس سرحددينه آپارا بيلر ناراحاتليغي ايچيندگيک. قاييغيميز ساهيله ياناشار-ياناشماز سيلاهلي فين گؤزتچيلري بيزي توتورلار. اورادان فئريوکيده کي قارانتينده اون بئش گون قالديقدان سونرا هئلسينکييه؛ هئلسينکيده بير آيا قدر تاتار کولونيياسي نين موسافيري اولدوقدان سونرا آلمانييايا، اورادان پاريسه، پاريسدن ده ايستامبولا گلديم. ايستامبول او زامان هله موتتفيق اوردولاري نين ايشغالي آلتيندا ايدي. فقط عئيني زاماندا شهرده ميللي قوووه نوماينده سي واردي و پوليس ده آنکارا هؤکومتي نين الينده ايدي. بورادا يولداشلارلا بيرلشه رک ميللي نشرياتا قرار وئرديک و ايلک ايش اولاراق ایستالينه، صورتي آشاغيدا درج اولونان مکتوبو گؤندرديم: ایستالينه مکتوب " مؤحترم ایستالين، قورتولوشوم دوستلاريم اوزرينده خوش بير حئيرت تاثيري بوراخميشدير. اونلار، تبيي، هاقليديرلار. فهله لردن بير چوخو موساواتچي اولدوقلاري اوچون گولللنمه ديلرمي؟ بو ساعاتلار داخيلينده، آدي چکيلن پارتييانين ريسي اولماق حسابيله منيم قورتولوشوم بير نؤو مؤعجيزه ايميش. واقيه نين تعريفي، بو تعبيره لاييقديرسه، اينصاف طلب ائدير، قئيد ائديم کي، بو مؤعجيزه نين سببي-کرامتي سيزسينيز؛ چونکي کئچميش دوستلوغو اونوتماياراق مني باکي زيندانيندان چيخارماغا لوزوم گؤردونوز. موسکوادا اولدوغوم ايکي ايل اسناسيندا دوستلوغوموزدان فايدالانديم. بعضي محروميتلره معروض قالديمسا دا بونلار هر کسين عوموميتله يوکلنديگي محروميتلردن عيبارت اولوب، منه آيد بير خوصوصيته ماليک دئييلدير. عکسينه، بزن ائله اولوردو کي، بير سيرا ايمتييازلاردان بئله فايدالانيرديم. بونون اوچون سيزه تشککور ائديرم. موسکوادان آيريلارکن سيزينله گؤروشه بيلمه ديم. چونکي روسيياني گيزلينجه ترک ائتمه يه قرار وئرميشديم. بو حرکتيمده سيزه قارشي حؤرمتسيزليک گؤرميه جگينيزه اوميد ائديرم. سفر اوچون ايجازه ايستمه ديم؛ ايشين منفي طرفيني مولاحيظه ائتديم. بلکه سيز ايجازه وئرمزدينيز؛ او زامان هر نه جور اولسا دا روسيياني ترک ائتمک حاقينداکي قراريمدان تاماميله واز کئچمک لازيم گليردي. حالبوکي بو، منيم اوچون مومکون اولان ايش دئييلدي. چونکي بو، اؤزومو ردد ائتمک و ابدي اولاراق تام بير فاليتسيزلييه محکوم ائتمک دئمک ايدي. عئيني زاماندا بو، روسييادا جريان ائدن حاديثه لرين و هوسوله گلمکده اولان حالين ديلسيز بير موشاهيدي قالماق اولاردي. حاضيردا روسييادا هوسوله گلن حاديثه لر ايسه بوندان يوز ايل اول جريان ائدن حاديثه لردن باشقا بير شئي دئييلدير. يوز ايل اولده اولدوغو کيمي ايندي ده روسييا موستملکه لري بير يئره توپلاماقدادير. طالعيين حؤکمو ايله حاکيميتي اله کئچيرميش کوممونيست فيرقه سي ايدئولوگييانين بوتون جبهه لرينده گئري چکيله-چکيله کئچميش روس ايمپئريياسي نين برپاسي فيکرينه داياندي. بو فيکير ايسه فيرقه نين ايدئولوژي شوعاعرلاريندان ضياده حاکيم اولدوغو موحيطين جاهانگيرانه تمايوللريندن دوغموش بير سيرا منافع و حدفه ماليکدير. بير هؤکومتين رسمي ايدئولوگيياسي زادگان شووينيزميندن فهله کوسموپوليتيزمينه تبددول ائدرسه، بوندان مثله چوخ دا دييشمز و ان سونوندا گئريده قالميش و آز اينکيشاف ائتميش ميلتلرين ميلليتلريندن محروم اولماسينا (دئناسيوناليزه اولماسي)، ديگر بير ميلليته تمسيللري (اسسيميليزه اولمالاري) کيمي بير نتيجه يه سبب اولور. يئرلي فهله (پرولئتاريات) سينفينه ايستيناد ايديعاسيله الده سيلاه قافقاز و تورکوستان کيمي اوجقار ويلايتلرده عمله گلميش اولان دئموکراتيک سياسي تشککوللري ايشغال ائتديگينيز زامان عوموميتله، سابيق ايمپئرييانين چاريزم سيياستييله روسلاشديريلميش موستملکه شهرلرينده کي روس فهله سيندن عيبارت ان کيچيک آزليغين آرزوسونا اويغون اولاراق بؤيوک بير چوخلوق تشکيل ائدن يئرلي اهالي نين ان قانوني بير حاقيني کوبود بير صورتده چئينه ميش اولورسونوز. فهله نين آذربايجان و يا تورکوستاندا ديکتاتورا ائلان ائتمه سي نين موسکوا ديکتاتوراسيندان باشقا بير شئي اولماديغي گونش کيمي آشکاردير. اسکي پئتروقراد دؤورونون سيياستي ده بوندان باشقا بير شئي دئييلدي. اوجقار ويلايتلرين موختاريات شکلينده کي ظاهيري گؤرونوشو ده جيدي بير شئي ايفاده ائتمز. آذربايجان خانليقلاري نين ايلک قافقاز " نامئسنيکلري " (جانيشينلري) زامانينداکي ايستيقلاللاري اينديکي قافقاز جومهوريتلري نين " زاککرايکوم " (زاقافقازييا ويلايت کوميته سي) باش کاتيبلري زامانينداکي ايستيقلاللاريندان هئچ ده آز دئييلدي. اورتاداکي فرق اولسا-اولسا، اينديکي جومهوريتلرين داغيلماسي پروسئسي او زامانکي خانليقلارين داغيلما پروسئسيندن داها آرتيق اولماسيندان عيبارتدير. بولشئويک پارتيياسي نين مرکزيتچي اولدوغونو بيلديگيمدن بو پارتييانين نؤوو اؤزونمخسوس بير ايمپئرياليست اولدوغونو سئزميش و ضروري بير دييشيکلييه کئچه بيله جگيني داها اول سؤيله ميشديم. غئيري-ايختيياري موشاهيده چي دوروموندا اولدوغومدان بو دييشمه گؤزلريمين اؤنونده باش وئريردي. موسکوادا اولدوغوم ايکي ايل عرضينده من شرق ميلتلري نين و خوصوصيله تورک ائللري نين نيجاتي نين يالنيز اؤزلرينده، اؤزونو بير ميلت کيمي تانيمالاريندان عيبارت اولدوغونا قطعي صورتده اينانديم. بونون اوچون سيستئمينيزده ميلتين اؤزونه بسله ديگي بو اينامين کؤکوندن يوخ ائديلديگيني و ميللي آنلامي نين ميللي اينقيلاب آنلامينا تبديل ائديلديگينه سويوققانلي باخا بيلميرديم. سيزين ايسته ديگينيز بو موباديله باش توتا بيلمز. شرق ميلتلري کوممونيست حياتي ايله دئييل، اؤز ميللي حياتلاري ايله ياشاماق ايسته ييرلر. بو مقصدله ده اونلار اؤزلريني اسير ائدن قوووه لره قارشي موباريزه آپاريرلار و بو موباريزه لرينده اونلارا يارديم ائده بيله جک موتتفيقلر آختاريرلار. بير زامان اونلار ويلسونون پرينسيپلرينه اينانديلار؛ سيزين شوعاعرلارينيز ايسه اونلارا داها جلبئديجي گؤروندو. فقط، هئيهات، ويلسون پرينسيپلري وئرسال، تريانون و سئور موقاويله لرينه مونجر اولدوسا، سيزين شوعاعرلارينيز دا اوکراينا، تورکوستان و قافقازين يئنيدن ايستيلاسي ايله نتيجلندي. بونا گؤره ده وطنيم آذربايجانين سيزين ايشغال و عصارتينيزه قارشي موباريزه يه قهرمان تورکييه نين آنتانتايا قارشي يوروتدويو موجاديله قدر بير حاقي واردير. اؤز سياسي عقيدهمه ساديق قالماقلا برابر، من عئيني زاماندا سيزين ده خئييرخاهينيز قالير، شخصينيزه قارشي احتيرام هيسسي بسله ييرم. نتيجه ده منه قارشي گؤسترديگينيز علاقه ني هئچ بير زامان اونوتماياجاغيما اينانمانيزي خواهيش ايله سيزه ياخشي بير خيدمت گؤسترمک فورصتيني جاني-ديلدن تمنني ائتديگيمي عرض ائديرم. احتيرامي-تاملا: رسولزاده ممد امين. يانوار 1923 (بو مکتوب واختيله ايستامبولدا چيخان 23.1.1923-جو ايل تاريخلي و 5 نؤمره لي " يئني قافقازيا " درگيسينده نشر اولونموشدور). دوستلارين موقددراتي مؤحترم اوخوجولار، يوخاريدان بري هئکايه سيني آنلاتديغيم سرگوزشتلريمده دايما ديگر ايکي دوستوملا - مهممد الي و آبباسقولو ايله بيرليکده اولدوغوما شوبهه سيز ديقت يئتيرميسينيز. موسکوادا پرئچيرتئنسکي بولوارداکي منزيلده برابر ياشاييرديق. من فرارا قرار وئريب، بير فين قاييغي ايله فينلاندييايا قاچديغيم زامان اونلارين باشينا نه لر گلدي، دئيه سوروشا بيلرسينيز. من موسکوادان مأذونيت آليب، لئنينقرادا يولا دوشدويوم زامان مهممد الي نارکومناتس يانيندا مؤوجود اولان بير کووپئراتيوين نوماينده سي کيمي باکيدا ايدي. آبباسقولو دا سونرادان بير مأذونيت اويدوراراق من لئنينقراددا ايکن موسکوادان باکييا گئتميشدي. فين ساهيلينه چيخديغيمي آراميزدا قرارلاشديرديغيميز بير واسيطه ايله باکييا بيلديره جکديم. منيم فين قاييغي ايله سالامات ساهيله چيخديغيم خبريني آلينجا، هر ايکي يولداش درهال اولجه دن حاضيرلانميش اولان بير تورکمن قاييغينا مينه رک خزر دنيزينه چيخميش و گونلرله سو اوزونده قالاراق، نهايت، ايرانين پهلوي (و زامان انزه لي) ليمانينا وارميشديلار. يوخ اولماغيم موسکوادا بير نئچه گون سونرا آيدين اولموشسا دا هئچ بير ايز الده ائديلمه ميش، ايش سادجه بير چوخ تهقيقاتلار، ايستينطاقلار و حبسلره مونجر اولموشدور. تفسيره مؤحتاج اولمايان بير فرق موسکوادان فرار اؤزباشينا آنلاديلاجاق چوخ هيجانلي بير سيرا تفررواتا ماليکسه ده اصيل مؤوزو ايله آز علاقه سي اولدوغوندان بورادا تصويردن واز کئچير، يالنيز اوزريمده چوخ بؤيوک بير تاثير بوراخان، بيري سووئت روسيياسي، ديگري آزاد و موستقيل فينلاندييايا آيد ايکي تابلونون تصويريندن بورادا اؤزومو ساخلايا بيلميه جگم. موسکوا يولوندا بعضي ستانسييالاردا قاتاريميز دايانير، بيز بزن باييرا چيخير، اطرافي سئير و تدقيق ائديريک. بير دفعه دون چايي اوزرينده کي روستووداکي بؤيوک شوسئ يولونو گزميش، ضروري احتيياج مهممد اليني سيخيشديرديغيندان سو تؤکمه يه محرم بير يئر آختارارکن روستوولولاردان بيريسي بيزه مارکسين مووققتي هئيکه لي آرخاسينا گئتمه ميزي تؤوسييه ائتميشدي. اؤنجه شوبهه ايله قارشيلاشديغيميز بو تکليفده سونرادان شوبهه لي هئچ بير شئي اولماديغيني شخصن گؤرموش، هئيکه لين آرخا طرفينه ياخينلاشينجا بورانين حاقيقتن ده بير هلا اولدوغونا حئيرت ائتميشديک. خارکوودا گؤردويوموز منظره ايسه داها عجاييبدي. ستانسييا اطرافيندا مارکسيزمين بؤيوک مورشودو و بولشئويک اينقيلابي نين ان چوخ سيتاييش اولونان ايدئولوژي سيموولو مارکسين گيپسدن ياپيلميش قوجا بوستونون آغاجدان اولان عصاسي نين يانلاري قيزيل اوردو نفرلري نين ايفرازاتي ايله پيسلنميشدي. بو منظره کوممونيست اينقيلابي عونصورلري ايله کوممونيست ايدئالي آراسينداکي معنوي رابيطه حاقيندا بيزه قطعي و آيدين بير فيکير وئريردي. فينلاندييا سووئتلره قارشي ايستيقلال موباريزه سي آپارميشدي و بو موجاديله ده اؤز ايستيقلال و حورريتيني لئ نين هؤکومتينه قبول ائتديرميشدي. فينلاندييا ايستيقلال حربينده شهيد دوشنلرين قارداش مزارلاري اوزرينده فينلاندييا پايتاختي هئلسينکي نين مرکزينده بو مملکته خاص قرانيتدن بير آبيده قويولموشدو... فينلاندييايا چيخديقدان سونرا هئلسينکيده کي چوخ سئويملي و موسافيرپرور تاتار کولونيياسينا قوناق قالديغيم بير آي اسناسيندا هر گون يولوم بو شهيدليکدن کئچيردي. هر دفعه کئچنده بورادا ائتينالي و ميننتدار اللرين قويدوغو يئني چئشيدلي ساخسيلار تاپيرديم. سووئتلرده گؤردويوم مارکس آبيده سي نين حالي ايله هئلسينکيده کي بو شهيدليگين وضعيتي نين موقاييسه سي تفسيره مؤحتاج اولماسين گرک!.. نتيج " فانتاستيک آدامين فانتاستيک کاريئراسي " نا آيد اؤزلليکلر گؤزدن کئچيريلينجه خيي يوزيل ياخين شرق ادبياتي نين بؤيوک شاعيري گنجوي نيظامي نين " هفت پئيکر " منزومه سينده تصوير اولونان قيزيل کؤينکلي بير دئماقوق تيپي گؤز اؤنونده جانلانير. سون درجه گؤزل بير روس پرينسئسي وارميش. گؤزلليگي نيسبتينده خودبين، غدار و موستبيد اولان بو پرينسئس اؤزونه تيلسيملي بير قالا تيکديرميش و اورادا قالميشدي. تيلسيمي قيريب، قالاني آلا بيله جک بير دليقانلييا آنجاق قوووشاجاغام، تشببوسلرينده مووففق اولمايان گنجلرين ايسه باشلاريني کسيب قالا ديوارينا آساجاغام، دئيه ائلان ائتميشدي. نتيجه ده مينلرله کسيک باش قالا ديواريني " بزه ميشدي " . جاماعاتي هيجانا گتيرن بو غدارليغا قارشي عوصيان ائدن جسور بير گنج اَينينه قيرميزي بير کؤينک گئيميش، قانلي پرينسئسله ائولنمک اوچون دئييل، تؤکولن بو قدر قانلارين اينتيقاميني آلماق مقصديله عوصيان بايراغي قالديرميشدي. ائقويست دئييل، آلترويست بير نيتله حرکته کئچن ايگيدين باشينا گئنيش بير خالق کوتله سي توپلانميشدير. نتيجه ده پرينسئسين تيلسيملي قالاسي آلينميش، قيرميزي کؤينکلي قهرمان مووففق اولموشدو. فقط او، سؤزونون اوستونده دورماميش، قانلي پرينسئسله ائولنميش و تاختا چيخاراق، اؤزونو قيزيل چار ائلان ائتميشدي. ایستالين خيي يوزيل مثلينده تصوير اولونان بو " قيزيل چار " اين خخ يوزيلده روس شرطلري داخيلينده يئتيشن رئال بير ياريسيدير. دونيانين بؤيوک بير پارچاسيني شخصي ايقتيدار و کونترولو آلتينا آلان بو قورخونج آدامين ائهتيراسي بوتون دونياني حاکيميتي آلتينا آلماق حددينده ايدي. اونون يئگانه قايه سي اينساني هر جور ايدئيالاردان اوزاق قالاراق يوخاريدا آدي کئچن فهله پئتئربورژئتسين دئديگي کيمي حاکيميته آنجاق حاکيميت اوچون گلمک و بوتون دونيايا يايماق ايدي. او، روس ايمپئرياليزمي نين تاريخي سئيرينه حاکيم اولان جاهانگيرليک عنعنه سي نين ان غدار بير نوماينده سي ايدي!


رسولزاده ممد امين ایستالينله ايختيلال خاطيره لري ائلئکترون نشر (وتف-8 سيستئمي) متن " عاديلوغلو " نشرياتيندا (تئل: 98-68-25) ييغيليب، 2004 حاضيرلادي: رافيق مممدلي ماممادلي@مايل.جوم <مايلتو:ماممادلي@مايل.جوم> ã www.يساگامبار.از <هتتپ://www.يساگامبار.از> کيتابين کاغيذ نشري نين رئداکتورو: آکادئميک ضيا بونيادوو چاپا حاضيرلاياني: نصيب نصيبزاده باکي، ائلم نشرياتي، 1991، 84 سه.، ايسبن 5-8066-0472-6



ايچينده کي لر[edit]

اؤن سؤز
م. امين رسولزاده کيمدير؟
چارليغا قارشي موجاديله ياريم يوز ايل اؤنجه آذربايجان جومهوريتي نين بولشئويکلر طرفيندن ايشغالي
موسکوا يولوندا
X` موسکوادا ايکي ايل
موسکوادان فرار
نتيجه

کيتابچا ممد امين رسولزاده نين ایستالين و ایستالينيزم حاقيندا 1954-جو ايلده تورکييه ده چاپ ائتديرديگي سئرييا مقاله لردن عيبارتدير. بورايا بؤيوک وطنداش 20-نجی عصرین اوللرينده چاريزمله موباريزه گئديشينده ایستالينله باغلي حاديثه لري خاطيرلايير، بيلاواسيطه ايشتيراکچيسي اولدوغو حاديثه لر فونوندا ستالي نين سياسي پورترئتيني يارادير، بو پروسئسلرين خاراکتئريني آچير. موستقيل آذربايجان رئسپوبليکاسي نين ايشغاليندان سونرا باشينا گلن سرگوزشتلر، ایستالينله مشهور گؤروشو اينجله نير. آذربايجان تاريخي و ايجتيماي فيکري اوچون سون درجه ماراقلي اولان بير سيرا مطلبلر آچيلير. وطن تاريخي نين چوخ اهميتلي بو دؤورو و م.ا.رسولزاده نين شخصيتي، ائلجه ده ایستالينيزمين آناتوميياسي ايله ماراقلانانلار اوچون نظرده توتولموشدور.


اؤن سؤز[edit]

کئچميشيني بيلمه يهن بو گونونو درک ائده بيلمز حاقيقتي باياغي اولدوغو قدر ده آجيدير. قوچاقلار ايللرله قيلينج و قلم چالديلار... نتيجه ده کئچميشيندن خبرسيز مانقورد نسيل يئتيشدي. لاکين ائله همين نسلين اؤزونو-اؤزگه ني، بؤيويونو-کيچيگيني، خيلاصکاريني-خيانتکاريني تانيماق ايستگي، خوشبختليکدن، سونسوزدور. بو ايسته يه جاواب اولاراق الينيزده توتدوغونوز کيتابچاني چاپا حاضيرلاماغي لازيم بيلديک. بؤيوک وطنداش ممد امين رسولزاده نين ایستالينله باغلي خاطيره لري تورکييه ده " دونيا " قزئتي نين 1954-جو ايل ماي-اييون نؤمره لرينده 28 مقاله ده چاپ ائديلميشدير. " م. امين رسولزاده کيمدير؟ " آدلي بيوقرافيک يازي دا بو مقاله لره علاوه ائديلميشدير. م.ا.رسولزاده نين خاطيره لري نين تام آدي اوريژينالدا " بير تورک ميلليتچيسي نين ایستالينله ايختيلال خاطيره لري " آدلانير. بو اثر بير قايدا اولاراق " ایستالينله ايختيلال خاطيره لري " کيمي مشهور اولدوغوندان بيز ده اونو محض بو آدلا تقديم ائتمگي موناسيب گؤردوک. اونو دا دئمه ليگيک کي، بو مقاله لرين فوتو صورتيني دوستو دوکتور الي ياووز بي آغپينار گؤندرميشدير. خاطيره لرده ستالي نين و ایستالينيزمين آناتوميياسي نين آچيلماسي ايله ياناشي، عصريميزين ايلک اونيللرينده آذربايجاندا گئدن چوخ ماراقلي پروسئسلر تصوير ائديلير. اونو چاپا حاضيرلايارکن هر هانسي ايضاحات وئرمکدن چکينديک. بيزيم ايشيميز ممد امين رسولزاده نين اوسلوبونو مومکون قدر ساخلاماقلا، گئنيش اوخوجو اوچون راحات اولسون دئيه ايستامبول لهجه سينه خاص سؤزلر و ايفاده لرين (مس.: ناسيل، کندي، شؤيله، بؤيل)، آرتيق آرخايکلشميش عرب-فارس ترکيبلري نين قارشيليغيني وئرمکدن، ائلجه ده يئنه ايستامبول لهجه سي اوچون خاراکتئريک اولان فعل سونلوقلاريني (مس.: گلييوروم، گئدييوروم) دييشديرمکدن عيبارت اولموشدور. مممد امي نين اوسلوبونا خلل گلمه سين دئيه آرا-سيرا واجيب قارشيليقلي سؤزلري مؤعتريضه ده وئرمگي لازيم بيلديک. 20-عصرآذربايجاني نين ان ديرلي شخصيتي نين چوخ ماراقلي سياسي خاطيره لري ايله ايستکلي اوخوجولارين گؤروشونو لعنگيتمه مک اوچون يالنيز اونو دئمکله کيفايتلنک کي، اوريژينالداکي جومله لرين قورولوشو اولدوغو کيمي ساخلانيلميشدير. م. امين رسولزاده کيمدير؟ صاباحدان اعتيبارن دؤردونجو صحيفه ميزده چوخ ماراقلي خاطيره لريني اوخوياجاغينيز ممد امين رسولزاده قافقازدا آذربايجان جومهوريتي نين تشککولونده و ميللي قورتولوش حرکاتيندا تاريخي رولو اولان ميللي آذربايجان " موساوات " خالق پارتيياسي نين ليدئرليگينه 1917 و 1919-جو ايللرده باکيدا توپلانان پارتييا قورولتايلاريندا يئکديلليکله سئچيلميشدير. 28 ماي 1918-جي ايلده جومهوريتين ايستيقلاليني ائلان ائدن آذربايجان ميللي شوراسي نين سدري ايدي. موهاجيرتده آذربايجان ميللي حرکاتيني ايللردن بري تمسيل ائدن ميللي آذربايجان مرکزينه سدرليک ائتميشدير. موسلمان دونياسي نين تانينميش بير موحريري اولان رسولزاده 1905-1908-جي ايللر آراسيندا باکيدا اينتيشار ائدن تورکجه قزئتلرده ايشله ميش؛ 1915-1917-جي ايللرده يئنه باکيدا مشهور " آچيق سؤز " قزئتيني تسيس و نشر ائتميشدير. 1908-1911-جي ايللر آراسيندا تئهراندا ايران اوچون ايلک دفعه اولاراق آوروپا اوسولوندا گونده ليک " ايراني-نوو " قزئتي نين مودير و باش رئداکتورلوغونو ائتميشدير (بو خوصوصدا باخ: ائ.بروwن. نيصفوري ليتئراري اوف پئرسيا. لوندون). ايستامبولدا چيخان چئشيدلي تورک قزئت و ژورناللاريندا (و جومله دن " تورک يوردو " ) چاليشميش و 1923-جو ايلدن 1929-جو ايله قدر ايستامبولدا نشر اولونان آذربايجان ژورناللاريني ايداره ائتميشدير. قافقازليلار آراسيندا تانينميش سيياست آداميدير: ماورايي-قافقاز سئيمينده (1918) موسلمان فراکسيياسينا سدرليک ائتميش، ماوئرايي-قافقاز هؤکومتي نين 1918-جي ايلده ترابزونا، سونرا دا باتوما، او زامانکي تورکييه نوماينده لري ايله موزاکيره يه گؤندرديگي هئيتلرده ايشتيراک ائتميشدير.

1884-جو ايلده باکيدا دوغولموش ممد امين رسولزاده هله گنج ايکن سياسي حياتا آتيلميش، 1903 و 1904-جو ايلدن اعتيبارن چار رئژيمي علئيه اينه گيزلي فاليتلرده ايشتيراک ائتميشدير. اؤزونون تشکيل ائتديگي آذربايجانلي گنج اينقيلابچيلار درنگينه باشچيليق ائتميشدير. بو آرادا کونسپيراسييا شرطلري ايچينده ایستالينله تماسا گيرميش و آرالاريندا ياخشي موناسيبتلر تسيس اولونموشدور. 1908-1910-جو ايللرده ايرانداکي مشروطه حرکاتينا قوشولموش، بورادا ايران دئموکرات پارتيياسي نين مرکزي کوميته سينه داخيل اولموش و بو پارتييانين ايدئولوگيياسيني همين پارتييانين ليدئري سئييد هسن تاغيزاده (يران سئناتي نين سدري) ايله بيرليکده ايشله ميشدير. 1910-جو ايلده ايراندا نوفوزو قوووتلنن چار هؤکومتي صفارتي نين طلب و تزييقي ايله اوراني ترکله ايستامبولا گلميشدير. بورادا تورکييه سياسي جمعيتلري، او جومله دن تورک اوجاقلاري ايله برابر چاليشميش؛ عئيني زاماندا بورادان، باکيدا تشکيلاتلانماقدا اولان گيزلي آذربايجان فاليتيله تماسي داعوام ائتديرميش و 1911-جي ايلده " موساوات " پارتيياسي نين تسيسيني تشويق ائتميشدير. 1913-جو ايلده رومانوولار سولاله سي نين 300 ايلليک سلطنت يوبيلئيي موناسيبتيله ائلان اولونان عفوي عوموميدن ايستيفاده ائده رک باکييا قاييتميش، بورادا هم نشرياتا باشلاميش، هم ده گيزلي " موساوات " پارتيياسي چاليشمالارينا و ياريم گيزلي بير نئچه تشکيلات و جمعيتلرين فاليتلرينه مويسسر اولموشدور. 1915-جي ايلده اي دونيا موحاريبه سي اسناسيندا باکي حربي قوبئرناتورو طرفيندن حبس ائديلميش و 1917-جي ايلده حربي محکمه يه وئريلمک اوزره ايکن روسييادا زوهور ائدن اينقيلاب اوزوندن آزاد اولونموشدور. 1917-جي ايلده ميللي آذربايجان " موساوات " خالق پارتيياسي بيرلشميش قورولتايي ايله عئيني ايلده باکيدا توپلانان قافقاز موسلمانلاري قورولتاييندا قافقاز ايله آذربايجانين روسييادان آيريلاراق موختار و موستقيل اولمالاري تئزيسيني مودافيعه ائتميش؛ عئيني ايلين مايين 10-دا موسکوادا توپلانان روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا روسييانين ميللي دؤولتلره پارچالانماسيني ايسته ين بير قرار لاييهه سيني قبول ائتديرميشدير. بوندان سونرا طيفليسده توپلانان ماورايي-قافقازين روسييادان آيريلماسيني طلب ائتميش و بو طلب 1918-جي ايلين فئوراليندا قبول اولونموشدور. 1918-جي ايل مايين 26-دا ماوئرايي-قافقازين پارچالانماسي اوزوندن آذربايجان ميللي شوراسي 1918-جي ايل مايين 28-ده آذربايجان جومهوريتي نين ايستيقلاليني ائلان ائتميش و بو شورانين سدري صيفتيله م.ا.رسولزاده عوثمانلي هؤکومتيله بير موقاويله ايمضالاميشدير. بو موقاويله يه گؤره تورک اوردوسو بولشئويک ايستيلاسي آلتيندا اولان باکي نين قورتولوشو اوچون آذربايجان سيلاهلي قوووه لرينه يارديم ائتميشدير.

