10
Муса әфәнденең авырып китүен язган идек. Авыру көннән-көн көчәя барганлыктан, Муса әфәндене төрмә камерасыннан төрмә шифаханәсенә күчерделәр. Шулай ук, кайгы-хәсрәттән, Хәдичә туташта да күкрәк авыруы башланган иде. Олуг табиб-докторларның киңәше буенча, аның авыруына дәва-Самара губернасына барып кыргыз кымызы эчү иде. Әхмәди бай, әлеге табибларның киңәшен тотып, җәйне кымыз эчеп уздыру өчен, Самара шәһәреннән биш-алты гына чакрым җирдә аренда хакы түләү шарты белән дача яллаган һәм озакламый бөтен өй җәмәгате-гаиләсе белән шунда китәчәк иде.
Әхмәди бай Самарага киткәндә господин Андреев төрмәдәге Муса әфәнденең сырхавы һәм тикшерү эшләре барышы турында Әхмәди байга атна саен ике тапкыр хат аша хәбәр җибәреп торырга вәгъдә бирде.
Көннәр гадәтчә уза, тикшерүче затларның эшләрендә дә артык дикъкатькә лаек яңалыклар юк иде. Господин Шубин, әүвәлгечә, Зөләйханы үтерүче Габденнәсыр дип гөман кыла иде. Шул сәбәпле, Шубинның киңәше буенча, Габденнәсырның җинаятен төгәл ачыклау өнен, мәгълүмебез шымчы Иванов, аена ун сум көмеш хак белән, мөсафирләргә хезмәт күрсәтүче лакей-хадим сыйфатында Габдуллин номерларына эшкә урнашты.
Господин Шубин кебек үк дәрәҗәдә булмаса да, господин Иванов та зирәк шымчылардан иде.
Габденнәсыр әфәнде исә көннәрен Хәдичә туташ турында уйлап уздырды. Ул хәтта, Хәдичә туташны үзенә кәләшлеккә сорап, Әхмәди байга хат язарга да теләгән иде, тик җөрьәте җитмәде. Яучы-башкода җибәрмәкче булды, ахырда аны да мәгъкуль күрмәде. Ниһаять, уйлана торгач, Самарага үземә барырга кирәк дигән ныклы фикергә килде. Анда үзе барса, аның Әхмәди байга еш-еш кунак булып йөрү мөмкинлеге туачак, шунда, бәлкем, эшләрнең җаена карап, ул Хәдичә туташ мәсьәләсен дә хәл итә алыр. (...)
Самавыр өстәлгә менеп утыргач, Габденнәсыр әфәнде, хезмәтчегә карап:
– Василий, мин иртәгә сездән китәмен, – диде.
– Кая алай китәсез, әфәндем?
– Самарага, кымыз эчәргә китәм.
– Кымыз эчәргә? – дип, гаҗәпләнеп кабатлады хезмәтче. – Сезгә кымыз эчү нигә кирәк? Сез авыру түгел ич!
Габденнәсыр әфәнде елмаеп куйды.
– Әйе, мин авыру түгел. Шулай булса да, һәр елны кымыз эчәм. Башка елларны монда, Казанда гына, эчәдер идем. Инде менә быел Самар ягына барырга булдым.
Шымчы-хадим берәр минут дәшми уйланып торды, аннары:
– Бик хуп эш, хәерле сәфәрләр булсын. Тик минем сезгә бер үтенечем бар иде,-диде.
– Нинди үтенеч ул, әйтегез.
Хезмәтче, янә бераз дәшми торгач:
– Юк, үтенечемне сез кабул итмәссез, – дип куйды.
– Нишләп? Мөмкин булса, кабул итәрбез. Нинди үтенеч? Әйдә, сөйлә.
– Хәер, кабул итмәс булсагыз да, әйтим алайса,-дип, хезмәтче
Габденнәсыр әфәндегә үзенең үтенечен аңлатырга кереште. – Хикмәт шунда: миндә бераз күкрәк хастасы бар. Мине дә Самарга алып бара алмассызмы диюем. Шунда, бергә, мин дә кымыз эчәр идем, бәлки, файдасы тияр иде. Алып барсагыз, мин сезгә бөтенләй түләүсез хезмәт итәр идем. Ашатып-эчертеп торсагыз, аннары, үзегез кайтканда, мине дә Казанга алып кайтсагыз, – шул җитә.
Габденнәсыр әфәнде, хезмәтченең сүзен тыңлап бетерер-бетермәс үк, аны-моны уйламыйча:
– Бик яхшы, бик яхшы!-дип шундук риза булды.-Алып барырмын. Миңа барыбер хезмәтче кирәк ич... (...)
Шулай сөйләшә-сөйләшә чәйне тәмам иткәч, хадим Иванов тизлек белән Шубинның өенә барып, аңа бөтен булган хәлне түкми-чәчми сөйләп бирде. Господин Шубин, ялган хезмәтче Ивановның кыйссасын тыңлап бетергәч:
– Тырышуыбыз, бәлки, бушка китмәс,-дип, хезмәтченең Самарага сәяхәтен хуплап каршы алды.
