Ытва йылын

by Шахов Егор Александрович

Ытва йылын  (1928)  by Шахов Егор Александрович

Гижан кад: 1928, Йӧзӧдан во: 1928. Ӧшмӧс: Ордым. 1928. №5.

І.

Вылыньтчӧ шонді. Йӧлӧга косялӧ, ӧтарӧ гормӧ. Быд котшкӧмысь, тшӧкйӧмысь чардыштӧ — вӧр вежӧс юркнитӧ.

Туктаяс шничӧдӧны муӧ, лыс йылысь, быттьӧкӧ воргаӧд, дорала шливдӧны. Лясвидзӧ тыасьӧм пыш юр кодь ызӧн. Косӧдджык нӧрысъяс венсьӧны йирмӧгкӧд, сынӧдыс зарниӧн сэтысянь чиркйӧ.

Довкнитлӧ уль вый кодь дэбыдик тӧв. Кыдзи тай гӧгӧра кельыдлӧз ты вывті дуньӧдӧ, тӧкӧтьӧ гыӧдӧ пӧлӧныс, шондіыс сідзи жӧ тшӧтшкӧс дзирдалан енэжсӧ вундӧ, тӧдчымӧн шлячасӧ нюлыштӧ.

Майбырӧй тулысӧй!.. Небзьывлӧ сутш кежлӧ вой мулӧн морӧсыс. Дэбавлӧ комилӧн ыркалӧм вир-яйыс. Ылісянь вайӧдлӧ лэбачьясӧс ас муӧ. Кыссьӧны, муртса ловныс воӧны, медым сынӧдсӧ морӧс тыр недыр ньылавны, йывдысьны ас му пӧсь морӧс бердын.

Тулысӧй, он-ӧ тэ водзвыв мыччӧдлы вой пилы пыдӧстӧм уджсӧ? Тэ паськыд борд улад шелӧдан-ваян комилы гожӧмбыдся удж. Оз на удит сывны тошсьыныс тӧвся гыӧрыс, паськӧмсьыныс йизьӧм зильӧыс, кыссьӧны нин комияс ытва йылӧ.

ІІ.

Сӧнікті келӧны раминик дядьӧяс. Нопъясныс чер кусньӧмӧдзныс ӧшйӧма. Синсьӧмаӧсь, быттьӧкӧ сотчӧ розъялан кышӧдныс, тшынӧн моз руалӧ. Кытісюрӧ брӧднияссьыс чилсъялӧ пытшкӧсса прӧймитӧм няйт ваыс. Паданеч кодь ичӧтик Ваньӧ чушкӧ, тӧкӧтьӧ кольыштӧма йӧзсьыс. Дерт, кӧнкӧ, гортас посни чой-вокыс эра-варакылӧны. Дӧва мамныс йӧра моз войлӧ, оз мынлы ӧти сутш кежлӧ уджсьыс уна йывмӧснад.

Кор бара туй помыс тіянлы волас? Кор гортаныд воланныд? Тӧв шӧрын комияс гуджӧдам кырсьсӧ, тулысын — тӧкӧтьӧ кольыштӧм болонь выв лисӧ — во джынсӧ кер помысь перъям нур.

Косӧд нӧрыса сён визьӧ рытгорув сувтісны узьны. Шпыньялӧ виччысьтӧм гӧсьтъяс вылӧ пашкыра коз. Вуж увсьыс югыд ва ӧддзӧдчис рудзны. Сӧдзаа былькйӧ, ключысь моз, тэськасьӧм войтырлы пӧртъясас.

Мӧтыръяс вылын жварӧбтісны пӧсь ужын. Сёйигмозыс варовитӧны, гигзьӧны.

— Ёна жӧ нин талун Ваньӧыс мудзис? — Чилйӧдлӧ жонь тошсӧ гигзигтырйи Сысӧй.

— Небось сӧнъясыд кӧнкӧ нюжавлісны? Ай-мамтӧ чипӧстлін?

Ваньӧлӧн сёйсьӧма нин. Шпыньвидзӧ, шешъялӧ.

Кодсюрӧ томуловъяс мӧдісны лайкйӧдлыны-сьывны. На бӧрся йӧлӧгаыс нӧшта на мылаа нюркйӧдлӧ, юргӧ.

— Дивӧ кодь войтыр. Долыдӧсь, рамӧсь, ва ныр кодь визулӧсь, — мӧвпалӧ коз.

Сьылӧмысь лӧнисны, мӧда-мӧд вежмӧныс лап улын шкоргӧны. Медым оз турдыны ун йывсьыс дона гӧсьтъясыс, меліа шебрӧдӧ найӧс лапъяснас коз.

Печласьтӧг войбыд шлангӧ ноддя. Оньтӧ, паччӧрын моз жӧ, дэбыд жарӧн узьысьяслы. Войбыд вемӧсӧн моз коз пулысь кылісны найӧ вишкӧмсӧ.

