Элнет (Чавайн)/Кокымшо книга/Кокымшо йыжыҥ

Сергей Григорьевич Чавайн
«Элнет» роман

КОКЫМШО КНИГА

Мӧҥгеш:← Кокымшо книга/Икымше йыжыҥ | Умбакыже: Кокымшо книга/Кумшо йыжыҥ →

Кокымшо йыжыҥ

1

Валерий Викторович Тагановский ончылно кум тӱрлӧ кагаз кия: иктыже — Кудашнур ял гыч возен колтымо мирской приговор, весыже — Аркамбал земский начальникын суд паша гыч налын, Сакар нерген возымо, кумшыжо — Варлам Яковлевичын протоколжо. Кум кагазшымат так, моло еҥ лудмыла лудат гын, Сакарым кызытак тюрьма гыч луктын колташ кӱлеш. Но следователь — яраланак следователь огыл, яраланак юриспруденцийым тунемын огыл, тӧр верыштак лакым муман огыл гын, следователь лиймыжат ок кӱл... Тагановский пашам келыштараш тӱҥале. Захар Ефремов чодыраште кредалын? Кредалын... Значит, вуянче!.. Сӱрем годым карт-влакым поктен луктын? Луктын... Значит, юмым ок пагале. Кернак, карт-влак язычник улыт, вераштат нунын поганый. Поп-влак але урядник нуным тыге кожен луктыт гын, воштылтыш деч моло нимат ок лий ыле, но марий рвезе тыге ыштылын гын, значит, тудо — безбожник! Безбожник революционер лийде ок код! Кеч-кушеч ончет гынат, тиде Захар Ефремов — анархист-террорист!

Следователь Тагановский шканже тыгай ойым Шонен лукто, вара письмоводительжым кычкырале, Сакарым кондыкташ шӱдыш. Письмоводительжын лектын каяш тӱҥалмекыже ешарыш:

— На всякий случай попросите в управлении, чтобы прислали одного полицейского, знающего черемисский язык. Ик шагат гыч Сакарым кондышт. Тагановский адак йодышташ тӱҥале. Сакар тугак нимомат ок ыҥыле, садлан вашмутым ок пу.

— Ах, какой он упрямый! — сырен, кычкырал колтыш Тагановский. — Позвать сюда переводчика!

Полицейский пурыш:

— Чего изволите, ваше высокоблагородие?

— Ты по-черемисски знаешь?

— Так точно, знаю, ваше высокоблагородие!

— Значит, можешь переводить с русского на черемисский язык и обратно?

— Так точно, могу, ваше высокоблагородие!

— Спроси у него, когда и как он стал участником революционной организации?

Полицейский Сакар век савырнен шогале, пеҥгыдын йодо:

— Тый кунам да кузе лийынат ушнышо революционно организацийыш?

Полицейский йодмымат Сакар ыш ыҥыле. Сакар шып шога.

— Вот он какой упрямый, даже по-черемисски отвечать не хочет! Он — настоящий заговорщик! — Тагановский кынел шогале, Сакар дек чылт воктекшак мийыш. — Ты что это? Отвечать будешь или нет?

Сакар шинчажым пыч-пыч ыштыш, адак нимомат ыш пелеште.

— Ах, ты сукин сын! Ты издеваешься надо мною! Я тебя проучу! — Тагановский Сакарым нершуж гыч мушкынден колтыш. Сакарын нерже гыч вӱр йырр йоген лекте. Сакар нимо корштымымат ыш шиж, Тагановскийын мушкындымыж годым лач шинчажлан гына — смола заводышто под лукмо годсыла — кугу тул ик гана йолт койо, адак могыржо — чодырасыжлак — ырен кайыш. Шкенжым шке кучен кертде, Сакар Тагановский ӱмбак маскала керылте. Тагановскийым маскалак тодышт опта ыле — стражник-влак пӱтырен кучышт...

— В карцер! — Тагановский ала-могай оралгыше ир йӱк дене кычкырал колтыш.

Сакарым, тюрьмашке наҥгаен, пычкемыш «чуланыш» петырен шындышт.

Валерий Викторович Чарла олалан «герой» лие. Чарлалан веле огыл, тудын чапше Озаҥышкат шарлыш, увер Петербургышкат кайыш. Ынде Тагановскийын чин чот нӧлтеш!

Сакарын шинчыме пычкемыш «чуланже» тугае: ни вийнен шогалаш ок лий, ни шуйнен возаш ок лий. Кочкаш-йӱашат лач кинде ден вӱдым веле пуат. Кочмо-йӱмыжым Сакар чыта ыле, вет чодыраште пычал дене коштмыжо годым южгунам арня монь эртак кукшо киндым кочкын коштын. Эн йӧсыжӧ — четлыкыште шинчаш. Чодыраште Сакар кушко шонен, тушко коштын тунемын. Чодырасе яндар юж дене шӱлен тунемшылан тысе пыкныше юж — осал дечат осал чер. Умбачше стражник-влак толын-толын ала-мом кычкырат — вурсат ала-мо? Шаҥге ик шучкыжо, пуренак, ала-молан Сакарым пылыштӱҥ гыч кок гана мушкындыш. Сакар адак, кынел шогалын, солалтен колтынеже ыле — вуйжо потолокеш шолт перныш. Сакар шоналтыш: «Нунын ваштареш тыште нимомат ышташ ок лий, тунамат, тыш кондымекышт, пеш чот кырышт... Сакарын чонжылан моткоч йӧсӧ, тыгай йӧсӧ тӱняште молын нигӧнат уке дыр. Сакар изи годсыж гыч тӱҥалын, тачысе кече марте шонен тольо, да шинчавӱдшӧ шкак чыпчаш тӱҥале. Сакар изи йочала нюсла.

Молан Сакарым тыге орландарат? Сакар мом осалым ыштен?

2

Иванов, Иван Максимович, Тумеръялыште учительлан куд ий шога. Тиде куд ий коклаште тудо шке школ пеленже ятыр кугу садым ыштен. Тудын садыштыже олмапу, вишне, шоптырвондо, эҥыжвондо кушкыт, кок йыраҥ мӧр уло. Олмапу коклаште иктаж коло мӱкшомарта коеш. Учитель жалований ӱмбалан мӱкш пуымо парыш — шӱдӧ коло теҥге талуклан — Иван Максимовичлан ятырак кугу асум ышта. Иван Максимович «Биржевые ведомости» газетым, «Вестник знания» журналым налын шога. Педагогике дене книга-влакат тудын ятыр уло: Ушинскийын, Амос Коменскийын, Песталоццин возымо книга-влакым Иван Максимович йӧратен лудеш. Ушинскийын «Родной язык» книгажым чӱчкыдын кучылтеш, Песталоццин южо романжым наизусть гаяк шинча. Аркамбал волостьышто Иван Максимович моло учитель коклаште ончыл верым налын шога, инспекторат тудым молылан пример семын ончыкта, куд ийыште кум наградым пуэн. Мӱкш кучымыж ден сад шындымыжлан Тумеръял марий-влакат Иван Максимовичым пеш моктат, чӱчкыдын ой йодаш толыт. Иван Максимович калык деч тупуй ок кошт: кӧлан олмапум шуен пуа, кӧлан краж омарта гыч яшлык омарташ мӱкшым кусара, а южыжым эҥыж дене вареньым шолташ туныкта. Пакча саска шындымаштат, вольык ончымаштат Иван Максимович ыҥыла, кӱлеш ойым пуэн мошта. Теве тиде Иван Максимович Ивановын характеристикыжым становой пристав Григорий Петрович деч йодын...

Тумеръял гыч Аркамбаке куд меҥге лиеш. Тумеръялыш кайыме корно ӱмбалне кугу ото уло. Воштшо лекташ меҥгат пеле лиеш. Тудо ото арка тӱрыштӧ шога. Тушто иман пушеҥге шагал шочеш, утларакше тумо, ваштар, писте кушкыт. Нунын коклаште ломбо, пӱкшерме, ош кӱсевондо, шем кӱсевондо талышненыт, коклан шуанвондо, пирыломбо коедат.., Шошым да кеҥежым тиде отыш Аркамбал кавалер ден барышня-влак шӱшпык колышташ коштыт.

Петро деч вара шӱшпык пеш ок шӱшкӧ. Моло кайыкат шагал мура. Кызыт чодыраште вес тӱрлӧ симфоний шокта. Кызыт чодыраште чоҥештылше, лудымо, тӱрлӧ-тӱрлӧ чонан-влак тӱрлӧ йӱкын ызгалыт, вуй мучаште ик семын з-з-з-з шокта. Григорий Петрович ден Чачий ик корно кадыреш шогальыч. Тиде кадыр гыч ӧрдыжкӧ такыргыше йолгорно пура. Григорий Петрович Чачийым тиде йолгорно дене наҥгайыш. Изиш кайымеке. шыгыр чодыра йоҥгыдеме. Григорий Петрович ден Чачий ото тӱрыш, курык серыш, лектыч. Курык серыште, ӱлнырак, кӱ лончо гыч ший гай яндар вӱд йоген лектеш, курык йымалне ятырак кугу ер коеш. Памаш вӱд, кӱ гыч кӱйышкӧ тӧрштылын, ерышке йоген вола. Ерын шола могырыштыжо, чашкерлаште, мӱкшотар уло. Тиде отарыште омарта-влакше чыла тошто краж омарта улыт. Туге гынат, нуно лӱмын ыштыме йыгыре кашта ӱмбалне шогат...

Курык серже йӱд йымакыла тайыл. Садлан тыште лум вашке ок кай. Южо вереже, келгырак коремыштыже, лум Петро мартеат кия. Тиде шот гыч тыште пушеҥгат вара ужарга, шудат почеш кодын кушкеш, пеледышат Петро деч вара иже пеледаш тӱҥалеш. Умбалне икияш пасу коеш. Шӱльӧ але ужарге, коклан гына тӱкӧ ыльчык пураш тӱҥалын. Шемшыдаҥ аҥа ош лум дене леведалтмыла коеш. Тушечын пеш тутло мӱй ӱпш кӱза. Элнет вес могырышто, чодыра ӱмбалне, кандалгын койын, юж лӱҥгалтеш. Григорий Петрович Чачийым вачыж гыч ӧндале, шке воктенже, курык сереш, шындыш.

— Ончал, Чачий, могай сылне вер!

— Кернак, пеш сылне, — кӧныш Чачий, Григорий Петрович пелен эҥертыш.

— Могай сай игече, могай сылне пӱртӱс!

— Тыгайыштыже илымет веле шуэш.

— Тыге, Чачий. Тыгайыште илыме шуэш! Ме ончык илышаш еҥ улына! Но осал еҥ-влак мыланна илаш эрыкым ынешт пу. Нунын чонышт — кишке чон гай... Вет пӱртӱсын поянлыкше пеш кугу, чылаланат сита. Тыгай сай игечыште, пӱртӱс тыгай сылне улмаште куанен илаш кӱлеш ыле, но ала-молан чонышто куштылго огыл.

Григорий Петровичын ушышкыжо Вейнбергын почеламутшо пурыш. Григорий Петрович кынел шогале, ковыра ӱдыр гай сылнын чийше пӱртӱсым ончен, Чачийлан ойлаш тӱҥале:

Ликует и блещет природа в одежде зелёной.

В ней щедро разлиты все чары роскошного лета,

В ней столько сокровищ тепла и лазурного света!

Но — странное дело! — в такую чудесную пору

Тоскливо и тщетно дыхание ищет простору,

Свинцовая тяжесть ложится на душу сурово,

На сжатых губах замирает свободное слово.

И слышится уху — какие-то гадкие крики

Несутся отовсюду, зловещи, отчаянны, дики,

И видится глазу — какие-то гадкие люди

Хохочут и топчут высокие мощные груди,

И губят, и давят, и — черствы, заносчивы, тупы —

С проклятием грозным садятся на бедные трупы.

А лето ликует и блещет в одежде зеленой...

Григорий Петровичын ойлымыжым Чачий ок ыҥыле, но шӱмжӧ дене шижеш: Григорий Петрович пӱртӱсым мокта, неле илышлан ойгыра, осал еҥ-влакым карга...

Декламироватлен пытарымекше, Григорий Петрович йодо:

— Чачий, сай вет?

— Пеш сай, — мане Чачий.

Григорий Петрович ден Чачий коктынат ышт шиж: нунын ойышт тугае лие, кажныже шке шонымыжлан вашмутым пуэн... Григорий Петровичым Чачий куанен онча. Тудын йӱкшӧ Чачийлан пеш сылне музыкла шокта.

Григорий Петрович Элнет вес веке онча, тушто делянке руэм коеш. Ожно, учительлан шогалмыж деч ончыч, Хохряков озалан пу руаш Григорий Петровичат ятыр коштын. Чодырам ончышыжла, Григорий Петрович Галина Глафиран почеламутшым шоналтыш, Чачийлан марлашке кусарен лудаш тӱҥале:

Чодырам руат, ужар самырык чодырам!

А шоҥго пӱнчын — пеш неле шонымаш...

Чылт мландыш вуйжым пӱгыртен, тӱкен ошмам,

Ончен огеш керт пӱнчӧ кӱшнысӧ кавам!