جومهوريتين روس بولشئويکلري طرفيندن ايستيلاسيندان سونرا (27 آپرئل 1920) م.ا.رسولزاده حبس اولونور. حبسده ايکن ایستالين اونو زيارت ائدير. نتيجه ده موسکوايا آپاريلير و اورادا ايکي ايل گؤز دوستاغي اولور. 1922-جي ايلده فين کؤرفزي اوزريندن قاچاراق آوروپايا چيخير، اورادان ايستامبولا گلير و بورادا نشريات و سياسي فاليتيني داعوام ائتديرير. دؤوري و داعوامسيز نشرياتلا بولشئويک سيياستيني، خوصوصن کوممونيستلرين شرق سيياستيني ايفشا ائدير. سووئت اينتريقالاري ايله ديپلوماتيک دئمارشلاري نتيجه سينده ايستامبولو ترکه مجبور قالينجا او، اؤز چاليشمالاريني آوروپايا کؤچورور. بورادا " پروموتئي " جمعيتينده (روسييا مظلوم ميلتلري نين بيرلشميش جبهه سي) و 1934-جو ايلده قافقاز کونفئدئراسيياسي پاکتيني ايمضالايان قافقاز ميلتلري بيرليگينده چاليشير. روسييا مظلوم ميلتلري نين موشته رک اورقاني اولوب پاريسده فرانسيزجا اينتيشار ائدن " پروموتئي " ژورناليندا مونتظم مقاله لر درج ائتديرير (1928-1939). ايکينجي دونيا موحاريبه سي اونو دؤرد ايل ياشاديغي وارشاوادا ياخالايير. پولشالي دوستلاري ايله بيرليکده بوخارئسته گلير. آلمانييانين سووئت روسيياسي ايله باشلانان موحاريبه سي اسناسيندا آلمانييا خاريجي ايشلر نوماينده سي فون شولئنبئرقين (سونرا هيتلئره سوي-قصد حاديثه سينده ايشتيراکينا گؤره اؤلدورولن) دعوتي ايله 1942-جي ايلده قافقازلي ديگر ميلتلرين نوماينده لري ايله بيرليکده بئرلينه گلير. قافقازين و او جومله دن آذربايجان جومهوريتي نين موقددراتي اطرافيندا موزاکيره لره گيريشير و ناسيستلرين ميلتلرين ايسته ديکلريني آنلاماق قابيليتيندن محروم اولدوقلارينا، آلمانييا هؤکومتي نين آذربايجان خالقي نين حاقلاريني تانيماق ايستمه ديگينه و ميللي قورتولوش هراکاتي نين گرکليگينه حؤرمتسيز اولدوقلارينا قناعت گتيره رک، آلمانييا سيياستي حاقينداکي منفي دوشونجه لريني 5 آوقوست 1943-جو ايل تاريخلي بير مئموراندومدا بيان ائده رک بئرليني ترکله بوخارئسته قاييدير. 1944-جو ايلده بولشئويکلر بوخارئسته ياخينلاشينجا حاديثه لر اونو قربه چکيلمه يه مجبور ائدير. ايسوئچره يه گئتمک اوچون ويزا آلماق ايمکانيندا اولماديغيندان ايسوئچره سرحددينه ياخين فرئيبورق 1/ب شهرينه گلير. 1944-جو ايلين اوکتيابر آييندا بو شهر قورخونج هاوا هوجومونا معروض قالديغيندان او، مرکزي آلمانييايا سيغينماغا مجبور اولور. 24 آپرئل 1945-جي ايلده آمئريکا ايشغال منطقه سينده اولور. نهايت، 1947-جي ايلين سئنتيابريندا تورکييه يه گله بيلير و او زاماندان بري آنکارادا ياشايير. تورک ائنسيکلوپئديياسيندا چاليشير. 1951-جي ايلده تورکييه جومهوريتي ميللي تحصيل نشرياتيندا " آذربايجان شاعيري نيظامي " آدينا کاپيتال بير اثري چاپ ائديلميشدير. سووئت روسيياسي و آذربايجان مؤوزولارينا داير موختليف مقاله و ريساله لري نشر اولونور. کوممونيزم علئيه اينده و قافقاز داعواسي لئهينده کي عينادلي موباريزه سيني داعوام ائتديرير. " دونيا " ، 21 ماي 1954-جو ايل

ایستالينله ايختيلال خاطيره لري

ایستالينه نئکرولوق يازانلاردان بيري مقاله سين: " فانتاستيک آدامين فانتاستيک کاريئراسي بيتدي؛ 73 ايل اول قوريده فقير بير پينه چي عاييلهسينده دوغولموش اوغلان کرئملده دونيانين ان بؤيوک ايمپئراتورلوغونون ان بؤيوک ديکتاتورو اولاراق اؤلدو " - دئيه باشلايير. حاقيقتن ده بشريتين ياشاديغي بوتون دونيا تاريخينده يوسيف ويسساريونوويچ جوقاشويلي - ایستاليندن داها موطلق بير حؤکمدار يوخدور. موهوم درجه ده اونون شخصي فاليتيله ياراديلميش سووئت رئژيميندن داها توتاليتار بير رئژيم دونيادا مؤوجود اولماميشدير. دؤوروموزون تاريخيني يازانلار تاريخين بو ان بؤيوک موستبيدي حاقيندا جوربجور حؤکملر وئره جک، اونون آللاهلاشديريلان شخصيتيني موختليف مؤوقئلردن تهليل ائده جکلر. فقط بيز اونو بير کولل اولاراق اله آلماق نيتينده دئييليک. ان قورخونج روس چارلارينا نصيب اولمايان بير ايقتيدارلا 30 ايله ياخين بير مودتده سووئت ايمپئراتورلوغونداکي ايکي يوز ميليون اينسانين موقددراتينا حؤکم ائدن، يئر کوره سي نين اوچده بيريني کونترولو آلتينا آلميش، بوتون دينلري اينکار ائدن کوممونيست ديني نين بير پئيغمبري ساييلان، توتاليتارلار توتاليتاري بير رئژيمين ان بؤيوک نوماينده سي ایستاليني، اونون نئجه بير دئماقوق، بير ديپلومات، بير ديکتاتور و نئجه بير تئرروريست، بير ايختيلالچي (ينقيلابچي)، بير مارشال، بير گئنئراليسسيموس، فيرونلارا، نئرونلارا، چينگيزلره رحمت اوخوتدوران بير تيران، بير قيزيل چار اولدوغونو آزاد ميلتلر جمعيتينده بيلمه يهن بير کيمسه يوخدور. بيليننلري تکرار ائتمک ايستميريک. 1905 و 1917-جي ايللرده روسييا شرطلري داخيلينده اورتايا چيخان سوسياليست جريانلارينا منسوب ايختيلالچيلار آراسيندا عادي بير شخصيت اولوب، چوخ دا اهميت وئريلمه يهن ستالي نين مومييالانميش جسه دي ايندي مارکسدان سونرا کوممونيزمين ايکينجي پئيغمبري لئني نين مومييالانميش جسه دي يانيندا ياتير. لئنينيزم مارکسيزمين بير تفسيري اولاراق مئيدانا گلميشدي؛ ایستالينيزم هر ايکيسيني تکميل ائتميش بير سيستئمدير. هيتلئرين ناسيونال-سوسياليزم فورمولونو چئويريب سوسيال-ناسيوناليزم حالينا قويان ایستالينيزمي ياخشيجا قاورايا بيلمک اوچون ستالي نين فانتاستيک شخصيتيني حاقييلا آنلاماق لازيمدير. بونو ياپا بيلمک اوچون تاريخچيلرين ایستالين حاقيندا يازيلان خاطيره لري، نقل اولونان تسسوراتلاري و آنلاديلان موشاهيده لري ماتئريال اولاراق گؤزدن کئچيرمه لري لازيم گله جکدير. ایستالينيزمين مئيدانا گلمه سي نين خاراکتئريک جيزگيلريني اصلینه ياخين بير شکيلده تصوير ائده بيلمک اوچون هر کسين اؤزونه گؤره گؤردويو و آنلاديغي " ایستالين " لرين قارشيلاشديريلماسيندا، شوبهه سيز، بؤيوک بير فايدا واردير.

عئيني دؤورده، عئيني شرطلر داخيلينده، عئيني نسله منسوب اولاراق ياشايان، دورلو زامانلاردا، دورلو شرطلر آلتيندا ایستالينله بو و يا باشقا شکيلده تماسا گلميش بولونان بير آدام صيفتيله خاطيره لريمين اونا آيد اولان قيسميني نشره قرار وئرديم. چارليق رئژيمينه قارشي موجاديله سووئت ايستيلاسي و عصارتي، موسکوا يولوندا، موسکوادا ايکي ايل و موسکوادان قاچيش فصيللريني احتيوا ائدن بو خاطيره لر چاغداش تاريخچيلرين ايشينه يارايارسا، صرف ائديلن امک بوشا گئتمه ميش اولار قناعتينديم. بو خاطيره لري ایستالين حياتدا ايکن ائديلن بعضي تکليفلره رغمن نشر ائتمک ايستمه ميشديم؛ چونکي اوبيئکتيو اولاراق نقل اولوناجاق حاديثه لرين بير قيسمي، بير باخيمدان، غرضلي ايضاحا يئر قويا بيلردي. ايندي ايسه بو احتيمال مئيداندان قالخميش، ایستالين آرتيق تاريخه قاريشميشدير.

چارليغا قارشي موجاديله ياريم 100 ايل اؤنج قافقازين بير پارچاسيني تشکيل ائدن مملکتين - آذربايجانين روسييا ايمپئراتورلوغو طرفيندن ايستيلاسيندان يوز ايله ياخين بير زامان کئچيردي. بو دؤور اسناسيندا بوتون ميللي موسسيسه لريميزي داغيتماق پوليتيکاسيني گودن چارليق مقصدينه پک ده نايل اولماميشدي. ميللي اؤزلليکلري (خوسوسيتلري) هئچ بير زامان اونوتماميش خالقيميزدا حورريت و ميللي ايستيقلال فيکيرلريني منيمسه ين يئني بير مونوور نسيل يئتيشميشدي: بو نسيل منسوب اولدوغو کوتله يه ايستيفاده ائده بيلديگي واسيطه لرله خيدمت ائتمک ايسته ييردي. 1903-جو ايلده اوزاق شرقده تاريخي بير حاديثه باش گؤستردي. آوروپا مدنيتينه اويغونلاشميش ياپونييا سوسيما آچيقلاريندا قوجا روس ايمپئراتورلوغونون تا بالتيک دنيزيندن قالخاراق گلن حرب گميسيني بير همله ده سويون ديبينه باتيردي؛ آرخاسيندان پورت-آرتورون فتحي و بير-بيريني قووالايان ياپون ظفرلري گلدي. بوتون دونياني، خوصوصيله ياخين شرق ايله شخصن روسيياني هيجانا وئرن بو حاديثه چارليغين اسرلر گؤرموش بيناسيني سارسيتدي. روسييا داخيلينده کي حورريت و ايختيلال عونصورلري حرکته گلديلر: بونلار چار رئژيميندن ممنوعن اولمايان خالق کوتله لريني اينقيلابلاشديرماق اوچون اللريندن گله ني اسيرمه ديلر. بو مقصدله هر طرفده حورريت و دئموکراتيک فيکيرلريني يايان تشکيلاتلار قورولدو.

چارليغا قارشي موجاديله (موباريز) ائدن سياسي زومره و سينيفلر چارليغي تشکيل ائدن ميلتلر، زومره لر و سينيفلر قدر هر جور رنگ و آهنگ داشييان بير چوخ پارتييالارا آيريلميشديلار. فقط بوتون موخاليفت و ايختيلال پارتيياسي و قروپلاريني موشته رک بير بؤلونمه خطي ايله ايکي جبهه يه آييرماق قابيلدي. بونلاردان بير قيسمي روسييادا پارلامئنتلي بير ايداره تسيسي ايله کيفايتله نير، موطلق چارليق (چاريزم) رئژيمي يئرينه مشروطي (کونستيتوسييالي) بير کرالليق(سلطنت) قورماق ايسته ييردي. بونلار ليبئرال-بورژوا پارتييالاري ايدي. راديکال-دئموکراتلارلا سوسياليستلر ايکينجي قيسمي تشکيل ائديرديلر. بونلار چارليغين دئوريلمه سيني، يئرينده دئموکراتيک بير جومهوريت رئژيمي نين قورولماسيني طلب ائديرديلر. عئيني زاماندا سياسي بير اينقيلابلا کيفايتلنمه يهن بو قروپا داخيل اولان سوسياليست پارتييالاري آوروپا کاپيتاليزميندن فرقلي سوسيال بير رئفورم پروقرامي نين تطبیقيني ده واجيب گؤروردولر.

سوسياليست پارتييالاري ايدئاليست-خالقچي ايدئولوگيياسيندا سوسياليست-دئوريمچيلرله (قيساجا ائسئر)، تاريخي ماتئرياليزم ايدئولوگيياسي داشييان سوسيال-دئموکرات (قيساجا ائسدئ) زومره لرينه آيريليرديلار. بولشئويک-مئنشئويک موجاديله سي سوسيال-دئموکراتلار مشهور لوندون کونقرئسينده (1903) ايکييه پارچالانميش؛ بير قولو لئني نين ليدئرليگينده بولشئويک، ديگر قولو دا مارتووون ليدئرليگينده مئنشئويک فراکسييالاريني تشکيل ائديرديلر.

او سيرالاردا قافقاز چارليق ايداره سيستئمي داخيلينده بير ويسروواليق (ويتسئ-کرالليق(سلطنت)، جانيشينليک) شکلينده ايداره اولونوردو. اکثريتله چار خاندانينا منسوب بير پرينس طرفيندن ايداره اولونان قافقازين ايداره و اينتئللئکتوال مرکزيني تشکيل ائدن طيفليسده مئنشئويکلر، پئترول اوجاقلاري (نئفت مدنلري) ايله اولدوقجا چيچکلنميش بير سنايئ مرکزي اولان باکيدا مدن و ليمان ايشچيلري آراسيندا ايسه بولشئويکلر يووا قورموشدولار. سوسيال-دئموکرات پارتيياسي طيفليس ايله باکيدا عادتن بير قرارگاه قورموش، بو ايکي دوشمن فراکسيياسي ايختيلال حرکاتي اوزرينده موسسير اولماق اوچون قافقازين خالق کوتله لريني قازانماغا چاليشيرديلار.

معلوم اولدوغو اوزره بو ايکي فراکسيياني بير-بيرينه توققوشدوران آنا مؤوزو مشهور تاکتيکا مثله سي ايدي. مئنشئويکلر رئژيمه قارشي سياسي يوللا موباريزه ائده رک چارليغي دئويرمک، يئرينه جومهوريت ايداره سي قويماغا طرفدار اولوب، سوسياليزم پرينسيپلري نين سوسيال قورولوشدا موسسير اولماسيني طلب ائتديکلري حالدا، مؤوجود کاپيتاليزم شرطلري ايچينده سوسيال بونؤوره نين جبر و اينقيلاب يولو ايله دئييل، تدريجي ائووليوسييا اوسوللاري ايله گليشديريلمه سيني (ينکيشافيني) تؤوسييه ائديرديلر؛ بو مقصدله اونلار بورژوا سينفي نين چارليق رئژيمي علئيه اينده اولان ليبئرال و راديکال زومره لري ايله سياسي کواليسييا ياپماغي لوزوملو گؤروردولر. بير اينقيلاب پارتيياسي اولاراق کونسپيراسييا و گيزلي فاليتده اولماسينا باخماياراق، بو فراکسييا عوضولري شرطلر الوئريشلي اولونجا قانوني ايمکانلاردان دا ايستيفاده ائتمگي لوزوملو بولوردولار: بو مقصدله اونلار ايشچي (فهل) سينديکالارينا سوخولاراق بونلاري ايشچي سينفي نين حاقيقي منفعتلريني مودافيعه يه ايلک سيرادا اؤنم وئرمه يه تشويق ائديرديلر. بير ايختيلال پارتيياسي اولاراق بولوندوغو کونسپيراسييا شرطلري داخيلينده بئله مئنشئويکلر دئموکراتيک اوسوللارا صداقتي ضروري گؤرور، تشکيلاتا داخيل کوميته لرين آشاغيدان يوخارييا گلن دئموکراتيک بير سئچيم ايئرارخيياسينا قطعي بير اؤنم وئريرديلر.

حالبوکي بولشئويکلر بونا تاماميله ضيد اولان بير تاکتيکا يئريديرديلر؛ بير کره بونلار بورژوا پارتييالاري ايله هر جور کواليسييانين علئيه اينده ايديلر؛ سياسي بير سيستئم اولاراق، چارليق رئژيمي ايله بيرليکده اونلار ايقتيصادي بير سيستئم اولاراق کاپيتاليزمي ده دئويرمک عزمينده ايديلر. ايشچي سينديکالارينا، ايشچيلرين ائکونوميک منفعتلريني مودافيعه دن ضيادا بونلاري رئژيمه قارشي دايما موخاليف و موجاديله ائدن بير ايختيلال اورقاني کيمي باخيرديلار. پارتييانين اؤز ايچينده کي تشکيلات سيستئمينه گلينجه، آشاغيدان يوخارييا گئدن بير دئموکراتيک سيستئمي دئييل، يوخاريدان آشاغييا گلن بير ايختيلال سيستئميني مودافيعه ائديرديلر. " اينقيلابچي آزليق " حاکيميتي و مرکزيت بولشئويک پارتيياسي نين دييشمز شوعاعري ايدي.


او زامانکي شرطلر داخيلينده باکي آذربايجان جومهوريتي نين پايتاختيني تشکيل ائدن باکي او زامانکي شرطلر داخيلينده يالنيز روسييادا سوسياليست جريانلاري نين و چار علئيه داري حرکاتلارين قاينار بير اوجاغي دئييل، عئيني زاماندا قافقازدا ياشايان موسلمانلارين و خوصوصيله آذربايجان تورکلري نين ميللي حرکاتينا مرکزليک ياپان بير شهر ايدي. ميللي آذربايجان حرکاتي نين هر دورلو سياسي، سوسيال، ايقتيصادي و کولتورل (مدني) حرکاتلاري اوزرينده موسسير اولان مرکزي موسسيسه لر اکثريتله بورادا بولونوردو. باکي سنايئسينده، پئترول اوجاقلاريندا چاليشان ايشچيلرين بؤيوک بير قيسمي ايله اورتا مکتبلرده تحصيل ائدن گنجليگين موهوم قيسميني آذربايجان تورکلري تشکيل ائديرديلر. بو سببله بورادا فاليتده بولونان عومومي ايختيلال و موخاليفت جريانلاري نين يانيندا موستقيلن حرکاتدا بولونان يئرلي و ميللي قروپلارلا تشکيلاتلار دا واردي. او جومله دن طرفيمدن تشکيل اولونموش، عوضولري موخليف روس ليسئلرينده و ديگر اورتا مکتبلرده اوخويان آذربايجان تورک طلبه لريندن عيبارت گيزلي بير درنک واردي. بو درنک منسوبلاري نين ميللي هيسسلريني تهريک ائتمک، روس مکتبلرينده اوخودولمايان تورکجه ني اؤز-اؤزونه ايلرلتمک، يئرلي اديبلرين اثرلريني اوخوماق، چارليق علئيه اينه يازيلميش ايختيلال شعرلريني ازبرله مک و آرادا-سيرادا متبه اوسولو ايله باسيلميش بياننامه لر داغيتماق، ايشچيلر آراسينا گئده رک حورريت و اينقيلاب فيکيرلريني بونلارين آراسيندا سيستئملي صورتده يايماق کيمي فاليتلر ده اولوردو. درنگين متبه اوسولو ايله اينتيشار ائدن بير ده " هوممت " آديني داشييان بير درگيسي (ژورنالي) واردي.

جمعيت و خوصوصيله گنجليک ايچينده کي هر جور قايناشما و بيرلشمه لري اؤز نوفوزلاري آلتينا آلماق اوچون رقابت ائدن بولشئويکلرله مئنشئويکلرين فورصت قاچيرمايان پروپاقانديستلري، تبيي، بيزيم درنه يه ده سوخولور، هر نئجه اولسا دا بيزلري اؤز حسابلارينا قازانماق ايسته ييرديلر. بولشئويک فراکسيياسي طيفليسه نيسبتن باکيدا داها قوووتلي ايدي.

گرک بحث ائتديگيم بو درنگيميزه سوخولان پروپاقانديستلردن، گرکسه باشقا شرطلر داخيلينده قارشيلاشديغيم چارليق علئيه داري بعضي شخصلردن باکيدا بولشئويک فراکسيياسيني ايداره ائدن کوبا آديندا ائنئرژيلي بيريسي نين اولدوغونو ائشيتميشديم. ایستالينله ايلک تماس باکي پئترول سنايئسي ايشچيلري سينديکاسي آديني داشييان بير تشکيلات واردي؛ ايشچيلرين صيرف ائکونوميک منفعتلريله علاقه دار اولان بو رسمي قورولوش پرده سي آلتيندا گيزليدن-گيزلييه سياسي فاليت ده ايجرا اولونوردو. چارليق علئيه اينده گيزلي اولاراق چاليشان ميللي تشکيلات عوضولريندن اميم اوغلو مهممد الي يوخاريدا آدي کئچن سينديکادا کاتيبليک وظيفه سيني ياپاردي. بير گون او، کوبانين بيزيمله گؤروشمک ايسته ديگيني خبر وئردي.* باکي جيواريندا اولان بالاخاني پئترول اوجاقلاري محللينده بير فابريکانين ايشچيلرينه مخصوص ائولردن بيرينده چوخ بسيط بير اوتاقدا قارشيميزا زيف، اوزگون و اورتادان بير آز اوزون بويلو بيريسي چيخدي. بسيط قييافه لي اولان بو زاتين چيچک پوزوغو ايله چوپورلانميش اوزونه ديقت ائتديم، جيدي بير تؤورله گولومسونوردو. بيزي تبيي و سربست بير ادا ايله قارشيلادي. گورجو آکسئنتي قوووتله هيسس اولونان بير روسجا دانيشيردي. عادي خوش-بئشدن سونرا سؤز سياسي و سوسيال مثله لره کئچدي. شوبهه سيز، موصاحيبه او گونلرين ان آکتوال بير مثله سي اوزرينه گله جکدي. او زامانکي سوسياليستلر، عوموميتله مارکسيستلر، بولشئويکلرده خوصوصن ايشچي سينفيني و خوصوصيله پرولئتارياتي ايدئاليزه ائتمک بير مودا ايدي. کوبا پرولئتاريات سينفي نين ديگر سينيفلره نيسبتله تاريخن اوستون بير سينيف اولماسي اوزرينده دوردو، دونياداکي عدالتسيزليکلرين اصيل سببي مولکيت عصاسينا دايانان کاپيتاليست سيستئمينده دير، دئدي. دونياني حاقيقتن معصوم گؤرمک ايسته ين حاقيقي حورريت و عدالت طرفدارلاري اونا گؤره بو سيستئمي کؤکوندن ييخماليديرلار. ميلتلري و چاليشان خالقلاري ظولم و ايستيبدادي آلتيندا توتان چارليق بو سيستئمه عصاسلانميشدير. چارليغين کؤکونو تاماميله کسمک اوچون بو مولکيت سيستئمي ييخيلماليدير. بئله درين بير اينقيلابا آنجاق مولکيتله باغلي اولمايان پرولئتاريات سينفي حاضير اولار. چونکي او هئچ بير شئيه ماليک دئييلدير، اونون مالي آنجاق ايکي الي ايله بير باشيدير. اينقيلاب مؤوزوسوندا يالنيز پرولئتارياتين صميميتينه اينانماق مومکوندور. مارکسيستلرين مشهور سئچيلميش سينيف نظريييه سينه اويدورولان بو فورمولو ایستالين بير ده پراکتيکادا راستلاديغي باريز بير ميثاللا تصوير ائتدي. من، دئدي، بير قروپ ايشچيلرله کونسپيراسييا شرايتينده آرادا-سيرادا تاپيشير، تشکيلات و تبليغات ايشلريله مشغول اولوردوم.


  • معلوم اولدوغو اوزره " کوبا " يوسيف ويسساريونوويچ جوقاشويلي نين ايلک ايستيفاده ائتديگي اويدورما آددير. قافقازدا ايکن بو آدي گؤتورموشدو؛ ایستالين آديني ايسه سونرا، روسييا داخيلينده چاليشماغا باشلارکن قبول ائتميشدي. يئنه معلوم اولدوغو اوزره " کوبا " بير گوجلو رومانيندان آلينميش چارليغا قارشي موجاديله ائدن بير چئتئ قهرماني نين آديدير.

بو قروپا گئديب-گلنلرين بيري حاقيندا بير گون يولداشلارا شوبهلنديگيمي سؤيله ديم، بو آدام منيم هئچ خوشوما گئتمير، دئديم. اعتيبار ائده بيلميرم. سونرا بير نئچه دفعه قارشيلاشساق دا، او آدامي آراميزدا گؤرمه ديم. بير گون ماراقلانديم، نه اولدو بو يولداش، دئديم، نييه گلمير، دئيه سوروشدوم. ايشچيلر: - کوبا يولداش، سيز بو آداما اعتيبار يوخدور، دئدينيز ها!.. بيز ده اونو درهال تميزلييه وئرديک!.. دئديلر. ايلک تانيش اولدوغو بيزلره " پرولئتاريات صداقتي " حاقيندا آنلاتديغي بو احوالاتدان چيخاريلاجاق نتيجه آيديندير. کوبانين ويشينسکييه بير تبليغي کوباني چوخ سئيرک اولاراق آرادا-سيرادا گؤروردوم. دورلو کونسپيراسييا شرطلري داخيلينده نادير تسادوفلر بيزي قارشيلاشديريردي. 1905-جي ايلدن سونرا چارليق مئخانيزماسيندا باش وئرن سارسينتي و زيفله مک اوزوندن بعضي يئرلرده بير سيرا ايختيلال يوکسه ليشي زوهور ائديردي. باکي بو يوکسه ليش يئرلريندن بيري ايدي. بورادا موختليف واسيطه لرله باش وئرن عومومي تتيلللر، سياسي نوماييشلر و عومومي افکاري چالخالانديران بير سيرا سويغونچولوق، سياسي قتل کيمي حاديثه لرين هاواسي ايچينده موختليف ايختيلال تشکيلاتلاري نين ياري گيزلي فاليتلري فورمالاشماقدا ايدي. تئز-تئز توپلانتيلار، کونقرئسلر و کونفرانسلار اولوردو. گونون بيرينده باکي جيواريندا پئترول تسفييخانالاري نين (نئفتاييرما زاوودلارينين) بولوندوغو قاراشهر دئييلن بير محلده ايديک. گئجه نين گئج ساعاتلاريندا بير دولگر آتئليئسينده چارليق علئيه داري موختليف اينقيلاب تشکيلاتلارينا منسوب دئلئگئلردن عيبارت بير کونفرانسدا ايديک. گونون تاکتيکاسينا آيد اولان موشته رک مثله لر موزاکيره ائديلمکده ايدي. موزاکيره لر يوخاريدا قئيد ائتديگيم بولشئويک-مئنشئويک گؤروشو اوزرينه جريان ائديردي. بولشئويک گؤروشونو کوبا، يني ایستالين، مئنشئويک گؤروشونو ايسه ايندي سووئتلرين ميلتلراراسي سؤزچولوگونو ياپان آندرئي ويشينسکي مودافيعه ائديردي. او زامان آذربايجانجا اينتيشار ائدن چارليق علئيه داري ميللي موخاليفت اورقاني " تکامول " قزئته سيني بو توپلانتيدا من تمسيل ائديرديم. موزاکيره لر روسجا ايدي. روس اولمايان بير چوخلاري کيبي منيم روسجام دا چوخ موکممل ساييلمازدي. اوسلوب و قرامئر خطاسي دا ياپماميش دئييلديم. موزاکيره ده ايشتيراک ايله تمسيل ائتديگيم ميللي موخاليفت جرياني نين آنلاديغي تاکتيکا ايجابي اولاراق بالتاني چارليغين دا کؤکونه ووران بولشئويک گؤروشونه اوستونلوک وئرن بير ايفادم واردي. بونو هضم ائتمه ين او زامانکي مئنشئويک ويشينسکي ياپديغيم يانليشليقلارا ائيهاملا: - يولداش، ادبي دئييل!.. - دئيه اوسلوبوما تاخيلدي (ساتاشدي). کوبا ايسه درهال: - هايدي، يولداش ويشينسکي، بير چيخيب تورکجه، آذربايجانجا دانيش، باخاق کيم داها ادبي دانيشير؟.. - دئيه اونا قارشي چيخدي. تورکييه ده گنج تورکلر اينقيلابي 1908-جي ايلده تورکييه ده گنج تورکلر اينقيلابي باش وئرميشدي. حورريتسئون درنکلرده، خوصوصن قافقاز تورک و موسلمانلاري نين فيکير و سياسي حرکات مرکزي اولان باکيدا بو حاديثه گونون مؤوزوسو ايدي. بير تسادوفله کوبايا راست گلديم. - عوثمانلي اينقيلابي حاقيندا بيزيم درگييه بير مقاله يازسانيز، دئدي. " بيزيم درگي " دن مقصدي يوخاريدا بير موناسيبتله قئيد ائتديگيم سنايئ ايشچيلري سينديکاسي نين اورقاني " قودوک " ( " دودوک " ) ايدي. مقاله ني يازديم. " قودوک " رئداکسييونونا گتيرديم. رئداکسييانين او زامانکي بير چوخ موسسيسه لر کيمي ايکي اوزو واردي. بير اوزو رسمي ايدي. درگي نين هؤکومتدن ايجازه آلميش ايمتيياز صاحيبي و مسئول موديري ايشچيلردن ساشا سامارتسئو آديندا بيريسي ايدي. بونون آرخاسيندا درگي نين بير ده گيزلي بير رئداکسييا هئيتي واردي کي، بورايا کوبا ايله تيموفئيئو آديندا پارتييالي بير مونوور داخيلدي. هئيت بير چکمه چي دوکاني نين پرده ايله آيريلان آرخا طرفينده توپلانيردي. تورکييه ده کي مشروطيت اينقيلابي حاقيندا يازديغيم مقاله ني بورادا، بو چکمه چي دوکانيندا اوخوياجاق، تدقيق ائده جکديک. مقاله ني اوخودوق. تيموفئيئو اونو شيددتله تنقيد ائتدي: - اؤز بورژوازيياميزي تنقيد ائدير و حتّی اونا خور باخيريق. رسولزادنين مقاله سينده ايسه تورکييه بورژوا اينقيلابي اؤيولور. اؤزوموزده خوش گؤرمه ديگيميز بير شئيي نه دئيه تورکييه ده خوش گؤروب، ايدئاليزه ائتمه ليگيک؟ - دئدي: مقاله نين ردديني ايسته دي. کوبا موداخيله ائتدي: - يولداش يانيلير، مثله ني چوخ بسيطلشديريرسن، - دئدي. - روسييا شرايتي ايله تورکييه شرايتي بير-بيريندن آيريدير؛ بيزده بير رئاکسييون دئيه حساب اولونان حاديثه تورکييه ده بير ترققي حاديثه سيدير. رسولزادنين مقاله سي چوخ يئرينده دير، اورادا يورودولن موهاکيمه چوخ هاقليدير، مقاله باسيلماليدير. نهايت، مقاله باسيلدي. بيزيم 200 روبله يوخاريدا ايضاح ائتديگيم هرجي-مرج ايللرينده روسييادا و قافقازييانين هر طرفينده اولدوغو کيمي، باکيدا دا موختليف ايزينلي و ايزينسيز جمعيتلر فاليت حاليندا ايديلر. عومومي خئيير ايشلري و معاريف ياپان جمعيتلرله برابر گيزلي فاليتلرده بولونان سياسي-ايدئولوژي تشکيلاتلاردان باشقا هؤکومت ايداره سينده کي زيفليکدن ايستيفاده ائدن بير چوخ سويغونچو دسته لري ده فاليتده ايديلر. موختليف ايدئيالار نامينا مؤحتکيرليک ياپان بو قولدور دسته لري زنگينلري تهديد ائده رک پارا چکير، بعضيلريني چاليب-چاپير، آلديقلاري گيروو پولو موقابيلينده بوراخير، چوخ کره بؤيوک فيرمالارا گؤندرديکلري تهديد مکتوبلاري ايله بونلاري خراجا باغلاييرديلار. باکي نين مشهور ميليونئرلريندن موسا ناغي بير آراليق توتولموش، وئرديگي بؤيوک ميقداردا بير نيجات پولونا موقابيل حورريتينه قوووشموشدو. حالي-فاليتده بولونان بو قولدور دسته لري آراسيندا بولشئويک پارتيياسي حسابينا چاليشان بير دسته نين ده مؤوجوديتيندن بحث اولونوردو. بو چئتئنين باشيندا ايسه ائريوان مئيداني نين قهرماني (بو حاديثه مشهوردور) شخصن کوبانين بولوندوغو سونرادان اؤيره نيلميشدي. سونرالاري، ايستامبولدا ائشيتديگيم بير روايتي بو سؤيله ديکلريمله ايلگيلي اولدوغوندان بورادا ذيکر ائديم: سؤزو کئچن دؤورده پوليسين عاجيزليگيني گؤرن بعضي فيرمالار تهلوکه سيزليگيني وئرديکلري دولغونجا ماعاش موقابيلينده باکي نين " قوچو " دئيه مشهور اولان قوچاقلارينا امانت ائتميشديلر. او جومله دن مشهور پئترول شيرکتي نوبئل بو مقصدله ه.م.-يئو دئييلن بيريسيله باغلاشميشدي. بو زات 1927-28-جي ايللرده ائميقرانت ايکن ايستامبولدا بير چوخلارينا باکييا آيد خاطيره لري آراسيندا شاياني-ديقت بير هئکايه دانيشميشدي: بولشئويک پارتيياسي نين تهديد قولوندان آدي کئچن فيرمانين نئفت آلان شؤعبه سينه بير مکتوب گلير. مکتوب 50000 روبله نين موعين گون و ساعاتدا گله جک يولداشلارا تسليم ائديلمک اوزره حاضيرلانماسيني طلب ائدير. فيرمانين موديري ه.م.-اي چاغيرير و اوندان تعيين اولونان ساعاتدا تئرروريستلرله قارشيلانماسيني طلب ائدير. ه.م. بير نئچه قوچوسو ايله بيرليکده گؤزله يير. تعيين اولونان ساعاتدا ايکي يولداشي ايله کوبا (يني ایستالين) پئيدا اولور. قورخو تلقين ائدن سرت بير باخيشلا ه.م.-اي سوزن کوبا اونا ايسمي ايله خيتاب ائده رک قانديريجي بير ايفاده ايل: - ه.، دئيير، بيز عادي بير اوغرو-قولدور دئييليک. کاپيتاليزمه قارشي ووروشان بير ايشچي پارتيياسيييق. حدفيميز روسييا چارليغيدير. بيز ايشچيلر بو ظولمون آلتينداييقسا، سيز موسلمانلار ايکي ظولمون آلتينداسينيز. باشقاسي نين خوصوصي منفعتيني قوروماق اوچون بيزه قارشي سيلاه چکمک، جانينيزي معناسيز يئره حدر ائتمکدير. حالبوکي بيزيم آلديغيميز پارالار حورريت اوچون صرف اولونور؛ بير ميلت اولاراق سيزين حورريتينيز ده بونون ايچينده دير. بوندان سونرا ه.م. بيين موقاويمتي قيريلير و همن آرکاداشلارينا دؤنه رک: - بيز پاس، دئيير. ماهيتينه قيساجا تماس ائتديگيم بو دؤورده من باکيدا معاريف يايان " نيجات " جمعيتي نين رياستينده بولونوردوم. بو، رسمي ايجازه ايله فاليت ياپان بير جمعيت ايدي. اونون پرده سي آلتيندا سياسي فاليتده بولونان گيزلي بير قروپ گيزله نيردي. بو قروپ چارليغا قارشي کونسپيراسييا ياپان بوتون ايختيلال پارتيياسي و قروپلاري ايله تماس حاليندا ايدي. گونون بيرينده بولشئويک پارتيياسي ماليييه کوميسيونونا منسوب عوضولردن بير نئچه سي منه موراجيعت ائتدي: - موشته رک باغ گزينتيسي ياپاق، سيز رسمي اونوانينيزي وئرير، بيز ده شهرده و جمعيت ايچينده نوفوزو اولان مشهور خانيم و بيلردن، تانينميش آکتيور و آکتريسالاردان مورککب بير دسته ايله باغ گزينتيسي نين باشاريلي اولماسيني تمين ائدريک، دئدي. نتيجه ده: " نئجه اولور-اولسون، گليري آراميزدا بؤلوشدورريک " تکليفينده بولوندو. او دؤورده بو کيمي کومبيناسييالار عادي ايشلردندي. بونون حئيرت ائديله جک بير طرفي يوخدو. ايداره ده کي يولداشلارلا گؤروشدوم. هاميسي چارليق علئيه داري آداملار اولدوغوندان تکليفي يگي قارشيلاديلار. حرکته کئچيلدي. باغ گزينتيسي باشلاندي. باکي نين مشهور والي باغچاسيندا ترتيب اولونان بو باغ گزينتيسي اوچ گون داعوام ائده جکدي. گزينتي نين ايلک گونو باشاريلي اولدو. ياخشي گلير الده ائديلدي. بو تئمپ ايله داعوام ائده جک اولورسا، گزينتي نين تام بير گلير وئره جگي هر دورلو شوبهه نين خاريجينده ايدي. ايکينجي گون ده گزينتي عئيني تئمپ ايله داعوام ائتدي. بو آرادا شريکيميز ماليييه کوميسيونو عوضولريندن سئرئبرياکوو منه موراجيعت ائدير: " کوباني تانيييرسان، اونو باييل حبسخاناسيندان (باکي نين باييل بورنو دئييلن خليجينده اوچ طرفي سو اولان بير حبسخانا قالاسي کي، بير زامان من ده بونون ساکينلريندنديم) قاچيرماق ايسته ييريک، دئيير. باغ گزينتيسي نين باشاريلي اولدوغو و ياخشي هاسيلات وئره جگي شوبهه سيزدير. بيزيم حيصه ميزه دوشه جک گلير حسابينا يولداش کوبانين (يني ایستالينين) قاچيريلماسيني فينانسه ائتمک اوزره گزينتي نين موديري صيفتيله 200 روبله ليک بير آوانس وئرسنيز ميننتدار اولاريق " ، دئيير؛ ايشين تجيلي اولماسيني دا کوبانين ايکي گون سونرا گئده جک مهبوسلار کفيله سي ايله گؤندرمک ضرورتي ايله ايضاح ائدير. " هر احتيمالا قارشي بکله ديگيميز نتيجه آلديغيميز آوانسي قاپاماياجاق اولسا، حيصه ميزه دوشن آچيغي درهال اؤدمگي تههود ائديريک " ، دئيه تمينات وئرمگي ده ايهمال ائتمير. مثله ني يولداشلارا دئييرم: ايسته نيلن آوانسي وئرمکده بير مانعه گؤرولمور. باغ گزينتيسي نين اوچونجو گونو کاسساداکي پولون هاميسيني، لوتارئيا اوچون زرگرليک ماغازالاريندان بورج ائديلميش گوموش اشيا قاليقلاريني و سايره ني توپلاياراق گزينتي نين باش قادين موديري مادام بايکووا، " ماليييه کوميسيونو " عوضوو و " نيجات " جمعيتي ايداره هئيتي عوضولريندن بير يولداشلا بيرليکده نتيجه ني بير حسابات حاليندا تسبيت ائتمک اوزره مادامين ائوينه دوغرو حرکت ائديريک. قوبئرناتور ايقامتگاهي نين يانيندا بولونان شهر باغچاسيندان آرالانميش، ائله يان کوچه لريندن بيرينه دؤنموشدوک کي، الي سيلاهلي بانديتلر آرابالاريميزا هوجوم ائدير، کاسسا پولو ايله گوموش اشياني آلير، اوسته ليک مادامين بيلرزيکلري ايله سيرغالاريني دا چکيب قئيب اولورلار. تخمين ائده جگينيز بير هيجان و تسسور ايچينده مادامين ائوينه گليريک؛ نورمال پروتوکول ياپاجاغيميزا پوليس ضبطي حاضيرلاماق لازيم گلير. باغ گزينتيسي گؤزله نيلمه دن بير فياسکو ايله نتيجلنميشدي. بيزيم شريکلر ايندي ضررلري قاپاماق دئييل، آلديقلاري 200 روبله ليک آوانسي بئله قايتارماق نيتينده دئييللر. بو گون-صاباح دئيه مثله ني بويونلاريندان آتيرلار. ايشين آرخاسي وار: سويغونچولارين بيززات بولشئويکلر پارتيياسينا منسوب تئرروريستلر اولدوغو قوووتله سؤيله نيلير. لئنين ايش باشينا گلينجه چارليغين ميلتلراراسي بوتون بورجلاريني لغو ائتميش ايکن، 1903-جو ايلده روسييا سوسيال-دئموکرات پارتيياسي نين کونقرئسيني فينانسه ائتمک اوچون ياپيلان بورجو درهال اؤدميش، " اينقيلاب اؤز بورجونو اؤدير! " دئيه لووغالانميشدي. يا بيزيم 200 روبله... آذربايجان جومهوريييتينين بولشئويکلر طرفيندن ايشغالي 1917-جي ايلده هؤکومت ريسي لئ نين و ميلتلر کوميسساري ستالي نين ايمضالاريني احتيوا ائدن بير بياننامه ايله سووئت هؤکومتي روسييا ايمپئراتورلوغو داخيلينده بولونان بؤيوک-کيچيک بوتون ميلتلرين اؤز موقددراتلاريني و ايسترلرسه روسييادان آيريلاراق اؤزلرينه مخصوص موستقيل بير دؤولت ده قورا بيله جکلريني تمين ائديردي.