Иванов, үзенең хадимлек вазифаларын үтәү өчен, мөсафирханәгә кайтып киткәч, господин Шубин, үз нәүбәтендә, Ивановтан ишеткәннәрен шул көнне үк господин Андреевка ирештерде.
Икенче көнне, иртәнге сәгать тугызда, господин Шубин, бер таҗир-сәүдәгәр кыяфәтенә кереп, Габдуллин номерларына килде. Ул, гомумән, тикшерү эшләрендә шымчылык итү өчен һәртөрле кыяфәткә керергә оста һәм бу юлы сәүдәгәр булып кыланырга карар иткән иде.
Господин Шубин, мөсафирханәгә килеп кергәч тә, номерлар хуҗасы Габдуллиннан:
– Буш бүлмәгез бармы?-дип сорады.
– Әлегә буш бүлмә юк, ләкин бер-ике сәгатьтән бер бүлмә бушаячак,-дип җавап бирде Габдуллин.
– Бик яхшы, зарар юк, мин сабыр итәрмен. Ләкин бүлмәне хәзердән үк карарга булмасмы? Миңа яхшырак номер кирәк, чөнки Казанда бер-ике ай чамасы торырга исәбем. Бәлки, әле артыграк та торырмын.
– Алайса бераз гына сабыр итегез,-диде мөсафирханә хуҗасы һәм, йортның икенче катына менеп, Габденнәсыр әфәнде торган номерга юнәлде.
Номер хуҗасы үзендә иде. Габдуллин аңа:
– Газизем Габденнәсыр әфәнде, бер мөсафир килде, номер таләп итә, – дип йомышын аңлатырга кереште. – Башка номерлар буш түгел, һәркайсында мөсафирлар яши. Сез бүген китәсез, мөмкин булса, сезгә хафа булмаса, әлеге мөсафиргә сезнең номерны күрсәтергә ярамасмы?
– Ярый, ярый, керсен, күрсәтегез, – диде Габденнәсыр.
Бер минут үтмәстән, Габдуллин, ялган сәүдәгәрне ияртеп, яңадан Габденнәсыр әфәнде номерына килеп керде. Хуҗа кеше үзе кәнәфигә җәелеп утырган иде. Кәнәфи янында аның яңа хезмәтчесе – шымчы Иванов, хуҗа өйрәткән тәртип белән, чемоданга юл кирәк-яракларын тутыра иде. Артык тырышудан аның маңгаена хәтта тир бәреп чыккан иде.
Ялган сәүдәгәр, номерга кергәч, Габденнәсырга карап:
– Хөрмәтле әфәнде, борчыганым өчен гафу итегез инде, – диде.
– Зарар юк, зарар юк! – дип җавап бирде Габденнәсыр әфәнде һәм билгесез сәүдәгәргә утырырга урындык күрсәтте.
– Рәхмәт! – диде ялган сәүдәгәр, күрсәтелгән урынга утырып. Господин Иванов белән господин Шубин бер-берсен, әлбәттә таныдылар. Ялган сәүдәгәребез, номер эчен җентекле карашы белән күздән кичергәч, Габдуллинга таба борылып:
– Әйе, номер үзе дә, өстәл, урындык, кәнәфи, көзге кебек җиһазлары – һәммәсе дә бик яхшы икән, – дип мактап куйды.
Габдуллин исә:
– Номердагы бар җиһаз да минеке түгел... Аларның кайберләренә мөсафир үзе, Габденнәсыр әфәнде хуҗа,-диде.
– Әгәр дә җиһазларның барысын да кирәк дисәгез, мин үземне кедәрен сезгә сатып калдыра алам,-дип сүзгә катышты Габденнәсыр әфәнде.
– Бик яхшы булыр иде, – диде ялган сәүдәгәр, шатлануын белдереп.
Һәм алар, вакытны сузмастан, шунда ук, һәр әйбернең хакын сораша-белешә, үзара исәп-хисап ясашырга керештеләр. Шул исәп-хисап барышында шымчы господин Шубинның утлы күзләре, бүлмә буенча йөреп, анда булган һәр нәрсәне, бигрәк тә өстәл өстендәге кәгазьләрне дикъкать белән җентекли иде. Шулчак аның күзләре өстәл өстендә яткан револьверны шәйләп алды. Ул урыныннан торды да өстәл янына килде һәм, сабы алтын-көмеш белән бизәлгән револьверны кулына алып:
– Нинди гүзәл, зиннәтле револьвер! Моны да сатып алам, хисап кәгазенә хакын языгыз,-диде.
– Юк, револьверны сатмыйм, үземә кирәк,-диде Габденнәсыр. Аның тавышында ачулы бер аһәң ишетелеп китте.
Господин Шубин, револьверны учында әйләндергәләп караган булып, бүлмәдәге кешеләргә сиздермичә генә кесәсеннән балавыз кисәге чыгарды да, әлеге револьвер көпшәсенең очын балавызга тидереп, тишекнең зурлыгын-биеклеген үлчәп алды. Аннары, револьверны өстәл өстенә кире куеп һәм Габденнәсыр әфәндедән килешеп алган әйберләр өчен тиешле акчаны түләп, номердан чыкты. Ул туп-туры Андреев янына юнәлде. Аңа номерда булган хәлләрне сөйләде һәм ахырда:
– Габденнәсыр әфәнденең өстәле өстендә Зөләйханың үлеменә сәбәп булган револьверны күрдем, – диде.