Чодырам руат... Молан? Ала пеш чот лӱшкалтын,

Пӱртӱсым тудо ӱжын помыжалта эрдене?

Ала лышташыже-влак муреныт пеш куатлын,

У кечым, эрыкым моктеныт мурышт дене?

Чодырам руат... Но нӧшмыжӧ мландышке возеш...

Толеш саман. Кынелыт илыш вий дене мураш

Ужар онар-влак, иланен ава мландеш,

Куатлын угычын тӱҥалыт чот лӱшкаш!..

Чачийлан тиде почеламут пеш келшыш. Чачийын шкенжынат иктаж тыгайым ойлымыжо шуо. Только Чачий мом тыгайым ойлен мошта? Чачий йомакым пеш шуко шинча. Смола заводышто тудо пеш шуко колын.

— Когой, шинчет, мый тыланет ик мутым ойлем?

— Мом ойлынет, ойло.

— Тый воштылаш от тӱҥал?

— Молан воштылам? Огым.

— Мый тыланет ик йомакым ойлем, колыштат мо?

— Ойло, Чачий, ойло, мый куанен колыштам.

Григорий Петрович Чачий ваштареш шинче, Чачийын шинчажым, умша тарватымыжым онча.

3

Чачий Григорий Петровичлан тыгай йомакым ойлыш.

Ожно, чодыра нерашыште, ик марий илен. Тудын кок икшывыже улмаш — ӱдыржӧ ден эргыже. Ӱдыржӧ пешак йытыра лийын. Илен-илен, марийын ӱмыржӧ шуын. Колымыж деч ончыч марий эргыжлан тыге каласен:

— Мый ынде колем. Акат капеш шуын, кӧ эн ончыч йодын толеш, тудлан марлан пу.

Ачаже кола. Акаж ден шольыжо илат. Ачашт колымек, пеш шукат ок лий, опкын толеш.

— Ну, акатым пуэт мо?

Марийын акажым опкынлан пуымыжо шуын огыл гынат, ачажын мутшым пудыртен огыл, опкынлан акажым марлан пуэн колтен. Марий шкетын ила, пеш йокрокын чучеш, акажымат ужмыжо шуэш.

«Акай кузе ила гын?» — шоналта.

Марий суртшым петыра да акажым кычалаш кая. Кая-кая, кая-кая... Чодыра лишемеш... Курык ӱмбалне шӧртньӧ полат кечыла волгалт шинча. Марий полатыш пура, акаже шкетын шинча. Шольыжо толмылан акаже пеш куана, кочкаш-йӱаш луктын шында. Кочкын темшаш годым — куд меҥге кокла гыч лӱшкалташ тӱҥалеш! — опкын толеш.

— Шольым, тышакын шыл, — манеш акаже, марийым ик чуланыш шылта.

Марий шылын гына шукта — опкын толынат пура:

— Мо тыште айдемак-айдемак ӱпшалтеш?

— Айдеме коклаште коштынат да, туге чучеш дыр... Мутлан тольо да, йодам: тый айдеме коклаште коштат, молан ик ганат шольым нерген от ойло, кузе тудо ила?

— Тачат пӧрт ӱмбачше чоҥештен тольым. Только шольыч суртыштыжо уке, оралтыже пуста шинча. — Шольым тышке толеш гын, тый тудым мом ыштет?

— Первыйлан унам ыштем, вес гана толеш гын, кочкам.

— Шольым тыште.

— Тыште гын, лекше.

Акаже шольыжым чулан гыч луктеш. Кернак, опкын тугай пайремым ышта — куд кече музык мӱгыралт шинча.

Куд кече эртымек, опкын ватыжлан каласа:

— Ынде шольыч кайыже, уке гын пӱем чыгылташ тӱҥалын.

— Шольымлан шкетын илаш пеш йокрок, тый ала иктаж-вере тудлан келшыше ӱдырым шинчет?

— Шинчем. Только тудым налаш йӧсӧ. Ну, тӧчен ончыжо. Шольыч марий гын, налын кертеш, марий огыл, муньырий гын, йомеш. Умбакыже ом ойло. Корныжлан кочкаш-йӱашыже пу. Вара тиде изи ныл шӧрынан атым пу. Тудо атым эн йӧсӧ жапыштыже веле почшо... Каяш кас велеш кӱлеш.

Акаже шольыжым, корнылан тӱзен, луктын колта.

Марий кая-кая, кая-кая... Чодыра вишемаш тӱҥалеш. Курык ӱмбалне кӱ полат йылгыж шинча. Марий полат дек мия — ча-апле ӱдырым ужеш.

— Тый декет пураш лиеш? — йодеш марий.

— Лиеш, — манеш ӱдыр.

Марий капка гыч пурен гына шогалеш — тудым руалтенат кучат.

— Сай петырыза! — кычкыралеш ӱдыр. — Мый чыла качым тыге ыштем...

Тудо ӱдыр тугай улмаш. Могай каче тудым йодын толеш — тудым кучен клатыш петыра. Кудывечыштыже тугай клат шымле шымыт улмаш. Марийым кӱ клатыш петырен шындат. Марий нимоланат ӧреш. Ик кече эрта, вес кече эрта — иктат толшат, йӱк пуышат уке. Акажын пуэн колтымо кочкышым кочкын пытара. Мӱшкыр шужа. Марийын чоныштыжо тугай йӧсӧ лиеш, эсогыл йылме дене каласашат ок лий. Лачак тунам опкын пуымо атыже ушешыже возеш. «Почын ончышаш», — шоналта. Ныл шӧрынан атым почын колта, тунамак тугай музык шокташ тӱҥалеш — тыгай музык тӱняштыжат уке ала-мо! Тунамак ӱдырын суртышто мо илыше чонан уло — чыла кушташ тӱҥалеш. Ӱдырынат йолжо шкак нӧлталтеш. Куштен-куштен, ӱдырат, суртысо чыла еҥат ярнен пытат, но нигузеат куштен чарнен огыт керт. Ӱдыр куштен-куштен кычалеш: «Кушеч тыгай музык лектеш?» Марийын шинчыме клат деке шуэш — музык йӱк тушеч лектеш. Ӱдыр клат омсам почеш, марийым сӧрвалаш тӱҥалеш:

— Музыкетым чаре, мом шӱдет, тудым ыштем, мом йодат, тудым пуэм.

— Мыланем марлан миет?

— Огым!

— Туге гын, але кушто изишак.

Изиш лиймеке, ӱдыр адак сӧрвала:

— Кузе-гынат чаре.

— Мыланем марлан миет?

— Огым!

— Туге гын, кушто изишак.

Ӱдыр кушта. Ындыже чотак ярнен. Адак марийым сӧрвала:

— Кузе гынат чаре!

— Мыланем марлан миет?

— Мием, только чаре.

Марий атыжым комдыштен шында. Тунамак музык чарна. Куштышо-влак, кӧ кушакын шогалын, тушанак йӧрлын каят. Ӱдыр шкежат тырын-тӱрын лиеш, марий, миен, руалтен ок кучо гын, тунамак йӧрлын кая ыле.

Марий, ӱдырым нумалын, полатышкыже пурта. Изиш лиймеке, ӱдыр шӱлалта:

— Ну, марий, тый мыйым сеҥышыч. Мый ынде тыйын ватет лиям. Тый тиде суртлан оза лият. На тыланет сравоч-влак, кай клатлашке, тушто петырен кийыктыме каче-влакым луктын колто. Тушто иктаж шымле шым каче уло докан. Только кӱртньӧ омсан клатым ит поч, тушто кийшым ит ончо. Мый ынде малаш возам, тый мыйым пеш чот нойыктарышыч.

Ӱдыр малаш возеш. Марий, клатым почеден, каче-влакым луктын колташ тӱҥалеш. Каче-влак чылт ярнен пытеныт, луышт ден коваштышт веле. Чарашке лектыт да, марийлан тауштен, мӧҥгышкышт нушкыт. Тыге, клат-влакым почеден, марий кӱртньӧ омсан клат дек шуэш. «Молан тидым почаш ыш шӱдӧ? — шона марий. — Почам гын, мо лиеш?»

Марий клат омсам почеш. Тушто кӱртньӧ шинчыр дене шинчырлыме кум вуян опкын кия.

— Марий, тый улат мо? Ну тый, марий, пеш патыр улат. Ӱдырым сеҥышыч. Ӱдыр мыйым тыге кум ий годсек орландарен кийыкта. Эй, марий, ик катыш кинде ден ик корка вӱдым мыланем конден пуэт гын, мый тидым нигунамат ом мондо ыле. Марий опкыным онча: опкын тугай какши, пыкше шӱла. Марий опкыным чамана. Ик катыш кинде ден ик корка вӱдым конден пуа. Опкын катыш киндым кочкеш, корка вӱдым йӱеш.

— Ну, марий, тау, тый мыйым ылыжтарышыч. Чеверын!

Опкын могыржым рӱзалта, шинчыр шӱйшӧ шӱртыла кӱрышт возеш. Опкын клат гыч мардежла лектын кая, полатыш пурен, ӱдырым солалта, кӱшкӧ кӱзен каен, умбаке чоҥешта. Марий нимоланат ӧрын кодеш. Теве тыланет ӱдыр, теве тыланет сӱан! Шортын, ойгырен, нимат ышташ ок лий. Марий ӱдырын вӱта гыч эн чапле имньым луктеш да опкын почеш кая. Кая-кая, кая-кая, ала арня эрта, ала талук — чодыра вишемаш тӱҥалеш, курык ӱмбалне чинче полат чолга шӱдырла йолген шинча. Марий полатыш пура, ӱдыр тушто шинча. Марий мийымылан ӱдыр пеш куана.

— Ой, кузе мыйым муыч?

— Тугак муым, айда ынде мӧҥгӧ каена.

Марий вӱта гыч имньым луктеш. Ӱдырым кушкыжыкта, да нуно кудалыт. Изиш лиймеке, опкын толеш.

— Ӱдыр кушто?

— Ӱдырым марий наҥгайыш, — манеш вувер кува.

— Ну, огыт утло, — манеш опкын. — Кочкаш-йӱаш кондо.

Опкын кочкеш-йӱеш, вара малаш возеш. Ик омым тазан гына мала, кынелеш, вувер кувалан мончаш олтыкта, мончаш пура, адак кочкеш...

— Ну, ынде тарванаш лиеш!

Опкын ола вӱльым кушкыжеш, марий ден ӱдырым поктен кудалеш. Марий ден ӱдыр пел корнышкат огыт шу — опкын нуным поктен шуэш. Марийым кучен пуштеш да, шувышыш чыкен, имне ӱмбалан пидеш, имньым чодырашке колта. Ӱдырым мӧҥгеш наҥгая. Имне кая-кая — марийын акаж илыме полат дек шуэш, шинчал колта. Марийын акаже имне. ӱмбалне шувышым ужеш, почын онча. Шувышышто шольыжо кия. Тудо шувышым клатыш пышта.

Кас велеш опкын толеш. Ватыже (марийын акаже) тудым пукша, йӱкта, вара опкынын вуйыштыжо тийым кычалаш тӱҥалеш. Опкынын тийже пӧрткайык гае... Марийын акаже тийым чӧгыт дене перен пуштеш. Тий кычалме годым опкын сурлен кия. Марийын акаже йодеш:

— Тый тӱня кумдыкеш коштат, чыла шинчет, а кузе колышым ылыжтыман — тудым шинчет мо?

— Ӱмыр шуын колышым ылыжташ ок лий, а кӧ лугыч колен гын, тудым ылыжташ лиеш.

— Кузе лиеш?

— Курык гыч йогышо памашысе илыше вӱдым веле шӱрӧ — тунамак ылыжеш.

Опкын мален колта. Марийын акаже курык памашыш куржеш, тушечын илыше вӱдым конда, шольыжлан шӱра, шольыжо тарвана.

— Чффу-у... Мо шуко маленам, — манын, кынел шинчеш. Вара шарнаш тӱҥалеш. Мо лиймыжым акажлан чыла ойла.

— Тый тыште шыпак шинче, уке гын курскат тыйым кочкеш. Мый туддеч ыҥылен налам — тыланет кузе полшаш лиеш. Марийын акажын полатыш пурен шуымыж годым опкын помыжалтын улмаш.

— Тый кушто коштат? Мыйын кочмо шуэш. Марийын акаже опкыным чот пукша. Утларакше чапле аракам йӱкта. Опкын руштеш. Марийын акаже йодеш:

— Тый кум вуян опкыным шинчет мо?

— Кунам ом шинче! Тудо мыйын изам. Тыланет молан кӱлеш?

— Так... Тудо молан ок тол мемнан дек?

— Тудо ик вере шинчырлыме кия.

— Тудо мучыштен.

— Кушеч шинчет?

— Шольым мӧҥгӧ кайышыжла пурен каласыш.

— Ала тудо мучыштарен?

— Тудо.

— Тарванаш ом ӧркане гын, мый тудым, поктен шуын, кочкам ыле. Тугеже шольычлан мотор ӱдыр тӱкнен огыл?

— Тудо ӱдырым изат ынде иктыланат ок пу дыр?

