Ылі йӧз мусянь ас чужан му йылысь

by Тима Вень

Гаж бырӧм

«Тырмас!» — шуи ме аслым. Сӧмын ог тӧд, мый йылӧ-дінӧ сійӧ менам шусис. Гораа сідз шуи и быттьӧ узянінысь садьми. Ышловзи, чеччи. Видзӧда: пукала ме кыр йылын, джуджыд кыр йылын — Днепр ю дорын.

Вылын зэв пукала. Быттьӧ дзик кок улын визувтӧ Днепр. Кывтӧны-катӧны ю кузя пыжаяс, паракодъяс. Кывтӧны ва вывті пуръяс... Ю вомӧн вез моз нюжӧдчӧмаӧсь посъяс.

Уна пос! Ӧти ме весьтын — пода пос, — пу пос; катыдынджык — вӧла пос; кывтыдын — кӧрт пос, — кӧрт туй пос. (Йиркӧдӧ, гымалӧ кылӧ — вуджӧ сэт поезд.)

Ылын ва сайын тыдалӧ вӧр. Кывтыдын зэв ылын лӧзалӧ слуда юр (Гора ведьм).

Тӧла... Шоныд, весь онькъялӧ, довкъялӧ. Ставыс быттьӧ тшын пиын.

Тӧв паныд пукала лӧсьыда: чужӧмӧс ыркӧдӧ, ачым гож сайын, пу улын. Кар — бокын, бӧрвылын. (Мустӧм буса оланін!). Зыкыс сылӧн оз нин кыв татчӧдз, оз дӧзмӧд менӧ. Ёна жӧ нин мустӧммис сійӧ, пель сьӧдмытӧдз лои. Сы понда сэсся и пышйи сэтысь, локті татчӧ вадорас шойччыштны, сьӧлӧмӧс личӧдны. Лӧсьыд жӧ тані! Локті да медвойдӧр пӧттӧдзым куйлі, вӧрзьӧдчытӧг пукалі дыр. Зэв лӧсьыд кажитчис кар бӧрын. Нимкодяси ёна ыджыд, паськыд ваӧн, ва сай сад пиын мича керкаясӧн, паракодъяс ю кузя ветлӧмӧн...

Шондіыс, югыд шоныд шондіыс сьӧлӧмӧс шонтіс, небзьӧдіс. Тӧлыс, асыв-вой тӧлыс ыркӧдіс, пожъяліс чужӧмӧс менсьым!

Сійӧ жӧ думъяс мем вайис, чорыда юрӧ пукталіс. Асыв-вой тӧлӧй! Тэ ӧд миянладорсянь локтан, майбырӧй! Менам чужан мусянь, Коми мусянь!.. Висьтав жӧ меным, висьтав, мыйяс нин миян гортладорас вӧчсьӧ (керсьӧ)?!.

Сьӧлӧмлы эз ло долыд. Кыпӧдіс сійӧ кыськӧ мӧдтор, пыдысь пытшкӧсысь курыштіс, — лои мем гажтӧм, зэв шог. Жугыльтчис чужӧмӧй, доймис сьӧлӧмӧй... Да, сідз! Заводитчис пурсянь. Кер пур кывтӧмыс дум вылӧ вайӧдіс, син вылӧ уськӧдіс Эжва юнымӧс ассьыным.

Ӧти пур кывтіс... мӧд, коймӧдыс ме весьтӧ ва шӧрас сибді. Куті видзӧдны — керъясыс вӧсньыдӧсь, чукляӧсь да дінышӧсь. Думыштчис гортысь кер кылӧдӧм, кер лэдзӧм. Сё майбырӧй, миян пуясыд да керъясыд сись кодьӧсь: веськыдӧсь, кузьӧсь да кызӧсь. Кӧть и тані вӧліны мукӧд пур вылас бур керъяс, да меным эз сэтшӧм мичаӧсь кажитчыны. Артасьны куті да, уна жӧ нин и вӧр нуисны миянысь: быд тулыс ю тырӧн оравлытӧг кывтӧ... Уна, уна мукӧдтор дум вылӧ уси. Ӧнія дырйи, ӧнія кадӧ!.. Ӧні эськӧ гортын овны, уджавны да велӧдны том йӧзӧс водзӧ овны. Кор нин и помасяс тайӧ тышыс (войнаыс)?! Кор нин и волас гортас коми войтырыс?!.

