Ыдыктыг ыяш (Дамба-Хуурак Орлан)
Ыдыктыг ыяш
Бедик арттың кырын орта чаяаттындым!
Меңээ чедер ыяш, даш - даа ховар, эвээш.
Чажымдан - на сүүрлерниң сырынынга
Чайганмышаан, хостуг чаңнап өзүп келдим.
Ада - ием, акым - угбам, төрелдерниң
Аас - кежии, өөрүшкүзү болуп чордум...
Өскен черим делгемнерин бедигээштен,
Өөрүшкүлүг, хөрээм долуп, магадаар мен.
Харның, чаъстың сүүзүннүг башкыларын
Харлыккыже мага – ботка сиңирипкеш,
Харым санын дээрбектелдир демдектепкеш,
Хала чокка беш чүс чылды чурттаксаан мен...
Чиирбейлерим чидиг өңнүг чараш боорга,
“Чиңгирмаа” деп ада – ием адап алган.
Хөнүм саң дорт чиңге сынныг болганындан,
Хөй – ле шеттер менче карак салбайн шаг боор...
Чорук чораан чорукчулар магадаарлар:
Чочак кезек, шышпык дыттар төрел - бөлүү,
Өөр чоннуң аай - дедир аргыжып кээр,
Өндүр арттын онзаландыр каастаан бис.
Артты ажыр, дөңгүп чорааш, үнүп келгеш,
Арат чонум аай - дедир чалбарбыырлар.
Хойнунга - даа, эдээнге - даа даштар эккеп,
Хоюткулуг оваазынга өргүп салыр.
Чамдыктары чажыын чашкаш туруптарлар...
Шак ол черден ооң соонда оът - даа үнмес.
Арыг - чаагай агаарывыс арагазып,
Аравыста чөгел төнүп, хараадаар бис...
Ачам черле төөгүнү көрген болгаш,
Арат чоннуң чуртталгазын эки билир.
Алды чүс чыл үе – шагның солчулгазын
Ажып эртип келген болгаш, шыдашпайн баар:
- Шаанда черле мындыг чаңчыл туруп көрбээн!
Канчап мынчап өскерли бээр чонум боор бо!
Сеткил бичии, хүндүлээчел аажы - чаңын,
Сээдеңнедир ажыг сугга орнапкан бе?!
Хааннар - даа, шериглер - даа маңаа келгеш,
“Хайыралыг чуртувус!” деп, чүдүп чорду!
Күчү күштүг күрүнелер баштыңнары
Күдүк базып, сөңүн өргүп, йөрээл салыр!
Сүбедейниң төрээн черден чоруп тура,
Сүдүн чажып, сөзүн берген артты бо - дур!
Кады төрээн дуңмазынга Күл - Тегинге
Каган Билге чагыг - сөзүн маңаа берди...
Дириг арткан херечилер бистер - дир бис!
Бичии - даа бол, төөгүңерни сактып чоргар...
Өгбелергер дөгерезин уткуп чораан,
Өөр - өнер дыттар - дыр бис. Базынмаңар!
Күжүр ачам сеткилинден хомудалын,
Кудай - дээри болушкан дег диңмирей бээр...
Алгы – кышкы, аразында чалчышканнар
Ам кээп харын өршээл дилеп, чүдүгүлээр.
Сөөлгү бо каш чылдар дургузунда,
Сөңү кылдыр хадактарын, хей - аът туктар,
Көвей янзы өңнер санай будуктарга,
Хөлбеңнедир шарып кээри көвүдеди.
Эгезинде аажок өөрүп, чарашсынып,
Эмин эртир менээргенип турдувус – даа…
Будук санай чаламалар азып каарга,
“Бурганналып”, “ыдык дыттар” апардывыс!
Адаавыста өзүп турар чашпан - сиген,
Адааргалдыг биске чүдүй чайганыырга,
Бедигээштен оларже бис хыйыр – кылчаң,
Беглер ышкаш аажыланып, сыңзыдывыс.
“Ыдык ыяш” болу бээрге дыка берге!
Ынчалдыр – ла төнчүвүстүң эгези – дир...
Чаъс – хар соонда хадак - туктар аартап каар –
Чааскаан ону угбастааштың бергедээр сен!
Ооң соонда хадып кээрге - халап үнер!
Оорга – мойнуң үстүр чыгыы силгип – шимчээр,
Будуктарым шыдашпайн сыйлып баткаш,
Чулук, суглар тараар чер чок. Кадып калды...
Бүгү ботту долгандыр кээп шарып каапкан...
Бүрү, чиирбей үнер чок. Тыныш четпес...
Адыр – адыр... манап көргер... Авай, ачай!
Аарын, аарын! Хадактарны чежип көргер!
Будук санай шивей баглаан ыдыктаргар:
Будуу оңмас чаламалар чүге херек?!
Иштиңерде бодап чоруур сеткилиңер,
Бистер ону боттандырып, кылыр бис бе?!
Боду барып дөргүл - төрел улузунга,
Бодап чоруур сеткилин чоп ажытпазыл?!
Авыралдыг үүле - херээн, ынакшылын
Ажы - төлге чажырбайн сөглеп берзе!
Ажыл - херээ чогуур кылдыр шарып, баглааш
Аян сөстер сөглеп каарга, ол деп бодаар...
Амыдырал - чуртталгада кызымаккай
Ажыл - иштен кылыр болза, чүү - даа чогуур.
Авам күжүр мени мурнай бурганнады…
Аарышкылыг кургаг будуу шанчып алган.
Бажындан бээр шарып каапкан хадактардан
Багай авам дазылдары турлуп калды.
Ачам черле кадыг - бергээ дүжүп бербес,
Аргажоктан ызырныпкан шыдажып тур...
Чанында бо ужуп калган авам унун,
Чаштар – биле сугарганзыг, ишкиртинер...
Каш борбак артып калган төрелдерниң
Хайыралыг салым – хуузу шупту дөмей...
Соңнуг - мурнуг дөгерези аар чүъктен
Соглуп, кургап, шаараарып эвээжеди...
Ам база бо куда – дойлаан аныяктар,
Алгы – кышкы, каткы - хөглүг халдып келди.
Арай деп – ле тынып турган боскумдува,
Аккыр хадаан баглай берди... айо, айо-о!
Арттар санай, ыяштар бистер, кижилерге
Багай чүнү кылыпкан бис?! Харыылаңар!
Аңгы тускай өргеннерден азып алгаш,
Бачыт кылган үүлеңерни арыглаңар!
Чаламалар азар черлер кылырындан,
Чалгаарааштың бисти кырып чоруур силер!
Ыяштарның удурланыр аргазы чок!
Ынчалдыр – ла кадып, сыйлып, төнер бис бе?!
Адыр – адыр, манап көргер, чаннып тур мен!
Ам бир катап хөрээм долдур тынып алыйн!
Чаа туткан өг – бүлеге өөрүшкүнү,
Чараш төлдер көвей боорун күзеп тур мен!
Че, ам ол – дур! Дөгереңер ыры – шоорлуг
Чежезин – даа шарып тургар! Тынып алдым...
Частып үнген мочургамдан чаңгыс - даа дөс
Чаным орта үнмээнинге хараадаар мен....
Чиңгир өңнүг чиирбейлерим сактып чоргар...
Чиңге сыным, будуктарым сактып чоргар...
Чиңгирмаа деп чараш адым сактып чоргар...
Чиңгис шыпкан дазылдарым сактып чоргар!.
2013