— Ой, изай деч мучышташ йӧсӧ. Туддеч тале имнян тиде велне иктат уке. Тудын имньыж дене акайын ик имньыже ӱчашен кертеш ыле да, тудымат акай котыраҥден пытарен. Саде имньым ачалаш гын, тӱняштат тугай имне ок лий. Только акайын Нимо толкыжат уке, имньыжым ончен ок мошто. Тудлан имньыжат молан кӱлеш? Тудын эргыже уке, улыжат латкок ӱдыржӧ веле.

— Тугеже тудо имньым тый туддеч йодын нал.

— Нал! Вучен шинче, пуа тудо тыланет.

— Молан кӱлеш тудлан?

— Вувер чонжым темаш. Саде имньылан лийын тудо шуко еҥым кочкын.

Опкын адак мален колтыш.

Акаже марийлан тидым чыла ойлыш.

Марий каяш тарваныш:

— Тудо имне мыйын лиеш.

Акаже марийлан кочкаш-йӱаш шувышыш опта: киндет, шылет, мунет... Марий лектын кая. Кая-кая, онча: корно тӱрыштӧ маска ярнен кия.

— Молан тыште киет, маска?

— Пеш мӱндыркӧ коштынам, чылт ярненам. Кеч ик катыш киндет уло гын? — манеш маска.

Марий маскалан ик сукыр киндыжым луктын пуа.

— Ну, тау, марий. Иктаж-гана кӱлеш лиям гын, на, тидым когарте, — маска шке пунжым марийлан кӱрлын пуа. Марий кая-кая, кая-кая, онча: корно тӱрыштӧ раке ярнен кия.

— Молан киет, раке?

— Пеш мӱндыркӧ миенам, пеш ярненам, ик падыраш шылет уло гын, марий? — йодеш раке. Марий ракылан ик моклака шылжым луктын пуа.

— Пеш тау, марий, иктаж-гана кӱлеш лиям гын, на, тидым когарте, — раке азыр вуйжым изиш катен пуа. Марий умбаке ошкылеш. Кая-кая, онча: корно тӱрыштӧ мӱкш ярнен кия.

— Мӱкш, молан тый тыге киет?

— Мый пеш мӱндыркӧ коштынам, пеш чот ярненам. Иктаж чӱчалтыш мӱет уке гын, марий? Марий мӱкшлан ик совла мӱйым луктын пышта.

— Ну, тау, марий. Иктаж-гана туткарыш логалат гын, на, тидым когарте, — мӱкш шулдыр мучашыжым пуа. Марий кая-кая... Чодыра вишемаш тӱҥалеш. Ик вӱд тӱрыштӧ шӱкшӧ оралте коеш. Марий тушко мия. Оралте йыр, пече меҥге еда, — эртак айдеме вуйгорка. Марий оралтыш пура, тудым шӱкшӧ кува вашлиеш.

— Тый тышке молан толынат, марий?

— Пашам кычал толынам.

— Мый тыйым имне кӱташ тарлем. Ак шотышто тыгай лиеш: кум кече кӱтен кертат гын, мыйын вуем руалат, от керт — мый тыйыным.

Марий пече меҥге вуй еда кечыше вуйгоркам ончалят, могыржылан йӱштын чӱчӧ. «Но, мо лиеш лиеш, — шоналтыш, — келшышаш».

— Ну, туге гын, туге, кӱтен ончем.

— Шеклане, кеч ик имньым мӧҥгӧ от кондо гынат, вует тиде пече меҥге вуйышто лиеш. Шоҥго куван котыран имне деч моло уке. Тудо ӱдыржӧ-влакым имньым ышта, «мӧҥгӧ ида тол» манын туныкта. Эр шуэш, марий кӱташ каяш ямде. Кува кычкыра:

— Капкам поч!

Марий капкам почеш, латкок имне, почын-вуйын чумедыл, кудал лектыт, вигак чодыраш пурен каят, марий ужын гына кодеш. Марий чодыра тӱрыш мия; э-э, тушто имньым муаш итат шоно. Марий пундыш ӱмбак шинчеш, шонаш тӱҥалеш. Трук ушышкыжо маска ой пурен кая. Марий помышшо гыч маска пуным луктеш, шенеш тулым савен, когарта. Шукат ок лий, маска толын шуэш. Маскалан марий ойгыжым ойла.

— Ит ойгыро, чыла лиеш, — манеш маска. Тудо маска — маска он улмаш. Тудо чодырашке кая, пӱтынь маска-влакым поген чумыра да имне-влакым покташ тӱҥалеш.

Шукат ок лий, имне-влак, маска деч лӱдын, ушдымыла шкешт дек кудал толыт. Тидым ужын, шоҥго кува куржын лектеш.

— Молан толыда?

— Нигузе ок лий. Чодыраште эртак маска, — маныт ӱдыржӧ-влак.

— Ну, йӧра, веран-верышкыда кайыза. Тыгодым марий толын пура.

— Сай кӱтышыч? — йодеш кува.

— Сай кӱтышым, — манеш марий.

Эрлашыжым марий капкам веле почын шукта — имне-влак, почын-вуйын чумедыл, кудал лектыт, вигак вӱдыш пурен каят. Марий вӱд тӱрыш мия: ну, мом ышташ? Вӱдыштӧ имньым кушак муат?

Марий кӱ ӱмбалан шинчеш, шонаш тӱҥалеш. Кенета ушышкыжо раке пурен кая. Раке азырым луктын когарта. Изиш лиеш, раке толеш. Ракылан марий ойгыжым ойла.

— Ит ойгыро, чыла сай лиеш, — манеш раке. Саде раке — раке он улмаш. Тудо вӱдыш пурен кая, пӱтынь ракым поктен луктеш. Раке-влак имньым чывыштылаш тӱҥалыт. Имне-влак, раке деч лӱдын, ушдымыла койын, мӧҥгышкышт кудал толыт. Тудым ужын, авашт куржын лектеш.

— Молан толыда? Мыйын вуем пытарынеда мо?

— Нигузе чыташ ок лий: раке-влак пеш чывыштылыт.

— Ну, йӧра, веран-верышкыда кайыза.

Ӱдыр-влак каен колтат. Лач тыгодым марий толын шуэш.

— Сай кӱтышыч? — йодеш кува.

— Сай кӱтышым, — манеш марий.

Эрлашым адак марий капкам почын веле шукта, имне-влак, почын-вуйын чумедыл, кудал лектыт, вигак южышко, кӱшкӧ, каен колтат — марий ужын веле кодеш. Марий пасушко лектын ончалеш: имне-влакым кушто муат? Марий мланде ӱмбак волен шинчеш. Трук ушышкыжо мӱкш ойлымо пурен кая. Марий мӱкш шулдырым луктын когарта. Пеш шукак ок лий, мӱкш толын шуэш. Мӱкшлан марий ойгыжым ойла.

— Ит ойгыро, чыла сай лиеш.

Мӱкш кая. Тиде мӱкш — мӱкш он улмаш. Тудо уло чодырасе мӱкшым пога, имне поктылаш колта. Мӱкш-влак пылла толыт, имне-влакым пӱшкылаш тӱҥалыт. Мӱкш деч лӱдын, имне-влак мӧҥгышкышт ушдымыла кудал толыт. Нуным ужын, авашт куржын лектеш: — Молан толыда? Ынде мыйын вуем пытарышда!

— Нигузеат ок лий чыташ, мӱкш пеш пӱшкылеш.

— Ну, веран-верышкыда кайыза.

Ӱдыр-влак каен колтат. Лачак тыгодым марий толын шуэш.

— Сай кӱтышыч? — йодеш кува.

— Сай кӱтышым, — манеш марий. — Ну, кувай, мый шке мутем шуктышым, ынде тый мутетым шукто, воч, вуетым руалам.

— Вуем ит руал, мом йодат, тудым пуэм.

— Вуетым чаманет гын, котыран имнетым пу.

— Эй, тугай котыран имне дене мом ыштет? Мый тыланет эн чапле имньым пуэм.

Кува шӱшкалтен колта, латкок имне тугай чапле толын шогалыт, нигудыжым налаш ӧрат, иктыже весыж деч чапле.

— Йӧратыметым нал, — манеш кува.

— Уке, мыланем котыран имнетымак пу, — манеш марий.

— Котыран имньым ом пу, — манеш кува.

— От пу гын, вуетым руалам.

Тыге ятыр чеҥгесат, вара кува котыран имньыжым пуа.

Марий котыран имньым вӱда да вӱд тӱрыш наҥгая, тушан сайын мушкеш, ӱмбакыже шӱшмӧ ӱйым шӱра, вара наҥгая. Корно чак огыл. Кайышылак имньын котыржо кошкен тӧргалт возеш. Марий имньым кушкыж шинчеш. Имне шулдыран гай кая. Пеш кужунак жап ок эрте — имне марийым чинче полат деке намиенат шукта.

Полат деке миен шушаш годым имне айдемыла ойла:

— Тау, тый мыйым пагалышыч, котырем эрыктышыч. Опкын тукымлан мый кунар полшенам гынат, ик ганат мыйым тыйын семынет мушкын эрыктен огытыл, котыреш веле вареныт. Мый шинчем, тый тышке толат... Но ме тышке вигак огына пуро. Теве тушкырак, кӱ курыкыш, каена. Тудо курыкышто кугу тумо шога. Тудо тумо кӧргыштӧ изи шондык уло. Тудо шондыкышто шӧртньӧ муно уло. Тудо шӧртньӧ муно кӧргыштӧ — опкынын чонжо. Саде муным пудыртен, опкын чоным пытарет гын, вара опкын шкак пыта. Только, тушко мийымекет, тыйым тӱрлӧ осал лӱдыкташ тӱҥалеш, тый нимо дечат ит лӱд, шондыкым нал.

— Тау поро оетлан, поро имне. Мыйым тушко наҥгае.

Имне марийым кугу тумо дек намия. Марий тумо дек миен шогалеш, нимоланат ӧреш. Тумо йыр кугу кишке, кум йыр пӱтырнен, марий ваштареш вуйым веле нӧлтен чужга, тумо укшышто кугу пырыс шинча, шинчаже тулла йӱла. Тумо йыр ала-могай касвычыраҥге гай шулдыран-влак чоҥештылыт, тумна-влак пӧрдыт...

— Ит лӱд, — манеш имне.

Марий кугу ровым налеш да чылаштым тушеч лупшен колта, вара, тумыш кӱзен, изи шондыкым налын вола, имне ӱмбакше кӱзен шинчеш, да имне тудым кайыкла наҥгая. Шукат ок лий, чинче полат деке намиенат шукта. Марий кудывечешак шондыкым пудырта, муным кидышкыже налеш. Полатышке пура, опкын тӧшакыште кия, пеш йӧсын кечкыжеш. Воктенже вувер кува шога.

— Мо лийынат, шоляш? — манын йодеш.

— Ала-молан таче мылам неле, каньысыр.

— Тый ынде йӧршеш пытет! — кычкырал колта марий.

Опкын, уло вийжым поген, кынел шинчеш. Марий шӧртньӧ муным темдалеш. Опкын йӧрлын кая. Лаштыргыше муно шӱм коклаште изи чара коля почаҥеш. Марий тудымат шӱй гыч темдалеш, опкын кугун шӱлалта да йолварняжым шаралтен возеш.

— Ой, шольым, мом ыштышыч? — урмыжеш вувер кува.

— Мом тыште магырен шогет, лек тышеч! Тендан гай амырчыкым тегак тыште ом шогыкто. Марий опкыным куча да вигак окна гыч уремыш шуа. Опкын шӱрашын шалана. Пийже, сӧснаже тушко погынат, опкыным кочкын колтат.

Марий ӱдырым кычалаш тӱҥалеш, эн шеҥгел пӧлемыш шуэш.

— Айда ынде, опкыным мый пытарышым.

— Туге гын, каена. Только тиде полатымат наҥгаяш кӱлеш.

— Кузе наҥгайыман?

— Теве ужат.

Ӱдыр ден марий тӱгӧ лектыт. Ӱдыр кӱсенже гыч ош шовычым луктеш, полат воктен шаралта. Кенета полат турташ тӱҥалеш, модыш ате гай веле кодеш. Ӱдыр полатым шовычеш пӱтыралеш да кӱсенышкыже чыка. Вара ӱдырын илыме верыш кудалыт. Ӱдыр илыме верыш шуыт. Марий имне деч йодеш:

— Тушто мыйын акам опкын дене ила, тудым утараш ок лий гын?

— Лиеш, — манеш имне. — Тудым утарена.

Ӱдырын полатшымат тугак ош шовычеш вӱдылын пыштат. Марий адак котыран имньым кушкыжеш, а ӱдыр опкынын вӱльыж ӱмбак шинчеш, да коктынат кудалыт. Кудалыт-кудалыт — марийын акаже илыме верышке шуыт.

— Акай, — манеш марий, — ала тыят шкенан деке миет?

— Пеш мием ыле да, опкын деч лӱдам.

— Лӱдмет ок кӱл!

Марий ден ӱдыр акаштымат имне ӱмбак шындат, шӧртньӧ полатымат ош шовычеш вӱдылыт, вара марийын илыме чодыра нерашышке кудалыт... Кудалыт-кудалыт, кенета куд меҥге коклаштак мӱгыраш тӱҥалеш — опкын покта...