Видзӧда ва вылӧ: кутшӧм гудыр, нюйта зэв визувтӧ, пемыд. Миян Эжва юным! Майбырӧй, кутшӧм югыд да сӧстӧм сэн ваыс! Кутшӧм кӧдзыд, абу небось тані кунва кодь шун. Сё майбырӧй, коркӧ бара аддзыла ог нин тэнӧ-а, Эжва юӧй, вердысьӧй-удысьӧй? Сюрлӧ оз нин тэнад кыпыд морӧс вывті пыжӧн ветлыны-а, югыд видзӧдчан кодь ванад нимкодясьыштны, синва кодь сӧстӧм ватӧ юыштлыны, сюрлӧ оз нин коркӧ черитӧ кыйыштлыны, сюсь комъясӧс вугырӧн кыскавлыны?! Ок, кор нин бара сэтшӧм шудыс лолӧ миянлы?!

Видзӧда сэсся: ылын ва сайын тыдалӧ вӧр. Но кутшӧм нӧ сійӧ вӧр! Сӧмын кышыс вӧрыслӧн: гӧгӧр кузь сьӧд трубаяс вӧр пу йывтіыс тыдалӧ сярвидзӧ, да дугдывтӧг сьӧд тшын сэтысь петӧ. Казьтыштчис гортысь мича гажа рас, югыд-гора яг нӧрыс, сьӧд пемыд парма вӧр, кӧні ӧні ыркыд и лӧнь, шы ни ру, некод тэнӧ оз лӧгӧд, некод тэнӧ оз дӧзмӧд.

...Лӧсьыд жӧ нин миян вӧръясын, ваясын. Ме мӧвпала да думӧн казьтывла Эжва катыд пыжӧн катӧм. Аддза и кыла ставсӧ — быттьӧ син водзын сулалӧ. Поводдя мича: шондіа, лӧнь. Сӧмын пелыс дугдывтӧг тёльскӧ да гольскысьӧ изъя ю пыдӧсӧ. Быд зібйыштчӧмысь пыжыд чепӧсйӧ, тювгысьӧ водзӧ, шкорӧбӧн ва нырсӧ орӧдӧ, доръясӧдыс сяльгӧ. Уна кӧдж нин коли. Кымын катыд — сымын гажаджык. Джуджыд из слудаяс кутісны тыдавны.

Ставыс син водзын. Со тонӧ вомын кузя утка котыр шпарӧдіс... Лӧнь. Весиг ӧти кор оз вӧрзьы. Шонді сӧмын шлянгӧ. Нёрӧм пу увті катам, косьт вывті гыжъясям, пыжнымӧс миянлысь нӧбалӧ бӧр, кывтыд нырсӧ бергӧдӧ. Кашкам, пӧсялам, зібъясям зіля; кӧрта пелыс толькӧ зяткысьӧ изйӧ.

Гажа вомын кузя катам. Юр весьтын слуда кыпӧдчӧ вылӧ. Ниаяс сэн из вылын быдмӧны. Ок, гырысьӧсь жӧ быдмӧны! Кызӧсь, кузьӧсь, веськыдӧсь, мичаӧсь!..

Ниаӧй, ниаӧй! Мича муса пуӧй! Аддзывла ог нин ме тэнӧ коркӧ? Мукӧд пуясӧй, менам чужан муын быдмысьясӧй! Аддзывла ог нин коркӧ тіянӧс, майбыръясӧс, пуясӧй? Быттьӧ ловъяӧсь сулаланныд менам син водзын, кыла ас костаныд вашкӧдчӧмнытӧ тіянлысь.