Майбырӧй, тувсов войясын лап улын узьлӧмӧй!

ІІІ.

Керӧсын гож водзын дзирдалӧны гогналӧм керъяс. Кузь лун сэні тапъялӧ приказчик — Ӧньӧ Емель. Синъясыс пыктӧмаӧсь, чужӧмыс пӧльтчӧма, быттьӧ тӧлысь нин абу палявлӧма.

— Кад нин уджалысьяслы воны, — шешкыльтлас норапырысь.

Буракӧ, ёна нин дӧзмӧма ӧткӧныд овны.

Ӧти асылӧ, кыа петігас, ун йывсьыс свиркмуніс-чеччыштіс. Яг пасьтала кылӧны морт шыяс, моз кузя чарскӧмъяс.

Шызис тай тӧвся моз катищӧ. Гольдіны тшӧтшкӧс йыв діна кер бунтъяс... Брунгӧны, чеччӧны джуджыд сувтса керӧсӧд... Жбуткӧны... Енэжас дзирдыштлӧны гыяс. Гудыртчис синва кодь сӧдз юыд. Пузис би йыв пӧртйын моз, пыдӧснас вӧрӧ. Веж быгйӧн мыссьӧ ласта выв ызӧн. Тільскӧдчигтырйи гольгӧны ю тырыс керъяс. Суналӧны, быйкъялӧны, быттьӧ тувсовъя йи Эжва вылын, тӧкӧтьӧ тӧрыштӧ нырыс.

Зільӧсь и йӧз. Кыаысь кыаӧдз тільсьӧны. Вит лунӧн и куштаритісны катищӧсьыд керъястӧ. Сӧмын сьӧд мыръяс дӧввидзан колины. Вӧчалісны плитаяс, мӧдісны кывтны.

— Тӧдлан и гаж ю вывсьыд мольнад петігӧн. Воласны вугышъяс, лӧпъяс, — кайтісны вӧрзигӧн найӧ.

Шензян коли сёрт выв сюзь. Пыр сійӧ синйис налысь турдчӧм-бертчӧмсӧ. Муртса на кыаыс ныр йывсӧ мыччас, чеччасны нин лыс чомъясысь. Мыссьытӧгыс асъя сёян сёйыштасны. Кузь лун сэсся пӧсь шонді улын тільсьӧны: коді берегын, код ваын — мездалӧны поромъяс. Шкоракылӧны налӧн сирмӧм шабуръясыс, брунъялӧ вына сой вужныс. Мыйла сідзи — сюзь эз вермы гӧгӧрвоны. Сӧмын шонді лэччигӧн вӧлі очӧстлас. Вӧлисти дивӧ кодь войтырыд лӧнясны. Бӧрынджык сюзьлысь буксӧмсӧ уджалысьяс пыдди кутісны пуктыны: кор дугдыны рытын уджалӧмысь, кор заводитны удж бердӧ асылын.

Рытгорув ылісянь кылісны кывтысьяс катищӧбердса сюзьлысь буксӧмсӧ. Быттьӧ тыри лунся уджалан час лыдыс. Гӧтш сувтісны узьмӧдчыны.

ІV.

Лунысь лунӧ шливгӧ-зэрӧ. Ю-ёльяс кырйысь шваргӧны-тузьӧны. Дзуллялӧ, ӧтмӧдарӧ кисьтӧ туан ва ныр, шӧр выв мылькйӧн саридзлань былькйӧ.

Поромыс, гашкӧ, чом кост ув нюжвидзӧ, муткыртӧ, тӧкӧтьӧ тӧрсьӧ ва нырас. Уджалысьяс кузь лун мольясысь чеччывтӧг кывтӧны, — кытчӧ нин чеччан. Гӧгӧр ӧд уй. Дзескыд поромыд быд вугышъясӧ запоритӧ. Мыйӧн сэсся мездасны, ызӧбтас дас вевсьӧн. Асьныс, сырчикъяс моз жӧ, тювкъялӧны пором вывті. Таянӧс дзоньвидзаӧн недыр син вылысь эновтлам да видзӧдлам бӧж йӧткысьясӧс.

Бӧжас, ӧтмӧдар пӧлӧныс, весь еджыд керъясыс кольӧны. Нёль керъя плитаяс вылын нёль мортӧн кывтігмозыс мездалӧны найӧсӧ. Кузь зібъя багыръясӧн кватлалӧны жуйвидзан коляссӧ дор пӧлӧнсьыс. Кыті абуджык вӧртӧ ляскӧма дорад, быттьӧ чуд войтыр кузь шыаӧсь, кытчӧкӧ усӧны ичӧтик пуръясӧн ытва йылысь. Мыйӧн тыдовтчасны керъясыд, — вадоркайяс моз ляскысьласны: кодъяс пуясӧ кутчысьӧмаӧсь, мукӧдыс гурйӧдлӧны багыр йывнас керъяссӧ ва нырлань. Кымыныськӧ сунласны жӧ ваад, чериӧс моз кыпӧдасны багыр йывсьыныс, да бара мездасьӧны.