— Тиде — опкын покта вет? — марий имньыж деч йодеш.

— Опкын, — манеш котыран имне.

— Ынде мом ыштена?

— Ит коляне, — манеш котыран имне, — ме шке шотым муына. Те изиш ӧрдыжкырак каен шогалза...

Марий имньылан ӱшана. Кумытынат имне ӱмбачышт волат, ӧрдыжкырак каен шогалыт. Тиде жапыште опкын толын шуэш. Имне-влак опкыным авырен шогалыт, опкынын имньыжлан шке имне йылмышт дене ойлат (кумытынжо нуно кудалшыштлак каҥашеныт):

— Молан мыланна опкынлан полшен кошташ? Ме лучо марийлан полшаш тӱҥалына... Ужат, марий могай сай: акайнам котыр деч тӧрлатен.

Имне-влак чылан ик тукым улыт улмаш. Опкын тукым нуным пеш индырен ашнен. Опкынын кушкыж толмо имнят моло дене келша, тунамак ӱмбачше опкыным налын шуа. Имне-влак опкыным йӧршеш, тошкен-чумен, лаштыртыл пытарат...

Тылеч вара опкын тукым мланде ӱмбалне пытен.

Марий ден акажым да чапле ӱдырым имне-влак чодыра нерашышке конден шуктат. Имне ӱмбачышт волат, ош шовычыштым шаралтат — кумылянышт кум чапле полат лийын шинчеш. Чапле ӱдыр марийын ватыже лиеш. Имне-влак нунылан служитлаш тӱҥалыт. Тыге марий опкын деч утлен...

Тиде йомакым колмекыже, Григорий Петрович чот шонаш тӱҥале: «Кузе опкын-влак деч утлаш?.. Вет земский начальникше, становой приставше, Панкрат Иванычше, Чужган кашакше — опкын огытыл мо?..»

4

Григорий Петрович ден Чачийын Тумеръялыш миен шумышт годым кечывал изиш эрталтен ыле. Иван Максимович лачак садыште мӱкшым ончен. Уна-влакым тудын ватыже, Зинаида Васильевна, вашлие.

— Толза, толза, Григорий Петрович! — мӱндырчынак кычкырале Зинаида Васильевна.

— Поро кече лийже, Зинаида Васильевна! — Григорий Петрович картузшым нӧлтале. — Иван Максимович мӧҥгыштыжӧ мо?

— Мӧҥгыштыжак, садыште мӱкшым ончаш толаша ала-мо. А тидыже кӧ тугай? — Зинаида Васильевна, Григорий Петровичым шара шинчаж дене ончалын, Чачий нерген йодо.

— Ах, извините, Зинаида Васильевна! Мый тендам палдараш монденам. Тиде мыйын оръеҥем, йӧраташ, туныкташ йодам. Зинаида Васильевна, тый тудым еш илышлан туныкто... Шкат шинчет, шукыжо годым марийже ватыжым туныктен ок мошто. А тый, Зинаида Васильевна, шуко ватылан пример лийын кертат.

— Ах, могай кавалер лийын, комплиментым кузе ойлыштеш!

— Комплимент огыл, мый кернакак ойлем, Чачий еш илышлан тый дечет тунемже, шонем.

— А мо? Ме удалан огына тунем! — Зинаида Васильевна Чачийым, пулыш ӱмбачын ӧндалын, пӧртышкӧ пуртыш.

Зинаида Васильевнан Чачийым тыге сайын вашлиймыже Григорий Петровичлан пеш сай чучо. Кернак, Чачий Зинаида Васильевна деч шукылан тунем кертеш. Чачий — ушан ӱдырамаш, кеч-момат вашке ыҥыла. Лудашат кум кечыште гаяк тунеме.

— Моктем, моктем, Григорий Петрович! — пӧртышкӧ пурымеке, Зинаида Васильевна мутым лукто. — Тый чылт геройла ыштенат. Ме маска лукышто илена гынат, колын улына вет...

Зинаида Васильевнан мутшо Григорий Петровичын шӱмжым чылт кӱртньӧ козыра денак удырале. «Геройла!..» Эх, Зинаида Васильевна!.. Тый вет от шинче, могай ак дене Григорий Петрович Чачийым сулен! Тый тудым шинчет ыле гын, Григорий Петровичын кызыт тендан дек молан толмыжым палет ыле гын, тудын дене тыге ныжылгын от мутлане ыле. Но тидым иктат ок шинче. Тидым Чачият ок шинче».

— Шичса, изиш каналтыза! Иван Максимович пашажым вашке пытара, теҥгечысе деч кодшыжым веле онча.

— Мыланна лийын Иван Максимович шке пашажым ынже кӱрл. Мый лучо тудын дек шке каем. Мыланем, Зинаида Васильевна, шарупшым гына пу.

Зинаида Васильевна Григорий Петровичлан шарупшым конден пуыш.

— Чачий, тунем, ончо, Зинаида Васильевна кузе шке пыжашыжым тӱзен! Зинаида Васильевна, тый Чачийлан шке секрететым ойло, — воштылалын, Григорий Петрович омса кылым кучыш, вара адак савырнен шогале.

— Тый кайышашышкет кае, пӧръеҥлан мемнан секретым колышташ ок йӧрӧ, — Зинаида Васильевна Григорий Петровичым мыскара йӧре луктын колтыш, вара, самовар шындышыжла, Чачий деч шыман йодышташ тӱҥале:

— Урядник ден стражник-влак толын пурымек, пеш чот лӱдыч вет?

— Тушакынак колен колтем, шонышым, — Чачий, нимом тойыде, Зинаида Васильевналан чыла ойлыш.

Зинаида Васильевна Чачийым чаманен вӱчкалтыш:

— Ну, нимат огыл, ынде чыла эртен. Ончыкыжо сай илаш шоно, Григорий Петрович — поро еҥ...

Самовар шуо. Зинаида Васильевна ӱстембаке погаш тӱҥале. Зинаида Васильевна мом кузе ышта, кузе кучылтеш — Чачий ученица семынак кӱта.

Тиде жапыште Григорий Петрович ден Иван Максимович толын пурышт. Иван Максимович кидешыже ик раме карашан мӱйым кучен.

— Зина, на, раме гыч пӱчкын лук, — Иван Максимович карашым пуыш.

— Ваня, вес вургемым чие, пеш лавыргенат.

— Ну, уж извините, Зинаида Васильевна, тиде — лавра огыл, а настоящий тумеръяльский пчелиный ароматический мӱй! — воштылеш Иван Максимович. — А, впрочем, мый ничего не имею против того, чтобы вес вургемым чияш, только ончычын кид ден шӱргым мушкаш кӱлеш.

Иван Максимович шӱргӧ мушкаш кайыш. Зинаида Васильевна Григорий Петрович дек савырныш:

— Григорий Петрович, тый мыняр ияш улат?

— Спаслан коло ик ийым темем.

— Тугеже тый але салтаклан шогалын отыл, ончыкшо иже шогалат...

— Туге, Зинаида Васильевна. Только тиде тыланет молан кӱлеш? Тыгай самырыклан ӱдыр налаш ондак, маннет мо?

— Уке, туге манаш мый ом шоно, только икте мыйым коляндара... Тый кызытрак газетым лудынат?

— Вожылмаш гынат, вигак ойлаш верештеш: кызытрак газетым кидышкем кучен омыл.

Зинаида Васильевна Григорий Петровичлан «Биржевые ведомости» газетым конден пуыш. Григорий Петрович газетым шаралтыш, первый велыштыжак шолдыра буква дене возымо: «Австрийский ультиматум Сербии»... Григорий Петровичын чонжылан йӧсын чучо... тунамак газетыш керылте...

Зинаида Васильевна Чачийлан сурт кӧргыжым ончыктен коштыкта. Изиш лиймеке, Иван Максимович ош тувырым чиен тольо.

— Ну, ынде кид пуашат лиеш. Кузе вара кутырымаш, Татьяна Яковлевна? — Иван Максимович Чачийлан кидым пуыш.

— Йӧра, изиракын, — манын, Чачий Иван Максимовичын кидшым кучыш.

— Ӱстелтӧрыш шичса, — мане Зинаида Васильевна, Чачийым воктенже шындыш, чайым темкалаш тӱҥале. Иван Максимович ден Григорий Петровичат шинчыч.

— Иван Максимович, мо тиде тыгай? Австрий ден Сербий коклаште сар тӱҥалешак мо? Австриет Сербийлан пеш неле, провокационный условийым шында.

— Мыйын шонымаштем, Австрий ден Сербий шке коклаштышт веле огыл кредалаш тӱҥалыт — чумыр Европо мучко война тӱҥалеш.

— Неужели Россият сарыш пижеш?

— Чыла гычат туге коеш: сар эн ончыч Россий ден Австро-Венгрий коклаште тӱҥалеш, вара ик велым Германий, вес велым Франций пижыт, эн почеш Англий ушна...

— Вет тиде пеш шучко сар лиеш!

— Туге, вӱр кугун йогаш тӱҥалеш.

— Эн арамже мемнан марий калыкын вӱржӧ йогаш тӱҥалеш.

— Сар шемерлан иктыланат ок кӱл. Руш ден суас, моло калык шемерат сареш вӱржым арам йоктара, — Иван Максимович тӧрлатыш.

— Руш ден марийым таҥастараш ок лий: мемнан нимогай шочмо элнат уке.

— Россий империй — нимогай шемерланат шочмо эл огыл, капиталист-влаклан гын, руш огытыл гынат, тудо — пеш сай шочмо эл...

— Мом тунаре ӱчашеда, — коклаш пурыш Зинаида Басильевна, — сарже але тӱҥалын огыл вет?

— Тӱҥалын огыл гын, кажне минутышто тӱҥалын кертеш.

Григорий Петрович изиш шонен шинчыш да пелештыш:

— Иван Максимович, вет сар тӱҥалеш гын, кугыжан властьлан мучаш лиеш.

— Сарыште руш кугыжан войскаже кыралтде ок код, тиде нерген ӱчашышаш уке. Паша, пожалуй, тушко савырна: сар лиеш гын, революций лийде ок код. Кызытат Петербургышто, Путилов заводышто, пашазе-влак бастоватлат. Россий мучко кресаньык пудыранымаш шарла. Марий калыкат ӱмыр мучкыжо лӱдын илымыжым кудалтыш, шуко чытымыже кӱрльӧ. Мый Элнет олыкысо пашам ойлем. Кеч-кузе гынат, Элнет олыкеш марий калык кугу протестым ыштен.

— Только тиде протестше пеш шергын тӱкныш: ик еҥ пуштмо, вич еҥ арестоватлыме. Нунын коклаште ик еҥ йӧршеш эпере логалын. Туге гынат, тудым алят огыт лук.

— Жандарм-влак кидыш верештат гын, утлаш йӧсӧ. Тунам тыште, тыйымат арестоватлен улыт, манын ойлышт.

— Обыск лие, но нимат ышт му, — Григорий Петрович кынел шогале, вуйжым кумык ыштен, пӧрт мучко кок могырыш кошташ тӱҥале.

— Мо те эртак обыск, жандарм, революций нерген веле ойледа, вес мутда уке мо? Уна оръеҥ ватылан кӱслетым монь шокталте, — мутым вес корныш лукто Зинаида Васильевна, Иван Максимовичлан кӱслем конден пуыш, Григорий Петровичлан — скрипкам, шкеже гитарым нале. Кумытын ик сем дене кугу школ пӧртым шергылтараш тӱҥальыч. Первый руш мурым шоктышт, вара марий мурым йоҥгалтараш тӱҥальыч. Чачий шулен шинча...

• * *

Чачий ден Григорий Петрович Аркамбаке йӱдым иже тольыч. Тиде йӱдым Григорий Петрович шуко марте мален ыш керт... Эрла становой приставлан кузе возен пуаш? Мом возаш?

Эр велеш гына Григорий Петрович мален колтыш, туштат ала-кузе пошырнаш монь веле тӧчен кийыш. Григорий Петровичын вуйжо комдыла чучеш. Чачий пеш тамлын мала, омыж дене ала-молан шыр-р воштыл кия...

«Чачий малыме годым возышаш», — шоналтыш Григорий Петрович, шыман гына кынеле. Шке шонымыжымат, Василий Александрович ойлымымат, Иван Максимович дене мутланымыжымат — чыла возыш...

Григорий Петровичын возен пытарымыж годым Чачий помыжалте, Григорий Петровичын возен шинчымыжым ятыр ончен кийыш. «Григорий Петрович молан таче тыге эр кынелын? Молан мыйым кычкырен огыл? Вет чай шолташ кӱлеш!» — шоналтыш тудо. Чачий кыде-годо кынел шинче. Григорий Петрович возен пытарыш, кынел шогале, Чачий дек мийыш:

— Ну, кузе, сай малышыч?

— А тый молан тынар ондак кынелынат?

— Могай ондак, ончал, уна, мыняр шагат шуэш?

— Ой, томаша, мо шуко маленам? Молан кычкырен отыл?

— Пеш сай малет да, кычкыраш чаманышым.

Чачий самоварым шындыш...