Виж кырся пожӧмӧй! Веж лыска пуӧй, гажаинын быдмысьӧй, шоныд гожӧмын кос лыа вылын пӧжсьысьӧй!

Гажа ягӧй, тэнад оланінӧй! Коркӧ бара лолӧ оз нин мунлыны меным тэнад еджыд джодждӧра кузяыд, лым кодь еджыд яла вывтіыд! Котӧрта эськӧ яла вывтіыд да тэнӧ, мича ён пожӧмӧй, тэнсьыд кыз кырся дінтӧ сывтырйӧн дзигӧда...

Тэ нӧ, пемыд лыска козйӧй, жугыль чужӧма пуӧй, мый нӧ тэ сэтшӧм гажтӧма сулалан? Лапъя ӧшйӧм увъяснад, сьӧд, чорыд кырсьнад кажитчан зэв пӧрысьӧн... Сулалан — быттьӧ пыр дугдывтӧг тэ ыджыд дум думайтан юртӧ ӧшӧдӧмӧн, быттьӧ пыр тэнӧ кутшӧмкӧ шог личкӧ.

Коньӧрӧй, козйӧй! Ме тэнӧ гӧгӧрвоа, тӧда ме тэнсьыд ыджыд думъястӧ, кыла тэнсьыд шытӧвтӧ, кор тӧла дырйи тэ дзоньнад копрасян, лысъяснад шуштӧма шувган, увъяснад нораа дзуртан... Ме гӧгӧрвоа тэнӧ, раминик пуӧй. Тэ он корсь гажа (синмӧ чеччан) оланін; он радейт син ёранін; он шыблась, он уськӧдчы йӧз син водзӧ. Пыр кыдзкӧ-мыйкӧ янсӧдчан мукӧдысь, мед тэнӧ некод эз аддзы. Дзебсясян сёнъясын, увтасын, пемыдінын, ньӧжйӧникӧн быдман воысь воӧ. Водз мӧдӧдчан дзормыны, подувсяньыд тошсявны-ройсявны. Подулӧдыд тэнад небыд веж нитш вольсасьӧ, быттьӧ шоныд вольпась пӧрысьмигкежлад тэныд лӧсьӧдӧ.

Ёна ме тэ улын овлывлі-ворслывлі дзоля дырйи чомйӧн да ур кыйӧмӧн. Унаысь тэнад лэб улын сайӧдчывлі зэрысь да кӧдзыд вой тӧлысь.

Аттьӧ жӧ тэныд, бур пуӧй!

Бурӧн казьтывлӧ тэнӧ став вӧралысь: ӧд кымын ур вердчӧ тэнад кольясӧн. Кутшӧм тэ мича тӧв шӧрын овлылан, кор кӧдзыд дырйи коръя пуяс, тэкӧд орччӧн быдмысьяс, пасьтӧмӧсь сулалӧны да кынмӧны. Тэ быттьӧ паркаӧн пасьтасьӧмыд шоныда да зэв мича вӧт вӧталан вугралігтырйи. Тэнад тшӧкыд увъяс вылад кыза ӧшйӧма лым. Тӧлыся югыд войӧ мичаа ворсӧ, пӧртмасьӧ зарниӧн, эзысь кодзулӧн дзирдалӧ лым чиръясыс лысъяс йылад. Вежа дырйиыд тэнӧ мый оз ыдждӧдлыны! Тэнӧ вайӧны, пыртӧны керкаӧ, сувтӧдӧны горнича шӧрӧ; тэнӧ вӧчӧдӧны-баситӧны зарниӧн да эзысьӧн, ӧшлӧны мича чачаясӧн, югдӧдӧны сисьясӧн... Челядьяс котралӧны тэ гӧгӧр да сьылӧны-ворсӧны гажаа.