طنطنه لي شکيلده ايفاده اولونموش بو آيدين دئکلاراسييايا رغمن، 28 ماي 1918-جي ايلده ميللي ايستيقلاليني ائلانلا حاکيميت حاقينا ماليک ميللي بير دؤولت حالينا گلن آذربايجان خالق جومهوريتي نين هودودلاري موسکوادان گؤندريلن قيزيل اوردو حيصه لري طرفيندن زورلانميش، 27 نيسان (اپرئل) 1920-جي ايلده مملکت قيزيل روس حيصه لري طرفيندن ايستيلا ائديلميشدي. جومهوريت هودودلاري (سرهدلري) اوستون قوووه لرله کئچيلميش، هر جور موقاويمت حرکاتلاري آمانسيز صورتده باسديريلميشدي. قيزيل اوردونون آکتيو يارديمي ايله مملکت سووئتلشديريليردي. يني سؤزده سووئت آذربايجاني جومهوريتي اونواني موحافيظ ه ائديليرديسه، ايشده دئموکراتيک ميللي بوتون موسسيسه لر اورتادان قالديريلير؛ ليدئرلر تقيب اولونور، قيزيل ايستيلا تئررورو هر طرفي قوووروردو. فؤوقلاده ايختيلال محکمه سي معناسينا گلن " چرئزويچايکا " جزا ماکينه سي (ماشيني) دورمادان چاليشير (يشله يير)، گؤزده بولونان بوتون مونوورلر بيري-بيري آرخاسيندان ياخالاناراق زيندانلارا آتيلير، بير قيسمي ده اللي-آياقلي اورتادان قئيب اولوردولار. قيزيل قاسيرغا دئويرمه ديک ميللي بير موسسيسه، کسمه ديک بير شخصيت بوراخميردي. باکيدا " اوسوبي اوتدئل " حبسخاناسيندا بو شرطلر داخيلينده بير مودت ساخلانديقدان سونرا اسکي موجاديله آرکاداشلاريمدان مرحوم کازيمزاده آبباسقولو بيله برابر باکيني ترک ائتميش، اسکي شيروان ويلايتي نين مرکزي شاماخي جيواريندا قافقازييا سيرا داغلاري اتگينده لاهيج دئييلن بير يئرده گيزلنميشديک. بولوندوغوموز يئر بير سوي-تسادوف نتيجه سينده کشف ائديلميش، ياخالاناراق باکييا گئري گتيريلميش و او زامان چئکا دئييلن سياسي پوليس موسسيسسي نين فؤوقلاده ايشلر شؤعبه سي اولان " اوسوبي اوتدئل " ه تسليم ائديلميشديک.

" اوسوبي اوتدئل " ده بيزي حبسخانا حالينا گتيريلن اسکي، بؤيوک بير بينانين بير اوتاغينا قاپاديلار. اوتاق دئييب اوستوندن کئچمه يهک. زاتن بو قوجا بينانين تصوور ائديله بيله جک عادي بير اوتاغي دئييلدي. باياغي بير مطبخ ايدي. آلت قاتدا گونش گؤرمه يهن قارانليق بير مطبخ اوتاغي. يئري آسفالت اولان بو اوتاقدا ياتاق و عوموميتله مئبئل نامينا هئچ بير شئي يوخدو. اوستوموزه اوزريميزده کي ياي پالتوسونو چکه بيلسک ده آلتيميزا دؤشيه جک بير شئييميز يوخ ايدي. ايلک دوشونجه ميز قورو آسفالت اوزرينده ياتماماق اوچون بير چاره آراماق ايدي. قاريولا-فيلان (چارپايي) آراماق عبثدي. من ده، آرکاداش آبباسقولو دا چارليق دؤورونون حبسخانالاريني بويلاميش آداملار ايديک. او زامان دا آسفالت زمين اوزرينه ياتاقلاريميزي سرر، ائلجه ياتارديق. فقط ايندي سره جک ياتاق دا يوخدو. قاردييانلارا (گؤزتچيلر) ووجودوموزو سويوق يئردن آييراجاق بير شئي بولونامازمي، دئيه ماراقلانديق. بير چاره بولوندو. حَيَطده بير نئچه يئشيک واردي. بونلاري بيزيم ريجاميز اوزرينه قيزيل اوردو نفرلري درهال سؤکدولر و پارچالاريني بيزه وئرديلر. بونلاري آلتيميزا دؤشيه رک ائلجه ياتديق.

بير-ايکي گون ايکي يولداش مطبخين يئگانه ساکينلري ايديک، ايکي گون سونرا " مطبخ عاييلهسي " يئني گتيريلن بير-ايکي " موسافير " له ده بوللاشدي. بونلاردان شهرده اولوب-بيتنلردن بير درجه معلوماتلانديق. پايتاختا گتيريلديگيميزين اهالي اوزرينده کي ايلک اکس-تاثيرينه واقيف اولدوق. بونلار بير طرفدن اوزوجو، بير طرفدن ده سئوينديريجي ايدي. جللادليغي ايله هر طرفه قورخو تلقين ائدن پانکراتوو کيمي بيريسي نين مودير بولوندوغو " اوسوبي اوتدئل " حبسخاناسينداکي موقددراتيميز هر کسي انديشه ده بوراخير و مومکون اولاجاق هر جور فناليقلاري اؤنله مک اوچون هر کس اليندن گلن تاثيري-ايجرادان گئري قالميرميش.

مطبخده بولوندوغوموز اوچونجو و دؤردونجو گونو ايدي. ايلک دفعه اولاراق خاريجي عالمله بير نؤو تماس هاسيل اولدو. بيزي توتولدوغوموز يئردن باکييا قدر اؤتورن بيريسي واردي. ايسميني زرگر دئيه قئيد ائده جگيم بو آدام اسکيدن باکي نين باش جادده لريندن بيرينده زرگر ماغازاسي توتاردي. ايندي بولشئويکلرين اؤزل (خوسوسي) ايشلرينه خيدمت ائدن بير وظيفه ددير. عومومي افکار اونو " بولشئويک جاسوسو " دئيه تانييير. ايندي بو " جاسوس " بيزي مطبخده زيارت ائدير. مقصدي بيزدن بير " رئکومئنداسييا " آلماقدير. شهرده هر کس اونو بيزه قارشي پيس رفتار ائتمکله ايتتيهام ائديرميش. حالبوکي بيزيمله نه قدر ياخشي رفتار ائتديگينه شخصن بيز شاهيديک. هم ده بورايا بير نئچه گون سونرا سربست بوراخيلاجاغيميزي موشتولوقلاماق اوچون گليبميش. يالنيز بير ريجاسي وار، هر جور دئدي-قودويا بير خاتيمه وئرمک اوچون من اونا بير کاغيذ وئريم و بو کاغيذا اوندان ممنوعن اولدوغومو سؤيلگيم، تا کي، او بونو اونو تنقيد ائدنلره گؤسترسين، اونون بيزه پيسليک دئييل، ياخشيليق ياپميش اولدوغونو ايثبات ائتسين. اونو تسکين ائتديم: " سؤيلننلره اهميت وئرمه - دئديم. - مادامکي بير نئچه گوندن سونرا حورريته قوووشاجاغيق، او زامان بير ضيافت وئرر، اورادا سيزين بيزه نه قدر ياخشيليق ائتديگينيزي دئيريک، مثله بيتر " . بئلجه اجايب بير شکيلده ايسته نيلن اعتيبارنامه ني ردد ائتديک.

عئيني گونده بيزه ائودن بير پاکئت ايچينده يئمک گؤندريلميشدي. يئمکلر بير قزئت کاغيذينا بوکولموشدو. بو کاغيذ بير نئچه گون اول اينتيشار ائدن تورکجه " کوممونيست " قزئتي نين بير نوسخه سي ايدي. بيزيم دورومدا اولان بير آدامين بو قزئتي نه جور بير جيدي-جهدله اوخوياجاغيني، شوبهه سيز، تخمين ائدرسينيز. قزئته درهال بير گؤز گزديرديم. آذربايجان سووئت هؤکومتي نين سدري در. نريمان نريمانووون ايمضاسي ايله ايلک صحيفه ده رسمي بير معلومات واردي. معلوماتين خاطيريمده قالان متنيني اصلینه ياخين بير شکيلده بورادا نقل ائديرم: " ممد امين رسولزادني ويلايتلرده هر جور تهلوکه دن قوروماق مقصديله سووئت هؤکومتي اونون پايتاختا گتيريلمه سينه قرار وئرميشدير. بورادا ايسه حياتي امنيت آلتيندادير، اهالي نين بو خوصوصدا امين اولماسيني و هيجانا دوشمه مه سيني تؤوسييه ائديريک " .

بو خبر مطبخه گلن يئني " موسافير " لرين آنلاتديقلاريني تصديق ماهيتينده ايدي. اسکي زرگرين الده ائتمک ايسته ديگي " هوسني-حال وثيقه سي " ده بونونلا باغلي اولاجاقدي. سونرالار اؤيرنديگيمه گؤره بو گونلرده ايران مشروطه حرکاتيندا منيمله برابر چاليشديغيم هئيدر خان اميوغلونون دا بؤيوک بير علاقه سي اولموشدور. هئيدر خان ايرانين ان ياخين تاريخينده موهوم رول اويناميش قافقازليلاردان بيريدير. او، ايران مشروطه چيلري آراسيندا " هئيدر خان بومبي " (بومباچي هئيدر خان) دئيه مشهوردور. واختيله تئهراندا قاجارلاردان مهممد الي شاهين باش نازيري مشهور ايرتيجاچي امينوددؤوله ني اؤلدورن فداي آبباس آغايا بومباني وئرن او ايدي؛ بونون کيمي تبريزده يئنه مشروطيت موجاديله لري اسناسيندا شاه طرفداري، مشهور ايرتيجاچي شوجاوددؤوله ني پوچت ايله گؤندرديگي بير " جهننم ماکيناسي " ايله پارتلادان دا اودور. بير تئرروريست و بير اينقيلابچي اولاراق اونون موجاهيدلر اوزرينده درين بير نوفوز و تاثيري واردي. او زامان ايران اينقيلاب حرکاتلاريندا شاه طرفداري اسکي رئژيملره قارشي موجاديله ده يئرلي ترققيپرور و مشروطيتچيلره يارديم اوچون گلن قافقازلي عونصورلرله ياخيندان علاقه سي اولان بو هئيدر خان ايندي باکيدا اولور و باشينداکي بير قروپ موجاهيدلرله ايران حرکاتلارينا ايشتيراکلا علاقه دار بعضي کومبيناسييالار دوشونورموش. منيم توتولاراق باکييا گتيريلديگيمي خبر آلينجا، ايرانداکي مشروطيت حرکاتي زاماني يارانميش دوستلوق نامينه همن حرکته کئچميش، باشدا در. نريمان اولماق اوزره سووئت آذربايجاني نين بوتون نوفوزلو شخصلرينه باش ووراراق، " مممد امي نين باشيندان بير توک بئله اسکيک اولماماليدير! " دئميشدي. آنورمال " مطبخ حياتي " ياواش-ياواش اؤزونمخسوس بير فورما آلير. ساعاتلار ساعاتي، گونلر گونو قووالايير. گلن يئني " موسافيرلردن " دويولان جوربجور سؤيلنتيلردن گونده ليک " هواديسلر " آلير، موقددراتيميزي گؤزله ييريک. بوتون بونلاري و مطبخيميزده اؤز فورماسيني آلان هر شئيي بورادا تفسير ائتمک نيتينده دئييلم. بوراداکي محروميتلري، يئمک دئيه وئريلن بولاشيق سويو آنديران شوربالار و سايره اوزرينده ده دورماق ايستميرم. مؤوزوم عومومي خاطيرات يازماق دئييلدير. تفررواتا يالنيز اله آلديغيم اصيل مؤوزو عونصورلريني بير-بيرينه باغلاماق صورتيله تماس ائديرم.


حبسخانادا ایستالينله باشباشا[edit]

" مطبخ " اين يئني " موسافير " لريندن شهرده اولوب-بيتنلر حاقيندا معلومات آليرديق. بونلار شهرده " پادواليون " آديندا گيزلي بير جمعيتين کشف ائديلديگيندن بحث ائديرديلر. " پادوال " روسجا بير سؤزدور، زيرزه مي دئمکدير. قيزيل اوردو طرفيندن يئني ايشغال اولونان باکيدا، بورادا قالان تورکييه لي اسکي موهاجير ظابيطلريندن بير قيسمي ايله ليماندا اولان ماتروسلار آراسيندا گويا کي بير آنلاشما اولموش، بونلار يئرليلردن بير قيسمي ايله سؤزلشه رک، حؤکومته قارشي قييام حاضيرلاييرميشلار. " تشکيلات " عوضولري نين گؤروش يئري شهرين اسکي نيکولاي، سونرا پارلامئنت، ايندي ده کوممونيست کوچه سي دئييلن بؤيوک کوچه سينده زيرزميده يئرلشن بير دوکان ايميش. بو موناسيبتله اونلارا زيرزميچيلر معناسينا گلن " پادواليون " دئييرميشلر. " پادواليونچولارين " نه اوچون حبس ائديلديکلري حاقينداکي ياري جيدي، ياري ظارافات حئکايه لريني بؤيوک علاقه ايله دينله ييرديک کي، قاپي آچيلدي. گؤزتچي ايچري گيردي. منه خيتاب ائده رک، يولداش رسولزاده (محبوسلارا دا يولداش دئيه خيتاب اولونوردو)، آرخامجا گلين، دئدي. ساعات 17 ايدي، آخشامين بو گئج ساعاتلاريندا کامئرادان بو شکيلده گؤتورولنلر، عادتن گئدر، بير داها دؤنمزديلر. بو، " خرجلنمه يه " گؤتورولن بير ساعاتدير. باخديم دوستلاريما بير حوزن گلدي. هله آرکاداش آبباسقولونون رنگي قاچدي، ملول و محزون گؤزلريله منه باخدي. زورلا ضبط اولونان بير هيجانلا قوجاقلاشديق. اوندان اوزون و نتيجه سي مجهول بير سفره چيخيرامميش کيمي آيريلديم. او، تيترک بير سسله خئيير-دوعا وئرير، من ده اونا اهميت وئرمه، قورخما دئيه تسللي وئريرديم. من اؤنده، گؤزتچي ده آرخادا گئديريک. قارانليق کوريدورلاردان کئچديک (نئفت مرکزي اولان باکيدا نئفت قيتليغي اوزوندن قناعت اولسون دئيه عادتن گئجه لر لامپا يانديريلماز). بو يولون چوخ دا يابانچيسي دئييلديم. بير دفعه يئنه بو کوريدورلا پانکراتووون حوضورونا آپاريلميشديم. بورادا بير هئيت مني ايستينطاق ائتميشدي. حيسس ائتديم کي، يئنه پانکراتووون يانينا آپاريليرام. گلديک. ائله بورادير. ايکي هفته اول ايستينطاق ائديلديگيم اوتاق. گؤزتچي قاپيني آچدي. گيرديم. ماسانين آرخاسيندا آياق اوسته دوران پانکراتووون يانيندا اوجا بويلو قيزيل اوردو اونيفورماسيندا بيريسي منه ديقتله باخير. ظابيط مني قارشيلاماق مقصديله ايکي آدديم ايره لي گلدي، اليني اوزاداراق: - يولداش رسولزاده، تانيدينيزمي (بير آز پاوزا ايل)، ایستالين، - دئدي. - بلي، تانيديم (بير آز دايانديقدان سونرا)، کوبا، - دئديم. دايانماغيمدا بير معنا وار ايدي، من روس سووئت کوميسساري " ایستالين " دئييلن زاتي تانيميرديم. منيم تانيديغيم قافقاز ايختيلالچيسي بير " کوبا " واردي. ایستالين همن پانکراتووا موراجيعتله، بيزي بوراخين، دئدي. پانکراتوو چيخديقدان سونرا من: - چتين گونلرده برابر چاليشديق، ايندي ايسه توققوشدوق، - دئدي. - دونيا بئله دير، هر شئي اولا بيلر، - دئديم. - دوسيئنيزي گؤردوم، وضعيتينيز ده چوخ پيسدير، - دئدي. من بير لحظه گؤزونون ايچينه باخديم. - " موساوات " پارتيياسينا منسوب اولماق تؤهمتيله ايشچيلرين قروپلار حاليندا گولللنديگي بير يئرده بو فيرقه نين ليدئري قالاراق وضعيتي نين ياخشي اولاجاغيني دوشونه جک قدر ساده دئييلم. فقط بو پيسليگين دوسيئدن چيخديغينا اينانميرام، چونکي وضعيتيمين پيسليگيني ايثبات ائده جک بير دوسيئدن خبريم يوخدور. ایستالين مؤوضونو ال اوستو دييشديردي. - من بونون اوچون گلمه ديم، - دئدي. - بورايا گلينجه محبوس اولدوغونوزو اؤيرنديم. سيزينله گؤروشه جگيمي يالنيز در. نريمانا سؤيله ديم، - دئديکدن سونرا سؤزونه داوام ائتدي. - بوراداکيلار (يئرلي کوممونيستلري نظرده توتاراق) سيزدن قورخورلار، بير قيسمي " موساوات " ريسي اؤلدورولمه ليدير دئيير، بير قيسمي ده يوخ، عؤمرو اولدوقجا حبسده قالسين، تکليفي ائدير. فقط من بو ايکي احتيمالين هئچ بيريني سيزه روا گؤرمورم. سيز اسکي موباريزه يولداشيسينيز. زيارتيمين يئگانه سببي ده بودور. چار ايستيبدادينا قارشي موجاديله لرينيزي، سيزين اينقيلابي حرکاتداکي رولونوزو و اهميتينيزي بيليرم. بو اينقيلاب اوچون گرکلي بير شخصيت اولدوغونوزو تقدير ائديرم. سيز نه اؤلدوروله جک، نه ده عؤمرو بويو حبسخانالاردا چورودوله جک بير اينسان دئييلسينيز. منجه، سيزه آزادليق وئريلمه ليدير: ايسته سنيز بورادا قالين، ايسته سنيز منيمله برابر موسکوايا گئدک - کي بونو من سيزه شخصن تؤوسييه ائديرم، چونکي بوراداکيلار سيزي راحات بوراخماياجاقلار و ظوهور ائده جک هر هانسي بير حاديثه ني بهانه ائده رک، سيزي مسئوليته چکه جکلر - ايسته سنيز دونيانين سئچديگينيز هر هانسي بير طرفينه گئدين، بير سؤزله، آزادسينيز. دوشونون، دانيشين، بلکه ده بيزيمله امکداشليق ياراتدينيز!.. استالين ين " روسييا " دان بحث آچان رسمي " موقدديمه " دن اسکي " موجاديله دوستلوغوندان " بحث ائدن صميمي بير صؤحبت اداسينا چئوريلن بو ايفاده سينه عئيني شکيلده جاواب وئرمک لازيم ايدي. - بو قدر حاديثه اولوب-بيتديکدن سونرا " امکداشليق " موزاکيره مؤوزوسو اولا بيلمز، يولداش کوبا، - دئديم. - بلي، هاقليسينيز، بيز 1918-جي ايلده بورايا شاومياني گؤندرميه جکديک، - دئدي. بو جومله ايله نه يه ايشاره ائديلديگي ايضاح ائديلمزسه، ان ياخين آذربايجان تاريخي نين تفررواتينا واقيف اولمايان اوخوجولار مثله ني ياخشي آنلامازلار. بونون اوچون بير آز تفصيلات وئريم: شاوميان سووئت حؤکومتي طرفيندن اينقيلابين تا اولينده قافقاز فؤوقلاده کوميسسارليغينا تعيين اولونموش کوممونيست بير ائرمني ايدي. هله بولشئويکلرين الينده اولمايان قافقازا فؤوقلاده کوميسسار تعيين اولونان بو آداما عئيني زاماندا شرقي آنادولودا هنوز روس اوردولاري ايشغالي آلتيندا اولان ويلايتلرده بؤيوک ائرمنيستان تشککولو مقصديله بير رئفئرئندوم تشکيل ائتمک وظيفه سي ده بير دئکرئتله بو شاوميانين عؤهدهسينه بوراخيلميشدي. 1905-جي ايلدن بري تانيديغيم شاوميان 1918-جي ايلين باشلاريندا باکيدا منيمله گؤروشه رک اؤز ميسسيياسيندان بحث ائتميش و " موساوات " فيرقه سينه امکداشليق تکليفينده بولونموشدو. بيزدن هوسني-قبول گؤرمه يهن شاوميان سونرا طيفليسه گئتميش، اورادا گورجو مئنشئويکلري نين شيددتلي بير موخاليفتيله قارشيلاشاراق تکرار باکييا قاييتميش و بورادا عئيني ايلين 31 مارتيندا جبهه لردن دؤنوب، باکيدا جملشميش روس حربي حيصه لريني تهريک ائده رک باکيداکي تورک و موسلمان اهالي اوزرينده بير قتليام ترتيب ائتميشدي. ایستالين ايندي بو حاديثه يه ايشاره ائديردي. بونونلا او، بير طرفدن 1918-جي ايلده کي مارت فاجيعه سي نين بوتون قباحتيني شاوميانين بوينونا يوکله يير، ديگر طرفدن ده او زامانين ائرمني مثله سينده آلينان بولشئويک ايستيقامتيني سؤزاراسي تنقيد ائتمکله تورک-ائرمني ايختيلافيني ايستيثمار ائتمک ايسته ييردي.