«Чайым йӱам да тиде возымем, кеч-мо лийже, становой приставлан наҥгаен пуэм, — шона Григорий Петрович. — Икана ынде айдеме гыч лекташ гын, лекташ. Уке гын, Чачийым арален ом керт...

Григорий Петрович ден Чачий, ӱстел воктек шинчын, чай йӱаш гына тӱҥалыныт ыле — Япуш куржын тольо:

— Григорий Петрович, салтакым пеш погат, сар тӱҥалын, маныт.

— Кӧ ойла?

— Орол пӧрт воктене кагаз пижыктыме. Тушто возымо: «Мобилизаций». Чолаваньык кабакым сурален шынден, аракам ок ужале.

Григорий Петрович кидысе стаканжым ӱстембаке шындыш. Вара шаҥге возымо кагазшым нале, уэш лудын лекте, ятыр шонен шинчыш...

Чаҥ йӱк шокташ тӱҥале. Калыкым лувуй-влак черкышке поктат.

Григорий Петрович кагазшым лык-лук ыштыш, шырпым удыралын, йӱлалтен колтыш. Вес кагазым нале, Чачий нерген архиерейлан прошенийым возаш тӱҥале.

Черкышке земский начальник, становой пристав, волостной старшина ден тияк, тулеч молат погыненыт. Салтаклан кайышаш-влакым чумыреныт. Поп-влак пеш чот улдышт, кугыжан манифестым лудыч. Пытартышлан дьякон уло кертмыжым кычкырале:

— Христолюбимому победоносному воинству многая-а-а ле-э-э-та-а-а!..

Уремыште калык шурга: шортшыжо шортеш, мурышыжо мура, иктыже так ызга, южыжо еҥлан ойгыраш полша. Умбалне ала-кӧ пеш ойган муралтен колтыш:

Шем шалеҥгет шиялтале —

Шем калыклан нелыже тольо.

Ош шалеҥгет шиялтале —

Ошыт вӱдетлан нелыже тольо.

Ошыт вӱдын покшеланже

Ладыра куэт шочылден.

Ладыра куэн вуешыже

Аяр покшымет возылден.

Аяр покшымын толмекыже,

Ола чомат шочылден.

Тудо ола чомаже шочылден,

Нигӧлан йӧрдымӧ шочылден.

Меже шочын кушкынна

Сарыш каен орланаш.

Йыдалем пыта, жал огыл,

Кандыраже кодеш, пеш жал.

Шке каем, жал огыл,

Шочшем кодеш, пеш жал...

Империалист сар тӱҥале. Марий шемер-влак, вуйыштым сакен, ешыштым шортарен коден, ала-мо верч, ала-кӧн верч, ала-кӧн ваштареш кредалаш тарванен, Чарла ден Озаҥ корным ягылташ тӱҥальыч...

Кӱдырчӧ кӱдырта, волгенче волгалтеш,

Мландыже кумыте шергылтеш...

Топшат мӱгыра, пычалжат пудештылеш,

Шемер калыкын шӱмжӧ кумыте шергылтеш...

5

Валерий Викторович Тагановский Элнет олыкысо пашалан статья-влакым келыштарен. Нине статья почеш Сакармытым Озаҥысе Судебный Палате судитлаш тӱҥалшаш.

Конвой салтак-влакын Василий Александровичым, Йогор ден Сакарым, адак Курыктӱр марий ден Мӱшылтӱр марийым тюрьма капка гыч лукмышт годым Чарла уремыште ик еҥат уке ыле. Сакармытым мужырын-мужырын йыгыре шогалтышт, кок салтак нунын ончылан шогальыч, кокыто — шеҥгелан, а молышт кок велым авырышт...

— Шаго-о-ом марш! — кычкырале унтер-офицер.

Кече, шыр-шыр койын, аваж помыш гыч ончале. Август эр ятырак юалге. Шуко марте тӱгӧ лекде илыше-влакын могырышт шергылтеш. Чыланат вуйыштым кумык сакен ошкылыт. Ончылно нуным мо вуча? Ончыкыжо мом ужаш тӱкна?

Чарла ола гыч лектат да, чодыра тӱҥалеш веле. Мушмарийышке шумеш кудло меҥге коклам корно эре чодыра покшеч кая. Чарла воктенракше лышташан пушеҥгат уло, умбакыже эртак пӱнчер кая. Вич арня Чарла тюрьмаште шинчымыже Сакарлан пошырныман омо ужмыжла чучеш... Ынде Сакар чодыра корно дене ошкылеш, чодыра юж дене шӱла. Кажне шӱлалтымыже еда Сакарлан вийже ешаралтмыла чучеш. Чодыра деч сай тӱняште мо уло! Корто вӱд вончымек, корно гоч мераҥ кудале. Сакарын чонжылан изин-кугун чучын колтыш: «Эх, пычалет лийже ыле!» Но Сакарын кидыштыже пычал уке. Пычал — салтак-влак кидыште. Нуно пычалышт дене мераҥым огыт лӱй. Нуно пычалыштым Сакарым лӱяш ямдыленыт — Сакар куржаш але ваштареш пижаш тӱҥалеш гын... Изиш кайымеке, пӱнчышкӧ ур кудал кӱзыш. Сакарын шӱмжӧ лектын вочшашла кыраш тӱҥале: «Эх, тиде чашкерышке пурен каяш гын, салтак-влак лӱен огыт шукто вет?» Сакар, вуйжым савырал, Василий Александрович ден Йогорым ончале. Салтак кычкырал колтыш:

— Не оглядываться!

Сакар ужын шуктыш Василий Александрович ден Йогор, вуйыштым кумык сакен, ала-мом шонен ошкылыт... Ала нунат куржшашым шонат?.. Но кузе куржат? Йырым-йырак салтак-влак ошкылыт, штык мучаштышт кечыйол сортала йӱла... Куржаш шонымат ок кӱл, очыни...

Первый кечыште Кундышыш шумеш наҥгайышт. Кундыш этап пӧртеш Сакармыт ты йӱдым малышт. Сакар ден Йогор шер теммешке мутланышт. Курыктӱр марий ден Мӱшылтӱр марий ешышт нерген ызгат:

— Кузе кеҥеж пашам ыштен кертыт гын? Кӧ ӱден пуа гын ынде?

Василий Александрович ден Йогор сар нерген, революций нерген, шуышаш суд нерген кутырышт.

— Иктаж кум ийлык крепость дене утлаш лиеш гын, йӧра ыле, — мане Василий Александрович. — Чылт сар жап годсо закон почешак судитлаш огыт тӱҥал дыр?

— Мыланем куштылгынак утлаш ок логал, мый вет тошто судитлалтше улам. Мемнан гайым пешак огыт чамане.

— Эн чотшо Сакарлан логалеш: вет тудо следовательым пуштнеже улмаш! Тагановский тудым тыге титакла. Конешне, Сакар — ир еҥ: шкенжым кучен моштен огыл, но тӧра-влак тидым политике шотышко савырат, тиде шот дене титаклаш тӱҥалыт. Нуно шканышт кӱлеш семын савыркален моштат...

— Ала иктаж-семын тудым йӧн дене куржыкташ лиеш? — мане Йогор. — Шыгыррак чодырашке пуртен колташ гын, Сакар утла: тудо чодыраште мераҥ семынак каен колта.

— Тиде — йӧсӧ паша... Ну, куржын утла, вараже мо лиеш?

— Иктаж-семын чодыраште монь илен коштеш. Вет, уке гын, так арам йомеш. Сар жап закон почеш тудым лӱенат кертыт.

— Тӧчен ончаш уто огыл. Только тидым ончычын пеш сайын шонаш кӱлеш.

— Кугун шонаш жап шуко огыл. Пӧртъял нурыш лектын шумешке куржыкташ кӱлеш.

Тиде мутыштым Василий Александрович ден Йогор пеш эркын ойлышт гынат, Сакар кольо. Тылеч вара Сакар эртак куржшаш нерген веле шонаш тӱҥале.

Вес йӱдым Кугу Шигаксолаште малтышт. Эрдене, Кугу Шигаксола гыч лекмышт годым, йӱр шӱведаш тӱҥале. Элнетеш сайынак витарыш. Мӱльмарий курыкышто йӱр леҥежынак опташ тӱҥале. Йӱр йӱдйымал гыч кечывал век савен йӱреш. Сакар чоян ончале, воктенже кайыше салтак изиш шеҥгелан кодын, шӱргыжым, йӱр деч шылтен, пурла век таен. «Утлаш але пыташ!» — шоналтыш Сакар, илаш шонымо уло вийжым поген, мераҥла шола век тӧрштыш. Тыманмеш чашкер тӱрыш миен шуо. Почешыже ала-мыняр пычал поче-поче пудеште, ик пуля Сакарын пылыш воктенжак шӱшкалтен каен колтыш. Ты жапыште Сакар чашкер лоҥгаш пурен кайыш. Кум салтак Сакарым поктен куржыт, только Сакарым, изиж годсек чодыраште коштын тунемшым, кушто поктен шуат! Сакар келге коремыш тӧрштен пурен кайыш. Мӱльмарий курык ден Элнет коклаште йӱдйымал велныла пеш кугу, пеш чашкеран корем-влак шуко уло. Салтак-влак Сакарым йомдарышт. Пытартышлан, нимо ужде, чодырашке так кум гана лӱен колтышт да мӧҥгеш корнышко лектыч. Сакар почеш куржталше салтак-влакын шӱртӧ пырчыштат кукшо кодын огыл, туге нӧреныт. Кодшо ныл еҥыштым Мӱльмарий курыкысо стрелок мончаш петырымек, унтер-офицер салтак-влаклан сай оролаш шӱдыш, шкеже, Пимъялыш пӧртылын, Чарлашке телеграммым колтыш...

Элнет серыш миен шумешкыже, Сакар эре куржо. Шеҥгелныже шукертсек нимогай йӱк-йӱанат ок шокто, а Сакарлан эре поктен толмылак чучеш. Сакар Элнет сереш шогале. Кузе вончаш?

— Ну, мом тушто шонаш! — мане Сакар шканже шке. — Нӧрышашем кодын огыл, вигак келын лекшаш... Вӱдшат тиде тураште келгак огыл.

Сакар, вӱдыш шӱй даҥыт пурен, вес веке лекте.

«Ынде иктаж-семын шкемым ырыкташ кӱлеш», — шоналтыш Сакар, вара писын ошкедаш тӱҥале. Каен-каен, Сакар смола завод деке миен лекте. Могай пиал! Завод омаш гыч шикш лектеш.

«Только тушко пурашыже йӧра гын? — Сакар ӧрын шогале. — Тул уло гын, еҥат уло. Мом ышташ? Пураш але пураш огыл? От пуро гын, тыгай ночко вургем дене кылмен колет, пурет гын, кӧ шинча, тушто могай еҥ уло? Ала шкетын, ала шукын улыт? Ырыктыме олмеш кучалтат гын, тунамже вара мом ышташ? От пуро гын, кушто тулым муат? Вургем кукшо лиеш гын, йӱр ок лий гын, иктаж-семын чыташ лиеш ыле... Мо лиеш, лиеш — пурышаш!» — шоналтыш Сакар, омаш омсашке ошкыльо. Сакар омсам почын гына шуктыш — олымбал йымач изи ола пий кудал лекте, Сакар ваштареш пӱйжым шырен шогале. Олымбалне тамакым шупшын шинчыше лапкатарак капан кугыза, шинчажым каралтен, Сакарым изиш ончыш да пийжылан кычкырале:

— Шарка, воч!

Пий олымбал йымак пурен возо... Сакар омашышке пурыш, вигак тул деке керылте. Пий олымбал йымалне эркынрак ырлен кия, палыдыме еҥым пуртымыжлан озаж дене ок кӧнӧ...

Шоҥго кугыза Сакарым тӱткын ончале да каласыш:

— Ӱмбачет чыла кудаш... Уна, тидым чий!..

Кугыза, ӱмбал тувыржым кудашын, Сакарлан пуыш, шкеже тӱгӧ лектын кайыш. Сакар ночко вургемжым кудаше, кугызан ӱмбал тувыржым чийыш, шке вургемжым тул ваштареш кошташ сакалыш. Кугыза, ала-кушто муын, ик нумалтыш кукшо пум нумал пуртыш. Шукак ыш лий, тул, омаш кӧргым волгалтарен, ырыктен йӱлаш тӱҥале. Сакарын уло могыржо куаныш.

— Тыланет кызыт чай пеш кӱлеш ыле да, шолташ ате уке, — мане кугыза. — Мый поҥго погаш толынамат, йӱр авырыш. Тый, эргаш, кушко тыге коштынат?

Сакар ӧрӧ... Мом ойлаш? Шойышт ойлаш гын, тиде кугызалан кузе шойыштат? Вигак чыла ойлаш гын, палыдыме еҥлан викше кузе ойлен кертат?

— Мый мӱндыр еҥ улам... Сӱндырыш миенам... Кожласола гыч вигак янда заводыш кайынем ыле да, корным йомдаренам, — чара йолжым ончен, Сакар ойлыш.