Уна пу пӧвстысь тэнӧ бӧрйӧмаӧсь ӧтнадтӧ, сы вылнаӧ пуктӧны тэнӧ, аслад рамлуныд кузя да ичӧт туйӧ олӧмыд понда, кӧнкӧ...

Тані уна пӧлӧс жӧ пуыс эм: мичаӧсь, джуджыдӧсь быдмӧны, сӧмын абу войвылын быдмысьяс кодь мусаӧсь. Мыйла нӧ сэтшӧма ме радейта тіянӧс? Мыйла сэтшӧма гаж бырӧ тіянысь?..

Важӧн нин эг аддзыв сускӧс ни ньывйӧс. Мичаа озырапырысь быдмысь пуӧй, чӧскыд сус колля сускӧй!

Небыд сьӧдов веж лыска пуӧй, чӧскыд сир дука ньывйӧй, муса пуӧй!

Абу прӧста тэнӧ коми йӧз шуӧмаӧсь «ныв» пуӧн. Аслад мича пӧртмасян шӧвк кодь небыд лыснад, чӧскыд дукнад, лӧсьыд тушанад — дзик тэ сӧстӧм ань кодь, мича муса ныв кодь.

Эг на вунӧд и кыддзӧс, еджыд лым кодь эзысь сюмӧда паськӧма, веж турун кодь коръя пуӧс.

Уна буртор тэысь вӧчӧны. А мында корӧсь тӧв кежлӧ лӧсьӧдӧны. Кымынӧс тэ пывсьӧдан-небзьӧдан, мудзӧм ки-кок бурдӧдан, йирмӧгсӧ (прӧстудасӧ) лы пиысь вӧтлан.

Сё майбырӧй корӧсьӧн пывсьӧмӧй, муса коми пывсянын пывсьӧмӧй!

Посни пӧлӧс пуясӧй: пипу, льӧм пу, гӧрд пелыся сӧспу. Тіянысь тшӧтш менам гажӧй бырӧма ёна.

Пипуӧй, пипуӧй! Меным тэ зэв жаль: пыр тэ тірзян, полан кодыськӧ, коньӧрӧй...

Кутшӧм тэ мича аръявыв чим гӧрд зарни коръяснад! Медбӧръясьыс тэ сідз коръяс гылавтӧдзыд пасьтасьлан.

Тэ нӧ, льӧм пуӧй, паськыд кустанӧй! Мыйӧн тэ абу мича?! Лым кодь еджыд дзоридзнад тулысын коді нӧ тэысь мичаыс, сӧстӧмыс эм?!

Пелысьӧй, пелысьӧй! Гӧрд юра, тугъя вотӧса пелысьӧй, гожӧм пом висьталысьӧй!..

Мӧдӧдчылам жӧ водзӧ...

Енмыс рытйӧ нин: шондіыс увтасмӧ... Ыркнитіс. Кӧдзыд кодь уль руӧн ӧвтыштіс чужӧмӧ. Номъяс рытладор ӧддзисны, курччасьӧны. Ме номдӧра пестерысь перъя.

Лӧнь, шоныд ва вылын. Кӧнсюрӧ чери чеччыштлӧ: комъяс варскӧны ва вылын — гагъясӧс куталӧны. Синмӧй унаысь усьлывлӧ вугыршать вылӧ, но терпита, — колӧ катны талун Чер вомӧдз.

Шонді саялі нин. Руаліс. Регыд нин, регыд воам, сӧмын ӧти вомын нин коли! Со ӧд и воим нин! Пыж зутшкысис кыр дорӧ. Гольӧдчигтырйи чеччам пыжысь. Биасим, пестысим, тшайник ӧшӧдім.

Ме пыж дорӧ котӧрта, босьта вугыршать да пыж бӧжсянь чӧвтася. Медвойдӧр чӧвтӧмас жӧ вугыр табйӧй сунгысис, воши. Кыска чериӧс ва паныд. Киӧй тіралӧ, шатьӧй синсьӧ мегыр моз... Пыж дорӧдз воис да друг быркниті — вель ыджыд ком шеді. Бара чӧвтася, комъясӧс кыскала ва пытшкысь дугдывтӧг. Лӧсьыд жӧ нин!