ایستالينه دئديم: - مثله شاوميانين شخصيتينده دئييلدير، يالنيز 1918-جي ايلده دئييل، سيز بورايا ايندي ده گلممه لي ايدينيز! ایستالين ديقتله اوزومه باخدي. ليسانييله دئييل، حالي ايله " نه اوچون " دئيه سوروشوردو: - چونکي روس گوجو ايله تسيس اولونان پرولئتاريات ديکتاتوراسي آذربايجاندا روس حاکيميتي نين تسيسيندن باشقا بير شئي اولا بيلمز، - دئيه سوروشوردو. - چونکي روس گوجو ايله تسيس اولونان پرولئتاريات ديکتاتوراسي آذربايجاندا روس حاکيميتي نين تسيسيندن باشقا بير شئي اولا بيلمز، - دئيه داعوام ائتديم. فيکريمي بير ميثاللا ايضاح ائده رک علاوه ائتديم: - تصوور ائدين کي، آلمانلار گلير. موسکوادا بير سووئت هؤکومتي قورورلار، بو نئجه اولار؟ - دئيه سوروشدوم: - بيزدن داها ياخشي تطبیقات ياپارلار، - دئيه ایستالين گولومسه دي. - فقط روس خالقي دا داها ياخشي ايداره ني نئجه قبول ائدر؟.. تخمين ائده بيلمزسينيزمي؟ - جاوابيني وئرديم. ایستالين معنالي بير باخيشلا اوزومه باخدي...بو باخيشدا روس خالقي نين روحياتيني من داها ياخشي بيليرم، دئين ايفاده واردي. ایستالين بير لحظه دوشوندوکدن سونرا مؤوزونو دييشديردي. - ياخشي، - دئدي، - اولان اولوب، کئچن کئچيب. ايندي نه دوشونورسونوز، اوندان دانيشاق. - سيزين، - دئديم، - بورادا پانکراتووون بو ماساسي باشيندا بير هئيت مني ايستينطاق ائديردي. ايستينتاغي ايداره ائدن موستنطيق، فهله دن يئتيشمه بير گنج ايدي. مندن سوروشوردو. - داغلاردا دولاشيردينيز، اورادا ياخالانديغينيز زامان نه دوشونوردونوز؟ - دئيه مندن جاواب گؤزله ييردي. اونا: - حاديثه لري موشاهيده ايله مشغول ايديم، - جاوابيني وئرديم. قانع اولمادي. مني داها چوخ دانيشديرماق ايسته ييردي، دئدي کي: - نئجه اولا بيلر، سيز موساوات هؤکومتي نين روحو ايدينيز، ميللي آذربايجان هؤکومتي سيزين معنوي تاثيرينيز سايه سينده فاليت گؤستريردي. بئله بير آدامين حاديثه لر قارشيسيندا پاسسيو بير موشاهيده دوروموندا قالديغينا اينانا بيلرممي؟ بيز سيزين حبسخانانيزدا ايکن دوشونور، اؤزوموزه گؤره بعضي پلانلار قوروردوق. حبسدن چيخينجا اونو-بونو ائده جگيک، دئييرديک. سيز نئجه اولور کي، هئچ بير شئي دوشونمور، سادجه موشاهيده ايله واخت کئچيرير، فاليتسيز قاليردينيز؟ - دئيه موستنطيق اوزومه باخدي، اونا: - سيز مندن داها گنجسينيز، آراداکي فرق هر حالدا بوندان ايره لي گلميش اولار، - جاوابيني وئرديم. اونونلا بوتون صميميتله، البتته کي، دانيشا بيلمزديم؛ چونکي مني ياخشي تانيميردي. جاوابيمي جان قورتارماق اوچون اويدورولان بير شئي دئيه دوشونر، صميمي قبول ائتمزدي؛ فقط سيزه، اسکي صميميتي خاطيرلايان بير ادا ايله دانيشان کوبايا موستنطيقين آنلاماديغي " عدالت " اين اصيل سببيني ايضاح ائده بيلرم. سيز دئموکراتييانين موقدس سايديغي بؤيوک حاقي، ميللي ايستيقلال حاقيني تاپدالاياراق سرحديميزي کئچدينيز. بونا گوجوموزون يئتديگي قدر موقاويمت گؤسترديک. اوستون قوووه ايله يوردوموزو بوندان سونرا داعوام ائتديرمه يه بيزيم قوووه لريميز چاتميردي. ميلتلراراسي داها بؤيوک قوووه يه ايستيناد ائتمگيميز لازيم گليردي. حالبوکي ياشاديغيميز شرطلر داخيلينده ايستيناد ائده جگيميز بؤيوک قوووه لر شرقده کي ميللي ايستيقلال حرکاتلاري ايله، خوصوصن ميللي تورکييه حرکاتي ايله دوشمن وضعيتينده ديرلر. سيز ده بو وضعيتدن ايستيفاده ائده رک تورکييه يه يارديم اوچون آذربايجاندان کئچيد ايستمک شوعاعري آلتيندا مملکته سوخولورسونوز، بو مقصدله بورادا اولان ماجراچي بير قروپ اونسوردن ده ايستيفاده ائدير و عومومي-افکاري آلداديرسينيز. يارانميش بو شرطلر داخيلينده بيز ايکي اود آراسيندا قالان بير آدام وضعيتينده ايديک. بو وضعيتده بيزه الوئريشلي واخت گلينجه يه قدر گؤزله مک لازيم گليردي. موستنطيقينيزين آنلاماديغي شئي بير " اتالت " دئييل، بير " اينتيظار " ايدي. سووئت ايشغاليني تانيماياراق يئنيدن فال موباريزه يه باشلاماق حاقيني ساخلاماقلا الوئريشلي بير شرايت يارانينجايا قدر گؤزليه جکديک. ایستالين: - ياخشي، فرض ائدک ايسته ديگينيز شرطلر مؤوجوددور و اؤز قوووه لرينيزله حرکت ائتمک ايمکانينداسينيز؛ او حالدا بيزه قارشي نه ائدردينيز؟ - دئيه سوروشدو. - هئچ دوشونمه دن همن سيزه قارشي قييام قالديراريق، - دئديم. - ياخشي، آما سيز کيچيک بير مملکتسينيز، اؤز باشينيزا موستقيل اولاراق اؤزونوزو ايداره ائده بيلمزسينيز؛ باشقا بؤيوک بير دؤولتله نئجه ده اولسا، آنلاشمانيز لازيمدير، - دئدي؛ من: - بو تقديرده بيز يئنه بؤيوک قونشوموز اولان سيزينله آنلاشارديق، فقط نريمانين آنلاشديغي طرزده يوخ، - دئديم. ایستالين گولدو: - نريمانمي بيزيمله، يوخسا بيزمي نريمانلا آنلاشديق؟! - دئدي. بير ساعاتدان چوخ چکن صؤحبت قورتارماق اوزره ايدي. ایستالين صؤحبتي پراکتيک بير نتيجه يه گتيرمک نيتيله سؤزو تکرار بيزيم " حورريت " ه گتيردي. باکيدا قالماغيما، يوخسا موسکوايا گئتمه يه اوستونلوک وئرديگيمي بيلمک ايسته ييردي. اونا دئديم کي: - مادام کي، بيزه آزادليق روا گؤرولور، او حالدا دؤرد ديوار آراسيندا مهبوس اولاراق دوشونوب، قرارا گلمکدنسه، بوتون مثله لري آزادليق هاواسي ايچينده ساليم بير باش ايله دوشونوب، هلل ائتمه يه اوستونلوک وئريرم. - ياخشي، - دئيه راضيلاشدي. سسلندي. بير آز سونرا پانکراتوو ايچري گيردي. صؤحبت اسناسيندا قارانليق بير مطبخده ساخلانديغيميزي، حال-احوال سوروشماسي موناسيبتيله آنلاتميش اولدوغومدان، ايچري گيرن پانکراتووا: - بورا باخ، آدامي قارانليق بير مطبخده ساخلاييرسينيز، درهال اونو موناسيب بير اوتاغا کؤچورون و عاييلهسينه ده اونونلا گؤروشمک ايمکاني وئرين، - دئيه امر ائتدي. آيريلديق، گؤزتچي بيزي تکرار مطبخه گتيردي. مهبوس دوستلاريم سئوينج ايچينده ايديلر. آبباسقولو آرکاداشيمين ايسه شادليغي اينتهاسيز ايدي. بئله ها، دئمک بو گئديش " خرجلنمه " گئديشي دئييلميش!.. خوصوصي اوتاق ايکي-اوچ ساعات سونرا گؤزتچي تکرار گلدي. " اشيانيزي ييغين، يولداش پانکراتوو سيزي موناسيب بير اوتاغا کؤچورمک حاقيندا امر وئردي " ، - دئيير. مطبخده کي دوستلاريما تکرار بير حوزن و انديشه گلير. بو حيله اولماسين دئيه دوشوندوکلري اوزلري نين ايفاده سيندن، گؤزلري نين باخيشيندان بلليدير. من دوستلاريمدان چوخ دا آيريلماق ايستميرم، آما ردد ائتمک ده ياخشي دوشمز. باخاق گؤرک سونراسي نئجه اولور... دوستلاريملا ويدالاشير، گئديرم؛ گؤزتچي اشيالاريمي آرخاسينا آليب، داليمجا گلير. مني پانکراتووون اؤزونون ياشاديغي منزيلين يانيندا قاپيسي موشته رک بالکونا چيخان خوصوصي بير اوتاغا گتيريرلر. چيلچيرپاق اولان بو اوتاغين مطبخدن فرقي يئري نين تاختا اولماسي و بير ده چارپايي يئريني توتان تاختادان بسيط بير چارپايي نين اولماسيدير. پاييزين سونلاري اولدوغوندان اوتاقدا ايسيتمه سيستئمي اولماديغيندان اينسانين ايليکلرينه ايشله ين سويوق بير هاوا وار ايدي. مطبخده هئچ اولماسا اليميزه کئچن تاختا پارچالاريني، قزئت و ساير کيمي کاغيذلاري يانديرير، بير آز دا اولسا ايسينيرديک. علاوه اولاراق اورادا ماددي ايستيليکدن باشقا معنوي بير هرارت ده وار ايدي؛ بير ايجماع حاليندا ياشايير، دردلشيرديک. گئجه ني بو سويوق تنهاليقدا کئچيره رک صاباح ائرکندن بير فورصتله بالکونون کنارينا گلديم و اورادان اؤزومون سالامات اولدوغومو گؤسترديم. سئوينجلريني اوزاقدان بيلديرديلر. آبباسقولو هاوا اؤپوشلري گؤندريردي. بير گون بئله تنهاليقدا کئچدي. ائرته سي گون مني رفيقمله گؤروشدوردولر. ائوده کي و شهرده کي وضعيتي اوندان اؤيرنديم. اونا دا وضعيتي سؤيله ديم و ایستالينله اولان صؤحبتين خولاسه سيني بيلديره رک، دوستلارين نه دوشوندوکلريني و نه تؤوسييه ائتديکلريني اؤيره نيب، گلمه سيني ايسته ديم. بئله ليکله، دوستلارلا آراميزدا بير علاقه يارانميش اولدو. بو واسيطه ايله شهرده اولوب-کئچنلر حاقيندا عمللي-باشلي معلومات آلا بيلديم. بيزيم توتولاراق شهره گتيريلمه ميزين عومومي بير هيجان دوغوردوغونو، رسمي هؤکومت خبري نين بو هيجاني ساکيتلشديرمک مقصديله بئله بير ديپلوماتيک ادا ايله يازيلميش اولماسي نين سببلريني اؤيرنديم. دوستوم هئيدر خان اميوغلونون منيم خاطيريمه ائتديگي جسورانه دئمارشين تفصيلاتيني خبر آلديم. دوستلار موسکوايا گئتمگيمي داها موناسيب بيليرلر. چونکي بورادا قالماق تهلوکه لي ايميش، هر جور سورپريزلره هر زامان معروض قالا بيلرمميش. وضعيتيميزين آيدينلاشماسيني ايسته ييرم بير-ايکي گون ده کئچدي. ستالي نين بيزه ود ائتديگي " آزادليقدان " بير اثر-علامت يوخدور... انديشم آرتير. وضعيتي آيدينلاشديرماق اوچون عاغليما بير تدبير گلير. پانکراتوولا گؤروشورم؛ اونا: - ايشيم، موناسيبتلرينده قطعيت و آيدينليق سئون بير پارتييانين الينده دير. يولداش ایستالينه چاتديرين: ود ائتديگي آزادليق منه حاقيقتن روا گؤرولوبسه، بو نه زامان گئرچکلشه جک؟ بو بير؛ سونرا منيم ايشيمله علاقه دار مهممد الي ايله آبباسقولو دا توتولموشلار. بونلارين دا منيمله برابر آزاد اولونماسيني ريجا ائديرم. سونرا، موسکوايا گئتمه لي اولسام، اورادا تاماميله سربست اولا بيله جگممي؟ " منيم ايشيم " تعبيريني خوصوصي وورغو ايله دئديم. چونکي دوستوم آبباسقولو ايله برابر حبس ائديلديگيمي بيليرسينيز؛ مهممد الي ده سون دفعه بيزيمله علاقه ساخلاديغي اوچون حبس ائديلميشدير. بوندان باشقا تا چارليغا قارشي موباريزه ايللريندن بري سيخ علاقه لرله بير-بيريميزه سيخ باغلي ايديک. مهممد الي ده آبباسقولو کيمي موختليف واختلاردا گيزلي فاليت ساهه لرينده بيرگه مسئوليت داشييان يولداشلاريم اولدوغو کيمي ميللي حرکاتين سون ايللرينده ده منيمله عئيني سيرادا اولموشدو. 1911-جي ايلده باکيدا " موساوات " فيرقه سي نين تشککولونده بو ايکي دوست مرحوم ناغي اوغوللاريندان ناغي ايله بيرليکده گيزلي تشکيلاتين ايلک اوچلوگونو تشکيل ائتميشديلر. پانکراتوو خواهيشيمي ایستالينه چاتديراجاغيني دئيير، آيريلماق اوزره ايکن مومکون ائده بيلرسه، مني تکرار مطبخه کؤچورمه سي اوچون امر وئرمه سيني خواهيش ائديرم: - منه آييرديغينيز اوتاق، شوبهه سيز، داها تميز، هاوالي و موستقيلدير، تشککور ائديرم؛ فقط اورادا يولداشلاريملا بيرليکده بير يئرده ايديم، مني تکرار يولداشلاريمين يانينا قوووشدورماق لوتفونو اسيرگمگين، - دئديم. - ياخشي، - دئدي، آيريلديق. تکرار مطبخديم. مهبوس يولداشلاريملا بير نئچه گونلوک آيريليق هسرتيني اورتادان قالديرير، دويدوقلاريميز (ئشيتديگيميز) يئني حاديثه لري بؤلوشدورور، دردلشيرديک. يولداش ایستالين اينجيگيب گؤزتچي پانکراتووون مني تکرار چاغيرديغيني خبر وئرير، گئديرم. " اوسوبي اوتدئل " شئفي جيدي ادا ايل: - يولداش ایستالين سيزدن اينجيگيب، - دئيير. ديقت کسيليرم. اوزومده کي سوالي سئزن پانکراتوو داعوام ائده رک ایستالينين: - يولداش رسولزاده نين اعتيمادسيزليغيني هارادان قازانديق. منيم وديمه نييه شوبهه ائدير؟! - سؤزلريني چاتديرديقدان سونرا جاواب گؤزله مه دن ستالي نين آديندان بونلاري دئيير: - من بير نئچه گون ده بورادايام. سيز (يني من) منيمله برابر موسکوايا گئده جکسينيز. سيزي موسکوايا گئده جگيميز گون سربست بوراخاجاقلار. ايسته سنيز عاييلهنيزي ده اؤزونوزله گؤتوره بيلرسينيز. موسکوادا تاماميله سربست اولاجاق، هم منيم، هم ده سووئت هؤکومتي نين هيمايه سينده اولاجاقسينيز. عاييلهنيز بورادا قالمالي اولسا، او دا آذربايجان سووئت هؤکومتي نين هيمايه سينده اولاجاق. يولداشلارينيز مهممد الي ايله آبباسقولو دا سيزينله برابر گئده جکلر. نتيجه ني ائوه و اونلارين واسيطه سي ايله يولداشلارا چاتديرديم. يولچولوغا حاضيرلاشير، حرکت گونونو گؤزله ييريک. تام يئرينه يئتيريلمه يهن ودلر گؤزله ديگيميز تاريخ گلدي. آزادليق گونو آزادليق ساعاتينا چئوريلدي. مهممد اليني ساخلاديغي باشقا بير حبسخانادان " اوسوبي اوتدئل " ه کؤچوردولر، منيمله بيرليکده آزاد ائتديلر. فقط آبباسقولودان خبر يوخدور. اونا ايجازه وئرمه ميشلر. مهممد الي ايله بيرليکده ايکيميز ده ائوه گلديک. منيم اولماديغيم واخت دوغولموش ايکي آيليق اوغلوم آذر ياتيردي. آتاسي نين اؤپوشوندن اويانان اوشاق آغلايير. اونون و ديگر عاييله عوضولري نين و بو آندا ائوه توپلاشان ياخين قوهوملارين اوزونتولري و خئيير-دوعاسي ايچينده ويدالاشاراق، قاپيدا گؤزله ين ماشينا مينير، واغزال يولونا چيخيريق. دوکان-بازاري باغلي، درين بير حوزنه دالان باکي نين سسسيز، حزين کوچه لريندن کئچيريک. واغزالا گلديک. موسکوا قاتاري گؤزله يير. ستالي نين گئده جگي سالون-واقونا مينديريلديک، باشدا ایستالين اولماقلا بؤيوک سووئت خاديملريندن سئرقو اورجونيکيدزئ، بودو ميديواني (انکارادا ميللي گورجوستان هؤکومتي نين ائلچيسي اولان سئميون ميديواني نين دوغما قارداشي) و باشقالاري بورادا ايدي. ایستالين بيزي قارشيلايير. - يئرلي کوممونيستلر آبباسقولونو سيزينله برابر گؤندرمک ايستمه ديلر، ندنسه اونون علئيه اينه بؤيوک هيددت وار، - دئيير. بير آز سونرا دوکتور نريمان نريمانوو گلير، بيزيمله سالاملاشير و درهال: - آبباسقولو هاني؟ - دئيه سوروشدو. آبباسقولويا ايجازه وئرمه ديلر دئييريک. او، تام بير حئيرت ايچيند: - هم...، بيز اونون دا گئتمه سيني دئميشديک... - دئيير. - سيز اولا بيلسين کي، دئميشدينيز، آما اولان اولدو، ايجازه وئرمه ديلر... موسکوا يولوندا بير آز سونرا ايشغالچيلارين شاقراق قهقهه لري، يئرليلرين ده حزين و موتاثير باخيشلاري آراسيندا قاتار حرکت ائدير. موسکوا يولونداييق. نورمال شرطلر داخيلينده بئشينجي گون موسکوادا اولمالي قاتار ايندي ان آزي اون بئش گون يول گئده جک. دربند ديوارلاري نه اوچون چکيلميشدير ايلک ستانسييا اولان دربندده بير-ايکي گون قالماق لازيم گلير. ایستالين ميتيله برابر تئميرخانشورايا (يندي بويناکسک) گئده جک، اورادا داغيستان سووئت موختاريتي نين تشکيلي مراسيمينده ايشتيراک ائده جک. اونو موشاييعت ائدنلر آراسيندا او زامان موسکوادا اينتيشار ائدن " ووستوک " (شرق) ژورنالي نين مشهور مودير و موحريري ميخايلوويچ (ووللر وولونتيور آديني داشييان اينقيلابچي بير ائميقرانت) دا وار. بو ايمضا ايله " باکينسکي رابوچي " قزئتينده چيخان بير مقاله ده تاريخي دربند ديوارلارينا آيد بير يازي درج ائديلميشدي. هله ساسانيلر زامانيندا چکيلميش، سونرا دا عربلر زامانيندا تعمير اولونموش بو ديوارلار، ميخايلوويچين مقاله سينه گؤره، جنوبدان گلن تجاووزلره قارشي ياراديلميش بير سدد اولاراق تقديم ائديليردي. اوزاقدان گؤرونن دربند ديوارلارينا باخماقلا بو مقاله نين حاقيقته اويغون اولماديغيني آنلاديم. ایستالين درحال گؤزلريله آرادي و بير آز او طرفده باشقالاري ايله صؤحبت ائتمکده اولان ميخايلوويچي چاغيردي: - قولاق آس، - دئدي. - سن اؤزونو تاريخچي حساب ائديرسن، باخ رسولزاده نه دئيير. دربند ديوارلاري جنوبا دئييل، شيمالا قارشي ياراديلميش بير سدد ايميش... سالون واقوندا کيملر واردي ستالي نين سالون-واقونونا باغلانميش دفترخانا واقونوندا بيزه بير کوپئ آيريلميشدي. بو واقوندا بيزدن باشقا واختيله پولشانين کيچيجيک قصبه لري نين بيرينده سيلاه زاوودوندا دزگاهدار ايشله ميش، ايندي ستالي نين دفترخانا موديري اولان بئرزانووسکي ده وار ايدي. يهودي اصلیندن اولان بو بئرزانووسکي روس آريستوکراتلاريندان دول بير قادينلا ائولي ايدي. بو قادين اري ايله برابر دفترخانا کاتيبليگي وظيفه سيني داشيييردي. يانيندا اولکي اريندن 8 ياشلاريندا بير قيزي دا وار ايدي. بيزيم کوپئنين يانينداکي کوپئني ده اوللر پئتئربورقدا (سونرا لئنينقراد) پينه چيليک ائدن واقون بلدچيسي، سيمپاتيک داويدوو ايشغال ائتمکده ايدي. دفترخانا واقونو بيزيم اوچون عئيني زاماندا واقون-رئستوران ايدي. يئمگيميزي بئرزانووسکي عاييلهسي و داويدوولا بيرليکده ائله بورادا يئييرديک. اوزون سورن يولچولوغوموزون يئکسنک اولدوغونو سؤيلسک حاقيقته چوخ دا اويغون اولماز. هر سحر قالخاندا کوپئني تاختابيتيلردن تميزله مک توالئتيميزين ضروري ايشلريندن ايدي. بونونلا بئله دفترخانا سوفره سينده آيلارلا چکديگيميز سيخينتي نين عوضيني چيخير، آذربايجانين قارا کوروسونو قيرميزي واقوندا اؤز حالال ماليميز کيمي يئييرديک. ستالي نين خاطيره لري يولچولوغون وئرديگي فورصتلردن ايستيفاده ائده رک ایستالين بيزي آرا-بير اؤز سالون-واقونونا چاغيريردي. بزن ده دفترخانا واقونونا گله رک اوراداکيلارلا اوردان-بوردان دانيشيردي. بزن مادام بئرزانووسکي نين قيزي ايله صؤحبت ائدر، ظارافاتياني " سن دده ويلسونون 14 مادده سيني بيليرسنمي؟ - دئيه " لطيفه " دانيشار، بزن ده اؤز سرگوزشت و ماجرالارينا آيد خاطيره لر سؤيلردي. شيمالدا سورگونده اولدوغو ائسکيموسلار آراسيندا باليق اووو ايله دولانديغي و بو ايشده ايستيفاده ائتديگي اوسول سايه سينده يئرليلردن داها مووففقيتلي اولماسي سببيندن اونلارين نظرينده آز قالا کرامت صاحيبي بير اؤولييا کيمي گؤروندويوندن و اودور کي، شخصيتي نين سيتاييش ائديلديگيندن آچيق بير ذؤوقله بحث ائديردي. ایستالين ائسکيموسلارين گؤزونده هر شئي ايميش؛ خستلننده اونون يانينا گليرلرميش؛ او دا وئرديگي بعضي ساده حب و توزلارلا يونگول خسته ليکلرين قارشيسيني آليرميش. بير گون ائسکيموس ديلبرلريندن بيريسي موعاليجه اوچون اونون يانينا گليبميش؛ موايينه اسناسيندا جينسي بعضي وضعيتلر آليبميش. ایستالين اهميت وئرمه ييب. حالبوکي بو ديلبر، ذکاسي ايله ائسکيموسلار آراسيندا مشهور اولان بير قهرماندان حاميله قالماق ايسته ييرميش... ائسکيموسلار آراسيندا گؤرونن بو جينسي تولئرانسا موقابيل، سؤزو قافقاز ميلتلرينده کي ائروتيک اهلاقين جيديتينه گتيرن ایستالين داغيستاندا تزجه وئرديگي اعدام امريني بيزه دانيشير. کوممونيست پارتيياسي نين اينقيلاب ساهه سينده خيدمتلري اولموش، سينانميش عوضولريندن بيري کوميسسار وظيفه سيندن سوي-ايستيفاده ائده رک، داغلي بير قيزين ناموسونا توخونوبموش؛ ایستالين اونون ان بؤيوک جزا ايله جزالانديريلماسيني امر ائديب. پارتييا و سووئت خاديملري بو يولداشين دير و خيدمتلريني نظره آلاراق ستالي نين يانيندا اونون اوچون ضمانت وئرميش، فقط او، " قطعييين اولماز، ائله ايندي خالقين گؤزو قارشيسيندا اعدام ائديله جک " دئميشدير؛ چونکي " موسلمان خالقي بو خوصوصدا گؤز يومماغي قطعييين باغيشلاماز! " داغلارداکي " عادتلره " ، بوراداکي " ناموس " آنلاييشينا حؤرمت هؤکومته اعتيبار باخيميندان عصاسدير. ايرانا تطبیق اولونان سيياست يول بويو صؤحبتلرده، تبيي کي، هر جور مؤوزولارا توخونولور و عصاسن قافقازدا جريان ائدن حاديثه لرله باغلي اولاراق بير قروپ تانينميش شخصلرين اويناديقلاري روللاردان و خاراکتئرلريندن بحث آچيليردي. قافقازداکي شرايت و او زامانکي حاديثه لردن خبري اولانلار اوچون ماراقلي اولماسي شوبهه دوغورماديغينا باخماياراق، دونيا افکاري-عوموميسيني چوخ او قدر ده ايلگيلنديرمه يهن بو تفررواتدان صرف-نظر ائده رک، يول بويو ائديلن صؤحبتلرده توخونولان مؤوزولارين يالنيز ان موهوملريني بورادا قئيد ائده جگم. ایستالين بير گون ايرانا قارشي تطبیق ائديلن سيياست مثله لرينه توخوندو. - من باکييا گلنده، - دئدي، - باخديم کي، بيزيمکيلر ايرانا هوجوم پلانلاري حاضيرلاييرلار. درهال مانع اولدوم (و زامان آذربايجانين سووئتلشديريلمه سيندن سونرا يئرلي بولشئويکلر ايرانين گيلان ويلايتينه هوجوم ائده رک ايران هؤکومتي ايله ايختيلافا دوشموشدولر). نه اوچون مانع اولدوغونو بئله ايضاح ائتدي: - ايراني سووئتلشديرمه يه باشلاماق يانليش بير حرکتدير. اورادا نينکي جومهوريت، کونستيتوسييالي بير مونارخييا رئژيميني مؤحکملنديرمک بئله کيفايت قدر موترققي بير ايشدير. سوسياليزم و کوممونيزم پرينسيپلريني اورالاردا تطبیقه گيريشمک ماجراچيليقدان باشقا بير شئي دئييلدير، - دئدي. - ياخشي، ايران اوچون تسبيت ائتديگينيز بو تاکتيکاني نييه آذربايجانا تطبیق ائتميرسينيز، دئميرم؛ چونکي بيليرم بورادا باکي کيمي بير سنايئ مرکزي و پرولئتاريات حرکاتي واردير، دئيه جکسينيز. بس تورکوستان؟ اونا نه دئييرسينيز؛ اوراداکي شرايت ايرانداکي شرايته بنزميرمي؟ نييه " ايران تاکتيکاسيني " اورايا تطبیق ائتميه سينيز؟ ایستالين بير آز دوشوندو: - نئجه ده اولسا، تورکوستاندا روس مکتبلريندن چيخميش ضياليلار وار، - دئدي. - بو جاواب هئچ ده مارکسيست بير ايضاح اولمادي، ائله دئييلمي؟ - دئيه اعتيراض ائتديم. موباحيسه ني درينلشديرمه دي. روس-آلمان امکداشليغي او زامانکي وطنداش موحاريبه سي و اينقيلابي حاديثه لرين جوربجور صحنه و مثله لرينه تماس ائدن ایستالين خاراکتئريک بعضي هئکايه لر دانيشير و جومله لر ايشله ديردي. دونيا اينقيلابي تئزيسي صؤحبتلرين آنا مؤوزوسو ايدي. او، دونيا اينقيلابي نين باش توتماسي اوچون روس-آلمان امکداشليغينا فؤوقلاده اهميت وئريردي. بو باخيمدان روپوللودا باغلانميش موقاويله ني اؤيوردو. بو موقاويله يه گؤره روس اينقيلابي ايمکانلاري ايله آلمانييا ياراديجي قوووه لري آراسيندا صميمي بير ايتتيفاقين ياراديلماسي لازيم ايدي؛ روسييانين دونياني دويورماغا کيفايت ائده جک سروتلري ايله آلمانييانين تئخنيکي ايستعداد و قابيليتي بير آرايا گلينجه دونيا اينقيلابي نين مووففقيتي نين قارشيسيني آلا بيله جک بير قوووه تاپيلماز؛ لئ نين ايندي تطبیق ائتمک ايسته ديگي بئشيلليک پلانلا روسييانين کند تصروفاتيني آلمانييانين مؤحتاج اولدوغو يئيينتي محصوللاري ايله تمين ائده جک بير حالا گتيرمک عزمينده دير، - دئييردي. اينگيليسلره قارشي نيفرت دونيا اينقيلابيني قيسير سالان و دولاييسي ايله موستملکه و ياريمموستملکه حاليندا اولان بوتون ميلتلرين آزادليق و قورتولوشلارينا انگل اولان دونيادا بير قوووه وارسا، او دا اينگيلتره ايمپئرياليزم قوووه سيدير، - دئييردي. صؤحبت بورايا گلينجه ستالي نين سسي سرتلشدي و اينتيقام قيغيلجيمي ساچان پارلاق گؤزلري ايله اوزاغا باخاراق: - منيم ويجدانيمدا 59 اينگيليسين قاني واردير. يومروغو بوکولو اليني هاوايا قالديراراق، بونلاري شخصن اؤز اليمله اؤلدورموشم. ايندي پولکوونيک ستوکس دئييلن بير اجلاف وار، او دا بير اليمه کئچسه، اورگيم اوف دئمز، او ساعات گبردرم، - دئيير. ستالي نين هيددت و نيفرتله آنديغي بو " اجلافي " شخصن تانيييرام. اونونلا 1911-جي ايلده تئهراندا تانيش اولموشدوم. او زامان اورادا " ايراني-نوو " قزئتي نين باش رئداکتورو ايديم. آوروپا اوسولوندا ايراندا ايلک دفعه اولاراق تسيس اولونان بو گونده ليک دئموکراتيک قزئت گئتديکجه آرتان روس نوفوزونون اينتريقالاري ايله باغلانيردي. او گونلرده آمئريکادان ايرانين ماليييه سيني ايصلاح مقصدي ايله گلن مشهور مورقان شوستئرله ائتديگيم سياسي موصاحيبه نين قزئتده درج ائديلمه سينه گؤره روسييا صفارتي مني ايراندان خاريجه آتديرماق اوچون تشببوس ائتميشدي. دونيا متبواتي بيزيم موقددراتيميزلا ياخيندان ماراقلانيردي. او جومله دن پاريسده چيخان " سييئقل " قزئتي نين تئهرانا گلميش خوصوصي رئداکتورو " ايراني-نوو " قزئتي ايله منه هسر ائديلميش بؤيوک بير رئپورتاژ درج ائتميشدي. او زامانکي ايران خاريجي ايشلر نازيري ياخين دوستوم مرحوم هوسئين خان نوواب منيم شرفيمه وئرديگي آخشام يئمگينه ايندي ايران سئناتي نين سدري اولان ديگر دوستوم سئييد هسن تاغيزاده کيمي شخصلرله بيرليکده " تئلميس " قزئتي نين موخبيري ايله اينگيليس سفيرليگي نين حربي آتتاشئسي ستوکسو دا دعوت ائتميشدي. ستوکس ايرانداکي ايرتيجا قوووه لريني مودافيعه ائدن روسييا سيياستي نين عزمکار موخاليفتلريندندي. داها سونرا ستوکسلا گؤروشموشدوک. بيرينجي دونيا موحاريبه سينده قاليب گلن موتتفيقلر آديندان آذربايجاندا اولان اينگيليس ايشغال قوووه لري کومانداني گئنئرال شاتئلوورتون شتابيندا سياسي موشاوير ايدي. ستالي نين آديني هيددت و تهديدله چکديگي ستوکس ائله بو ستوکس ايدي. اينگيليس-روس رقابتي صؤحبت بير آراليق بولشئويکلرين تقيب ائتديکلري و ائده جکلري شرق سيياستي اوستونه گلميشدي. بو مثله ده گؤروشلريني ايضاح ائدرکن ایستالين چارلار دؤورونده کي مشهور اينگيليس-روس رقابتيله اينديکي اينگيليس-روس، اونون تعبيري ايله اينگيليس-سووئت موناسيبتلري نين بير-بيريندن راديکال شکيلده آيريلديقلاريني آنلاداراق: - او زامان ايکي ييرتيجي قارشي-قارشييا دورموشدولار؛ ايندي ايسه (بير موستملکه چييه قارشي بير خيلاصکار دورور، دئيه جگيني سئزه رک، سؤزونو تاماملاماغا فورصت وئرمه دن): - ايندي ايسه ايکي خيلاصکار دورور، - دئديم. فقط آللاه بيزي بو خيلاصکارلاردان ساخلاسين، دوشمنلرله بيز اؤزوموز باجاراريق، آنلامينداکي روس ضرب-مثليني تکرار ائتديم. ايران حاقيندا خاطيره لريم سؤز دؤنوب-دولاشيب يئنه ايران اوستونه گلميشدي. بو موناسيبتله من ايرانداکي مشروطه حرکاتيندا ايشتيراکيملا باغلي اورادا گؤردويوم حاديثه لره توخونان خاطيره لريمي دانيشيرديم؛ او جومله دن تخمينن 1911-جي ايلده ايراندان سورگون ائديلديکدن سونرا ايستامبولدا ايران اينقيلابي حاقيندا تسسوراتلاريمين بير قيسميني نشر ائتديرديگيمي، ديگر قيسمي نين ايسه نشر ائديلمه ميش قالديغيني سؤيله ديم. ایستالين درهال ماراقلاندي، بونلاري موسکوادا نشر ائدک، بيزيم اوچون چوخ ماراقلي اولار، - دئدي. - يازيلار يانيمدا يوخدور، باکيدا قالدي، - دئديم. - مهممد الي ائله ايندي گئري دؤنسون، ماتئرياللاري گتيرسين، - دئدي. - هله ليک قالسين، بيردفه ليک موسکوادا يئرلشديکدن سونرا باخاريق، لازيم اولارسا، مهممد الي اورادان دا باکييا گله بيلر، ائله دئييلمي؟ - دئديم. سولطان مهممد فاتئح ایستالين بيزه بولشئويک پارتيياسي نين اونا وئرميش اولدوغو بير مؤوزونو ايشله مکله مشغول اولدوغونو دانيشيردي. او، دؤولت و اينقيلاب ايشلريندن بوش واختلاريندا " لئنينيزمين عصاسلاري " مؤوزوسونو آراشديرماقلا مشغول ايدي. بو موناسيبتله ايدئولوژي و تاريخي بعضي مثله لر اطرافيندا صؤحبت ائتمگي سئويردي. بير گون من: - مامئد سالتان کيمدير؟ - دئدي. - مامئد سالتانمي؟ بو آدي هارادا گؤردونوز؟ - دئيه سوروشدوم. يادينا سالا بيلمه دي. پلئخانوودا گؤرموش اولدوغونو سونرادان باشا دوشدوم. دئمه مامئد سالتان دئديگي شخص سولطان مهممد فاتئح ايميش. روس چارليغي نين قوروجوسو اولماقلا برابر چار موطلقيتي نين ده ايدئولوقو ساييلان مودهيش ايوان (يوان قروزني) اوچون پرئسوئتوو طرفيندن سولطان مهممد فاتئحين ايداره سيني خولاسه ائده رک يازيلميش بير اثر واردير. روس سوسيال-دئموکراتلاري نين مشهور ايدئولوقو پلئخانوو روسييا تاريخينه آيد يازديغي اثرينده بو کيتابدان ايقتيباسلا " مامئد سالتان " دان بحث ائتمکده دير. ستالي نين هئچ جور تانيماديغي و اؤيرنمک ايسته ديگي " مامئد سالتان " ائله بو ايدي: سولطان مهممد فاتئح! مودهيش ايوان بير ايدئالدير مودهيش ايوان ستالي نين دونيا گؤروشونده چوخ کؤک سالميش، نومونوي بير سيمادير. او، بير دؤولتين آنجاق تئررورون ايشلنديگي مئتودلارلا ياراديلا بيله جگينه اينانير. قوروجو بير دؤولت آدامي نين ان تاثيرلي ايستيفاده ائتديگي سيلاه تئرروردور. مرکزدن قاچان قوووه لري بير مرکز اطرافيندا بيرلشديرمک اوچون، اونون فيکرينجه، ايوانين ائتديکلريندن باشقا بير حرکت قابيل دئييلدير. تاريخين اينکيشاف عاميلي خالق دئييلن آمورف کوتله دئييل، اينقيلابچي اقليت (ازليق) زومره سيدير. بو زومره مقصده چاتماق اوچون موعين بير پلان قورار، کوتله ني بو پلانا اويغونلاشديرماق اوچون اونو زورلايار. دونيانين بوتون اينقيلابچيلاري بئله ائتميشلر. ایستالينه گؤره مودهيش ايوان دا بير نؤو اينقيلابچي ايدي. من تئررورون بير سيستئم اولاراق فايدالي اولدوغونو دوشونمه نين دوغرو اولماياجاغيني ايضاح ائتمک ايسته ديم. فرانسا اينقيلابيندان بعضي ميثاللار گتيرمه يه باشلاديم. او، بير آز دينله دي و: - يوخ، - دئدي، يانيليرسينيز، تئررورون، هله کوتلوي تئررورون تاريخده کي رولو موهومدور. بيز بولشئويکلر، تبيي کي، شخصي تئررورو قبول ائتميريک. بونون فايداسي يوخدور. بو، ائسئرلرين سيستئميدير. فقط کوتلوي تئررور باشقا، اونو قبول و تطبیق ائده جگيک. بونون فايداسي ايسه شوبهه سيزدير، - دئيه داعوام ائتدي: - بير آدامي اؤلدورمکدن، البتته، بير شئي چيخماز؛ بير چوخ آدامي بيردن اؤلدورمک کي، کوتلوي بير تاثيري اولسون، - دئدي و علاوه ائتدي: " بيز تربييه ائتمک اوچون خالقا کوتله حاليندا تعليم وئره جگيک، بو تعليماتيميزا آسانليقلا اويمالاري اوچون اونلاري لازيم گلسه کوتله حاليندا جزالانديراجاغيق " . دئموکراتييا مفهومونا نيفرت کوتله نين منطيقله قانديريلاجاق بير شئي اولماديغيني ايثبات ائتمک اوچون او واختيله طيفليسده مئنشئويکلردن خومئريکي ايله اؤز آراسيندا اولان بير ماجراني دانيشدي. - من، - دئدي. - روسييا سوسيال-دئموکرات فهله پارتيياسي مرکزي کوميته سي طرفيندن (کوميته نين باشيندا لئ نين دوروردو) گؤندريلميشديم. خومئريکي ده عئيني سوسيال-دئموکرات پارتيياسي نين طيفليس تشکيلاتي مرکزي نين نوماينده سي ايدي. اکثريتي فهله لردن عيبارت اولان يئرلي پارتيياچيلار کوتله سي قارشيسيندا مرکزي کوميته ايله يئرلي تشکيلاتين ايکي نوماينده سي صيفتي ايله منيمله خومئريکي گؤروشلريميزي ايضاح ائتديک. بير هفته تامام موباحيسه ائتديک. بير نئچه دفعه من، بير نئچه دفعه ده خومئريکي اؤز تئزيسلريميزي مودافيعه ائتديک. نهايت، موناقيشه لردن بير نتيجه آلماق لازيم گليردي. بير قرار لاييهه سيني من، بير قرار لاييهه سيني ده خومئريکي قلمه آلاراق ايجلاسا تقديم ائتديک. ايکي قرار لاييهه سيندن بيريني سس چوخلوغو ايله قبول ائتمه لي ايديلر. حالبوکي نه اولدو. مووققتي اولاراق ايکيميزين ده ايجلاسدان باييرا چيخماميزي طلب ائتديلر. بير آز سونرا ايجلاس يئنيدن باشلاندي و بيزي ده چاغيرديلار. نه قدر وئرسه لر بينرسينيز: - خومئريکي يولداشي چوخ سئويريک، ايللردير بيزه باشچيليق ائدير، اونونلا برابر ايشله ميشيک. کوبا يولداش دا مرکزي کوميته نين مووککيليدير، اونو دا چوخ سئويريک. دوشوندوک-داشينديق؛ ان ياخشيسي بو ايکي يولداشي بير اوتاغا سالاق، قارشيليقلي آنلاشمايا گلسينلر، ايکيسيني ده تمين ائدن بير فورمول تاپسينلار، بيز ده اونو قبول ائدک، - دئيه قرار وئرديلر. بو هئکايه ني دانيشديقدان سونرا ایستالين بيزه خيتابلا: - خومئريکييه بو دا سنين دئموکراتييان! دئديم، - دئيير. دئموکراتييايا نيفرتيني و اينقيلابچي اقليت پرينسيپينه، ديکتاتورلوغا بسله ديگي سيمپاتيياني ايفاده ائدن داها بير ميثال گتيرک. روسييا اينقيلابي نين اوللرينده " پرولئتاريات " سينفيني ايدئاليزه ائتمک بير مودا ايدي. پرولئتارياتا ال دييلمز، پرولئتاريات نه ائدرسه اونا تهممول اولونور، موغايير شرطلر اورتايا آتاراق تتيل ائدرسه ده اونو زورلا ايشلتمک اولماز کيمي دوشونجه لر خوصوصيله سوسياليست پارتييالار طرفيندن دئماقوژي بير صورتده " پرولئتار افنديلره " تلقين اولونموشدو. فهله سينفينه بو تلقيني آشيلايانلارين باشيندا شخصن بولشئويکلرين اؤزلري دوروردو. ائله بيزيمله ايلک تانيشليغيندا شخصن ایستالين ده بو سينفي سئچيلميش، قاباقجيل بير سينيف دئيه اؤيموشدو. " آغ " لارا قارشي موباريزه اسناسيندا وولقا بويوندا بير گه مي نين يوکونو بوشالتماق لازيم گلميش، ساهيلده کي فهله لر ايشله مک ايستمه ميشلر؛ ایستالين او ساعات اونلارين ايچيندن 20 آدامليق ايلک پارتيياني درهال گولللتميش، گه مي نين بوشالديلماسيني تمين ائتميشدي. بونو بيزه بؤيوک بير ايفتيخارلا دانيشيردي. خالق گؤرسه اينقيلاب اولار سالون-واقوندا يئمک سوفره سي باشيندا ايکن قاتاريميز قلبه ليک بير ستانسييادا داياندي؛ بورادا بير آز گؤزليه جکدي. ایستالين مهممد الييه پرده لري ائندير دئدي. مهممد الي: - يولداش ایستالين، بو نييه؟ - دئيه سوروشدو. - باييرداکيلار ماساميزي گؤرمه سينلر، - دئدي. - گؤرورلر گؤرسونلر، نه اولار کي؟.. - قولاق آسين، نئجه يني نه اولار، صفالت و محروميت ايچينده اولان خالق بيزيم بوللوق ايچينده اولدوغوموزو گؤرسه اينقيلاب اولار، بيلميرسن؟ تروتسکييه قارشي درين بير نيفرت وطنداش موحاريبه سي و اينقيلاب زومره سي ايچينده کي چکيشمه لره، بولشئويک-مئنشئويک موناقيشه لرينه آيد جوربجور مؤوزولار اطرافيندا اينقيلاب آکتيورلاريندان بحث ائدن ایستالين، لئنيندن بؤيوک بير احتيراملا بس ائدير، اونون روس اولدوغونو يئرلي-يئرسيز قئيد ائديردي. او زامان آدي لئني نين آدي ايله برابر چکيلن تروتسکي نين هر شئيدن علاوه يهودي اولماسي سببيندن باشدا اولا بيلميه جگيني سؤيلردي. " خالق دؤولتين باشينداکي شخصه چوخ ديقت ائدير. اونون بوتون سوموکلريني بير-بير اؤيره نير، اصلینه-نجابتينه اهميت وئرير " - دئييردي. بو آرادا بير موناسيبت گتيره رک اؤزونه لئني نين ندن دايما لئ نين آدي يانيندا بير ده اوليانوو آديني قئيد ائتمگي اونوتماماسي نين سببيني سوروشدوم (گؤرونور، لئ نين بونو اؤزونون يهودي دئييل، اصيل روس اولدوغونو گؤسترمک اوچون ائديردي). بير آز دوشوندو و: " بونون سببيني بيلميرم " ، - دئدي. لئنين ایستالين اوچون " بؤيوک بير موعليم " ، " داهي بير رهبر " ايدي. نه قدر سرت و چتين امرلري اولوردوسا، بونلاري موطلق يئرينه يئتيرمک اونون اوچون بير ذؤوق ايدي. ساريسين (سونرا ایستالينقراد) جبهه سي موشکول بير وضعيتده ايکن لئنين نه باهاسينا اولورسا-اولسون ساريسيني الده ساخلاماليسان دئيه گؤندرديگي تئلئقراما ایستالين " اليم تيتره مز! " دئيه جاواب وئرميش و اؤزونده زيفليک هيسس ائدن هر کسي گولللتمک صورتيله ايسته نيلن نتيجه ني تمين ائتميشدي. تروتسکييه گلينجه، بو " اسکي مئنشئويک " دن ایستالين ايستئهزا ايله دانيشيردي. ایستالينه گؤره او، طمطراق سئون، خودپرست، غئيري-صميمي، ديرسيز، يالانچي بير ديل پهليواني ايميش. اوزون زامان بولشئويک علئيه داري بير مئنشئويک ايکن اونون لئنينه يالنيز سون دمده " ظفر ترانه سي چالاراق گلديگيني " ايستئهزالي بير ديلله قئيد ائديردي. 1919-جو ايلده وارشاوا آلتينداکي مغلوبيتي اوچون قيزيل اوردو ستالي نين ايفاده سينه گؤره يالنيز تروتسکي نين ادبازليغينا بورجلو ايميش. آنتيسئميتيزم تروتسکيني تنقيد و ايستئهزا ائدرکن ستالي نين ايفاده سيندن چوخ دا گيزله ديلمه يهن بير آنتيسئميتيزم قوخوسو گليردي. بير گون قاتاريميزين دوردوغو ستانسييالارين بيرينده باييردان ايچري گيرن ایستالين موعمالي بير ادا ايله منه خيتاب ائده رک: - يولداش رسولزاده، سيز قاشقار پرولئتارياتيني تانيييرسينيزمي؟ - دئيه سوروشدو. - اورادا پرولئتاريات نه گزير! - دئيه جاواب وئرديم. او: - هه!.. جوهودون (روسجا حقارتله دئييلن " ژيد " تعبيريني ايشلده رک) بيريسي گليب، اؤزونو منه قاشقار پرولئتارياتي نين نوماينده سي دئيه تقديم ائدير، بئله بير پرولئتارياتدان خبريم يوخدور، دئيه اونو ردد ائتديم. - دئدي. آوروپاليلار حاقينداکي هيسسياتي چيچئري نين خاريجي سيياستده کي رولونو دا ایستالين جيدي سايميردي. " تولکو آوروپاليلار بيزيم هريف ديپلوماتلاريميزي آلداديرلار " دئييردي. گورجو و روس ديللريندن باشقا بير ديل بيلمه يهن و آوروپايا قيسا مودتده يالنيز بير دفعه لئنينله گؤروشمک اوچون گئدن و اورادا ايکن سون درجه سيخيلان ایستالين آوروپا مدنيتي دئييلن شئي حاقيندا يوکسک بير فيکير صاحيبي دئييلدي. اونون اوچون بو مدنيت سلاويانوفيللرين دوشوندوکلري کيمي چوروموش بير مدنيت ايدي. اصيل يئني و ساغلام مدنيتي سووئتلر ياراداجاق، بورادان دونيايا يئني بير ايشيق ياييلاجاقدي. بو گون روسييادا آرتيق چکينمه دن تعريفلنن مدني ساهه ده کي روس ليدئرليگي ستالي نين صؤحبتلرينده هله او زامان سئزيليردي. روس اونون اوچون دونيانين منن اولدوغو کيمي طبيعتجه ده ان محصولدار بير ميلتي ايدي. کندده راست گلديگي حاميله روس قاديني نين " اون بئش اوشاغيم وار، اون آلتينجيسي دا ائله بورادادير " ، دئيه بؤيوک بير ايفتيخارلا قارنيني گؤسترديگيني، بحث ائتديگي قاديني تقليد ائدن بير ژئستله جانلانديريردي. آوروپا کاپيتاليستلري اؤز مدنيتلريني يا اينگيلتره و فرانسا کيمي اللرينه کئچيره رک موستملکه لرينه چئويرديکلري اؤلکهلر حسابينا، يا دا آلمانييا کيمي مغلوبيته اوغراتديغي فرانساني هرراجا قويماق صورتي ايله تمين ائتميشلر. سنايئجه بو ميلتدن چوخ گئري قالان روسيياني اينکيشاف ائتديرمک اوچون داخيلي موستملکه چيليکدن ايستيفاده ائتمکدن باشقا بير چاره قالماميشدير. لئني نين تصوور ائتديگي بئشيلليک پلان ايسه اينقيلابي روسيياني بير آن اول سنايئلشديرمه يه يؤنلميش بير عزمدير. روسييادا عظمتلي بير سنايئلشديرمه پلاني تطبیق اولوناجاق؛ بو ساهه ده اسرلرين نتيجه سي اولان گئريليک آرادان قالديريلاجاق؛ کوممونيست اينقيلابيني بوتون دونيايا يايماق اوچون موستملکه و ياريمموستملکه حاليندا اولان بوتون شرق ميلتلري نين قرب کاپيتاليستلرينه قارشي آپارديقلاري ايستيقلال موباريزه سينه اؤزلري هم داياق، هم ده رهبر اولاجاق. ستالي نين بو يولدا ائله " سيقايي-موزاري " ايله (ينديکي-گله جک زامان فورماسيندا) بحث ائتديگي پلانلارا قارشي جبهه دن هوجوم ائتمک بيزيم وضعيتيميزده اولانلار اوچون بير " نزاکتسيزليک " اولاردي؛ /ونون/ نظري-ديقتيني گؤرولمک اوزره اولان ايشلرين بو خوصوصدا چوخ دا اوميدوئريجي بير حالدا اولماديغينا ايشاره ائتمکله تمين ائديرديک؛ سووئت سيستئمينده اينسانين بير فرد و بير شخصيت اولاراق اورتادان قالديريلديغيني ايره لي سوروردوک. ميلتلر مثله سي ستالي نين قيزغينليقلا موباحيسه آچديغي مثله لردن بيري ده ميللي مثله ايدي. بولشئويک پارتيياسي نين ميللي مثله ساهه سينده کي نظريييه سي و پراکتيکاسي اوزره موتخصيصي ساييلان ستالي نين بير ده ميلتلر کوميسساري اولماسي تسادوفي ايدي؟.. مئنشئويکلرين ميللي مثله ده کي تاکتيکاسيني شيددتله ردد ائدن ایستالين آوسترييا سوسياليستلريندن اوتتو باوئرين موعين بير اراضييه باغلي اولمادان ميللي-پئرسونال (ميللي-مدني) موختاريت پرينسيپينه دايانان سيستئميني شيددتله تنقيد ائدير. بير ميلت اوچون يالنيز مدني ايشلردن عيبارت بير موختاريتين قطعييين کيفايت ائتميه جگيني، ميلتلري تمين ائدن شئيين هر شئيدن اؤنجه اؤزلريني شخصن ايداره ائتمکدن عيبارت اولماسيني دئيير. روسييا داخيلينده کي ميلتلر اوچون ميللي-پئرسونئل دئييل، ميللي-تئرريتوريال (ميللي-اراضي) بير موختاريتين قبول ائديلمه سي لوزومونو ايره لي سورور. سووئت هؤکومتي نين ايش باشينا گه لر-گلمز نشر ائتديگي مشهور دئکرئتي دليل کيمي گؤستريردي. فقط من نظريييه ده " دئکرئتلشميش " اولان پرينسيپه، پراکتيکادا چوخ دا ريايت ائديلمه ديگينه و بونون ان يئني ميثالي اولاراق موقددراتينا شخصن صاحيب اولماق ايسته ين آذربايجانين قوووه تطبیق ائديله رک سووئتلشديريلديگينه ايشاره ائدرکن او: - عصاسيندا شاياني-تقدير اولان تعييني-موقددرات هوقوقو موطلق دئييل، فهله اينقيلابي نين باش منافعيينه تابئلي بير هوقوقدور، - دئدي. - بو کيمي شرطه آيد قئيدلرله ان موکممل پرينسيپلري پراکتيکادا گوددوکلري مقصدلرين تام علئيه اينه اولان نتيجه لره چيخارماسي مومکوندور، - جاوابيني وئرديم. ایستالينله بو صؤحبت منه 1917-جي ايلين ماييندا موسکوادا روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا اولان موباحيسه لري خاطيرلاتدي. اورادا من روسييانين ميللي-تئرريتوريال موختاريتلره آيريلماسي پرينسيپيني مودافيعه ائدير، احمد بي سالکوو ايسه روسييانين مرکزي دئموکرات بير هؤکومت حاليندا قالاراق ميلتلر اوچون يالنيز ميللي-مدني ايشلرله مهدودلاشديريلان " ميللي-پئرسونال بير موختاريت " طلب ائديردي. نتيجه ده قورولتاي اکثريتله بيزيم ايستيقلال تئزيسيميزدن چيخان ميللي-تئرريتوريال موختاريت طلب ائدن قرار لاييهه سيني قبول ائتميشدي. قورولتايداکي بو موباحيسه لري سؤز گليشي دانيشديغيم زامان احمد سالکوو حاقيندا ایستالين: - مقصدسيز، روسوفيل بير مئنشئويک دئييلمي؟ - دئدي. - و بيز ده بو گونلرده اينقيلاب حاضيرليغي ايله مشغول ايديک، - دئيه علاوه ائتدي. موعمالي بير حاديثه سفريميز تورکييه-سووئت موناسيبتلري نين چوخ گرگين بير دؤورونه تسادوف ائتميشدي. کامالچي تورکييه دن موسکوايا بير هئيت گؤندريلميشدي. هئيت موسکوادا موزاکيره لر آپارديغي واخت آنکارا هؤکومتي نين او زامانکي خاريجي ايشلر نازيري بکير سام بيين فرانسادا ايمضالاديغي بيرترفلي موقاويله سووئتلرين ناراحاتليغينا سبب اولموشدو؛ تورکييه يه گؤندريلمکده اولان حربي سورسات گؤندريلمه سي دايانديريلميشدي. بو موناسيبتله آنکارا ايله موسکوا آراسيندا يازيشمالار داعوام ائدير، دالبادال آلينان تئلئقراملاردا ستالي نين مولاحيظهسينه موراجيعت اولونور، اونون فيکري سوروشولوردو. موسکوادان گلن ناراحاتليقلارلا دولو بو تجيلي تئلئقراملاري بئرزانووسکي اونا گؤسترديکجه ایستالين: - ضياني يوخ، گؤزله يهرلر، - دئيه جاواب وئريردي. اهميتلي تئلئقراملارين ياغماقدا اولدوغو بو گونلردن بيرينده سالون-واقون ريسي داويدوو بيزيم يانيميزا گلدي: - يولداش ایستالين سيزي او بيري واقونا کؤچورمک ايسته يير، حاضيرلاشين، - دئدي. بو ضرورت ندن دوغدو؟ داويدوودان بير شئي سوروشماديق. هر حالدا بو ياخشي بير علامت دئييلدي، ناراحاتليق ايچينده باشيميزا نه لر گله جگيني عاجيزانه شکيلده گؤزله ييرديک. شئيلريميزي ييغديق؛ هر ساعات يئريميزي دييشمه يه حاضير بير وضعيت آلديق... خبر گونورتا وئريلميشدي. آخشاما قدر بير حاديثه اولمادي. گئجه ني ناراحاتليقلا کئچيرديک. سحر اولدو. داويدوو بير نئچه دفعه گلدي-گئتدي، بير شئي دئمير. اؤز-اؤزوموزه " تهلوکه سوووشدو " دئييريک، آما خبرين سببيني هئچ جور ايضاح ائده بيلمير، ماراق ايچينده گؤزله ييرديک. مثله ني بئرزانووسکي و يا ایستاليندن سوروشماغا دا موناسيب گؤرموروک. نهايت، زئهينلريميزي موعما ايله يوخ، حاضيرکي وضعيتله مشغول ائتمه يه باشلاديق، اؤزوموزو بيزي بئزديرن هشراتلاردان کوپئني تميزله مک ايشي ايله مشغول ائتمه يه اوستونلوک وئرديک. حاديثه نين ندن عيبارت اولدوغونو سونرا بيلديک. ايره ليده آنلاداجاغيم کيمي موسکوادا اونونلا بير تاوان آلتيندا ياشاديغيميز داويدوو بير گون بيزه دانيشدي. يولدا گه لرکن سيزي باشقا کوپئيه کؤچوره جکديک، سونرا بوندان واز کئچديک، سببيني بيليرسينيزمي؟ - دئدي و ايضاح ائتدي: - بئرزانووسکي گليب، ایستالينه تورکييه مثله سي اوزره تئلئقراملار گلير-گئدير، رسولزاده لر ده دفترخانا واقونوندا، ايشين مخفي طرفي پوزولور، دئميشدي. ایستالين بوندان سونرا منه سيزي باشقا بير کوپئيه کؤچورمک امري وئرميشدي. سونرا مندن رسولزاده لر اؤزلريني نئجه آپارير دئيه سوروشدو. من ده چوخ تمکينلي و ساکيت اينسانلاردير، يئمکلريني يئييب، سونرا اؤز کوپئلرينه چکيلير، باشقا هئچ بير شئيه قاريشميرلار، دئديم. - من اونلاري ياخشي تانيييرام. اونلاري راحات بوراخ. يئرلرينده قالسينلار، - دئدي. موسکوادا ايکي ايل باکيدان آيريلالي اون بئش گون اولوردو. موسکوا اطرافينا گلميشديک. هارادا يئرلشه جگيميزي دوشونوردوک. يني بير مجهولاتلا قارشيلاشيرديق. ایستالين موناسيب بير يئر موعينلشنجن واقوندا قالماغي موناسيب حساب ائتدي. بو مقصدله آشپازي دا واقوندا ساخلاديلار. بير مانعور ايله واقون عصاس يولدان آرالاناراق، يان يوللاردان بيرينه وئريلدي. سونرا بيزي واقونلا بيرليکده تميرخانالاردان بيرينه آپارديلار. گئجه ني اورادا کئچيرديک. سحر تئزدن چکيج ضربه لري بيزي يوخودان اوياتدي. دئمه، واقونوموز تمير ائديليرميش. اوچ گون بو شرايتده ياشاديق. دؤردونجو گون بئرزانووسکي داويدووو گؤندريب، بيزي اؤز ائوينه آپاردي. بورادا، داويدووون دا اولدوغو منزيلده بيزه بير اوتاق آيريلميشدي. بو، ایستالينساياغي بير ايش ايدي؛ هم حؤرمت گؤستريلميش، اؤز کاتيبي نين منزيلينده بيزه بير اوتاق آيريلميش، هم ده بوتون حرکتلريميز دايمي بير نزارت آلتينا آلينميش اولوردو. گؤز دوستاغي ائله بو قدر اولور. حربي کوممونيزم دؤورونون موسکواسي ايقامتگاهيميز موعين اولوندوقدان سونرا ضروري فورمال ايشلر گؤرولموش، بيزه " رابوچايا کنيژکا " - " ايشچي دفتري " دئييلن بير شهادتنامه وئريلميشدي. بو دفتر سايه سينده بيز عومومي يئمک يئرلريندن بيرينه قئيد اولونور، اورادان شوربا آلا بيليرديک. آلديغيميز بو شوربانين باکي نين " اوسوبي اوتدئل " دئييلن حبسخاناسيندا آلديغيميز شوربادان فرقي يوخ ايدي. اونون قدر بير بولانيق سويا بنزر و عئيني قوخونو وئرردي. بو بولاشيق سويو آلماق اوچون سيرايا دورور، قاپيدان ايچري گيررکن بير دمير بوشقابلا بير قاشيق آلير، بؤيوک بير صبير و ايطاعتله تا بؤيوک قازانين باشيندا دوران شورباچييا قدر گليرديک. ايطاعتله اوزاديلان بوشقابا بير چؤمچه شوربا تؤکولونجه، سيراداکي يئريميزي عئيني ايطاعتله گؤزله ين بير باشقاسينا ترک ائدرديک. بو مراسيم گونورتا واختي هر گون تکرار اولونوردو. سحر و آخشام يئمکلريني ايسه هامي کيمي بيز ده اؤز ايمکانلاريميزلا حاضيرلاماق مجبوريتينده ايديک. بو مقصدله بزن عرضاق مرکزلريندن آلينا بيلن تعييناتدان، بزن ده چوخ سيخ بير تقيب آلتيندا اولان قارا بازاردان ايستيفاده ائده بيليرديک. موسکواني ايلک دفعه 1917-جي ايلين ماييندا گؤرموشدوم. بو دفعه کي ايسه موسکوايا ايکينجي گليشيم ايدي. او زامان بئش-اون گون اوچون روسييادا موسلمان-تورک ائللري نين ان ياخين تاريخينده موهوم بير يئري اولان موسلمان قورولتاييندا ايشتيراک اوچون گلميش اولدوغومدان، بو قورولتايين موزاکيره لرينه دالميش، شهري گؤرمک فورصتي چوخ دا تاپا بيلمه ميشديم. ايندي ايسه واختيميز بولدور. موسکوادا قالماغي بيزيم اوچون داها موناسيب گؤرموشدولر. اورتودوکس کيلسه سي نين سيتاييشينه نايل اولان اسکي موسکوف چارلاري نين پايتاختيندا ايندي هر جور دين و معبدلري اينکار ائدن کوممونيست اينقيلابي نين ليدئرلري حؤکمراندير. شهرين هر طرفينده ايلک گؤزه چارپان شئي بو ليدئرلره آيد اولان فوتوقرافييالاردير. بونلار آراسيندا لئ نين و تروتسکي نين فوتوقرافييالاري بيرينجي سيرادا گلير. قزئتده کي مقاله لر، خالقا خيتاب ائدن نيطقلر، موختليف نشرياتلاردا چاپ اولونان کليشئلر ده ايلک سيرادا بو ايکي ليدئره آيددير. بونلاردان سونرا زينوويئو، کامئنئو، چيچئرين، رادئک، تومسکي، لوناچارسکي، ايوففئ، فرونزئ و سايره کيمي شخصيتلرين ايسيم و فوتوقرافييالارينا راست گلمک اولور. آدي آز چکيلن، هله فوتوقرافيياسينا عادتن هئچ يئرده تسادوف اولونمايان بيريسي وارسا، او دا ایستاليندير. پارتييانين باش کاتيبي، رابکين دئييلن فهله-کندلي موفتتيشي جاماعات آراسيندا عادتن تانينمير. هله تاماميله تشککول ائتمه ميش اولان ميلتلر کوميسسارليغيندان (نارکومناتس) هئچ کيمين خبري يوخدور. ايلک گونلرده هامي نين کيچيک و عادي گؤردويو بو اوچ موسسيسه نين ايره ليده بوتون رقيبلريني اورتادان قالديرماق اوچون مودهيش ايواني اؤرنک بير حؤکمدار دئيه ايدئاليزه ائدن ایستالينه ديکتاتورلوغونو تسيسده چوخ ياراميش اولدوغونو حاديثه لر بيزه گؤسترميشدير. اؤلوموندن بير نئچه ايل اول قوجامان بوستونو هيمالاي داغلاريندا بير قولله نين باشينا قويدوروب، اورادان ايداره ائتديگي يئورازييانين گئنيش ساهه لرينه قورارلا باخان و ايستيثناسيز حياتين هر ساهه سينده اؤز دامغاسيني گؤرمکدن ذؤوق آلان ایستالين او گونلرده کؤلگه ده قالماغي، لئنيندن سونرا بوتون حاکيميتي اله کئچيرمک تاکتيکاسي باخيميندان آنلاشيلان، ضروري ايش حساب ائتميشدي. اوزدن ده چيرکيندير 1920-جي ايلده ستالي نين موسکوا موحيطينده نه کيمي بير شؤهرته ماليک اولدوغونو خاراکتئريزه ائدن بير تسادوفو بورادا گؤسترمک ايسته ييرم. موسکوا کوچه لرينده گزرکن اوللر تانيديغيم بير فهله يه راست گلديم. بو هله 1904-جو ايلده باکيدا تانيش اولدوغوم پئتئربورژئست آدلي ضيالي بير فهله ايدي. باکيدا بولشئويک فراکسيياسينا منسوب بير سوسيال-دئموکرات ايدي. باکي فهله لري آراسيندا نوفوزو واردي. خئييرخاه و فداکارليغي ايله تانينميش بير آدامدي. پئتئربورژئست گؤروشدويوموزه چوخ ممنوعن اولدو. بيزي درهال ائوينه آپاردي؛ ائولي ايميش؛ بير چاي دوزلتديريب، بيزي قوناق ائتدي. منيم باکيدا توتولماغيم و پانکراتووون سدرليگي ايله بير کوميسسييا طرفيندن ايستينطاق ائديلمگيمين تفصيلاتيني بيليردي. بونو ائله همين کوميسسييا عوضولريندن موسکوايا گلميش اولان بيريسيندن اؤيرنميشدي. همين آدامين آنلاتديغينا گؤره منيم گونلريم ساييلميش ايميش. حاقيمدا موسکوايا وئريلن راپورتدا اعداميم طلب اولونورموش. فقط اورايا " ایستالين يولداش گلينجه يه قدر ساخلايين " ، - دئيه تئلئقرام وورولوبموش... پئتئربورژئتس بيزه بو صورتله " کئچميش اولسون " دئديکدن سونرا " اوکتيابر " اينقيلابيندان کئچن دؤور عرضينده يارانميش وضعيتي تهليل ائتمه يه باشلادي. اؤزونون لئ نين ايله آرا-بير گؤروشدويونو دئدي: " لئ نين يولداش، - دئدي، - رسمي هؤکومت و پارتييا موسسيسه لري خاريجينده، ايشلردن شخصن معلومات آلماق اوچون اينانديغي کؤهنه دوستلاريندان بعضيلرينه موشاهيده ائلمک - ايزله مک وظيفه سي تاپشيريرميش. پئتئربورژئتس ده لئني نين " گؤز " لريندن بيري ايميش. او، بو " گؤز " لوک وظيفه سيني غرضسيز صورتده ايفا ائده رک لئ نين يولداشي دايما معلوماتلا تمين ائدير؛ حربي کوممونيزم رئژيمي نين دييشديريلمه سي نين لوزومونو دايما اونا دئييرميش. بيريسي چيخيب فهله لره " اينقيلابدان اولکي وضعيتي سيزه تمين ائدريک، بير شرطله کي، بير داها تتيل ائتمگين، دئييرسه، بونلار بونو اؤزلرينه بؤيوک حؤرمت حساب ائديرلر " ، - دئيه لئنينه خالق آراسينداکي احوال-روحيييه ني چاتديريردي. پئتئربورژئتس ده اوميدسيزلييه دوشه رک " نه ائدک؟ " - سوروشان گنجلره " پلئخانووا قاييتمالي " دئيه جاواب وئريرميش (پلئخانوو؟ روس مئنشئويکلري نين تانينميش ليدئري ايدي). پئتئربورژئتس اولدن ياخشي تانيديغي باکي نين اينقيلابدان سونراکي احوالي ايله ماراقلانيردي. اينقيلابين اورانين احوالي ايله ماراقلانيردي. اينقيلابين اورانين ميشتينده نه کيمي تبددولات گتيرديگيني سوروشور، اونا لازيم اولان ايضاحاتي وئريرديک. صؤحبت دؤنوب-دولاشيب يولداش ستالي نين اوستونه گلدي. بيزيم موصاحيب: - او، - دئدي، - خوش نيتلي بير اينقيلابچي دئييلدير. اونون اوچون باشليجاسي ايدئيا دئييل، سادجه حاکيميتدير. او، ايدئاليست سوسياليستلردن چوخ، دليقانلي تئرروريستلره ايستيناد ائتمک ايستر. بولشئويک اينقيلابيني جيغيريندان چيخاران بو کيمي دئماقوقلاردير. گؤره جکسينيز، او، فهله سينفي نين باشينا بلا اولاجاقدير. نه جاهپرست، نه اينتريقان، نه قورخونج آدامدير او، بيلمزسينيز. ایستالينه گؤره بومباچي اولمايان بيريسي حاقيقي رئووليوسيونئر اولا بيلمزميش، هئچ تسادوفي دئييل کي، اطرافيني بو جور قافقازليلارلا دولدورموشدور. بيز ستالي نين هر حالدا باشقالاري کيمي چوخ دا شؤهرت سئون بير آدام گؤرونوشونده اولماديغينا، خوصوصي حياتيندا توازؤکار داورانديغينا، فوتوقرافييالاري نين بئله ديگر کوميسسارلار کيمي هئچ بير يئرده گؤرونمه ديگينه ايشاره ائدينجه، او، عليله باشي اوزريندن بير ژئست ائده رک: - ائه؟.. - دئدي. - اونا گؤره کي، کيفيردير. بير جوت آياققابي نين وئرديگي ذؤوق موسکوايا پاييزدا گلميشديک. قيش اوچون ياخشي دا تداروکلو دئييلديک. هله منيم آياقلاريم دئمک اولار يالين ايدي. يايدا آذربايجان داغلاريندا داشيديغيم " چوست " دئييلن اينجه بير آياققابي داشيييرديم. گونلر کئچير، هاوالار سويويوردو. موسکوانين سرت قيش گونلري ياخينلاشيردي. " حربي کوممونيزمين " شيددتلي گونلرينده آياغا بير آياققابي تاپماق ايمکانسيزدي. بير آياققابي اوچون موراجيعت، خواهيش ائتمک ايسه هئچ عاغليما بئله گلمزدي. بو کيمي اسکيکلييه دؤزه جک، دوشدويوموز شرايتده گؤرولمه سي مومکون اولاجاق ايشلرله مشغول اولاجاقديق. " روميانسئو موزهي " دئييلن موسکوانين اسکي مدني موسسيسسي ياشاديغيميز ائوين يئرلشديگي محلله ده ايدي. بورادا موززم بير کيتابخانا واردي. اورايا گئتمه يه قرار وئرديم. آذربايجان تاريخي و موختليف مؤوزولار اوزرينده آراشديرمالار آپاريرديم. ياري آج، ياري چيلپاق بير وضعيتده هر شئيي اونوتموش، کيتابلارا دالميشديم. قيش قار تپه لري و دوندوروجو هاواسي ايله برابر گلدي. ياي چوستو ايله گونو-گوندن کيتابخانايا گئتمک چتينلشيردي. بو چتينليگي اول يانيمدا اولان قالين يون جورابي گئيمکله قارشيلاديم؛ سونرا مادام بئرزانووسکي نين بورج کيمي وئرديگي کئچه دن " والئنکا " دئديکلري چکمه ايشيمه يارادي. فقط هاوالار بير آز ايليقلاشيب، قارلار اريمه يه باشلايينجا والئنکا آرتيق گئييلمز اولدو. او زامان تکرار آذربايجاندان گتيرديگيم چوست ايله قالين يون جورابا قاييتديم. فقط هر گون تدقيقات ايشيندن دؤنونجه بو جورابي گؤزلجه سيخيب، اوجاق باشيندا قوروتماق لازيم گليردي. نيين باهاسينا اولورسا-اولسون بير آياققابي تداروک ائتمک آرتيق ضروري اولموشدو. اوستوموزده قالميش بير قيزيل پول وار ايدي. بونونلا بلکه ده بير جوت آياققابي آلماق مومکون ايدي. فقط آياققابي هارادادير، يوخدور کي آلاسان. بو آرادا آمئريکالي فهله لردن بير حيصه سي نين روسيياداکي فهله لره داغيتماق اوچون بير گه مي آياققابي گلديگي خبري نشر ائديلدي. بير نئچه گون سونرا بو آياققابيلارين " سوخارووکا " دئييلن بازاردا ساتليغا چيخاريلاجاغيني اؤيرنديک. بونلاردان بير جوتونو ساتين آلماق اوميدي ايله مهممد الي ايله بيرليکده بازارا گئتديک، اوستوموزده کي قيزيل ايسته نيلن قييمتين عصاسيني تشکيل ائتمک اوزره ايدي، فقط کيفايت دئييلدي. اصيل دير تشکيل ائدن شئيلري ده بونا علاوه ائتمه لي ايديک؛ بو ديرلي اشيادان بير نئچه ايينه، بير آز تيکيش ساپي و بير قدر ده دوز وئرمک لازيمميش، بو " امته لر " او دؤورون قيزيلدان دا قييمتلي واليوتا ماللاري ايدي. شوکور اولسون کي، بو " واليوتا " ماللاريندان بير قدر وار ايدي؛ وئرديک، نهايت، آياققابيلاري آلديق. بؤيوک بير سئوينج ايچينده ائوه دؤنوردوک. من اؤنده، مهممد الي آرخادا آدديملاييرديق. مهممد الي نين سسيني ائشيتديم: - بورا باخ، بو يوروش آنجاق بايرام حديييه سي آلان اوشاقلاردا اولور! مهممد الي نين خوصوصي قاتاري موسکوادا کوممونيست پارتيياسي نين 8-جي قورولتايي آچيليردي. بو موناسيبتله روسييانين هر طرفيندن هؤکومت مرکزينه نوماينده لر گلميشدي. قافقازدان دا ان مشهور کوممونيست ليدئرلري گلميشديلر. بو آرادا کرونشتاد قييامي باشلاميش و بو حاديثه مملکتين هر طرفينده ديقته شايان تاثير بوراخميشدي. عوصيان آز بير واختدا درهال ياتيريلميشسا دا، لئ نين بو حاديثه دن درس آلاراق " حربي کوممونيزم " تاکتيکاسيني " نئپ " دئييلن يئني ايقتيصادي سيياست تاکتيکاسينا چئويرميشدي. سووئت سيياستينده يئني بير دؤور تشکيل ائده جک بو حاديثه نين آذربايجاندا نه کيمي تاثيرلر ياراتديغيني اؤيرنمک لازيم ايدي؛ بو موناسيبتله آليناجاق تدبير و حرکت خطي نين عصاسيني دوغرو اولاراق تسبيت ائده بيلمک اوچون بو اينفورماسييالارا بؤيوک بير احتيياج وار ايدي. مهممد الييه دئديم کي: - يولداش ایستالينله گؤروشدويوموز زامان ايران اينقيلابي حاقينداکي خاطيره لريمدن بحث ائتديگيم ياديندادير. او، بونلارا آيد ماتئرياللاري درهال دؤنوب، باکيدان گتيرمه ني ايسته ميشدي. من ايشي سونرايا ساخلاديم. ايندي اصيل واختي گلدي. قورولتاي نوماينده لري بو گونلرده باکييا قاييديرلار؛ بير يولونو تاپيب، اونلارلا بيرليکده باکييا گئتسن فنا اولماز، وضعيتي اؤيرنميش اولارسان. مهممد الي ايران اينقيلابي حاقيندا ماتئرياللاري گتيرمک اوچون باکييا گئده جک دئيه مثله ني بئرزانووسکييه آچيريق. مثله اونو دا ماراقلانديرديغيندان (بازار گونو اولماسينا باخماياراق، مثله تجيلي اولدوغوندان) درهال تئلئفونلا مثله ني ایستالينه عرض ائدير. ایستالين درهال " مهممد الي يولا چيخسين " دئيه امر ائدير. نوماينده لر بير آز سونرا، او آخشام يولا چيخاجاقلاريندان بئرزانووسکي تله سيک بورويا قاچير، لازيم اولان کاغيذلاري حاضيرلايير و خوصوصي اولاراق قوشدوردوغو کوميسسارليق خيزگي ايله گله رک بيزي ده ائودن گؤتورور. بيرليکده ستانسييايا گليريک. گئجيکميشيک. نوماينده لري آپاران قاتار اون دقيقه اول حرکت ائديبميش... ايندي نه اولاجاق؟ - دئيه بئرزانووسکي بؤيوک بير غوصه ايله ستانسييا شئفين: - بو نئجه اولا بيلر، يولداش ایستالين امر ائديب، يولداش مهممد الي بو قاتارلا گئده جکدي؟.. ستانسييا شئفي: - يولداش ديرئکتور، اوزولمگين، هله کي، گئج دئييل، علاجي وار. قاتار ايکي ستانسييا ايره ليده سو آلماق اوچون ياريم ساعاتا قدر گؤزليه جک؛ خوصوصي بير لوکوموتيوله بير واقونو ائله ايندي يولا سالاريق، يولداش اونونلا گئدر، نوماينده قاتارينا يئتيشر. بئرزانووسکي: - براوو، يولداش شئف!.. - دئيه درين بير نفس آلدي. اون دقيقه سونرا " مهممد الي نين خوصوصي قاتاري " حرکت ائتدي، آرخاسينجا بير ده اونو گؤزله سينلر دئيه بير تئلئقرام وورولدو. کونتر-رئووليوسيونئر موساواتچي مهممد اليني آرالاريندا اورجونيکيدزئ، در. نريمان نريمانوو، قورخمازوو، تئر-ميکائليان و سايرلري کيمي بولشئويک باشچيلاري اولان 8-جي کوممونيست پارتيياسي نوماينده لريني آپاران خوصوصي قاتار گؤزله ييب دورماليدير؛ چونکي... يولداش ستالي نين امري ايجرا ائديله جک!.. مهممد الي گئتميش، بير مودت باکيدا قالميش، وضعيت حاقيندا دولغون معلوماتلارلا يوکلو اولاراق گئري دؤنموش، فقط سياهتي نين " اصيل مؤوزوسو اولان " ماتئرياللاري تاپيب گتيره بيلمه ميشدي. اصلینده بيز خاطيرلاتماديقجا بونلاري آختاران دا يوخ ايدي. آبباسقولو بوتيرکادان چيخير کوممونيست پارتيياسي مرکزي بوروسوندان بئرزانووسکييه تئلئفون ائديب، رسولزادني دوستو آبباسقولو کازيمزاده آختارير دئييبلر. درهال گئتديک. دوستوموزو يانيميزا گتيرديک... ايندي اوچوموز - من، مهممد الي و آبباسقولو - بير اوتاقدا ياشاييريق. آبباسقولو، خاطيرلايارسينيز، ستالي نين منه وئرديگي ايلک سؤزه گؤره موسکوايا بيزيمله برابر گله جکدي. سون دمده اونا بو " شرفي " وئرمک ايستمه ديلر. يئرلي کوممونيستلرين اونا قارشي خوصوصي بير نيفرتي واردي. ايدئولوژي موباريزه ايللرينده اونلاري ان چوخ پوزان، مغلوبيته اوغرادان او اولدوغوندان اونو موطلق اينجيتمک و هر جور حقارتله " آلچالتماق " ايسته ييرديلر. آبباسقولونو موسکوايا جانيلره مخصوص عادي سورگون ائشولونوندا گؤندرميشديلر؛ حبسخانادان-حبسخانايا کئچه-کئچه او، نهايت، موسکوانين لوبيانکا دئييلن مئيدانينداکي مشهور بوتيرکا زيندانينا سالينميشدي. بير مودت بورادا دا " ستاژ " کئچديکدن سونرا قاپيلاري آچميش، اونو کوچه يه آتميشديلار. آبباسقولونو بير ايشه قويماق لازيم گليردي. اونون اوچون بئرزانووسکي نين بلدچيليگي ايله يئنه ستالي نين يانينا گئتديک، بو زامان او ميلتلر کوميسسارليغي، قيساجا نارکومناتس (روسجا نارودنيي کوميسساريات ناسيونالنوستئي سؤزلري نين باش حرفلريندن عيبارتدير) نازيرليگي خالق کوميسساري (نازيري) ايدي. ميلتلر کوميسسارليغي نازيري نين اوتاغيندا گؤروشدوک. اوللر مشغول اولدوغو دفترخانا معمولاتي تيجارتينه موناسيب اولاراق آبباسقولويا يئني يارانماقدا اولان کوميسسارليغيندا تجهيزات مأمورلوغو وئريلمه سي اوچون ایستالين بئرزانووسکييه تعليمات وئردي. تورکييه يه گئده بيلرممي؟ آبباسقولونون ايشي ايله علاقه دار گؤروشدويوم اسنادا ایستالين: - نئجه ياشايير، نه دوشونور، نه ائديرسينيز؟ - دئيه حال-احوال توتدو. - خيردا-ميردا ايشلرله، گونده ليک حيات ضرورتلريله مشغولام، - دئديم. - حيات دئييلن شئي اصلینده ائله خيردا-ميردا ايشلردن عيبارتدير، هر حالدا بير پئرسپئکتيوينيز واردير، - دئدي. - موسکوادا قالديقجا بير پئرسپئکتيويم يوخدور، - دئديم. - بلکه تورکييه يه گئده سينيز؟ - دئدي. - هم... - دئيه بير آز دوشوندوم، سونرا، - بلي، - دئديم. - آرتيق تورکييه ايله تام آنلاشميش وضعيتده سينيز... بلکه ده منيم اورايا گئتمگيمه بير مانعه يوخدور. ايجازه وئرسنيز بوندان ممنوعنيتله ايستيفاده ائدرم، نه دئييرسينيز؟.. - دئيه جاواب وئرديم. ایستالين درهال قالخدي. بيغلاريني بوراراق اوتاغين ايچينده بير او طرفه - بير بو طرفه گئده رک، - بو قراردان واز کئچين، - دئدي. - قرار دئييلن بير شئي يوخدور، بو فيکري اينديجه منه اصلینده سيز تلقين ائتدينيز، - دئديم. - يوخ، تلقين ائتمه ميش اولوم، - دئدي. مثله آيدينلاشدي. موسکوا يولوندا ايکن موعين ايدئولوژي نوماينده لري اولان موخاليفلره قارشي سووئت هؤکومتي نين مرحمت گؤسترديگيندن حتّی اوکراينا شئفلريندن وئرنيچئنکويا خاريجه گئتمک اوچون ايظهار ائتديگي آرزونو تمين ائده رک رسمن ايجازه وئريلميش اولدوغوندان دانيشان ستالي نين آرتيق بونو بير داها تجروبه دن کئچيرمک نيتينده اولماديغي معلوم اولدو (بولشئويکلرين اوکراينا حاقينداکي تدبيرلريني تقدير ائدن وئرنيچئنکونون خاريجه چيخديقدان سونرا فيکريني دييشديره رک سووئت دؤولت آداملارينا قارشي موخاليف بير شکيلده دانيشماسيندان بحث ائدن ایستالين تجروبه دن کئچميش بير ايشي احتيمال کي، بير داها تجروبه ائتمک نيتينده دئييلدي). يئني منزيل، يئني مشغله " تجهيزات مأمورو " آبباسقولو دوستوموزون تشببوسو ايله اوچوموزه ميلتلر کوميسسارليغي نين ايداره سينده پئرئچيستئنسکي بولواردا يئرلشن بينادا ايکي اوتاقدان عيبارت يئني بير منزيل آيريلدي. بو آرادا شرق ديللري اينستيتوتوندا (سابيق لازارئو اينستيتوتو) فارس و روس ديللري موعليمليگينه تعيين اولوندوم. بو تعييناتي منه همين اينستيتوتون موديرليگينه تعيين اولونموش تاتار ضياليلاريندان تانيشيم عيصمتي تمين ائتميشدي. آز بير واختدا بوراداکي شرقشوناسلارلا ياخشي موناسيبتلر، حتّی دوستلوق ياراتديم. بونلاردان بيرينه ادبي متنلري اوخوماقدا يارديم گؤسترميشديم. او، بير گون من: - سيزدن سوروشمادان بير ايش ائلميشم؛ سيزه بير آکادئمييا پايي تمين ائتديک، - دئدي. بوتون اينستيتوتا ايکي آکادئمييا پايي - " عاليملره مخصوص عرضاق تعييناتي " وارميش. پايلاري بؤلوشدورن هئيتده بيزيم پروفئسسور دا سؤزو کئچن عوضولردن بيري ايميش. بيزيم منسوب اولدوغوموز اينستيتوت پروفئسسورلاريندان بو ايکي پايا اونا قدر ناميزد وارميش. دوستوم بو پايلاردان بيري نين منيم اوچون آيريلماسينا مووففق اولوبموش. اونا تشککور ائتديم. آکادئمييا پايي دئييب اوستوندن کئچمگين. کوممونيست اينقيلابي نين او هر طرفده قحطليک دوغوران بير زامانيندا آغ اون، شکر، چاي، قهوه، ات، ياغ، چؤرک و سايره دن عيبارت بير عرضاق تعييناتي تاپماق حدديندن آرتيق قاياني-تشککور ايکن، بونو دوستلوغون حاقيقي بير تظاهورو اولاراق آلماق حاقيقتن ده تمينئديجي بير شئيدي. يئني منزيل ايله يئني مشغله سورگونده کي حياتيميزا بير آز فرح گتيرميشدي؛ يئني تطبیق اولونان " نئپ " سيياستي نتيجه سينده شهرلر آراسيندا آرتان خوصوصي گليش-گئديشلر سايه سينده مملکتده تماسلار دا آرتيردي. ماددي جهتدن اولدوغو کيمي، معنوي جهتدن ده نيسبتن راحات بير نفس آلماغا باشلاميشديق. شرقشوناسلار جمعيتي نين سدري بير گون ميلتلر کوميسسارليغي نين باش کاتيبي برايدو گؤروشمک اوچون مني کوميسسارليغا دعوت ائتدي. تعيين اولونان ساعاتدا اونونلا کوميسسارليغين کوميسسارا (يني ایستالين) مخصوص اوتاغيندا گؤروشدوک. مثله دئمه نه ايميش... ميلتلر کوميسسارليغي شرقي اؤيرنمه ايشلريله مشغول اولاجاق علمي بير جمعيت تشکيلينه قرار وئرميشدير. روسييانين تانينميش شرقشوناسلاريندان تشککول ائده جک بو جمعيتده سووئتلرده کي ميلتلرين ائلم ساهه سينده نوفوز صاحيبي اولان نوماينده لري ده ايشتيراک ائده جک؛ من ده بو جمعيتين سدرليگيني عؤهدهمه گؤتوره جگمميش. بو گؤستريلن ديقته تشککور ائتمکله برابر، بئله بير جمعيته سدر اولماياجاغيمي دئديم. - نه اوچون؟ - دئدي. - هر شئيدن اول اؤزومو هر کسدن داها ياخشي تانيديغيم اوچون. من داعواميزلا باغلي اولاراق موعين قدر ائلمله مشغول اولسام دا اؤزومو، آد و سان صاحيبي مشهور عاليملرين ايشتيراک ائده جکلري صلاحيتلي بير علمي موسسيسه نين سدري اولاجاق بير صلاحيتده گؤرمورم. برايدو ايصرار ائتدي. - لوزومسوز بير توازؤکارليقدير بو! - دئدي. - خئير، سؤيله ديگيم بير حاقيقتدير. سيزينکي ايسه موباليغه لي بير ايلتيفاتدير، - دئديم. برايدو تکرار ايصرار ائتدي. " علامه " اولدوغومو منه ايثباتا چاليشدي. من ده بئله اولماديغيمي سؤيله ييب دوردوم. او، يولداش ایستالين سيزدن بو وظيفه ني قبول ائتمنيزي شخصن ريجا ائدير، دئيه ان قوووتلي آرقومئنتيني ايشه سالدي. من د: - اونا منيم طرفيمدن تشککور ائدين، فقط اوزرومو ده يئتيرين، - دئديم. او، يئنه ايصرار ائتدي، تکرار ستالي نين نوفوزونا ايستيناد ائتدي. باخديم کي، مثله جيدي بير شکيل آلير. تاکتيکامي دييشديرديم: - من صلاحيت صاحيبي دونياجا مشهور شرقشوناسلارين توپلاشديقلاري بير جمعيته سدر اولماق ادبسيزليگيني بوينوما گؤتوره بيلمرم، فقط چوخ آرزو ائديليرسه، بو جمعيتده سيراوي بير عوضو کيمي ايشله يه بيلرم بلکه... - دئديم. برايدو بو يومشالمادان ممنوعن بير ادا ايله درهال: - ياخشي، عوضو اولون، - دئدي. - فقط بونون شرطي وار، - دئديم. - ندي او شرط؟ - تصوور اولونان جمعيتين نيظامنامه سيني بير کره تدقيقه نه احتيياج؟ - نه اولسا دا، هر نيظامنامه ني نه قدر نورمال اولسا دا بير کره تدقيق ائتمک ايشه جيديتله اهميت وئرن هر بير کسين گؤره جگي نورمال ايشدير، - دئديم. - نيظامنامه يالنيز بير نوسخه دير، اونو باشقالارينا دا گؤستريريک، - دئدي. - بؤيوک بير کوميسسارليق اوچون اونو چوخالتماق ائله بير ايش دئييل، - دئديم. - ياخشي، - دئدي، آيريلديق. بير نئچه گون سونرا نيظامنامه نين ايسته ديگيم صورتي گلدي. تدقيق ائتديم. مادده لريندن بيرينده عوضولري نين 51 فايزي نين کوممونيست پارتيياسي نوماينده لريندن اولماسي نين ضروري اولدوغونون يازيلديغيني گؤردوم. - هه! - دئيه درين بير نفس چکديم و درهال سون قراريمي برايدويا بيلديرديم؛ شرقشوناسليق جمعيتينه عوضو بئله اولماياجاغام، - دئديم، - چونکي بو، علمي دئييل، سياسي بير جمعيتدير. شرق ميلتلري کوممونوست اونيوئرسيتئتي پروفئسسورلوغو برايدونون تکليفيندن بير هفته سونرا پئرئچيستينسکي بولوارداکي منزيليميزه اوچ گنجدن عيبارت بير هئيت گلير. بو، موسکوادا يئني تسيس اولونان " شرق ميلتلري کوممونيست اونيوئرسيتئتي " طلبه لري آديندان گؤندريلميش خوصوصي بير هئيتدير. بو اونيوئرسيتئت شرق مملکتلرينده کوممونيزمي يايماق اوچون پروپاقانديستلر يئتيشديرمک مقصديله ياراديلميشدي. هئيتين اوچ عوضووندن بيري باکيلي، بيري گنجه لي، بيري تبريزلي ايدي. دئمک، " بوتون آذربايجان " بيزيمله گؤروشمه يه گلميشدي. گنج يوردداشلاريمي اهميت و ديقتله دينله ديم. اونلاردان بيري نه اوچون گلديکلريني دئدي. - اونيوئرسيتئتيميزده " شرق ائللرينده اينقيلاب حرکاتلاري " کافئدراسي بوشدور، - دئدي. - بورايا تعيين ائديلمک اوچون صلاحيت صاحيبي بير پروفئسسور آختاريرلار. بيز دوشوندوک-داشينديق، بو کافئدرايا سيزدن داها صلاحيتلي بير پروفئسسور تاپيلماز قناعتينه گلديک. يولداشلار بير سسله قرار وئرديلر و بيزي سيزين يانينيزا گؤندرديلر. بو موعليمليگي قبول ائتمک لوتفونو بيزدن اسيرگمه منيزي ريجا ائديريک. - اوشاقلار، گلديگينيزه چوخ ممنوعن اولدوم. آذربايجانين اوچ موهوم مرکزيني تمسيل ائدن هئيتينيزه موثبت جاواب وئره بيلميه جگيمه حاقيقتن تأسوف ائتديگيمه سيزي اينانديريرام. - جاوابينيز نييه موثبت اولماسين؟ - اولماز، اوشاقلار، اينجيمگين، آما اولماز! - نييه اولماز؟ - اولماز، چونکي موعليم ايله طلبه آراسيندا هر شئيدن اول بير صميميت اولماسي شرطدير. منيم سؤيليه جکلريمي سيز دايما قئيد-شرطله قبول ائده جک، بو موساواتچي عجبا حاديثه لري دوغرومو ايضاح ائدير؟ - دئيه دوشونه جکسينيز. من ده دايما منيم سؤيله ديکلريمي بو کوممونيستلر عجبا تام بير اعتيمادلا دينله ييرلرمي؟ - دئيه دوشونه جگم. نه مندن سيزه ياخشي بير موعليم، نه ده سيزدن منه ياخشي بير طلبه اولماز! افقانيستان صفارتيني ايستيقبال قاپيم دؤيولور، " گلين " - دئييرم. ايچري تانيماديغيم بيريسي گيرير. - من، - دئيير، - خاريجي ايشلر کوميسسارليغي نين مأمورلاريندانام. ایستالين يولداشين تؤوسييه سي ايله چيچئرين يولداش مني سيزين يانينيزا گؤندردي. - نه اولوب، خئيير اولا؟! - افقانيستاندان بير صفارت گلير. اونلاري قارشيلاماق اوچون اونلارا سووئت هؤکومتي آديندان فارسجا خيتاب ائتمک لازيمدير. فارس ديليني ايسه موسکوادا سيزدن ياخشي بيلن يوخموش. يولداش ایستالين بو ايش اوچون يولداش چيچئرينه سيزي تؤوسييه ائتميشدير. بو ايشي لوطفا عؤهدهنيزه گؤتورون. - تأسوفلر اولسون، ائده بيلمرم!.. سووئت خاريجيييه مأمورو گؤزلمه ديگي بو جاواب قارشيسيندا اؤزونو ايتيردي. چيچئرين و ستالي نين ريجالاريندان عيبارت اولان بير تکليفي شرق ديللري اينستيتوتونون بير موعليمي هانسي جسارتله ردد ائدير، - دئيه دوشوندويونو ايفاده ائدن بير حئيرتل: - نييه؟! - دئيير. بو " نييه نين " جاوابيني صميمي اولاراق وئرمک باکيدا " اوسوبي اوتدئل " دکي موستنطيقه جاواب وئرمکدن داها موشکولدور. اونا ترجومئيي-حاليمي و سياسي وضعيتيمي آچيب سؤيليه جک دئييلديم کي... - ائده بيلمرم، هئچ ائده بيلمرم، - دئييب دوروردوم. مأمور ال چکمير، موطلق رددين سببيني اؤيرنمک ايسته يير. - عادي بير موترجيم وضعيتينه دوشمک ايستميرم، - دئييرم؛ باشا دوشمور. - شرقدن گلن موسافيرلري سووئت هؤکومتي آديندان قارشيلاماق بير شرفدير. بو فورصتدن نييه ايستيفاده ائتمک ايستميرسينيز؟ - دئيه ايصرار ائدير. - عادي بير موترجيم اولماقدا نه شرف وارميش، - دئييرم. - من خاريجي ايشلر کوميسسارليغي نين افقان هئيتي شرفينه ترتيب ائتديگي بير ضيافت و يا قبولا رسمن دعوت اولونان موسافيرلر آراسيندا اولسام و بورادا يولداش چيچئرين منه موسافيرلرله موزاکيره لرده لوطفا ترجومانليق وظيفه سيني قبول ائتمگيم اوچون موراجيعت ائدرسه، او زامان باشقا، بو بير شرف ايشي ساييلا بيلردي. باشقا جور بو ايش اولماز. مأمور: - ياخشي، ائشيتديکلريمي عرض ائتمک اوچون گئديم، سونراسيني فيکيرلشريک، - دئدي گئتدي. بير نئچه گون سونرا اينستيتوتدايام. سيزي آختاريرلار، دئديلر. باخديم بيزيم خاريجي ايشلر مأمورو. - قاپيدا سيزي آوتوموبيلينيز گؤزله يير. چيچئرين يولداش سيزي افقان ائلچيلري نين گلمه سي موناسيبتي ايله تشکيل ائديله جک طنطنه يه دعوت ائدير. ايندي ايسه هئيت عوضولري ايله اؤنجه دن تانيش اولماق مقصدي ايله دعوت اولونموش شخصلردن بير قيسمي ايله برابر ستانسييايا گئتمه ليگيک. او آندا مني بير ناراحاتليق بورودو، " ديليمين بلاسينامي دوشدوم؟ " - دئيه ايچيم سيخيلدي. فقط بو آندا ماشينا مينمکدن باشقا بير يول يوخ ايدي. تانيديغيم مأموردان باشقا ماشيندا ايکي مأمور دا وار ايدي. بونلار منه اوزون-اوزادي افقانلارا آيد ايستيقبال پروقراميني باشا سالير، بو پروقراما گؤره تشکيل اولوناجاق قبول طنطنه لرينه ديگر سووئت خاديملري ايله بير سويييه ده توتولاجاق موسافير صيفتيله ايشتيراک ائده جگيمي و يولداش چيچئري نين ده مندن موترجيمليک خواهيش ائده جگيني دئييب دوروردولار. بوتون بونلاري تام بير سوکوتلا قارشيلايان مني ناراحات ائدن اصيل شئي دوشدويوم بو تله دن نئجه سييريليب چيخاجاغيم دوشونجه سي ايدي. ماشين داياندي. ستانسييايا گلميشديک. پئرروندا بير آز دوراجاق، موسافيرلري گؤزليه جکديک. مراسيمه مسئول اولان آدام منه ياناشدي، صفارت هئيتيني ايستيقبال اوچون ايستيفاده اولوناجاق سؤزلري عئيني ايله ترجومه ائتمه مي خواهيش ائتدي. من اولجه تانيش اولدوغوم مأمورا: - شرطيميز بو دئييلدي، - دئديم. او، يئنيدن حئيرتل: - نييه بئله ائديرسينيز؟ - دئيه وضعيتي هئچ جور باشا دوشمور. نهايت، صبريم توکندي، اونا: - چتين ده اولسا، يولداش چيچئري نين بير قزايا اوغراياراق موهاجير و يا سورگونه گؤندريلميش بير آدام وضعيتينه دوشدويونو فرض ائدک. بو وضعيتده او، عادي بير موترجيمليک وظيفه سيني اؤزونه روا گؤررديمي؟ - دئييرم. مأمور لاپ اؤزونو ايتيرير: - بو نه سؤزدور؟ - دئيير و درهال ائنئرژيلي بير ژئستله پئررونون تا او باشيندا دوران ديگر يولداشلاري ايله دانيشماق اوچون آدديملايير، بو اسنادا ايچيمدن بير سس: - نه دورورسان!.. - دئيير. تئز پئرروندان چيخيب، حرکت ائتمکده اولان تراموايا مينيرم. مني تهديد ائدن " شرف " دن بو صورتله آزاد اولورام. صفارتي گتيرن قاتارين بير ساعاتا قدر گئجيکمه سي مأمورلاري موشکول وضعيتدن قورتارير. اينستيتوتداکي دوسئنتلردن بيري نين جلب ائديلمه سي ايله ايستيقبال مراسيمي بيرتهر باش توتور. بونو اؤيره نينجه منيم ده ناراحاتليغيم بير آز آزالير. ائرته سي گون اينستيتوتداکي دوستلار مني تله دن قاچيب قورتارماغيم موناسيبتي ايله تبريک ائديرلر. موسلمان قحطزاده لرينه يارديم جمعيتي 1921-جي ايلده ايديل (وولقا) چايي چئوره سينده قورخونج بير قحطليک و آجليق اولموشدو. بورالاردا اؤز عزيزلريني يئين اينسانلارين اولماسي دانيشيليردي. دئييرديلر کي، قيدا مادده سي اولان تورپاغي بؤلوشدوره بيلمه مک اوزوندن کندليلر سيلاهلاناراق بير-بيري نين اوستونه هوجوم چکميشلر... آجليغين دوغوردوغو صفالت حاقيندا بو جور توکورپه ديجي تفصيلات آغيزدان-آغيزا تکرارلانيب گئديردي. اينقيلابي حاديثه لر و وطنداش موحاريبه سي نين بير نتيجه سي اولاراق يارانميش بو صفالت اوزوندن يگيرمي ميليونا ياخين آدام اؤلوب گئتميشدي. قحطزده لره يارديم مقصدي ايله موسکوادا ياشايان بعضي ايجتيماي خاديملر طرفيندن " قحطزده لره عومومي يارديم جمعيتي " آدي ايله خوصوصي بير تشکيلات تسيس ائديلميشدي. بو جمعيت جوربجور واسيطه لرله ايعانه لر توپلايير و آجليق چکن رايونلارا خوصوصي دسته لر گؤندره رک يارديم ائديرديلر. موسکوادا ياشايان تاتار (موسلمان) ضياليلاريندان بير قروپو قحطزده لردن چوخونون تورک و موسلمان اهاليدن عيبارت اولدوغونو نظره آلاراق، " قحطزده لره يارديم جمعيتي " آدي ايله بير کوميته تشکيلي اوچون رسمي مقاملارا موراجيعت ائتميشديلر. بو مقصدله يازيلميش موراجيعتلريني لئني نين کاتيبي جسارتوئريجي بير مئهريبانليقلا قارشيلاميش، فقط بو کيمي مثله لرده سؤز صاحيبي اولان يولداش ایستالينله ده بير کره دانيشماق لازيم گلديگيني بيلديرميشدير. ایستالين ايسه او زامان موسکوادا دئييلميش، ياخيندا قاييداجاقميش، اوندا بو مثله اوچون اونونلا گؤروشمک گرک ايميش. قئيد اولونان بو موناسيبتدن هوسلنن موسکواداکي موسلمان ضياليلاري ايندي گؤره جکلري ايشلرين پلانيني چکير؛ موسلمان کوميته سي آديندان بوتون ايسلام دونياسينا بياننامه لر ياياراق موسلمان قحطزده لرينه يارديم اوچون موسلمان شفقتي نامينا دين قارداشلاري نين ريققتي تهريک اولوناجاق و نتيجه ده هينديستان، ميسير، تورکييه، ايران، افقانيستان و سايره کيمي مملکتلردن، شوبهه سيز کي، بؤيوک ميقداردا ايعانه لر گله جک، زاواللي ميلتداشلاريميزين بو صورتله اولسون الم و ايضطيرابلاري بير آز دا اولسون آزالاجاقميش. موسکوا موسلمان ضياليلاري نيتلريني منه آچديلار، منيم ده بو تشببوسه قوشولمامي ايسته ديلر. حتّی ياخيندا موسکوايا قاييداجاق ایستالينه موسلمان ضياليلاري آديندان گؤندريله جک هئيته منيم ده داخيل اولمامي آرزو ائتديلر. اونلارا خام خياللارا قاپيلديقلاريني دئديم. دوشونولن بو تشکيلاتا سووئت هؤکومتي نين هر شئيدن اول پرينسيپ باخيميندان ايجازه وئرميه جگيني، پراکتيک مقصدلر اوچون اولسا بئله اينسانلارا دين و ميلت فرقيني عصاس توتاراق يارديم تشکيل ائتمگين کوممونيست اينتئرناسيوناليزمي آنلاييشي ايله اويغون گلمه ديگيني خاطيرلاتديم. اونلار منيم نظريييه چيليک ائتديگيمي، مثله نين ايسه فعلن هلل ائديلميش اولدوغونو، ايشين ايندي يالنيز ایستالينله بير دفعه گؤروشمه يه قالديغيني، بونون سادجه بير فورمال مثله اولدوغونو ايره لي سوردولر و موطلق منيم ده ستالي نين يانينا گئده جک هئيتين ترکيبينه داخيل اولمامي ايصرارلا طلب ائتديلر (ایستالينله اولان موناسيبتيمي موباليغه لي صورتده تصوور ائدن بونلار منيم بو هئيته گيرمه مه خوصوصي اهميت وئريرديلر). من بو تشببوسون موثبت بير نتيجه يه واراجاغينا اينانمير، اينانماديغيم و اؤنجه دن نتيجه سيز قالماغا محکوم اولدوغونا شوبهه ائتمه ديگيم بير تشببوسده فاکتيکي ايشتيراکدا دا بير معنا گؤرمورم، دئديم. سيز مادام کي، بو تشببوسه گيريشميسينيز، ايشي آخيرا چاتديرين، منيم بدبينليگيم اؤزونو دوغرولتماسا، ايش موثبت بير نتيجه يه وارارسا، اوندا من سيزه سؤز وئريرم، اليمدن گلديگي قدر بو ايشه يارديم ائده جگم، - دئيه تمينات وئرديم. هئيت گئتدي. ایستالينله گؤروشدو گلدي. - نئجه اولدو؟ - دئديم. - نئجه اولاجاق، الا! ایستالين بيزي گؤزلجه قبول ائتدي. سيزين بدبينليگينيزه قطعييين عصاس يوخدور. پروژئلريميزي (لاييهه لريميزي) چوخ فايدالي و موثبت قييمتلنديردي!.. - ائ؟.. - يالنيز بير دفعه ده موسلمان کوممونيستلردن سوروشاق، - دئدي. - موسلمان کوممونيستلر بو ايشين مومکون اولماياجاغيني دئيه جکلر، تبيي، - دئديم. ائله ده اولدو. قطعي جاوابي آلماق اوچون گئدن هئيته ایستالين " بؤيوک بير تأسوفله " : - موسلمان کوممونيستلري بو ايشين علئيه اينديرلر، - دئميشدي. آذربايجاني آذربايجانا بيتيشديرمه ليمي؟ مهمد الي کوچه ده باکيدان يئني گلن اورجونيکيدزئيه راست گلميش، اورجونيکيدزئ ستالي نين بيزي گؤرمک ايسته ديگيني و گلسک کرئملده بيزي قبول ائده جگيني دئميشدي. اورجونيکيدزئ قافقازلي بولشئويکلرين قوجامانلارينداندي. ستالي نين اسکي موباريزه يولداشي ايدي. قافقازين سووئتلشديريلمه سينده موهوم بير رول اويناميشدي. بحث ائتديگيميز دؤورده ده بؤيوک کوميسسارليقلاردان بيريني توتموشدو. ستالي نين ان ياخين، سئوديگي و تقدير ائتديگي شخصلردن ايدي. مهممد الي ايله چارليغا قارشي برابر آپاريلان موباريزه دؤورونده تانيش اولموشدولار. چار پوليسي نين تقيبينه قارشي مهممد الي اونو موعين بير واخت ساخلاميشدي. بير-بيري ايله سنله دانيشيرديلار. دعوتي قبول ائتديک. تسبيت اولونان گون گونورتا واختي کرئملين بايير قاپيسينداييق. گؤزتچي پنجره سينه کيمليگيميزي بيلديرديک. مقصديميزي دئديک. گؤزتچي بيزي باشدان-آياغا سوزدو. ايچري زنگ ائتمه يه چوخ دا جسارت ائتمير، ترددود ائديردي. کيم بيلير نه دوشونموشدو. بو اسنادا اونو تا ايستامبولدان تانيديغيم کامو پئيدا اولور. کامونو 1911-جي ايلده ايستامبولدا چاريزمدن قاچان بير موهاجير حياتي ياشايارکن گؤرموشدوم. بير گون پاريسدن گلميش، ايران مشروطه حرکاتي زاماني موناسيبتده اولدوغوم گورجو اينقيلابچيلاريندان بيري نين تؤوسيينامه سيني گتيرميشدي. يانيندا واختيله ستالي نين طيفليسده، ائريوان مئيدانيندا قارت ائتديگي دؤولت پوللاريندان 100 ماناتليق بير اسکيناس واردي. بو اسکيناسي خيردالاماق ايسته ييردي. اونا سيرکه چيده کي سررافلارا ديمگي مصلحت گؤردوم. گئتدي پولو خيردالايا بيلدي. نيتي بير-ايکي گون ايستامبولدا قالماق، سونرا ايسه بير يول تاپيب قافقازا کئچمک ايدي. اورادا تورکييه سرحددينه ياخين بير يئرده يورد سالاجاق، چاريزم علئيه اينه بير نئچه تئررور آکتي حياتا کئچيره جکدي. ائرته سي گون قزئتلرده بولقارييالي بير کوميته چي نين ياخالانديغيني اوخودوم. قزئتلرده کي تصويردن ياخالانان " بولقار " اين بيزيم کامو اولاجاغيني تخمين ائتديم. درهال ايتتيهاد و ترققي مرکزينده تانيديغيم يوردداشيم پروف. الي بي هوسئينزاده نين يانينا گئتديم. مثله ني دانيشديم. ياخالانان آدامين بولقار چئته چيليگي ايله علاقه سي يوخدور، بو، روسييا چاريزميندن گيزلنن، قاچان بير تشکيلاتا منسوبدور، - دئديم. ايشه موداخيله ائتمه سيني خواهيش ائتديم. ايکي گون سونرا بيزيم کامو گلدي. اونو گوندوز حبسخانايا سالميش، گئجه لري هوتئله گتيريرلرميش، ياخشي دا رفتار ائديرلرميش. روس کونسولخاناسي دا اونو دايم طلب ائديب دورورموش. بو طلبي ردد ائتميش و نهايت، آزاد ائده رک، همين آندا ايستامبولدان گئتمه سيني طلب ائتميشلر. او ايندي ممنوعن اولوب، تشککور ائدير و يالنيز بيرجه دردي نين اولدوغونو دئييردي: - نه اولار، بير تشببوس ده ائدين، بومبالاريمي دا گئري وئرسينلر. - بو آرتيق آغ اولار، بومباني بير تهر تاپارسان، اينديليک هؤکومتين وضعيتيني پيسلشديرمه مک اوچون تئزجه بورادان چيخ گئت، - دئديم. ايندي بو کامو کرئملين قاپيسيندا بيزه بلدچيليک ائدير. * کامو درهال تئلئفونو گؤتوردو. ايچري گيرمک ايجازه سيني آلاراق، بيزي تا ستالي نين آپارتمانينا قدر موشاييعت ائتدي. ایستالين بيزي يئمک اوتاغيندا قبول ائتدي. اورجونيکيدزئ ده اورادا حاضيردي. ماسادا چوخدان گؤرمه ديگيميز و هئچ بير طرفده تاپيلمايان آغ چؤرک، نفيس گورجوستان شرابي، قارا آذربايجان کوروسو و سايره واردي. هم يئيير، هم ده دانيشيردي. صؤحبتين تشببوسو ستالي نين الينده ايدي. بير واخت بيزه خيتابلا: - آذربايجاندا بير آز هؤکومت ائتدينيز. فقط چوخ درين بير ايزينيز قالميشدير. بو ايزله هله ده موباريزه دهييک. تمسيل ائتديگينيز ايدئيانين تاثيرلريني تاماميله آرادان قالديرماق اوچون داها اوزون زامان و داها چوخ ايشله مک لازيمدير. خوصوصيله ضياليلار ميلتچيليک روحو ايله آشيلانميشلار، - دئدي و سونرا اوزونو شخصن منه چئويره رک: - سيزجه، بو ميلتچيليک تاثيري نين عصاس عاميلي ندير؟ - دئيه سوروشدو. - ميلتچيليک دئييلن حاديثه بير اينسان بيرليگي نين اؤز وارليغيني مودافيعه دن باشقا بير شئي دئييلدير. فردلرده مودافيئيي-نفس تبيي و قانوني اولدوغو کيمي ميللي کوللئکتيوين اؤز اؤزلليکلريني مودافيعه سي ده تبيي بير حاديثه دير، - دئديم. - يوخ، - دئدي، - مثله داها چوخ بسيطدير. ميلتچيليک دئييلن حاديثه يئرلي ضياليلارين اؤز منفعتلريني قيسقانماقدان باشقا بير شئي دئييلدير، - دئدي. بو اسنادا اوتاغين بيريندن او بيرينه تئلئفون باشينا کئچن کالي نين (و زامانکي سووئت ايتتيفاقي پرئزيدئنتي) پئيدا اولدو. ایستالين درهال اونا: - يولداش کالي نين، آذربايجاني آذربايجانا بيتيشديرمک ايستميرسينيز؟! - دئيه خيتاب ائتدي. او ايسه هئچ دايانمادان الي ايله سرت بير ژئست ائده رک: - يوخ، يوخ، ايستميرم، - دئدي. بو ديالوق هر حالدا او واختلار قافقاز آذربايجاني کيمي ايران آذربايجاني نين دا سووئتلشديريلمه سي پلانلاريندان بحث له اورتادا دولاشان سؤيلنتيلرين چوخ دا سببسيز اولماديغينا بير دليلدي. بو، ديالوق مثله سي نين هر نئجسه سووئت يوخاري دايره لرينده موزاکيره ائديلميش اولدوغونو گؤستريردي. اجايب اينساندير رسولزاده يئمک بيتديکدن سونرا چاي ايچن واخت بير کونجه اوتوردوق. ایستالين من: - برايدونون تکليفيني قبول ائتمميسينيز. شرقي تدقيق جمعيتينه نييه گئتمک ايستمه دينيز؟ - دئدي. - او، علمي دئييل، سياسي بير جمعيتدير. عوضولري نين کوممونيست چوخلوغونا صاحيب اولماسي شرطدير، - دئديم. - اصلا، - دئدي، - او مادده سيزين دئييل، مورتجئ روس پروفئسسورلاري نين علئيه اينه يؤنلميش بير مادده دير. بيرينجي چاي ستکانيني بوشالديب، ايکينجيسينه کئچديگيميز زامان ایستالين داها بير تکليف ائتدي: کامئنئوين ايداره سينده روسييا اينقيلاب حرکاتيني تدقيق ائدن بير جمعيت واردير. تدقيقلريني نشر ائتمک اوچون بو جمعيت بير ژورنال دا چيخارير. سيز بو ژورنالين رئداکسيياسينا گيرسنيز، شخصن سيزين اوچون ده ياخشي اولار. سووئتلرده کي تورک ائللري بؤلمه سيني عؤهدهنيزه گؤتورر، رئداکسييا آديندان موختليف يئرلره تدقيقات سفرلرينه چيخارسينيز. بو صورتله دولاييسيله موساواتچي فيکيرلرينيزي يايار و يئرلرده اؤزکلر ده تسيس ائدرسينيز، - دئدي. اوزونه معنالي-معنالي باخديم، ايچيمدن آذربايجان خالق شيوه سيله آلدادا بيلمزسن معناسينا گلن " کئچل سويا گئتمز! " تعبيريني تکرارلاياراق ایستالينه " يئني ايلتيفاتي " اوچون تشککورله دئديم کي: - من اؤزونه ساديق بير آدامام. نه اؤزومو، نه ده باشقالاريني آلداتماق ايستمرم. ظاهيرده مسله کي ، خاصيتي موعين اولان بير رئداکسييايا داخيل اولوب، باطينده باشقا بير مقصد گودمک اليميزدن گلمز. ایستالين بو جاوابدان سونرا اورجونيکيدزئيه دؤندو: - اجايب اينساندير بو رسولزاده. ايدئاليزم اونا مانع اولور. عاجيز-عاجيز اوتوروب دورور. هئچ بير آرزو، هئچ بير احتيياج عرض ائتمير، - دئدي. سئنساسييالي حاديثه کرئملدن آيريلديغيميز زامان ستالي نين اوتاغي نين يئرلشديگي کوريدوردان چيخارکن تاتار کوممونيستلريندن سولطان قالييئوه راست گلديک. سونرادان ميللي تمايولچو سوچو ايله تؤهمتلنديريله رک اعداما محکوم اولان سولطان قالييئوي لاپ باکيدان تانيييرديم. موسکوادا اونونلا بير نئچه دفعه گؤروشموشدوم. اؤزونمخسوس اوريژينال بعضي فيکيرلري واردي. بيزي گؤرر-گؤرمز: - سيز بورادا نه گزيرسينيز، - دئدي. اونا آياقوستو ايضاحات وئره جک دئييلديک، تبيي کي. - سيزه بير تکليفمي ائتديلر؟ - دئيه ماراقلاندي... - يوخ جانيم. سيزده بير سؤز وار دئيه سن، گه لرسينيز، صؤحبت ائدريک، - دئديم. آيريلديق. ائرته سي گون سولطان قالييئو گلدي. پارتييا دايره لرينده سئنساسيونال بير خبر ياييليبميش. سولطان قالييئو ماراقلانيب سوروشور: - بو دوغرودورمو کي، در. نريمانووو (و واخت آذربايجان سوسياليست سووئت رئسپوبليکاسي کوميسسارلاري شوراسي نين سدري) گؤتوروب، يئرينه سيزي (يني مني) گتيره جکلر... - يوخ جانيم، بونو هارادان چيخارتدينيز؟.. - کرئمل دايره لرينده بئله دانيشيرلار. - سيز عاغلينيزي ايتيردينيزمي؟ بو شاييه لره نئجه اولور قولاق آسيرسينيز؟.. در. نريمانين يئرينه بير موساواتچي اولان رسولزادنين گتيريله جگي نئجه بحث مؤوزوسو اولا بيلر؟ بو شاييه لرين، حاقيقتن اگر وارسا، موعين بير مقصدله خوصوصي اويدورولوب ياييلديغيني، سولطان قالييئوين تئز اينانان آدام اولدوغونا ائيهاملا ايضاح ائديرم. فقط ايچيمدن بو سئنساسييالي حاديثه ايله بير گون اول ایستالينله کاليني نين آراسيندا ايکي آذربايجانين بيرلشديريلمه سي مؤوزوسونداکي " ظارافات " آراسيندا هر حالدا بير موناسيبت آراماغين عبث اولماديغي فيکري ده عاغليما گلمه ميش دئييلدير... بير مقاله نين ماجراسي اليفبا مثله سي نين آذربايجاندا موباحيسه لره سبب اولدوغو گونلر ايدي. عرب حرفلري تاماميله گؤتورولوب، يئرينه لاتين حرفلريمي قويولسون، يوخسا عرب حرفلرينه سسلي حرفلر علاوه ائديلمک صورتيله و اليفبانين سادجه ايصلاحي ايله مي کيفايتله نيلسين، دئيه جمعيت ايکي زومره يه آيريلميش، هر ايکي طرف اؤز تئزيسيني مودافيعه ائديردي. او زامان آذربايجاندا معاريف کوميسساري اولان داداش بونيادزاده عرب اليفباسي نين ايصلاحي تئزيسيني مودافيعه ائديردي. بو تئزيس او زامانکي شرطلر و مولاحيظهلرله آذربايجان وطنپرورلري و تورکچولري طرفيندن ده مودافيعه اولونوردو. داداش بونيادزاده موسکوايا گليشينده مني زيارت ائتميش، اليفبا مثله سينده کي گؤروشومو بير لاييهه حاليندا يازمامي خواهيش ائتميش و بو لاييهه نين آذربايجاندا مودافيعه سيني شخصن اوزرينه گؤتوره جگيني ود ائتميشدي. من مثله حاقينداکي گؤروشلريمي بير مقاله شکلينده موسکوادا ميلتلر کوميسسارليغي طرفيندن نشر اولونان " ژيزني ناسيونالنوستئي " قزئتينده نشر ائتديرديم. بولشئويکلرين عرب حرفلريني لاتين حرفلري ايله عوض ائتديرمک خوصوصوندا گيزلي و اصيل فيکيرلريني بيلديگيميزدن (کي بو فيکير سونرادان حياتا کئچيريلميش، عرب حرفلري اؤنجه لاتين حرفلرينه، سونرا دا روس حرفلرينه تبددول ائديلميشدير) بو مقاله ده تورک ائللري آراسينداکي مدني علاقه لري تاماميله کسديرمه مک اوچون يازيلاني داها آسان اوخوتدورا بيلمک مقصديني تمين ائدن اينقيلابچيلارا حاق وئريرديم. مقاله ني عئينن نشر ائدن بو قزئت سونوندا اؤزوندن بير-ايکي جومله علاوه ائتميش و بو علاوه جومله لرده " اليفباني " ايصلاح خوصوصونداکي فيکيرلريميزين کوممونيزمي مووففقيتله يايماق نيتيندن ايره لي " گلديگي " ده گؤستريلميشدي. مقاله نين آذربايجانداکي اوخوجولاري، تبيي، بو فيکرين منه آيد اولماديغيني ياخشيجا آنلاميشلارسا دا بو تاکتيکانين نيي گؤزه آلديغيني دا شوبهه سيز کي، سئزميشديلر. بو موناسيبتله قزئت ايداره سي قارشيسيندا وئرديگيم بوتون پروتئستلر نتيجه سيز قالميش، گؤندرديگيم مکتوب دا هئچ جور نشر ائديلمه ميشدي. انور پاشانين تکليفي هله باکيدا " اوسوبي اوتدئل " اين " مطبخ " اينده موقددراتيميزي عاجيزانه گؤزله ييب قالديغيميز زامان سووئت هؤکومتي نين بوتون شرق ميلتلريني آوروپا کاپيتاليزمه قارشي آياغا قالديرماق اوچون تدبيرلر گؤردويونه آيد هر گون يئني-يئني معلوماتلار آليرديق. واختيله هينديستانلي برکتوللا افندي، تاتار مشهورلاريندان ابدوررشيد ايبراهيموو و موسا بئگييئوين لئ نين و ستالي نين مشهور دئکرئتلريني مودافيعه ائتمک اوچون ايسلام دونياسينا ائتديکلري خيتابلاردان خبريميز واردي. بو دفعه ايسه باکيدا مشهور شرق ميلتلري قورولتايي توپلانيردي. قورولتايا روسييا ايداره سينده اولان تورک-موسلمان ميلتلريندن باشقا روسييا سرحددي خاريجينده کي اينقيلابچي عونصورلرين نوماينده لري ده گلميشديلر. گونون ان سئنساسييالي حاديثه سي انور پاشانين دا بو موناسيبتله باکييا گلمه سي ايدي. پاشانين موسلمان اهالي طرفيندن قارشيلانديغينا داير داستان و روايتلر ساخلانديغيميز حبسخانانين سسکئچمز ديوارلاريندان نوفوز ائده رک بيزه قدر گليردي. پاشانين مينميش اولدوغو آوتوموبيلين اطرافيني بوروموش قلبه ليکدن حرکت ائتمز بير حالا گلديگي، اليني، اتگيني، ماشينيني اؤپنلر اولدوغونو هر کسين " آمان پاشام، نه زامان قورتاراجاييق؟ " دئيه اونا خيتاب ائديلديگي کامئرادان-کامئرايا دانيشيليردي. شرق ميلتلري قورولتاييندا پاشايا سؤز وئرمه ميش، عکسينه کئچميشده کي سياسي فاليتيني آجي-آجي تنقيد ائدن بير نيطقله قارشيلاميشلارسا دا، لوژادا گؤرونر-گؤرونمز بوتون قورولتاي آياغا قالخميش، اونو عظمتلي بير شکيلده، گورولتولو آلقيشلارلا قارشيلاميشلار. 1918-جي ايلده کي مغلوبيتلردن سونرا انور پاشانين روسييادا نئجه پئيدا اولدوغونون تفصيلاتيني بورادا آنلاداجاق دئييلم. يالنيز اونونلا موسکوادا ايکن گؤروشومده بولشئويکلرله هانسي مقصدلرله تماسا گلميش اولدوغونا و بو تماسين نه کيمي بير نتيجه ايله بيتديگينه آيد قئيدلريمي بيرباشا و دولاييسيله ایستالينله علاقه سي اولدوغو اوچون بورادا تسبيت ائده جگم. موسکوايا گليب يئرلشديکدن سونرا بورادا ايکي تورک نوماينده ليگي نين اولدوغونو اؤيرنديک. بونلاردان بيري آنکارا هؤکومتيني رسمن تمسيل ائدن تورکييه نوماينده ليگي ايدي. ديگري ايسه تورک ميسسيياسي (تورئتسکايا ميسسييا) دئييلن ايکينجي بير هئيت ايدي. بو، اصيل ايتتيهاد و ترققي ليدئرلريندن انور پاشا ايله جامال پاشانين بوتون ايسلام دونياسيني قورتارماق قايه سيله تشکيل ائتديکلري " ايسلام اينقيلاب جمعيتي " نين بير بوروسوندان عيبارت ايدي. انور پاشا محروملا بو تورک ميسسيياسي بيناسيندا گؤروشدوک. اونو داها اول 1918-جي ايلده ايستامبولدا حاکيميتي نين ان يوکسک پيلله سينده، حربيييه نازيري و باش کوماندان مواويني اولاراق گؤرموشدوم. او زامان من ايستامبولدا اولان آذربايجان نوماينده هئيتي نين سدري ايديم، شيمالي قافقاز، گورجوستان و ائرمنيستان جومهوريتلري نين نوماينده هئيتلريله بيرليکده مرکزي آوروپا دؤولتلري نين صلاحيتلي نوماينده لريندن عيبارت اولاجاق ميلتلراراسي کونقرئسده قافقاز جومهوريتلري ايشلري نين موزاکيره سيني گؤزله ييرديک. بو موناسيبتله ايستامبولدا، حتّی اوندان اؤنجه يئنه قافقاز ايشلريله علاقه دار اولاراق " گولجامال " پاروخودو ايله گلديگي باتومدا پاشاني گؤرموش، موختليف وسيله لرله اونونلا تئز-تئز تماسلاردا اولموشدوم. اونون ايدئاليست بير اينقيلابچي اولدوغونو بيلير، ايسلامي بير رومانتيزم روحو داشيديغينا واقيفديم. بو دفعه اونا قيرميزي موسکوادا راست گليرديم. بير گون بيان ائتديگي آرزويا گؤره تورک ميسسيياسي نين کاتيبي وظيفه سيني ايفا ائدن قافقازلي بير يولداش واسيطه سيله اونونلا قارشيلاشديم. منه تمسيل ائتمکده اولدوغو جمعيتين قايه سيني آنلاتدي: " بيز، دئدي، بولشئويکلرله مووافيق قالديق. ايسلام دونياسينداکي محکوم ميلتلرين ايستيقلاللاريني قورتارماق قايه سيله فاليته باشلاميشيق " . بو مقصدله بئرلينده نشر ائتميش اولدوقلاري بياننامه و " اوروتولووسکا " باشليقلي مجموعه دن ده بير نوسخه سيني منه وئردي. خيخ يوزيلين اورتالارينا آيد ايتتيهادي-ايسلامچي مشهور جمالددين افقاني نين واختيله نشر ائتميش اولدوغو بير قزئتين باشليغيني داشييان بو مجموعه منه چوخ خاراکتئريک گؤروندو. بير گؤز گزديرينجه مجموعه نين ائله ده چاغداش اولمايان آرخايک ايسلامي بير پارا مفهوملار، آيتلر، حديسلر و کليشئ تعبيرلرله رئداکته ائديلميش اولدوغونو گؤردوم. پاشا ايضاح ائديردي: " آوروپا ايمپئرياليزمي نين الينده اسير اولان موسلمان ميلتلر اؤزلريني قورتارماق اوچون تشکيلاتلانمالي؛ فقط بو تشکيلاتلارين آرالاريندا سيخ بير رابيطه و همريليک اولماليدير، يوخسا بوتون بو حرکاتلارين موشته رک قايه نامينه موشته رک بير مرکزه احتيياجلاري واردير " . بو مرکز ايسه پاشانين ديگر صلاحيتدار يولداشلاري ايله بيرليکده ووجودا گتيرميش اولدوقلاري جمعيت ايدي. پاشا بو جمعيته بيزيم پارتييانين، يني ميللي آذربايجان " موساوات " خالق پارتيياسي نين دا قاتيلماسيني ايسته ييردي؛ فقط: - " موساوات " فيرقه سي سووئت هؤکومتي علئيه اينده کي موخاليفتيندن هله ليک واز کئچمه لي، بو هؤکومته قارشي هر جور قييام نيتلريندن اوزاق اولماليدير. چونکي قيزيل اوردويا قارشي هئچ نه ائده بيلمز؛ ان کيچيک بير حرکات نتيجه سينده محوي-پريشان اولار، بوندان دا بوتون آذربايجان ضرر گؤرر، تورکلر و موسلمانلار قيلينجدان کئچيريلرلر " ، دئيه شرط قويوردو. - عئيني وضعيت هينديستانداکي موسلمانلار اوچون واريد دئييلديرمي، پاشام؟ - دئيه سوروشدوم. بو سوالا وئرديگي جاواب حرکات خطيني بولشئويکلرين آوروپا کاپيتاليستلرينه قارشي بوتون شرقي، ايلک سيرادا موسلمان شرقيني آياغا قالديرماق تاکتيکاسينا اويغونلاشديرماق قراريني وئرميش بير آدامين وئره جگي جاواب ايدي. منطيق و صميميتدن چوخ اوزاق اولان بو جاواب مني تمين ائتمه دي، تبيي، اونا: - پاشام، - دئديم، - قايئ اؤزو-اؤزلوگونده موکمملدير. شرق ميلتلري و او جومله دن موسلمان ميلتلري هورر و موستقيل اولماليديرلار. بيز آذربايجانليلار و دولاييسي ايله بيز موساواتچيلار بو داعوا اوغروندا يانميش اينسانلاريق. فقط، منجه، ديقت ائديله جک موهوم بير نؤقته واردير. سيزين تصوور ائتديگينيز موسلمان ميلتلريني قورتارما تشکيلاتي اونا گؤره بير نؤو اينتئرناسيونالدير. سوسياليست اينتئرناسيونالي نين مرکزي موسکوادير؛ چونکي موسکوا سوسياليزمين حال-حاضيردا ووروشان بير مرکزيدير. ميللي ايستيقلال اينتئرناسيونالي نين مرکزي ده آنالوژي اولاراق بو ايدئيانين حياتا کئچمه سي اوچون حال-حاضيردا موباريزه حاليندا اولان بير يئرده، مثلن، آنکارادا اولماسي لازيم گلير. يوخسا، مرکزي قيرميزي موسکوادا اولاجاق بير موسلمان حرکاتي عومومي کوممونيست حرکاتي نين بير سيلاهي اولار. بئله اولماقدان چيخماق ايسته ديگي گون ايسه مؤوجود شرطلر داخيلينده محو اولدوغو گوندور، - دئديم. پاشا تشکيلات پروقراميني بير کره (ک) بيله (کاتيب) اطرافلي موزاکيره ائتديکدن سونرا بير داها گؤروشريک، دئيه مؤوزونو دييشديردي و بير آز سونرا ويدالاشاراق آيريلديق. انور-جامال پاشالارين عاقيبتي بوندان گونلر، هفته لر و آيلار کئچديکدن سونرا پاشانين تورکوستانا کئچديگي، اورادا " باسماچي " دئييلن بولشئويک علئيه داري ميللي تورکوستان پارتيزانلاري نين باشينا کئچيب، قيزيل اوردو حيصه لريني موعين اراضيده قوودوغونو و اونونلا موزاکيره يه گيريشمک ايسته ين موسکوا نوماينده لرينه تورکوستاندان چيخمالاري خوصوصوندا اولتيماتوم وئرديگي خبري موسکوادا بومبا کيمي پارتلادي. بو خبر هر کس اوچون بير سورپريزدي؛ هله منيم اوچون بو، يوخاريدا آنلاتديغيم تفصيلاتا نظرن، چاشديراجاق بير شئيدي. احتيمال اولونان " موساوات " قيياميني تقدير ائتمه ين پاشا نئجه اولدو بو قدر قيسا بير زاماندا بولشئويکلرين ايش بيرليگي ياراديلاجاق دوست دئييل، اونلارا قارشي سيلاه چکيله جک دوشمن بير قوووه اولدوقلاري قناعت و قرارينا گلدي، دئيه حئيرت ايچينده قالديم. پاشانين منه ائتديگي تکليفي موسکوادا ايکن او زامان تورکوستاندا گيزلي فاليتده اولان ميللي بيرليک جمعيتي ليدئرلرينه ده ائتديگيني و بو فيکرين اونون کيمي دوستو جامال پاشا طرفيندن ده مودافيعه اولوندوغونو سونرادان اؤيرنديم. تورکوستاندا انور پاشانين سونو 1922-جي ايل آوقوستون 4-ده اينتيحارا بنزه ين بير ايگيدليک ايچينده يالين قيلينج پولئميوت آتشينه هوجوم ائده رک شهيد دوشمه سينه مونجر اولاجاق فاجيعه لر جريان ائدرکن، دوستو ايله موزاکيره ائتمک اوچون روسييايا دؤنمکده ايدي. انور پاشانين تورکوستاندا بولشئويکلر علئيه اينه عوصيان بايراغي قالديرديغي خبريني طيفليسده ائشيدن جامال پاشا ايران يولو ايله تکرار افقانيستانا گئتمک اوزره ايدي. 28 اييون تاريخلي " ايزوئستييا " قزئتينه گؤندرديگي مکتوبوندا پاشانين بو حرکاتيني " عالمي-ايسلامين موتتهيد جبهه سينده آچيلان بير رخنه " دئيه تصوير ائديردي. فقط جامال پاشانين دوستو انور پاشانين ماجراسيندان بو شکيلده اوز دؤندرمه سي بولشئويکلرين اونا قارشي اهميت و اعتيماديني جلب ائتمه دي و انور پاشانين شهادتيندن ايکي هفته اؤنجه 21 اييولدا طيفليسده کوچه ده آرخادان آتيلان بير گولله ايله اؤلدورولدو. انور پاشا حاديثه نين جريان ائتديگي گونلرده ایستالين " پراودا " قزئتينده بير مقاله يازير، بو يازيسيندا پاشا ايله برابر تورکوستان ميلتچيلريني ايمپئرياليزمين بير اوشاغي اولاراق تنقيد ائديردي. ستالي نين انور پاشا حاقيندا جسور اولدوغو قدر صبيرسيز و اؤتکم بير آدام اولدوغو حاقينداکي فيکريني بيليرديم. بونونلا برابر، او، پاشانين ايدئاليزميني ده اعتيراف ائديردي. آتاتتورک حاقيندا تورکييه مثله لري و عوموميتله شرقده اينقيلاب مؤوزولاري اطرافيندا صؤحبت ائتديگيميز زامان (يولداکي صؤحبتلر اسناسيندا) ستالي نين آتاتورک حاقينداکي فيکريني ده ائشيتميشديم. عومومي بير قايدا اولاراق ستراتئگيياني و ديپلوماتيياني نفسلرينده رام ائدن سياسي آداملارين آنجاق بؤيوک دؤولت آدامي اولا بيلمه لريني قئيد ائدن ایستالين آتاتورکون موقته دير بير دؤولت و اينقيلاب آدامي اولدوغونو دئيردي، عئيني زاماندا يئني عومومي بير قايدا اولاراق ياشاديغيميز اسرده دؤولت ايداره سينده هوقوقو تمسيل پرينسيپي نين ذهنلرده اولدوقجا يئر ائتديگيني، ميلت مجليسي اولمادان هئچ بير حاکيميتين مووففقيتله حياتا کئچميه جگيني سؤيله ين بو ديکتاتور آتاتورکه دئيير، گنج يولداشلاري دفعه لرله راست گلديگي موخاليفت قارشيسيندا صبيرسيزليک گؤستره رک ايداره ني تاماميله اؤز الينه آلماسيني تؤوسييه ائتميشلرسه ده آتاتورکون بو فيکره احتياط ائديب ياناشماديغيندان بيزه بحث ائديردي. تورکييه ايستيقلال حربي نين بؤهرانلي گوبنلرينده يونانلارين بير آرا اسکيشهره قدر گله رک آنکاراني تهديد ائتديگي گونلر ايدي. قيرميزي موسکوا دايره لري موستافا کامال حاکيميتي گونلري نين ساييلميش اولدوغونو دوشونوردو. ایستالين باشچيليق ائتديگي ميلتلر کوميسسارليغي نين اورقاني " ژيزن ناسيونالنوستئي " قزئتينده افکاري-عوموميييه ني آنکارانين سوقوتونا حاضيرلايان بير مقاله درج ائتدي. مقاله تورکييه نين مغلوبيتي نين سببيني کامال سيياستي نين ميلليت مثله سينده گؤسترديگي گئريلييه، شووينيست پرينسيپلريندن آيريلماماسينا و زحمتکئش سينيفلرين منافعييني تقدير ائدن عاجيزليگينه هوجوم ائدير، وضعيتي خيلاص ائتمک اوچون حاکيميتين داها عزمکار و ايدئاليست اللره کئچمه سي لوزومونو ايره لي سوروردو. عئيني زاماندا سياسي دايره لره ياخين اولانلار آراسيندا انور پاشانين کوماندانليغي آلتيندا قافقازين تورکييه سرحددينده سرحدي آشماغا حاضير حربي حيصه لرين فورصت گؤزله ديکلريني اهميتله تکرار ائديرديلر. فقط بو دايره لرين بلکه ده داخيلن آرزو ائديب گؤزله ديکلري فلاکت يئرينه تورکون دؤنوک طالعيينه ائنن ظفر گونشي بوتون گؤرکه مي ايله پارلادي؛ بير گون سونراکي قزئتلر تورک ايستيقلال اوردوسونون قاچان ايشغالچيلاري آراليق دنيزينه تؤکمک اوزره ايزميري حدف آلاراق ايره ليله ديگيني خبر وئرديلر. موسکوادان فرار تام بو گونلرده باکيدان يولداشلار گلميش، اورادا تشکيلاتين وضعيتي نين دوزلديگيني، " موساوات " غئيري-لئقال حرکاتي نين جانلانديغيني بيلديرميشديلر. تشکيلات آرزو ائدرسه منيم خاريجه چيخاراق اورادا ميللي حرکاتي تمسيل ائده رک فاليته باشلامانين فايدالي اولاجاغي قناعتينده اولدوغونو بيلديريردي. ديگر طرفدن، موسکوادا قالديقجا اتالته محکوم اولونور و اوسته ليک ایستالين تاکتيکاسي نين بيزي " ايشه جلب ائتمک " جهدلرينه قارشي دايما ساييقليق گؤسترمک مجبوريتينده قاليرديق. يوخاريدا قئيد ائتديگيم وجهله اينقيلابين اوللرينده بعضي ميثاللاردا گؤردويوموز کيمي سووئت هؤکومتي نين مووففقيتيله اؤز کونترولوندا اولمايان بير ساهه يه چيخماق تصوورو ده آرتيق مئيداندان قالخميش اولوردو. يئگانه چاره قاچماقدي. گونون آکتوال مثله سي بو فراري تشکيل ائتمک و پلاني مووففقيتله تطبیق ائتمکدي. بونون اوچون موسکوادا قاليب، مدنيت ساهه لرينده اولسا دا، ايشله مه يه قرار وئرميش کيمي داورانماق تصوورونو ياراتماق اوسولونا کئچديم. بو مقصدله " ووستوک " آدي ايله پاولوويچين ايداره سينده چيخان قالين بير مجموعه ده نشر ائديلمک اوچون ساسانيلر دؤورونده کي مشهور مزدک حرکاتي حاقيندا مقاله قلمه آلديم. معلوم اولدوغو اوزره، مزدک ساساني قوباد زامانيندا پئيدا اولموش بير کوممونيست پئيغمبري ايدي کي، تعليمي ايله شاهي اؤز دينينه دؤندرميش، مملکتينده ماللارلا قادينلارين ايجتيمايلشمه سيني نظرده توتان کوممونيست مذهبي نين رسمن قبولونو تمين ائتميشدي. سونرا انوشيروانين قطعي بير موداخيله سي ايله بو مذهب طرفدارلاري پايايا کئچيرديلميش، مزدک ده اعدام ائديلميشدي. نشر اوچون وئرديگيم بو علمي مقاله ايله بيرليکده بير ده آذربايجان تاريخي نين تدقيقي ايله مشغول اولدوغومو ايره لي سوره رک، لئنينقراددا ائلملر آکادئميياسي کيتابخاناسيندا آذربايجان تاريخي ايله علاقه دار خوصوصي بير نئچه اليازماني تدقيق ائتمک اوچون شرق ديللري اينستيتوتوندا ياي ايستيراحتيندن ايستيفاده ائده رک لئنينقرادا گئتمک مقصديله مأذونيت آلديم. لئنينقراددا لئنينقراد شرق ديللري اينستيتوتونون يايدا بوش اولان سينيف اوتاقلاريندان بيرينده يئرلشه رک آکادئمييا کيتابخاناسينا گئدير و باشدا پروف. مارر، بارتولد و سايره اولماق اوزره آکادئمييا پروفئسسورلاري ايله گؤروشه رک، آذربايجان تاريخي و ادبياتينا آيد مؤوزولار اوزره صؤحبتلر ائتمکله لئنينقرادا گليشين حاقيقي مقصديني پردله يه بيلديم. ال آلتيندان هله موسکوادا ايکن گؤروشدويوم دوستلاريمدان آلديغيم تؤوسيييه لره گؤره، خوصوصيله مرحوم موسا بئگييئوين واسيطه سيله فين کؤرفزي اوزريندن فينلاندييايا کئچمک پلاني نين حياتا کئچمه سي تفررواتيني حاضيرلاماغا باشلاديم. لئنينقرادداکي تاتارلارين بو خوصوصدا تجروبه لري واردي. مندن اول بو تجروبه دن پروف. سدري ماقسودي آرسال، رئداکتور آبدوللا تايماس بيلر ايستيفاده ائتميشديلر؛ و هئلسينقفورسا چيخاراق سووئت جهننميندن قورتارميشديلار. فقط اونلار قاچارکن قيش مؤوسومو ايدي. کؤرفز دونموش و قارلا اؤرتولموشدو. بو يولو اونلار خيزکله کئچميشديلر. ايندي ايسه مؤوسوم مکتبلرين تتيله بوراخيلديغي بير ياي مؤوسومودور. کؤرفزدن آنجاق بير قاييقلا کئچمک اولار. بوتون مثله اعتيبارلي بير قاييقچي تاپماقدا ايدي. موسا بئگييئو مني فين کؤرفزي نين کناريندا بير تاتار ائوينه گتيردي. سؤزلشيلن فين قاييقچيلاري گئجه نين ياريسيندا بو ائوه ياناشاجاق، مني گؤتوروب يولا چيخاجاقديلار. گلديگيميز ائوده بير تاتار موسافيرينه راست گلديم. دئمه بو، 1917-جي ايلين ماييندا موسکوادا توپلانان مشهور موسلمان قورولتايي نين نوماينده لريندن ايميش. مني درهال تانيدي. قورولتايداکي مووففقيتلريمدن هيجانلي دانيشماغا باشلادي. من تئز مؤوزونو دييشديرديم، تاريخي خاطيره لرين جانلانديريلماسي واختي نين اولماديغيني اونا هيسس ائتديرديم (کونسپيراسييا شرايتينده 1917-جي ايل موسکوا موسلمان قورولتايي نين نوماينده لرينه بو ايلک تسادوف دئييلدي). سؤزلشيلميش ساعاتدا قاييقچيلار گلمه ديلر. موطلق بير حاديثه اولدو، دئيه مني ناراحاتليق بورودو. ائرته سي گون اورادان درهال اوزاقلاشماق، باشقا بير يئرده قالماق لازيم گليردي. ايکينجي بير قاييقچي توتولدو. بو دفعه گؤز اؤنونده کي باغ ائوينده دئييل، شهر کنارينداکي بير فين کندينده قالاجاق، گئجه نين هامي نين ياتديغي بير واختيندا کيمسه يه سئزديرمه دن ساهيله ائنه جک و قاميشليقدا اولدن گيزله ديلميش قاييغا مينه رک دنيزه چيخاجاق و بئله ليکله فين کؤرفزيني کئچه رک قارشيداکي فينلاندييا ساهيلينه چيخاجاييق. قرارلاشديريلميش ساعاتدا موعين ائديلميش بير فين کنديندگيک. بيري قوجا، ديگري گنج ايکي فين قاييقچيسي بيزي گؤتوره جک. قوجا بير آز روسجا بيليرسه، گنج يالنيز فينجه دانيشير. موقددراتيميزي بونلارين الينه تسليم ائده جگيک. کندلي نين داخماسينا گيرينجه بير سورپريزله قارشيلاشيرام. بورادا بيري قيز، ديگري اوغلان ايکي تاتار اوشاغي وار. بونلار دا منيمله برابر يولچولوق ائده جکديلر. آنا-آتالاري او طرفده اولان بو اوشاقلاري اؤز عاييلهلرينه قوووشدورماق وظيفه سيني ده اينسانليق نامينه من عؤهدهمه گؤتورمه لييم. اولجه بيلسيديم، تبيي، اوزريمه بئله بير کولفتي آلمازديم. فقط ايندي اولان اولدو، کئچن کئچدي قارشيسيندايام. گئجه نين ياريسيندا قوملار اوزرينده عادتن سورونه رک قاميشليغا گلديک. فينلر قاييقلاريني قاميشليقلاردان چيخارديلار؛ ايکي اوشاق ايله برابر مني ده قاييغا مينديرديلر. بيزي اؤتورمه يه گلن تاتارلارلا ويدالاشاراق، سسسيزجه دنيزه چيخديق. قوجا قاييقچي اولجه دن منه خبردارليق ائتميشدي. دانيشماياجاقديق، سس سالماياجاقديق. چونکي سو کئچيريجيدير. سسيميزي کرونشتاد موشاهيده قولله سي درهال ائشيدر. پروژئکتورلا اولدوغوموز نؤقته ني تاپار و قاييغيميزي پولئميوت آتشينه توتار. حرکت ائتديگيميز گئجه ياغمورلو بير گئجه ايدي. اوزون زامان شيمالين مشهور آيدين گئجه لري کئچسين دئيه گؤزله ميشديم. آيدين گئجه لر کئچميش، آرخاسيندان آيدينليق گئجه لر باشلاميشدي. داها گؤزله يه بيلمزديم. چونکي مأذونيتيمين واختي قورتارير، موسکوايا قاييتماغيمين گئجيکمه سي شوبهه يه سبب اولار؛ بوتون پلانيم آلت-اوست اولاردي. اونون اوچون ياغمورلو بير گئجه ني خوصوصي سئچميشديم. گئجه ساعات 12-دن سونرا دنيزه چيخميش، سحر ساعات 7 راده لرينده دان يئري آغارارکن فين ساهيلينه ياخينلاشيرديق. ياندان اسن ناموناسيب بير کولک بيزي تکرار روس سرحددينه آپارا بيلر ناراحاتليغي ايچيندگيک. قاييغيميز ساهيله ياناشار-ياناشماز سيلاهلي فين گؤزتچيلري بيزي توتورلار. اورادان فئريوکيده کي قارانتينده اون بئش گون قالديقدان سونرا هئلسينکييه؛ هئلسينکيده بير آيا قدر تاتار کولونيياسي نين موسافيري اولدوقدان سونرا آلمانييايا، اورادان پاريسه، پاريسدن ده ايستامبولا گلديم. ايستامبول او زامان هله موتتفيق اوردولاري نين ايشغالي آلتيندا ايدي. فقط عئيني زاماندا شهرده ميللي قوووه نوماينده سي واردي و پوليس ده آنکارا هؤکومتي نين الينده ايدي. بورادا يولداشلارلا بيرلشه رک ميللي نشرياتا قرار وئرديک و ايلک ايش اولاراق ایستالينه، صورتي آشاغيدا درج اولونان مکتوبو گؤندرديم: ایستالينه مکتوب " مؤحترم ایستالين، قورتولوشوم دوستلاريم اوزرينده خوش بير حئيرت تاثيري بوراخميشدير. اونلار، تبيي، هاقليديرلار. فهله لردن بير چوخو موساواتچي اولدوقلاري اوچون گولللنمه ديلرمي؟ بو ساعاتلار داخيلينده، آدي چکيلن پارتييانين ريسي اولماق حسابيله منيم قورتولوشوم بير نؤو مؤعجيزه ايميش. واقيه نين تعريفي، بو تعبيره لاييقديرسه، اينصاف طلب ائدير، قئيد ائديم کي، بو مؤعجيزه نين سببي-کرامتي سيزسينيز؛ چونکي کئچميش دوستلوغو اونوتماياراق مني باکي زيندانيندان چيخارماغا لوزوم گؤردونوز. موسکوادا اولدوغوم ايکي ايل اسناسيندا دوستلوغوموزدان فايدالانديم. بعضي محروميتلره معروض قالديمسا دا بونلار هر کسين عوموميتله يوکلنديگي محروميتلردن عيبارت اولوب، منه آيد بير خوصوصيته ماليک دئييلدير. عکسينه، بزن ائله اولوردو کي، بير سيرا ايمتييازلاردان بئله فايدالانيرديم. بونون اوچون سيزه تشککور ائديرم. موسکوادان آيريلارکن سيزينله گؤروشه بيلمه ديم. چونکي روسيياني گيزلينجه ترک ائتمه يه قرار وئرميشديم. بو حرکتيمده سيزه قارشي حؤرمتسيزليک گؤرميه جگينيزه اوميد ائديرم. سفر اوچون ايجازه ايستمه ديم؛ ايشين منفي طرفيني مولاحيظه ائتديم. بلکه سيز ايجازه وئرمزدينيز؛ او زامان هر نه جور اولسا دا روسيياني ترک ائتمک حاقينداکي قراريمدان تاماميله واز کئچمک لازيم گليردي. حالبوکي بو، منيم اوچون مومکون اولان ايش دئييلدي. چونکي بو، اؤزومو ردد ائتمک و ابدي اولاراق تام بير فاليتسيزلييه محکوم ائتمک دئمک ايدي. عئيني زاماندا بو، روسييادا جريان ائدن حاديثه لرين و هوسوله گلمکده اولان حالين ديلسيز بير موشاهيدي قالماق اولاردي. حاضيردا روسييادا هوسوله گلن حاديثه لر ايسه بوندان يوز ايل اول جريان ائدن حاديثه لردن باشقا بير شئي دئييلدير. يوز ايل اولده اولدوغو کيمي ايندي ده روسييا موستملکه لري بير يئره توپلاماقدادير. طالعيين حؤکمو ايله حاکيميتي اله کئچيرميش کوممونيست فيرقه سي ايدئولوگييانين بوتون جبهه لرينده گئري چکيله-چکيله کئچميش روس ايمپئريياسي نين برپاسي فيکرينه داياندي. بو فيکير ايسه فيرقه نين ايدئولوژي شوعاعرلاريندان ضياده حاکيم اولدوغو موحيطين جاهانگيرانه تمايوللريندن دوغموش بير سيرا منافع و حدفه ماليکدير. بير هؤکومتين رسمي ايدئولوگيياسي زادگان شووينيزميندن فهله کوسموپوليتيزمينه تبددول ائدرسه، بوندان مثله چوخ دا دييشمز و ان سونوندا گئريده قالميش و آز اينکيشاف ائتميش ميلتلرين ميلليتلريندن محروم اولماسينا (دئناسيوناليزه اولماسي)، ديگر بير ميلليته تمسيللري (اسسيميليزه اولمالاري) کيمي بير نتيجه يه سبب اولور. يئرلي فهله (پرولئتاريات) سينفينه ايستيناد ايديعاسيله الده سيلاه قافقاز و تورکوستان کيمي اوجقار ويلايتلرده عمله گلميش اولان دئموکراتيک سياسي تشککوللري ايشغال ائتديگينيز زامان عوموميتله، سابيق ايمپئرييانين چاريزم سيياستييله روسلاشديريلميش موستملکه شهرلرينده کي روس فهله سيندن عيبارت ان کيچيک آزليغين آرزوسونا اويغون اولاراق بؤيوک بير چوخلوق تشکيل ائدن يئرلي اهالي نين ان قانوني بير حاقيني کوبود بير صورتده چئينه ميش اولورسونوز. فهله نين آذربايجان و يا تورکوستاندا ديکتاتورا ائلان ائتمه سي نين موسکوا ديکتاتوراسيندان باشقا بير شئي اولماديغي گونش کيمي آشکاردير. اسکي پئتروقراد دؤورونون سيياستي ده بوندان باشقا بير شئي دئييلدي. اوجقار ويلايتلرين موختاريات شکلينده کي ظاهيري گؤرونوشو ده جيدي بير شئي ايفاده ائتمز. آذربايجان خانليقلاري نين ايلک قافقاز " نامئسنيکلري " (جانيشينلري) زامانينداکي ايستيقلاللاري اينديکي قافقاز جومهوريتلري نين " زاککرايکوم " (زاقافقازييا ويلايت کوميته سي) باش کاتيبلري زامانينداکي ايستيقلاللاريندان هئچ ده آز دئييلدي. اورتاداکي فرق اولسا-اولسا، اينديکي جومهوريتلرين داغيلماسي پروسئسي او زامانکي خانليقلارين داغيلما پروسئسيندن داها آرتيق اولماسيندان عيبارتدير. بولشئويک پارتيياسي نين مرکزيتچي اولدوغونو بيلديگيمدن بو پارتييانين نؤوو اؤزونمخسوس بير ايمپئرياليست اولدوغونو سئزميش و ضروري بير دييشيکلييه کئچه بيله جگيني داها اول سؤيله ميشديم. غئيري-ايختيياري موشاهيده چي دوروموندا اولدوغومدان بو دييشمه گؤزلريمين اؤنونده باش وئريردي. موسکوادا اولدوغوم ايکي ايل عرضينده من شرق ميلتلري نين و خوصوصيله تورک ائللري نين نيجاتي نين يالنيز اؤزلرينده، اؤزونو بير ميلت کيمي تانيمالاريندان عيبارت اولدوغونا قطعي صورتده اينانديم. بونون اوچون سيستئمينيزده ميلتين اؤزونه بسله ديگي بو اينامين کؤکوندن يوخ ائديلديگيني و ميللي آنلامي نين ميللي اينقيلاب آنلامينا تبديل ائديلديگينه سويوققانلي باخا بيلميرديم. سيزين ايسته ديگينيز بو موباديله باش توتا بيلمز. شرق ميلتلري کوممونيست حياتي ايله دئييل، اؤز ميللي حياتلاري ايله ياشاماق ايسته ييرلر. بو مقصدله ده اونلار اؤزلريني اسير ائدن قوووه لره قارشي موباريزه آپاريرلار و بو موباريزه لرينده اونلارا يارديم ائده بيله جک موتتفيقلر آختاريرلار. بير زامان اونلار ويلسونون پرينسيپلرينه اينانديلار؛ سيزين شوعاعرلارينيز ايسه اونلارا داها جلبئديجي گؤروندو. فقط، هئيهات، ويلسون پرينسيپلري وئرسال، تريانون و سئور موقاويله لرينه مونجر اولدوسا، سيزين شوعاعرلارينيز دا اوکراينا، تورکوستان و قافقازين يئنيدن ايستيلاسي ايله نتيجلندي. بونا گؤره ده وطنيم آذربايجانين سيزين ايشغال و عصارتينيزه قارشي موباريزه يه قهرمان تورکييه نين آنتانتايا قارشي يوروتدويو موجاديله قدر بير حاقي واردير. اؤز سياسي عقيدهمه ساديق قالماقلا برابر، من عئيني زاماندا سيزين ده خئييرخاهينيز قالير، شخصينيزه قارشي احتيرام هيسسي بسله ييرم. نتيجه ده منه قارشي گؤسترديگينيز علاقه ني هئچ بير زامان اونوتماياجاغيما اينانمانيزي خواهيش ايله سيزه ياخشي بير خيدمت گؤسترمک فورصتيني جاني-ديلدن تمنني ائتديگيمي عرض ائديرم. احتيرامي-تاملا: رسولزاده ممد امين. يانوار 1923 (بو مکتوب واختيله ايستامبولدا چيخان 23.1.1923-جو ايل تاريخلي و 5 نؤمره لي " يئني قافقازيا " درگيسينده نشر اولونموشدور). دوستلارين موقددراتي مؤحترم اوخوجولار، يوخاريدان بري هئکايه سيني آنلاتديغيم سرگوزشتلريمده دايما ديگر ايکي دوستوملا - مهممد الي و آبباسقولو ايله بيرليکده اولدوغوما شوبهه سيز ديقت يئتيرميسينيز. موسکوادا پرئچيرتئنسکي بولوارداکي منزيلده برابر ياشاييرديق. من فرارا قرار وئريب، بير فين قاييغي ايله فينلاندييايا قاچديغيم زامان اونلارين باشينا نه لر گلدي، دئيه سوروشا بيلرسينيز. من موسکوادان مأذونيت آليب، لئنينقرادا يولا دوشدويوم زامان مهممد الي نارکومناتس يانيندا مؤوجود اولان بير کووپئراتيوين نوماينده سي کيمي باکيدا ايدي. آبباسقولو دا سونرادان بير مأذونيت اويدوراراق من لئنينقراددا ايکن موسکوادان باکييا گئتميشدي. فين ساهيلينه چيخديغيمي آراميزدا قرارلاشديرديغيميز بير واسيطه ايله باکييا بيلديره جکديم. منيم فين قاييغي ايله سالامات ساهيله چيخديغيم خبريني آلينجا، هر ايکي يولداش درهال اولجه دن حاضيرلانميش اولان بير تورکمن قاييغينا مينه رک خزر دنيزينه چيخميش و گونلرله سو اوزونده قالاراق، نهايت، ايرانين پهلوي (و زامان انزه لي) ليمانينا وارميشديلار. يوخ اولماغيم موسکوادا بير نئچه گون سونرا آيدين اولموشسا دا هئچ بير ايز الده ائديلمه ميش، ايش سادجه بير چوخ تهقيقاتلار، ايستينطاقلار و حبسلره مونجر اولموشدور. تفسيره مؤحتاج اولمايان بير فرق موسکوادان فرار اؤزباشينا آنلاديلاجاق چوخ هيجانلي بير سيرا تفررواتا ماليکسه ده اصيل مؤوزو ايله آز علاقه سي اولدوغوندان بورادا تصويردن واز کئچير، يالنيز اوزريمده چوخ بؤيوک بير تاثير بوراخان، بيري سووئت روسيياسي، ديگري آزاد و موستقيل فينلاندييايا آيد ايکي تابلونون تصويريندن بورادا اؤزومو ساخلايا بيلميه جگم. موسکوا يولوندا بعضي ستانسييالاردا قاتاريميز دايانير، بيز بزن باييرا چيخير، اطرافي سئير و تدقيق ائديريک. بير دفعه دون چايي اوزرينده کي روستووداکي بؤيوک شوسئ يولونو گزميش، ضروري احتيياج مهممد اليني سيخيشديرديغيندان سو تؤکمه يه محرم بير يئر آختارارکن روستوولولاردان بيريسي بيزه مارکسين مووققتي هئيکه لي آرخاسينا گئتمه ميزي تؤوسييه ائتميشدي. اؤنجه شوبهه ايله قارشيلاشديغيميز بو تکليفده سونرادان شوبهه لي هئچ بير شئي اولماديغيني شخصن گؤرموش، هئيکه لين آرخا طرفينه ياخينلاشينجا بورانين حاقيقتن ده بير هلا اولدوغونا حئيرت ائتميشديک. خارکوودا گؤردويوموز منظره ايسه داها عجاييبدي. ستانسييا اطرافيندا مارکسيزمين بؤيوک مورشودو و بولشئويک اينقيلابي نين ان چوخ سيتاييش اولونان ايدئولوژي سيموولو مارکسين گيپسدن ياپيلميش قوجا بوستونون آغاجدان اولان عصاسي نين يانلاري قيزيل اوردو نفرلري نين ايفرازاتي ايله پيسلنميشدي. بو منظره کوممونيست اينقيلابي عونصورلري ايله کوممونيست ايدئالي آراسينداکي معنوي رابيطه حاقيندا بيزه قطعي و آيدين بير فيکير وئريردي. فينلاندييا سووئتلره قارشي ايستيقلال موباريزه سي آپارميشدي و بو موجاديله ده اؤز ايستيقلال و حورريتيني لئ نين هؤکومتينه قبول ائتديرميشدي. فينلاندييا ايستيقلال حربينده شهيد دوشنلرين قارداش مزارلاري اوزرينده فينلاندييا پايتاختي هئلسينکي نين مرکزينده بو مملکته خاص قرانيتدن بير آبيده قويولموشدو... فينلاندييايا چيخديقدان سونرا هئلسينکيده کي چوخ سئويملي و موسافيرپرور تاتار کولونيياسينا قوناق قالديغيم بير آي اسناسيندا هر گون يولوم بو شهيدليکدن کئچيردي. هر دفعه کئچنده بورادا ائتينالي و ميننتدار اللرين قويدوغو يئني چئشيدلي ساخسيلار تاپيرديم. سووئتلرده گؤردويوم مارکس آبيده سي نين حالي ايله هئلسينکيده کي بو شهيدليگين وضعيتي نين موقاييسه سي تفسيره مؤحتاج اولماسين گرک!..