Кугыза Сакарым тура онча. Сакарын вожылмыжла чучо, кӧргыштыжӧ шоналтыш: «Молан мый тудлан шойышт шинчем? Вет тудо садыгак мыйым кучен ок керт, а сайжым тудо мыланем ыштыш, ӱмбачше тувыржым кудаш чиктыш. Ончыкыжат ала полша...» Сакар кугызам ончале; кугызан шинчаже пеш порын коеш. Умбакыже Сакар ыш чыте, кугызалан чыла раш ойлыш: кузе шкеж деч лектын каен, кузе Элнет олыкыш верештын, кузе тюрьмаште шинчен, кузе салтак-влак деч куржын — нимомат ыш тойо. Кугызалан чыла ойлен пытарымекше, Сакарын чонжылан луш чучо. Кеч-могай ойгыштат, кеч-могай нелыштат иктаже тыйым сайын колыштеш гын, пел ойгыжо пытымыла чучеш...

Кугыза Сакарым пеш сайын колышто, вара йодо:

— Ынде тый кушко кает, эргым?

— Мӧҥгем каем... Янда завод корныш кузе лекташ гын, кугызай?

— Вургемет кошкымеке, ончыктем... Йӱр чарнымек, кает... Только ынде тыланет мӧҥгыштет илаш ок тӱкнӧ, очыни... Тӧра-влак кычалаш тӱҥалыт дыр...

Сакар ончыкылыкым ок шоно. Кызыт тудо вольнаште, кызыт тудо чодыраште! Молыжо тудлан кызыт ок кӱл. Ончыкыжат илаш лиеш, пычал гына лийже!.. Пычал нерген шоналтымекше, Сакарын чонжылан кочын чучо: вет тудын пычалжым стражник-влак шупшын налыныт. Сакарын ынде ниможат уке: пычалжат, имньыжат... Ынде тыгай йорлылан Микипыр Яшай ӱдыржымат ок пу докан... А вет ужатен колтымыжо годым кузе шортын кодо... «Уке, уке, тыге огыл... Ик ий гыч Сакарын адак чыла лиеш! Пычал налаш Сакарлан оксам Чужган кугыза пуа. Иктаж кок луйым пуштеш гын, Сакар адак чапле чомам налеш. Уке, ынде талгыдымак налаш кӱлеш: вашкерак кычкаш шуэш...»

Тыге шонкален, Сакар ала-мыняр шинча ыле — шоҥго кугыза каласыш:

— Эргым, вургемет ынде кошкен.

Сакар помыжалте. Йӱр чарнен. Кечыйол тӱньык аҥ гыч омашыш пурыш, лукысо эҥыремышвотым волгалтарыш. Сакар шке вургемжым чийыш.

— На, эргым, изиш пурл, — мане кугыза, Сакарлан кинде курикам шуялтыш.

Сакар пелыжым катен нале.

— Чыла нал. Кызыт тынарым от коч гын, корнышто пурлат. Мыйын корнем кужу огыл, мыланем тегак, кудышкем миен шумешкем, кинде ок кӱл.

Андрий обеде жапыште кугыза Сакарым янда завод корныш луктын колтыш.

6

Чужган Макар — первый разряд ратник. Тудлан кум кече гыч Чарлашке каяш кагаз толын. Макарын сарышке кайымыже ок шу. Чужган кува межнеч эргыжым пеш чаманен. Ава кумыл тыгае: шыдыже годым вурсен пытара да, шыдыже пушланымеке, икшывыжым адак чамана. Макарым аваже моло икшывыж дечат чот йӧрата. Туге огыл гынат, могай аван шке икшывыжым сарышке луктын колтымыжо шуэш: тушечын мӧҥгыжӧ ала толман, ала уке?

— Ачаже, иктаж-семын Макарнам кодаш ок лий мо? — Чужган кува кугызажлан ойла.

— Доктор дене але Варлам Яковлевич дене сайынрак мутланен ончышаш. Эрла Моркышко миен толшаш, — кӧныш Чужган кугыза.

— Тыгай пашам эрлалан кодаш огеш йӧрӧ, тачак ышташ кӱлеш. Алашам кычкышаш да кудалшаш.

Чужган кугызалан кудалаш ыш тӱкнӧ: имне кучаш шӧрмычым налын лекмыже годым Варлам Яковлевич шке кудал тольо.

— Адак могай паша дене коштат, Варлам Яковлевич? — йодо Чужган кугыза.

Урядник Чужган кугызам ӧрдыжкырак наҥгайыш, вара шыпак каласыш:

— Саде Сакарет куржын.

— Могай Сакар?.. А-а, Кудашнур Сакар?.. Кушко куржын?

— Озаҥ корно гыч, Мӱльмарий курык гыч, конвой деч утлен куржын... Мӧҥгышкыжӧ толын огыл? Тый колын отыл?

— Але колалтын огыл... Кунам куржын?

— Теҥгече эрдене.

— Тугеже але иже толын шуэш. Толеш гын, Левентей кугыза дек пура докан, шкеж дек пураш суртшо петырыме шинча.

— Тудым кузе-гынат кучаш кӱлеш ыле... Тудо — пеш важный преступник. Тый, Осип Кондратьевич, мыланем полшашет возеш.

— Йӧра, Варлам Яковлевич, тудым кучаш мый тыланет полшем, только тыят мыланем Макарым кодаш полшо.

— Макар Осипович кайышаш мо?

— Кумышто Чарлашке кайышаш... Кагаз толын...

— Тиде паша куштылгак огыл. Туге гынат, шонен ончена, ала иктаж йӧным муына. Эн ончыч Сакарым кучаш кӱлеш.

— Левентей кугызам чуриктараш кӱлеш... Тудын деч моло Сакарым ок шинче.

Тиде жапыште кевытышке Левентей кува тольо. Сатум пуаш Чужган кугыза шке лекте. Левентей кува тамакым, керосиным, пел кремга крендылым нале.

— Ала-мо лийынам, нимат логар гыч ок кай, — манеш Левентей кува. — Ала тидым чаеш нӧртен пурлын кертам гын, шонем да, пеш пешкыдак огыл гын?

— Тудо кызыт пеш кошкен гынат, чаеш нӧртет гын, пеш пушкыдемеш, умшашет шкак шула, — темла Чужган кугыза. — Теат ынде шоҥгемын улыда. Иктажым, йӧнанракым, шкендам ончаш суртыш пурташ ок лий мо?

— Кугыза телымак Сакарым пуртынеже ыле да, мый изишак чарышым, але иктаж ий шкенан шот денак илена, маньым. Ындыже пуртыдеак ок лий ала-мо.

— Шке ойлышыч да, ушешем возо: Сакарын уверже шокта мо? — шыман гына йодо Чужган кугыза.

— Сакар таче эрдене толын, — мане Левентей кува.

— Туге гын, Сакарым колтеныт?

— Колтеныт... Вет тудын нимогай титакшат уке.

— Пеш сай, пеш сай...

Левентей кува мӧҥгышкыжӧ соптыртатыш. Чужган кугыза, пӧртышкыжӧ пурен, урядниклан каласыш:

— Кайыкет толын. Левентей кува шкак каласыш...

Кернакак, волгыжшаш годым Сакар толын, Левентей кугыза дек пурен. Кузе толмыжым ойлен огыл. «Мер приговор колтымо дене Сакар толын», — шонен Левентей кугыза, Сакар деч ойыренжак йодын огыл. Корнышто чот нӧрымыжӧ, малыде йӱдвошт толмыжо Сакарым чот улныктарен: Левентей кугыза дек толмекыже, Сакар кок муным веле кочкын, тунамак малаш возын, кас марте мален. Сакарын толмыжым Левентей кугыза тояш кӱлеш манын шонен огыл. Сандене кас марте Сакар толмо увер ял мучко шарлен...

Сакар мален кынелмашеш Левентей кува шӱльӧ пучымышым шолтен. Кочмо годым Левентей кугыза Сакарлан Чачий нергенат, эргылыкеш пурташ шонымыжымат ойлыш. Ваштарешыже Сакар нимомат пелештен ыш шукто — урем окна гыч урядник вуйым ужо. Сакар совлажым шолт пыштыш да тӱгӧ лектын куржо. Сакарын тошкалтышым волен шумыжо годым урем капка гыч урядник пурыш. Сакар — пакчашке. Тушто — кок стражник... Сакар ик век ончале, вес век ончале — куржаш нигушкат ок лий. Левентей кугызан кудывечым йырваш калык авырен. Авыраш толшо коклаште утларакше Лопнур гыч улыт. Моло коклаште Чужган Макарымат Сакар ужо. Сакарын уло шыдыже Макарлан лекте. Сакар варашла Макар дек миен пиже. Ожно гын Сакар пел кидше дене Макарым налын шуа ыле, но вич арня тюрьмаште кийымыже яра эртен огыл — Макарым иканаште тодыл шуэн ыш керт. Макар йӧрльӧ гынат, шкеж дене пырля Сакарымат камвозыктыш. Тиде жапыште стражник-влак Сакарым руалтен кучышт, кидшым шеҥгек пӱтырен, муш кандыра дене пидын шындышт. Урядник, куржын толын, Сакарым вуйжо гыч кугу мушкындыж дене кок гана эҥден пуыш. Стражник-влак пычал приклад дене Сакарым кок пулыш совла кокла гыч поче-поче шуралтышт. Сакар кумык пурен кайыш. Стражник-влак рӱчкален кынелтышт, кырен, чумен наҥгайышт.

Варлам Яковлевич дене пырляк Моркышко Чужган кугызат кайыш. Кастене Варлам Яковлевич адак йӱшӧ дьячокым ӱжын кондыш, Ятыр йӱын шинчышт. Варлам Яковлевич тачысе геройло пашаж нерген ойлыш. Тидлан йӱшӧ дьячок тыге каласыш: fiat justitia, pereat mundus . Туге, значит, кучышыч? А вот тый каласе, Варлам Яковлевич, тудым кучымет тыланет могай пайдам пуа?

— Кузе могай пайдам пуа? — ӧрӧ Варлам Яковлевич. — Мемнан служба тугае, начальстве шӱда.

— Ну, начальстве чиным, наградым налеш, а тыланет мом пуа? Тыланетат наградым пуат? Лу теҥгем? Но, коло лийже... Утыжо тыланет ок тӱкнӧ, тидыжымат кувават омо ужмекше иже каласа... А тый, пондаш, — дьячок кенета Чужган кугыза век савырныш, — эргычым коден кертшылан мыняр теҥгем пуэт?

— Кумшӱдӧ теҥгем ом чамане!

— Ужат, кунар окса! — йӱшӧ дьячок Варлам Яковлевичлан шинчам пӱале. — Конешне, тыланет тиде окса чылаже ок тӱкнӧ, но шӱдӧ теҥгеже тыйын лиеш.

— А молыжо кӧлан?

— Ик шӱдыжӧ мыланем, ушемлан кӧра мый тудым налам, ой пуымемлан... Вес шӱдыжӧ тыланет — тый тудым пашатлан налат, кумшо шӱдыжӧ полышкалыше-влакетлан кая, ну, стражник-влаклан монь... Тыланетат, Осип Кондратьевич, тиде йӧн шулдеш возеш. Конешне, шӱдӧ теҥгем пуэт гын, докторат браковаен кертеш, но ик жаплан веле... Вес гана тергаш тӱҥалыт гын, адак шӱдӧ але утларак кӱлеш. Тиде сар кӱчык ок лий, тугай тергымаш шуко лиеш. А ме иканаште раз и навсегда тудым кодена, то есть салтаклан колтена.

— Салтаклан колташ гын, оксажым молан йодат?

— Ха-ха-ха! Ит лӱд, эргыч олмеш ме вес еҥым колтена, а шотлашыже — эргыч кайымашеш шотлалтеш.

— Туге лиеш мо? — куаныш Чужган кугыза.

— Лиеш. Тӱняште ышташ лийдыме нимат уке, уш да окса лийже.

— Вет тений саманыште тарлен колташ огеш лий, — Варлам Яковлевич коклаш пурыш.

— Молан тарлен колташ? Тый тудым тугак, тарлыде колто. Арестовайметым кунам Чарлашке наҥгает?

— Эрла наҥгаят.

— Тый шке наҥгае.

— Молан?

— Корнышто арестант куржын кертеш. Тудо ик гана куржын, значит, вес ганат куржын кертеш... Куржшо арестантым, конешне, лӱяш кӱлеш. Колышо арестантым тойыман. Тойымо деч ончыч актым возыман...

— А-а, ыҥылышым... — урядник шыргыжале.

— Тудын лӱмжӧ кола, а шкеже Макар Чужганов лиеш. Тый, конешно, тудым сай ыҥылыктарет. Присутствийыш тый тудым шке наҥгает, «дезертир» манат. Тудо иктажым йоҥылыш ойлен колта гын, тудо — марий, манат, рушла ок ыҥыле.

— Рушла тудо нимаят ок мошто, — куаныш Чужган кугыза.

— Тидыже путырак сай. Аптыраныде, пашалан пижаш лиеш. Только полышкалышым ушанракым нал. А тый, кугыза, лӱмжылан эргычым Чарлашке наҥгает. Мӧҥгӧ кондымекет, еҥлан «браковаен улыт» манат. Ну, на всякий случай, кугу тияклан изиш тушкалтет. Эргычын лӱмжӧ кайымаште лиеш. Пошкудо-влакетшым шке кучен кертат, шонем.

