Чахотка йылысь

by Суханова Агния Андреевна

Чахоткаӧн медуна йӧз висьӧ, медуна йӧз кулӧ. Тайӧ висьӧмыд — уджалысь йӧзлӧн висьӧм, найӧ медъёна сэтысь кулӧны. Векисянь чахоткаӧн висьлісны сьӧкыда олысь йӧз, медся ёна карса уджалысь йӧз. Чахотка — вуджан висьӧм. Чахотка бырӧдны верман, йӧзлысь кӧ олӧмсӧ кокньӧдан, оланногсӧ вежан.

Вуджан висьӧмыд зэв уна сикас эм: холера, чума, уна пӧлӧс биа висьӧм, писти, скарлатина. Татшӧм висьӧмъясыс вывті ӧдйӧ, регыдӧн паськалӧны, дорала висьӧдасны, виаласны йӧзтӧ, сэсся ланьтласны во-мӧд кежлӧ.

Мукӧд вуджан висьӧмыд ньӧжйӧникӧн, кыйӧдчӧмӧн пырӧ морт пытшкад. Олігкостіыд, уджалігкостіыд локтас, лич лэдзлытӧг, лунысь лунӧ, воысь воӧ ӧтарӧ морттӧ йирас, асьным весиг во-мӧд огӧ казявлӧй, огӧ чуймывлӧй. Сэтшӧм висьӧмыд йӧзтӧ лыдтӧг-тшӧттӧг виӧ. Сэтшӧм и эм чахоткаыд. Чахоткаӧн гырысьяс дорысь унджык висьӧны челядь. Весиг сійӧн висьӧны кывтӧм пемӧсъяс, пӧткаяс.

Тайӧ висьӧмсӧ паськӧдысьыс, вуджӧдысьыс вывті посньыдик, синмӧн аддзытӧм, бедь кодь кузьмӧс, вӧсньыдик тшакъяс (бациллаяс). Висьысьлысь кӧ дульсӧ мичӧдан мыйӧнкӧ да видзӧдлан микроскоп пыр (ыдждӧдан стеклӧ пыр), аддзан вывті уна бедь кодь тшакъяссӧ. Вот сійӧ бедь кодьясыс буретш висьӧмтӧ паськӧдысьясыд и эмӧсь. Морт пытшкӧ найӧ пырӧны быдлаӧ, чужӧны, йывмӧны, сісьтӧны яйтӧ, сёйӧны, писькӧдӧны. На понда яйыд письталӧ, лӧмӧссьӧ.

Тайӧ висьӧмӧн пырджык висьмӧны мортлӧн лолалысьясыс — тыяс. Кузнечаысь аддзывлінныд пушкан? Бура кӧ тай сійӧ пушкӧ — биыс югыда ломзьӧ, омӧля кӧ пушкан уджалӧ — биыс кусӧ, оз ломзьы. Сідзи жӧ тыясыд. Дзоньвидзаӧсь кӧ найӧ, бура кӧ уджалӧны, бура кӧ лолалӧны, кыскӧны-пӧльтӧны сынӧдсӧ — миянлысь олӧмсӧ биӧс моз ломзьӧдӧны, сетӧны вын.

Висьмасны кӧ тыясыд, тшыкӧны миян пушканъясным, оз кут на пыр ветлӧдлыны сынӧд, олӧм миян кусны кутас, кузяӧн дзикӧдз помасяс. Этша сынӧдысь вир чинӧ, тшыкӧ, кынтӧдны ёна кутас. Войдӧр коса, шочиника кызӧдас, сэсся тшӧкмӧдас ёна, кутас петны сьӧд гырд сора кашель. Кашельнад петӧны сісьмӧм ты торъясыс. Со ӧд найӧ тытӧ кыдзи сісьтӧны асланыс яднаныс. Мукӧддырйи морт сылӧ, висьӧ дыр, во-мӧд. Мукӧддырйи тайӧ висьӧмыс зэв ӧдйӧ, регыдӧн мортӧс виӧ, вежон-мӧдӧн.

Лыддьӧны: став кулысь пытшсьыс пӧ джынйыс кулӧ чахоткаӧн. Кык кулысь пытшкысь пӧ ӧтиыс чахотка помысь нин кулӧма.

Висьӧны тайӧ висьӧмӧн и челядьяс. Кымын том мортыд, сымын рыж. Челядьлӧн тайӧ висьӧмыс мӧд ногӧнджык мунӧ, зӧлӧтукаӧн. Лӧмӧссьӧ чужӧм, юр, висьмӧ син, виялӧ пель; кыптӧ гӧрб, сюрса лытӧ сісьмӧдӧ ядыс, сісьмӧны и мукӧд лыяс. Татшӧм висьӧмъясыд челядьыдлӧн шочысь бурдлӧны. Вемад кӧ веськалас татшӧм висьӧмыд (юр вемӧ, лы вемӧ), зэв регыдӧн песовтас, виас морттӧ.

Быгыд, виртӧм чужӧма челядь унджыкыс висьӧны чахоткаӧн. Налы зэв кокньыда шедӧ мукӧд пӧлӧс висьӧм. Сэтшӧм челядьӧс колӧ ёна видзны, дӧзьӧритны, бура вердны-юктавны.

Вӧлӧмкӧ вермӧны висьмыны тайӧ висьӧмнад кывтӧм пемӧсъяс. Налӧн висьӧмыс шусьӧ жемчужнӧйӧн. Пемӧсъясыслӧн ты-мускыс ставыс югыд жемчуг кодь зулльӧссьӧ. Мукӧдлаын джын мӧскыс висьӧ татшӧм-висьӧмнад. Сэтшӧм мӧсъясыдлӧн йӧланыс бедь кодь бациллаыд уна эм. Сёян кӧ пузьӧдтӧм йӧвсӧ висьысь мӧслысь, висьӧмыс мортыслы вуджас. Пузьӧдӧмӧн висьӧм новлӧдлысь бациллаясыд кулӧны.