Ёртӧй менам чуксалӧ кыр йывсянь: «Эновт нин! Лок тшайтӧ ю, кӧдзалӧ». Ӧдва убӧлита эновтны вугырӧс, кая би дорӧ.

Рытыс! Кутшӧм лӧсьыд! Лӧнь, лӧнь... Сӧмын Чер ю бузгӧ мельнича пруд моз Ермил керка весьтсянь. Ваыс сэті чой бӧр косьт кузя гӧнечӧн лэччӧ, быгъя ырӧш моз Эжваӧ усьӧ.

Кӧнкӧ сьӧртас жыдач герчкӧ да истан гежӧдика корсюрӧ чипӧстлас унйывсьыс дышиника: «и-ис, и-ис, и-ис-иссс...» аслас вӧсни гора гӧлӧснас. Бара лӧнь.

Ми вон зэвтам, водам. Дыр на менам оз узьсьы, думайтчӧ быдтор йылысь. Сэтшӧм лӧсьыд сьӧлӧм вылын!.. Номъяс вон гӧгӧр сӧмын сільгӧны, пырны писькӧдчӧны. Некысь! Он босьт миянӧс! Тырмас, рытывбыд нин вильӧдінныд.

Ещӧ ӧтчыд гетшнитіс жыдач дай ланьтіс. Ылын, ылын кӧнкӧ, муртса кылыштӧ, буксӧ сюзь: «буг-гууу...». Шуштӧм. Кӧнкӧ оляс кӧч чарӧстіс... Бара лӧнь. Некод некӧн оз кыв номъяс кындзи. Найӧ тай оз лӧньлыны, пыр зыньгӧны вон гӧгӧр, сӧмын оз нин сэтшӧм яра. Асъядор матыстчӧ: йирмӧг налы. Сы вӧсна найӧ вочасӧн дуньгӧны-пышйӧны вон дорысь... Лӧсьыд сьӧлӧм вылын, кокни. Нюмъялігтырйи унмовсян чӧскыда (важӧн нин сідзи эг узьлыв).

«Чеччы тшай юны», — кыла кытыськӧ гӧлӧс унйылысь моз, но бӧр унмовся. Бара недыр овмысьт кыла: «Чеччы нин...» Вочасӧн садьма, но дыр на ог кыпӧдчы, зэв лӧсьыд куйлынысӧ. Кыла, кыдзи биыс трачкӧдчӧ да тшайникын ва пуӧ, бипур дорын кодкӧ ноксьӧ. Медбӧрти пета вон пиысь. Синмӧй оз на воссьы — ёрӧ югыд шондіыс... Кӧмася, пасьтася, лэчча ва дорӧ мыссьыны кӧдзыд сӧдз Эжва ваӧн.

Нуръясьыштім, сёйыштім, сэсся пыжӧн бара водзӧ мӧдӧдчим. Лӧсьыд, долыд сьӧлӧм вылад! Ки-кок шойччӧма, зумыд. Зібъясян зіля. Пыжыд сӧмын тювгысьӧ ньӧв моз. Ывлаыс гӧгӧр кутшӧм гажа! Шонді вылӧ нин кайис. Неыджыд тӧв кыпӧдчис. Кокньыд лолавны морӧсыдлы — быттьӧ улльӧв юан... Дукыс, дукыс! Кутшӧм чӧскыд, морӧсад оз тӧр... Асылӧ каян вомынӧд катам.

Кутшӧм гажа гӧгӧр! Кык бокӧдыс джуджыд слудаа, гажа яг. Водзӧ. Регыд нин воам. Медбӧръя чомкост. Со Визув ёль дор нин. Ва дорас пыж. Керка дорас тыдалӧ кодкӧ ноксьӧ. Керка гӧгӧрыс зэв гырысь ниаяс сулалӧны. Вӧр керкаыс зэв ичӧтик на дінын кажитчӧ...