— Нуныжо уна теве тыште улыт! — Чужган кугыза, копажым шаралтен, угычын кормыжтале...

Ик арня гыч Чужган Макар Чарла гыч пӧртыльӧ. Макарым салтаклан налын огытыл, тудо йӧршеш йӧрдымашке лектын... Ижык арня гыч тыгай увер шарлыш: Роҥго чодыраш стражник-влак Епрем Сакарым лӱен пуштыныт. Сакар адак куржаш тӧчен, да утлен кертын огыл.

7

Сакар колымо нерген увер толмеке, Григорий Петрович, вуйжым кучен, пӧртыштӧ кок могырышко шуко кошто. Сакар эрыкдыме илышым чытен огыл, колен, а утлаш тӧчен. Григорий Петровичлан адак ик намыс лие.

Волостной правлений гыч сторож кок пакетым конден пуыш. Ик кагазшым благочин колтен. Тиде кагазыште тыге возымо: «Архиерей шӱдымӧ почеш Морко черке гыч Чужган Макарлан пуымо метрик посна серышым налме. Тудо серышым благочин чынлан шотла...»

Пашаже тыге лийын: благочин Чачий ден Макар венчайымым возымашым метрике книгаште муын огыл, тудо возымо лаштыкым метрике книгаште ала-кӧ кушкедын. Моло кагаз коклаште Макар ден Чачийын шочмо нерген метрике деч посна серыш-влакым муын да Макар кидысе посна серышым ончен, Морко поп Макар ден Чачийым венчайыме огыл, тӱсыштымат нигунамат ужын огыл, но тудо, Макар ден Чачий венчаялтын улыт, манын пуымо метрике посна серышыште шке кид пыштымыжым ужын. Садлан «венчаенам» манын. Йӱшӧ дьячокым благочин изиш шыгыремдаш тӧченат, тудыжо товатлаш тӱҥалын:

— Мыйын серен налмем годым метрике чыла тӱрыс ыле.

Благочин черке настоятельым метрикым кучыдымылан титаклен возен да пашажым пытымылан шотлен... Сандене Григорий Петровичлан тыгай кагазым колтен.

Вес кагазше инспектор деч толын. Тудыжо тыге возен: «Мый декем тыгай увер толын: тый пеленет школышто ик ӱдырамашым ашнет. Тудо ӱдырамашын венчаялтме марийже уло. Школысо учитель, самырык икшыве-влакым туныктышо, тыге яжарын илен ок керт. Тиде кагазым налмекет, тудо ӱдырамаш деч тунамак ойырло, школ погым закон порядок дене законоучительлан ӱшанен пу, шке Арбан волостьышко, Кугупундыштӱр школышко кусно».

Григорий Петрович нимоланат ӧрӧ.

— Когой, могай кагаз толын? — шыман йодо Чачий.

— Мемнам когыньнам ойырынешт. Тыйым Макарлан пуынешт... Ух, ия-влак! Кернакак, тӱняште чын уке!

Кок кагазыште возымымат Григорий Петрович Чачийлан ыҥылтарыш. Чачий вынер гай ошем кайыш...

— Ынде мо лиеш, Когой?

Григорий Петрович нимомат пелештен ыш шукто — Сидыр поп лыж-лож пурен шогале.

— Григорий Петрович, школетым кунам сдаваяш тӱҥалат? Мыланем инспектор принимаяш шӱден.

— Мый школым сдаваяш ом шоно. Мый инспекторлан ончычын сайын возен колтем, ыҥылтарем, вара — мо лиеш...

— Кеч возо, кеч ите, тыланет тиде школымат, еҥ ватымат кудалташет верештеш.

— Тый, бачышка, мыланем еҥ вате нерген ит ойло. Тый шкендым шинче. Мый честне, еҥ ончылно тудым марлан налынам. Тудо еҥ вате огыл. Тый... тый шке Корамасышке коштат... Кузежым-моланжым ме шинчена. Поп, омсам кроп тӱчын, лектын кайыш.

— Тиде кужу ӱпшат нержым шӱшкаш толаша! — Григорий Петрович адак пӧрт мучко кошташ тӱҥале.

— Мый тый дечет ом код, — пеҥгыдын пелештыш Чачий. — Тыйым кушко колтат, мыят тушко каем!

— Эх, Чачий, тый вет чылажым от ыҥыле: мемнан йыр тугай тушман-влак погыненыт, умбаке кузе лийшашымат ом шинче... Чыте, инспекторлан чыла раш возен колтем... ала вара иктаж-семын кеч иктаж-вере ласкан илен кертына? Григорий Петрович возаш шинче. Вуйышто шонымаш пеш шуко пӧрдеш, но тудым кагазыш нигузеат луктын пышташ ок лий. Молгунамсе семын ой кагазеш йытыран, рашкемышын ок воч. Григорий Петрович возыш — кушкеде, возыш — кушкеде, вара ручкажым шуэн колтыш...

Григорий Петрович ала-могай кӱртньӧ пече коклаш верештын, нигушкат лекташ ок лий. Кӱртньӧ пече эре туртеш, вашке Григорий Петровичым ишен шында. Кернак, ик виш уло... Земский начальник ден становой приставын шӱдымыштым ышташ тӱҥалаш гын, полицийын шолып агентше лияш гын, Григорий Петровичым иктат ок тӱкӧ. Тӱкымӧ огыл, мокташ веле тӱҥалыт. Тунам Григорий Петровичын оксат шуко лиеш! Ала тыгак ыштыман?.. Ала шке кумыл дене сарыш каяш? Тиде пеш келша вет: «За веру, царя и отечество!» Но Григорий Петрович шукертсек православный верам ок кучо, кугыжа верчынат вуй пышташ ок шоно. «Отечество» манмыжат Григорий Петровичын кумылжым ок нӧлтӧ...

Земский начальниклан, Сидыр поплан, Панкрат Иванычлан, Чужган кугызалан, нунын гайрак моло еҥланат «отечество» уло, а Григорий Петровичлан — уке... Григорий Петровичын «отечествыже» уке гынат, тудлан шыжым салтак шинель чияш тӱкна. Кызыт ожнысыла, учитель улат манын, огыт кодо. Григорий Петрович салтакыш кая гын, Чачий кузе илаш тӱҥалеш? Вет тунам Макар толын наҥгайыде ок код. Григорий Петровичын шонымыжо Макар век савырныш. Кӱртньӧ пече адак чотрак шыгыреме.

— Ок лий, Чачий!.. Нимогай йӧнымат муаш ок лий! — йӧсланен кычкырал колтыш Григорий Петрович. Чачий аптыраныш: але марте Чачий Григорий Петровичым чылт тыгай ойганым ужын огыл. Чачий шке ойгыжым мондыш, Григорий Петровичым эмратылаш тӱҥале.

Григорий Петровичын вуйышкыжо ик шонымаш пурыш: «Мыланем садыгак пыташ логалеш, кеч Чачийым утарен кодем». Тунамак Григорий Петровичын чонжылан лу-уш чучо. Тиде пеш раш. Кузе тиде але марте ушыш пурен огыл? Кӱртньӧ пече кокла гыч лекташ теве кушто виш улмаш! Тыге ышташ шонен пыштымекше, Григорий Петрович ожнысыж гаяк весела лие, Чачий дек куржын мийыш, ӧндале, шупшал пытарыш.

— Ну, Чачий, ит ойгыро, ончыкыжо чыла сай лиеш! Тый ынде мыланем ит мешае, мыйын возышаш шуко уло.

— Тугеже, тыйын возымешкет, мый авамыт дек миен толам?

— Кае, миен тол. Пешак ит вашке, мый вашке возен ом пытаре.

Чачий кайыш. Григорий Петрович кас марте возен шинчыш. Семинарийыште пырля тунемме йолташыже-влаклан иктаж кум письмам возыш. Ик письмам (Иван Максимовичлан) ятыр кугум возыш. Тудо письмам кумда конвертыш пыштыш. Тудо конвертышкак изи конвертым пыштыш.

Инспекторлан Григорий Петрович тыге возыш: «Кугупундыштӱр школышко ом кае. Аркамбал школым тыйын шӱдымет почеш законоучительлан сдатлем. Июль ден август тылзаш пашадарым Тумеръял учительлан — Иван Максимовичлан — колташ йодам: мый туддеч оксам аренам. Тудлан мый доверенностьым кодем».

Возен пытарымекше, Григорий Петрович, ишке гыч скрипкажым налын, шокталтен колтыш. Чачий толын пурыш, Григорий Петровичын скрипкам шоктен шогымыжо Чачийым куандарыш. Кеч-мо гынат, Григорий Петрович сай йӧным муын ала-мо, уке гын тыге веселан ок ончо ыле. Туге шоналтыш гынат, Чачий кузежым-можым Григорий Петрович деч йодышташ ыш тӱҥал. «Жапше годым Когой шкат каласа», — шоналтыш Чачий.

Чачий пурымым ужын, Григорий Петрович скрипкажым адак сылнынрак йытмыжалтыктыш:

— Чачий, тиде муретым муралтен колто-ян!

Скрипка почеш Чачий муралтен колтыш:

Йылдырым-йылдырым вӱдет йогале,

Пӱя пӱялашет ышна шу.

Йылдырым-йылдырым колет каяле,

Мурда шындашет ышна шу.

Йылдырым-йылдырым комбет каяле,

Шӱльӧ пуашет ышна шу.

Йылдырым-йылдырым таҥна каяле,

Шогал мутланашет ышна шу.

Тиде касым умбакыжат Григорий Петрович ден Чачий мурен, модын-воштыл эртарышт.

Эрлашыжым эрдене Григорий Петрович попым шке ӱжын кондыш, школым тудлан сдаватлыш. Инвентарь книгаште ончыктымо ӱзгар чыла лекте. Каталог почеш кок книжка гына ыш лек. Школым сурален, поп кидышке сравочым кучыктен, Григорий Петрович ден Чачий Микипыр Яшай дек ошкыльыч. Ӱзгарыштым Яшай эрденак, кок гана толын, оптен каен. Йолташыже-влаклан возымо письма-влак ден инспекторлан возымо письмажым Япушлан волостной правленийыш намиен пуаш шӱдыш, Иван Максимовичлан возымо письмажым Григорий Петрович Чачийлан кучыктыш:

— Мый кызыт ачиймыт деке миен толам... Вес гана вашке ужаш ок тӱкнӧ: кайышаш корно кужу, илыме веремат умбалне лиеш. Кумышто ом тол гын, тиде письмам, Тумеръялыш Иван Максимович дек намиен, кидышкыжак кучыкто.

— Кугупундыштӱржӧ мӱндырнӧ мо? — Чачий аптыраненрак йодо.

— Чак огыл... Ну, ачий-авий, кызытеш чеверын! — Григорий Петрович Яшай ден ватыжын кидыштым кучыш.

— Чеверын! Сай коштын тол, — маньыч Яшай ден ватыже.

— Ну, Япуш, тыят чевер код! — Григорий Петрович Япушым вуй гыч ниялтыш. — Чачий, изишак ужате.

Курыктӱрыш шумеш Чачий ужатен мийыш. Курыктӱреш Григорий Петрович шогале, Чачийын кок кидшымат кучыш, шинчашкыже ятыр ончен шогыш, вара чот ӧндале, чот шупшале:

— Сай код, Чачий, — мане, вара курык йымаке волаш тӱҥале, изиш кайыш да савырнен шогале. — Письматым намиен пуаш ит мондо! — манын кычкыралят, писынрак ошкедаш тӱҥале, шеҥгекыже тегак ыш ончал.

Григорий Петровичын чодыра тӱрыш шумешкыже, Чачий ончен шогыш, вара ачажмыт деке пӧртыльӧ. Чачийлан кӧргыж гыч шӱмжым луктын налмыла пустан чучеш... «Эх, ораде, мыят молан пырля ыжым кае», — шона Чачий.

Кече шичшаш годым Григорий Петрович шке шочмо ялышкыже миен шуо. Тудын толмылан ачаж ден аваже, изи шӱжарже ден шольыжо пеш куаненыт. Толшыжлак Нужа кевыт гыч Григорий Петрович кампеткым, мӱгиндым налын конден. Шӱжарже ден аважлан чевер шовычым кучыктыш, шольыжлан йошкар тувырым, ачажлан коло вич теҥге оксам луктын пуыш. Чылаштланат сай пӧлекым ыштыш. Аваже Григорий Петровичым вӱчкалтенат, шортынат колтыш.

— Эргым, изиш шогет мо? — йодо аваже. — Молан ватетым конден отыл?

— Кызыт кужун шогаш толын омыл. Школышто ямдылкалышаш уло. Мыйым вет вес школыш колташ ыштеныт. Ватем дене коктын Шорыкйоллан толына.

Кочкын-йӱын, мутланен шинчышыштла шижынат огытыл — ятыр йӱд лийынат каен. Чыланат малаш возыч. Григорий Петровичым аваже пушкыдо тӧшакеш малаш пыштыш. Тӧшакыште кийышыжла Григорий Петрович адак уло илышыжым шонен кийыш. «Тиде йӱдым пытартыш гана тыгай пушкыдо тӧшакыште малем. Умбакыже мо лиеш, мом ужаш тӱкна — иктат ок шинче», — шона Григорий Петрович.