– Аның нәкъ шул револьвер икәнлеген каян беләсез? Бәлки, Зөләйханың үлеме бөтенләй икенче револьвердан булгандыр?-дип шөбһәсен белдерде Андреев.
– Мин Зөләйханың нәкъ шул револьвердан үтерелүендә һич тә шикләнмим,-дип җавап бирде господин Шубин. – Чөнки Зөләйханың гомерен өзгән пуляның кечкенәлеге ул пуля чыккан револьвер көпшәсенең дә шундый кечкенә тишекле булуын таләп итә. Габденнәсыр өстәле өстендә яткан револьвер нәкъ шундый нечкә көпшәле иде. Менә аның көпшәсенең үлчәме! (...)
Господин Шубин, үз өенә кайткач, чемоданына тиз генә ул-бу әйберләрен төяп, урын-җирләрен алып, ат белән Габдуллин мөсафирханәсенә юл тотты. Аны мөсафирханә ишеге төбендә номер хадиме хезмәтләрен башкаручы шымчы Иванов каршы алды. Ул, үзенә бер тырышлык күрсәтеп, тирләп-пешеп, арбадан әйберләрне бушатты һәм икенче катка-Габденнәсыр әфәндедән бушаган бүлмәгә ташырга кереште. Ялган хезмәтче, соңгы әйберләрне җилкәсенә күтәреп, ялган сәүдәгәр белән баскычтан менеп барганда, тегесе аңардан:
– Габденнәсыр әфәнде әллә китеп тә өлгердеме?-дип сорады.
– Хәзер генә китте,-дип җавап бирде ялган хезмәтче.
– Мөсафирханә хуҗасы үзендәме соң?
– Ул да китеп барды... Габденнәсыр әфәндене озатырга... Шулай сөйләшә-сөйләшә алар номерга керделәр. Иванов әйберләрне җилкәсеннән идәнгә төшерде дә:
– Сез килгәнгә кадәр номер эчен җыймый-тазартмый тордым, – диде.
– Бик яхшы иткәнсең... Ишекне ябып биклә,-диде Шубин. Номер эче эшкә яраксыз нәрсәләр, анда-монда ерткалап-бөгәрләп ташланган кәгазьләр белән тулы иде. Господин Иванов ишекне бикләгәч, господин Шубин:
– Инде эшкә керешик! – дип боерды.
Алар, ашыкмыйча гына, бер-берсенә сүз дәшмәстән, идәндәге кәгазьләрне берәм-берәм карый-тикшерә башладылар. Ярты сәгать чамасы вакыт узгач, ниһаять, Иванов:
– Бу кәгазьләрдән безгә ярардай нәрсә күренмәстер ахрысы,-дип уфтанып куйды.
– Бер нәрсә дә тапмадыңмыни?-дип сорады господин Шубин.
– Юк шул, бер нәрсә дә тапмадым.
– Ә мин менә эшкә яраклы бер кәгазь таптым шикелле,-дип, господин Шубин кулындагы кечек бер кәгазь кисәген селкеп күрсәтте.-Хатын-кыз кулы белән язылган нәрсә. Алай гына да түгел, язуы мәрхүмә Зөләйханың язуына бик охшый...
Господин Шубин кулындагы кәгазьне өстәл өстенә куйды. Иванов та, өстәл яныңа килеп, табылдык кәгазьне карарга кереште. Бу ярым ертык кәгазь кисәге булып, андагы язу да тулы җөмлә түгел, ә берничә сүздән генә гыйбарәт иде. Сүзләр русча язылып, аларның татарчасы болай иде: "Кырым, Бакчасарай, Салачыкта Сөләйман мирза хатыны..."
Язуны кат-кат бергәләп укып чыккач, господин Шубин үзенчә аңлатма биреп:
– Бакчасарай – шәһәр исеме, Салачык – авыл исеме, ә Сөләйман мирза хатыны дигәне, күрәсең, мәрхүмә Зөләйханың әнисе булырга тиеш, – диде. – Безгә бу кәгазьдән күп нәрсә мәгълүм булуы ихтимал.
...Бер атна үткәч, господин Шубин, Габденнәсыр әфәндедән түләп алып калган бүлмә җиһазларын мөсафирханә хуҗасы Габдуллинга арзан бәһагә генә сатып һәм юл чыгымнары өчен кирәкле акчаны Нигъмәтулла әфәндедән алып, әлеге эш белән Бакчасарай шәһәренә чыгып китте. Шулай ук Габденнәсыр әфәнденең яшь хадиме-шымчы господин Иванов та, үз өстенә алган хезмәтчелек вазифаларын үтәү өчен, вәгъдә буенча, Самара шәһәренә юл алды. Хәерле сәфәрләр булсын үзләренә!
|