Водзӧ катам. Видз вылӧ воим. Ректысям. Катлысям. Поздысям. Ытшкыны заводитчам. Ок лӧсьыд жӧ ытшкыныд ю йыв турунтӧ!

...Муса ас чужан сёрниӧй, коми кывйӧй! Ёна жӧ нин менам тэысь гаж быри, сё майбырӧй. Коркӧ нӧ кывла ог нин тэнӧ ас пельӧн, шула ог нин ас вомӧн тэнсьыд, коми сёрнилысь, дона кывъястӧ?.. Сёрнитныд окота, сьӧлӧмтӧ бурӧдныд; окота висьтавны ассьыд шогъястӧ, думъястӧ, да некодлы. Колӧ сёрнитны, да некодкӧд. Ветлігӧн-мунігӧн пыр корсьысян, кывзысян ас мортӧс. Пельтӧ торгӧдӧмыд да пыр надейтчан — оз-ӧ кодкӧ ас сёрниа морт сюр. Оз тай. Некодкӧд тай шыасьныд, некодлы тай висьтавныд курыд шогъястӧ, некодкӧд тай нимкодясьныд нимкодьторъяснад.

Кутшӧм гажа, кутшӧм долыд вӧлӧма ас муад овнытӧ. Сӧмын тай сійӧ бӧрвылас тӧдан да казялан, горттӧ эновтӧм бӧрын. Быдтор тай гортладорсьыд тэнӧ вӧрзьӧдӧ, быд лолӧмтор муса кажитчӧ...

Ӧні гожӧм. Кӧдзыд тӧв бӧрын да зэра-лымъя тулыс бӧрын лӧсьыд жӧ ӧні миян войвылын гожӧмыс! Юнь — лӧддза-номъя тӧлысь. Медся гажа кадыс во гӧгӧрнас, медся донаыс видз-му уджалысьлы. Тувсов уджъяс эштӧма: гӧрсьӧма и кӧдзсьӧма, йӧръясӧ пуктысьӧма. Видз вылӧ водз на петны. Медся эштан дырыс! Ставыс быдмӧ: пуяс, турунъяс, вотӧс дзоридзалӧ... оз кисьмӧ (регыд челядьяс вотны нин кутасны).

Дзолядырсяыд дум вылад усьӧ. Ветлывлам вӧлі ми оз вотны Джуджыд сёнӧ. Кайлылам вӧлі челядь чукӧр вотчыны выль сюмӧд туисъясӧн, мича краситӧм часьясӧн... Ыб вомӧн... Нюр вуджасӧд... Помӧс юӧд келам... котӧрӧн. Джуджыд сёнӧдз сувтлывтӧг каям... Пуяс костті, туся пу пӧвстті ветлӧдлан-кытшлалан, горалан, сьылан кузь лунтыр. Шондіыс, югыд шондіыс енэжас! Му пасьталаыс зарни югӧръяснас тыр...

Синваыд петас, казьтыштан да. Дзолядырсяӧй, сё майбырӧй! Ылӧ тай тэ кольӧмыд! Вӧт моз олӧмӧй, райын моз вылӧмӧй, ылӧ тай тэ кольӧмыд! Некор нин оз бергӧдчыв... Горшыд гӧрддзасяс, синваыд пӧдтӧ, казьтыштан да. Быдлаӧ волан думнад, быд пельӧс казьтыштан гортладорсьыд: видз вылад и, му вылад и, маті тӧдса вӧръясӧд ветлӧдлан, быд пу кост видлалан... быдлаті думыд лэбалас, быд пу костӧ синва войт уськӧдас... Дона ас чужан муын инъясӧй! Ёна жӧ ме радейта, ёна гажтӧмтча тіянысь, некыдз ог вермы тіянӧс вунӧдны...