Эрдене кынелын, кочкын-йӱын теммекыже, Григорий Петрович аважлан каласыш:

— Мый Кудашнурыш Левентей кугыза дек миен толам.

— Тушто шукак от шого дыр? Кечываллан мый мелнам лугенам. Эрланак лугем ыле да, тый эрдене пеш кочманак отыл. — Йӧра, кечывалланже толын шуам.

Григорий Петрович мийымылан Левентей кугызат куаныш: шке ойгыжо нерген чыла ойлыш. Сакар колымо увер толмек, Левентей кугыза пеш чот ойгырен. Тудын ынде нимогай ӱшанат кодын огыл. «Ындыже молан илаш? Орланен илымешке, вашкерак колышаш ыле», — шона Левентей кугыза. Тудо Григорий Петрович дене ятыр мутланен шинчыш. Вара, мут савыртыш толмек, Григорий Петрович йодо:

— Кугызай, тыйын пычалет мыняр теҥгем шога?

— Мыйын пычал шергакан огыл. Вич теҥгелан налынам ыле.

Григорий Петрович, лу теҥгем луктын, Левентей кугыза ончылан пыштыш:

— Пычалетым мый налам.

Левентей кугыза ӧрӧ:

— Тыгай шӱкшӧ пычал тыланет молан кӱлеш?

— Тый тудын дене сонарыш коштат вет?

— Мый гаем шоҥго еҥлан тудо йӧра.

— Пычалетше сай логалта вет?

— Логалташыже сай логалта. Ӱмаште ятыр урым кученам.

— Сай логалта гын, молыжо мыланем ок кӱл. Лу теҥге шулдын чучеш гын, тений сату шергырак манат гын, адак ик вич теҥгем ешарем.

— Ой, томаша! Тунарак ок кӱл! Лу теҥгежат шергырак лиеш. Тудланже пычал ӱзгарым пуэм.

— Кугызай, тыйын сузо лӱйымӧ ядрат уло мо? Толшемла мый Эшме корем чашкерыште сузо тӱшкам ужым. Игыже-влак чыве гае лийыныт.

— Изишак уло чай, лияш кӱлеш ыльыс...

— Уло гын, иктаж лу ядрам пу.

— Улыжым нал, пистонжат тевак, — Левентей кугыза Григорий Петровичлан пычал ӱзгарым конден оптыш.

— Кугызай, шӱшкынжат шкак пу. Мый кугу сузыжымак лӱйынем.

Левентей кугыза пычалым шӱшкӧ.

— Ынде сузым огыл, кеч пирым лӱй, садак илыше ок утло, — мане Левентей кугыза.

— Пеш тау... Ну, кызытеш чеверын, кугызай, — Григорий Петрович кидшым пуыш.

— Чеверын, эргым. Юмо тыланет шоныметым лӱяш полшыжо.

Левентей кугыза Григорий Петровичым пакча капка гыч луктын колтыш.

— Эшме коремыш, уна, шоло воктен, йолгорно кая. Левентей кугызан пакча гыч лектын, Григорий Петрович Эшме коремышкыла огыл, Лопнурышкыла ошкыльо.

Чужган кевытыш Григорий Петровичын миен пурымыжо годым тушто кок еҥ веле ыле. Сату висыме ӱстелтӧрыштӧ лачак Макар шоген. Григорий Петровичын толмыжлан Макар пеш ӧрӧ, Шуко шонен шогаш Григорий Петрович эрыкым ыш пу.

— Мыланем пел кремга тар, кремга дробь, коло вич пистон кӱлеш! — пеҥгыде йӱк дене каласыш Григорий Петрович.

— Пистон — атыште витле. Коло визытан уке. Витлан атымак нал, — темла Макар.

— Мыланем витле ок кӱл! — адак пеҥгыдемдыш Григорий Петрович, — мыланем коло визытым шотлен пу!

Макар ӱстембаке кремган дробь мешакым, пел кремган калай тар атым конден пыштыш, вара, ӱстембак пӱгырнен, пистоным шотлаш тӱҥале.

Кок марий, тамакым пижыктен, кевыт ончык лектыч. Григорий Петрович, йӱк ыштыде, пычал чывынерым чӱчаштарыш, вара кенета пычалжым нӧлталын, Макар вуйыш тушкалтенак, лӱен колтыш. Макар, ик йӱк лукде, кӱвар ӱмбак лыдырген волен возо. Пычал йӱкым колын, марий-влак урем покшек куржын колтышт, Чужган кугыза чаравуйын куржын тольо. Григорий Петрович пычалжым ӱлкӧ шуыш, вара Чужган кугызалан каласыш:

— Урядник дек колто. Мый эргычым пуштым...

8

Кум кече эртыш — Григорий Петрович ыш пӧртыл. Чачийын чон йӱлаш тӱҥале. Мо шуко шога? Григорий Петровичын письма нерген каласен кодымыжо ушышкыжо пурен кайыш. Чачий конвертым савыркален ончыш. Но печатлыме письма — «вес тӱня» гаяк палаш лийдыме. Почын ончаш гын, тушто мом возымо гын? Еҥлан возымым почаш сай огыл. Григорий Петрович еҥ письма почмым эн уда пашалан шотла. Лучо вашкерак Тумеръялыш куржшаш. Иван Максимович почын лудеш гын, чыла раш лиеш... Чачий миен пурымо годым Иван Максимович ден Зинаида Васильевна, газетым лудын, йыгыре шинчат ыле. Газетыштыже пеш интересан увер возымо ала-мо — Иван Максимович ден Зинаида Васильевна Чачий пурен шогалмым ышт кол, а шинчаштым газет дене шойыштеныт. Иван Максимович йӱкын лудаш тӱҥале: «В болотистом лесном районе восточнее города Танненберга главные силы генерала Самсонова ведут упорные бои с немецкими войсками под командованием генерала Гинденбурга, который пытается окружить наши геройские части. В одном из боев смертью храбрых пал генерал Самсонов...»

— Мо тиде тыгай, Ваня? — йодо Зинаида Васильевна.

— Тиде — настоящее поражение христолюбивого победоносного воинства. Немыч, брат, турко огыл. Чынжымак ойлаш гын, туркыжымат ме шуко калыкым пытарен гына сеҥен улына. Николай Николаевич гай тептердымылан огыл Гинденбургым сеҥаш!... Мазур ер руш войскалан полный разгром лийде ок код...

Тиде жапыште Зинаида Васильевна газет тӱр гоч Чачийым ужо.

— Уна толын улмашыс... Ме газетыш кержалтын улынат, нимомат огына уж. Шич. Григорий Петрович кушто?

— Тудо мӧҥгӧ велышкыже каен. Теве тиде письмам Иван Максимовичлан возен коден, — Чачий письмам шуялтыш.

Иван Максимович письмам почо, конверт гыч кагазым лукшыжла, изи конвертым ончыкшо камвозыктыш, только тудым ыш шиж. Чачий, ужо гынат, ыш каласе, вожыльо. «Иван Максимович шке налеш», — шке семынже шоналтыш.

Иван Максимович письмам ончен лекте, пеш чот ӧршӧ еҥла лийын, Чачийым ончале, вара йӱкын лудаш тӱҥале:

«Пеш пагалыме Иван Максимович! Мыйын илышыштем тугай кылдыш лийын, тудым моло семын нигузеат рудаш ок лий. Александр Македонский семын, руалаш верештеш . Тый икече мыланем тыге ойлышыч: «Тыште «тыйым арестоваен улыт» манме увер кошто». Чын, тунам мыйым арестовайнешт улмаш, арестоваят гын, сайрак лиеш ыле, но земский начальник ден становой пристав мыйым провокаторым, полицийын шолып агентшым ышташ шонен улыт. Мыйын самырыкем, ыҥылен шуктыдымем нуно шканышт асушко савырен, мый дечем подпискым налыныт, Но мый провокаторат, полицейский агентат лийын ом керт. Подпискым пуэнам гынат, але марте мый нунын шӱдымыштым ыштен омыл. Садлан таче огыл гын, эрла мыйым арестоваят. Тиде икте. Весыже — Чачий. Мыйым арестоваят гын, тудым Чужган-влак, наҥгаен, индыраш тӱҥалыт. Мый тидым нигузеат чытен ом керт. Кумшыжо — мыйым инспектор Чарла вес веке Арбан могырыш ала-кушко кусара, адакше тудат Чачий деч ойырлаш шӱда. Нылымше — мыйын еш илышем пужгалаш Сидыр поп толаша. Инспектор дек тудын деч моло нигӧат возен огыл. Теве тиде кылдышым мый нигузе руден ом мошто, руалаш шонем. Тидын дене Чачийым утарем.

Тиде письма лудмет годым мый еҥ пуштшо лиям: Чужган Макарлан вес тӱняшке корным ончыктем. Макар ок лий гын, Чачийым иктат тӱкен ок керт.

Тиде возымемат, мом шонымемат Чачий ок шинче. Мый тудым ончылгоч ойгырыкташ чаманенам.

Иван Максимович! Чачийын ачаже — нужна еҥ. Кеч-кузе гынат, Чачий ачаж дене тегак илен ок керт... Мый Чачийлан кок тылзаш пашадарем кодем. Тый тудым Чачийлан налын пуэт. Тыланет доверенностьым возенам. Но вет кок тылзаш пашадарем дене Чачий пел ий наре веле илен кертеш, вараже кузе? Садлан мый тыйым, Иван Максимович, Зинаида Васильевнам сӧрвалем: кузе-гынат те Чачийлан полшыза. Мый дечем посна тудлан йӧсӧ лиеш. Тудо тыланда сурт кокласе пашаланда полшаш тӱҥалеш, школысо сторож олмешат ыштен кертеш...

Чеверын, Иван Максимович! Чеверын, Зинаида Васильевна! Мый тыланда кугу колянымашым ыштем да, ида ӧпкеле, ида вурсо: вес семын нигузеат ыштен ом керт. Чачийлан мыйын тыге ыштымем ыҥылашыже полшыза.

Тендам пагалыше Г. Ветканов.

Тиде письмаш пыштыме изи письмам Чачийлан шканже пуыза».

Иван Максимович лудмым колыштын, Чачий меҥге гае лийын шогале. «Мо тиде тыгай? Григорий Петрович мом тыгайым ыштен?» Иван Максимович ӧрын ончыштеш:

— Доверенностьшо уло... Письмаже кушто?..

Зинаида Васильевна, окна воктен эҥертенат, ала-кушко умбаке онча, шӱргышкыжӧ шинчавӱд чыпча.

Иван Максимович изи письмам кӱвар ӱмбалне ужо. Пӱгырнен нале да Чачийлан кучыктыш. Конверт ӱмбалне печатлыме буква дене шолдран возымо:

«Йӧратыме Чачиемлан»

Чачий письмам кидышкыже нале, савыркален ончыш, пӱкеныш волен шинче... Чылт тӱҥшӧ гай шинча. Кӧргыштыжӧ тӱрлӧ шонымаш ала-кузе пӧрдеш, тудым Чачий тӱжвак луктын каласен ок керт. Письмаште возымымат палынеже, кузе тудым палаш — ыҥылен ок керт.

Зинаида Васильевна Чачий деке мийыш, ӧндале, шыман гына каласыш:

— Чачий, луд.

Чачий пошырнышо еҥ помыжалт кайыме гае тарваныш, пӧрт йыр ончале да ушыжо пурыш. Чачий письмам почо. Письма кӧргыштыжат тугаяк шолдыран возымо. Чачий эркын лудаш тӱҥале:

«Йӧратыме Чачием! Мемнан илыш корнына шижде иктыш ушныш. Тидым тыят, мыят ончычшо вучен онал. Туге гынат, мемнан илышна туге ваш тодалте — нигузеат кок век ойыраш ок лий. Но осал еҥ-влак мемнам ойырынешт. Тый ик гана кылдышым руал лектынат. Осал еҥ-влак адак угыч чот, пеҥгыдынрак кылдаш шонат. Нуно тыйым адак Макарлан пуаш тӧчат. Тидым мый нигузеат чытен ом керт. Орлыкетын амалже пыта гын, эрыкыште лият. Тыйын илышашет верч Макар колыде ок. керт. Илыш тугае, Чачий: ме огына пушт гын, мемнам пуштыт. Чужган кугызан суртыш верештмаш тыланет колымо деч кум гана шучкырак. Тиде письма лудмет годым мый кӱртньӧ решотка коклаште лиям. Мыйын верчем ит коляне, ит ойгыро. Иван Максимович ден Зинаида Васильевна тыланет полышым пуат. Ик йӧсӧ жапет годым мыланем кузе ӱшаненат, тугак тиде йӧсӧ пагытыштат нунылан ӱшане. Чеверын, Чачием, чеверын, шӱмем! Когоет».

Лудмыжо годым Чачийын вачыже тарванылаш тӱҥале. Зинаида Васильевна миен ӧндале... Иван Максимовичше тыге каласыш:

— Ит мешае, шортшо...

Мӧҥгеш:← Кокымшо книга/Икымше йыжыҥ | Умбакыже: Кокымшо книга/Кумшо йыжыҥ →