Со ӧд кымын пӧлӧс висьӧм овлӧ чахотка помсьыд. Сійӧн ӧд ми чуксалам быдӧнӧс вермасьны тайӧ висьӧмыскӧд. Лыддьӧмаӧсь да шуӧны: быд сё морт костысь 95-ыслӧн эм пытшканыс тайӧ висьӧмыдлӧн бациллаясыс. Сӧмын шуд эм мортлӧн — висьӧмыс босьтӧ надзӧникӧн. Ӧдйӧсӧ босьтсьыны висьӧмыс оз вермы со мый понда: быд ловъя яйлӧн эм сямлун висьӧмыскӧд вермасьны. Сійӧн ловъя яй пырысь-пыр оз сетчы висьӧмлы. Сӧмын висьӧмлы сетчытӧм сямлуныс абу быд мортлӧн ӧтмында. Том, ён, вина ютӧм, долыд йӧз ёнджыка вермӧны видзчысьны. Налы озджык кутчысь висьӧмъясыд. Пӧрысь, шога, сьӧкыда олӧм йӧз кокньыдджыка сетчӧны, висьмӧны. Деревняясын олысьяс, крестьяна, пырджык уджалӧны ывлавылын, шонді водзын, лолалӧны бур сынӧдӧн (воздухӧн); сы понда озджык сетчыны висьӧмлы. Карса олысьяс, пабрик-заводын уджалысьяс уджалӧны тшына-буса жыръясын (комнатаясын), тшыкӧм сынӧдӧн лолалӧны, тшыг нисьӧ пӧт олӧны, сійӧн и унджыкыс чахоткаӧн висьӧны. Ёна посни челядьлӧн висьӧмкӧд вермасян сямлун весиг абу, сійӧн медся ёна найӧ кулалӧны. 7–8 арӧс тыр мысти найӧ оз нин сэтшӧма сетчыны висьӧмъяслы, омӧльджыка кулалӧны. Вот мый понда медся ёна висялӧны чахотканад карса уджалысьяс да налӧн челядь. Вот мый понда чахотка — гӧль йӧзлӧн висьӧм. Тайӧ висьӧмкӧд верман водзсасьны сӧмын сэк, кор лӧсьӧдан уджалысь йӧзлы бур, югыд оланін, вын серти удж, бур сёян-юан, тырмӧдз шойччӧг. Сӧмын морт ногӧн бура олӧмӧн верман дыр дзоньвидзаӧн овны. Бура олӧмыд сетӧ мортлы висьӧмыскӧд вермасян сямлунсӧ; сэки вир-яйыд оз сетчы висьӧмлы, бырӧдӧ бациллаяссӧ. Сійӧн ӧд озыр йӧз пытшкын тайӧ висьӧмтӧ лёка этша тӧдӧны.

Чахотка висьӧм пырджык шедӧ челядьдырйи. Висьӧм челядьлы вермӧ вуджны бать-мамсянь да путӧг висян мӧс йӧлӧн вердӧмысь. Сэсся челядьыд джоджын кыскасигӧн быдтор воманыс сюйӧны, налы вермас веськавны висьӧдан бациллаясыд. Бациллаыс джоджас веськалӧ дуль, кашель сорӧн висьысь морт сьӧласигӧн. Мӧда-мӧдсянь школаясын ворсігъясӧн вермӧ вуджны. Дерт и гырысьяслы вермӧ вуджны висьысьяскӧд тшӧтш олігӧн.

Зэв ӧдйӧ висьӧм вермӧ вуджны кашельысь; сэні бациллаясыс вывті винёлӧсь, ядаӧсь. Сы понда висьысьлы оз ков кашельсӧ джодж пасьта разӧдны, колӧ пыр дозйӧ сьӧлавны да ӧдйӧджык бырӧдны.

Сэтшӧм висьысьяслысь кӧлуй вӧрӧшитӧм бӧрын пыр колӧ киястӧ мыськыны майтӧгӧн. Висьысьясӧс колӧ торйӧдны дзоньвидзаяс дінысь, видзны югыд, кыпыд инын, аслас тасьті-паньӧн вердны.

Тайӧ висьӧм йылысь зэв колӧ тӧдны миянлы, мед вермам водзсасьны сыкӧд. Тайӧ висьӧм миян крестьяна костын шуӧны прӧстудаӧн. Некутшӧм абу прӧстуда сэні, ставыс вуджӧм сайын да морт вын сайын. Вуджны вермас чахоткаӧн висьыссянь. Вуджӧмысь видзчысьны верман ёна пелька олӧмӧн. Вуджас кӧ висьӧм — колӧ вермасьны бур, шоныд, югыд, пӧт, долыд олӧмӧн. Висьмӧм мортлы оз ков шогӧ уськӧдчыны. Пырысь-пыр жӧ колӧ босьтчыны бурдӧдчыны, доктор дінӧ ветлыны. Коді тӧдны кутас, мыйысь тайӧ висьӧмыс лоӧ да кыдзи колӧ сыысь видзчысьны, — сійӧ озджык висьмы.

Ӧні пабрик-заводъяс, став эмбурыс уджалысь йӧз киын. Велӧдчӧм, дзоньвидзалун видзӧм, эмбур юклӧм — ас сайын. Ӧні позьӧ ёнджыка босьтчыны чахоткакӧд вермасьны.