Пором сувтӧма. Нырсяньыс бӧжӧдзыс юргӧны гӧлӧсъяс:

— Пором!.. Пором!.. П-о-р-р-р-о-о-о-м!..

Недыр шензьӧм бӧрын мӧдісны тювкйыны нырлань. Сулалӧмнад ӧд оз вӧрзьы. Ва вылын сулавнытӧ кӧдзыд, чеччыныд некытчӧ, гӧгӧр уй. Кизьӧра сувтӧм пором кузяыд быттьӧ челикӧд келӧны. Не багырыд кӧ, пыр эськӧ и сунан керъяс костад. Унаысь тёткысьласны да багыртӧ кресталӧмнад коссьыс пыдӧ оз вӧйлыны.

Кодзувкотъяс моз чукӧрмисны Ошка лӧп дорӧ. Сэтчӧ тай небось тічкӧма пыдӧсӧдзыс, абу тай сэті кизьӧр поромыд.

— Но, мый нӧ, другъяс, вӧчам? Весйыны ӧд лоӧ! — кайтӧны, балябӧжсӧ гыжъялігтырйи, дядьӧяс.

— Дерт, лоӧ. Он ӧд эновт!

— Водзӧсӧ тай керйыс мыйтӧмкӧ мунӧма жӧ. Ваньӧыд со водзын. Ӧтнасӧн ӧд кыдзкӧ мынӧма. Мед, эськӧ, коньӧр, оз жӧ некытчӧ вӧй. Плитатӧг кӧ веськалі, дерт, вӧйи... Кизьӧра ӧд татысяньыд поромыд муніс, — жалитӧны, шензьӧны.

Гезъясӧн дорланьыс кыскалӧны лӧпъяссӧ. Ва нырсьыс вочасӧн йӧткалӧны керъяссӧ. Нем виччысьтӧг мездасигӧн Сысӧй нёль керйӧн торъялі поромсьыс — дӧлӧдӧ водзӧ, йир пыдӧссӧ корсьны. Шемӧс колины йӧз. Пыж абу, вӧтӧдны некыдзи. Кертӧ кӧть и пуръялан — он жӧ нин вермы суӧдны-а.

— Вайӧ жӧ, лӧп вылас биасьлӧй, шабашитлӧй тільсьӧмтӧ аскиӧдз. Ӧтиӧс тай йир пыдӧссӧ корсьны мӧдӧдім-а. Дерт, кӧнкӧ, оз суны куим керъя плитаяснад, удитас вӧйны. Верст-мӧд сайын эськӧ яг сибӧд колӧ лоны да, оз жӧ ӧд суны сэтчӧдз. Кысь бара, абу ӧд пыж, — кайтіс налӧн юралысь Ӧнӧпрей пи.

Сысӧй керъяс вывсьыд важӧн нин тёпкысьліс. Сӧмын удитіс кык боксьыс сывборд улас керъяссӧ шӧдзыртны да ылӧ на кывтіс. Дорас кӧ матыстлас, эськӧ вермас кутшӧмкӧ пу увйӧ кольччыны, сэки гашкӧ бӧрвывсяньыс суисны сойясыс дубавтӧдз.

Ваньӧ яг сибӧдӧ воӧма. Няньтӧм... Пукалӧ тшыг ноддя дорын. Быттьӧкӧ пыр сылы кывлыштлывлӧ горзӧм да керасьӧм шы. Синсӧ лапнитлытӧг виччысьӧ йӧзӧс.

Нем думайттӧг матыникӧн пыдісянь кодкӧ горӧдіс:

— К-у-у-у-т-ӧ-ӧ-й!... Пӧ-ӧ-ӧ-д-и-и-и!

Ваньӧ вирскӧб чепӧсйис ва дорӧ. Нёль дуньӧдіс да шапка бӧрвылас бергалігтыр кывтіс. Шваргисны бадь йывъяс. Быгъялӧ ю шӧрыс, дзуллялӧ, ӧтмӧдар кисьтӧ. Зэв шога Ваньӧ йӧжгыльтчис ноддя бердӧ. Оз узьсьы, пыр шобрӧдлӧ медбӧръя горзӧм шыыс. Шуштӧм... Мыйӧн синсӧ куняс — быльс петас ва пиысь пасьтӧм кутюшка шой да шонтысьны вӧзйысьӧ бипур дорын.

Недыр мысти сэтчӧ воисны гегдӧм йӧз, босьтісны Ваньӧс, водзӧ мӧдӧдчисны кывтны.