نتيجه

" فانتاستيک آدامين فانتاستيک کاريئراسي " نا آيد اؤزلليکلر گؤزدن کئچيريلينجه خيي يوزيل ياخين شرق ادبياتي نين بؤيوک شاعيري گنجوي نيظامي نين " هفت پئيکر " منزومه سينده تصوير اولونان قيزيل کؤينکلي بير دئماقوق تيپي گؤز اؤنونده جانلانير. سون درجه گؤزل بير روس پرينسئسي وارميش. گؤزلليگي نيسبتينده خودبين، غدار و موستبيد اولان بو پرينسئس اؤزونه تيلسيملي بير قالا تيکديرميش و اورادا قالميشدي. تيلسيمي قيريب، قالاني آلا بيله جک بير دليقانلييا آنجاق قوووشاجاغام، تشببوسلرينده مووففق اولمايان گنجلرين ايسه باشلاريني کسيب قالا ديوارينا آساجاغام، دئيه ائلان ائتميشدي. نتيجه ده مينلرله کسيک باش قالا ديواريني " بزه ميشدي " .

جاماعاتي هيجانا گتيرن بو غدارليغا قارشي عوصيان ائدن جسور بير گنج اَينينه قيرميزي بير کؤينک گئيميش، قانلي پرينسئسله ائولنمک اوچون دئييل، تؤکولن بو قدر قانلارين اينتيقاميني آلماق مقصديله عوصيان بايراغي قالديرميشدي. ائقويست دئييل، آلترويست بير نيتله حرکته کئچن ايگيدين باشينا گئنيش بير خالق کوتله سي توپلانميشدير. نتيجه ده پرينسئسين تيلسيملي قالاسي آلينميش، قيرميزي کؤينکلي قهرمان مووففق اولموشدو. فقط او، سؤزونون اوستونده دورماميش، قانلي پرينسئسله ائولنميش و تاختا چيخاراق، اؤزونو قيزيل چار ائلان ائتميشدي. ایستالين خيي يوزيل مثلينده تصوير اولونان بو " قيزيل چار " اين خخ يوزيلده روس شرطلري داخيلينده يئتيشن رئال بير ياريسيدير.

دونيانين بؤيوک بير پارچاسيني شخصي ايقتيدار و کونترولو آلتينا آلان بو قورخونج آدامين ائهتيراسي بوتون دونياني حاکيميتي آلتينا آلماق حددينده ايدي. اونون يئگانه قايه سي اينساني هر جور ايدئيالاردان اوزاق قالاراق يوخاريدا آدي کئچن فهله پئتئربورژئتسين دئديگي کيمي حاکيميته آنجاق حاکيميت اوچون گلمک و بوتون دونيايا يايماق ايدي.

او، روس ايمپئرياليزمي نين تاريخي سئيرينه حاکيم اولان جاهانگيرليک عنعنه سي نين ان غدار بير نوماينده سي ايدي!