Цы фæци Асæхмæты ирæд (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Цы фæци Асæхмæты ирæд  (1910)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1910, Рауагъ аз: 1910. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

Цы фæци Асæхмæты ирæд

Æгас мæйы дæргъы хъæубæстæ Асæхмæты кой йеддæмæ ницыуал кодтой — иутæ худæгæй мардысты, иннæтæ та, сæ сæртæ æнкъусгæйæ, дзырдтой:

— Ахæм ми ма искæуыл æрцæудзæн, ахæм диссаджы хиндзинад ма æрхъуыды чындæуыдзæн!

Асæхмæт йæхæдæг та, æрдиаг кæнгæйæ, рустæ уæлæмæ тыдта.

Куыннæ æрдиаг кодтаид, æхсæрдæс азы чызг фæхаста! Цин кæнгæйæ-иу йæхинымæры дзырдта: «Ацы чызджы ирæдæй мæ хæдзары хъуæгтæ бампъуздзынæн!»

Исгæ дæр дзы ракодта стыр ирæд, дзаджджын ирæд. Райста дыууæ галы, дыууæ хъуджы, иу бæх æмæ æхцайæ дыууиссæдз туманы.

Уыцы æхца, уыцы фос хæдзармæ иу æфтыд куы бакæной, уæд ыл куыннæ фæзындзысты!

Фæлæ Асæхмæт дис ууыл кодта, æмæ ирæд райсыны фæстæ хæдзар фыццагæй афтиддæр аззади.

Æрмæст а дыууæ боны бамбæрста уый йæ ирæды хабар.

Сиахсæн фырыхъулы хуызæн лæппу куы райгуырди, уæд æрбалæууыди Асæхмæты хæдзары æмæ раныхас кодта афтæ:

— Ныр уæ чызгæн лæппу райгуырди, æмæ уæ нал тæрсын, кæд уæ фæнды — фæстæмæ дæр æй ракæнут... Фаронæй нырмæ сымах дис кæнут: «А ирæд куы райстам, дзаджджын ирæд, уæд нын кæм ис?» Ныр уын радзурдзынæн æз, цы ма уæ фыдæбонæй марон...

Ды, Асæхмæт, мæнæн дæ чызджы нæ лæвæрдтай æнæ дыууиссæдз туманы, дыууæ галы, дыууæ хъуджы æмæ мадырвады бæх.

Кæцæй дын æрхастаин уыйас æхца, уыйас фос? Куы мæ уыдтай, æмæ мæм куы ницы уыди, уæд мæ стигъын фæнд цæмæн скодтай?..

Ды стыр ирæдыл хъæбæр куы лæууыдтæ, уæд æз дæр мæхинымæры хъæбæр дзырд раттон: «Хорз, Асæхмæт, æз дын уыцы ирæд æххæстæй бафиддзынæн, фæлæ дыл дзы ницы бахæцдзæн». Æцæг афтæ не ’рцыди? Фæзынди дыл, мыййаг?..

Уый уыди афтæ.

Фыццаг дын дæ цыппар бæхы адавдæуыди. Йæ хæдфæд дæм æнахуыр лæг бацыди æмæ дын загъта:

— Кæд дæ дæ бæхтæ хъæуынц, уæд нырма дард нæма сты... Бафид аст туманы, æмæ дын сæ фæстæмæ ратдзысты. Куы нæ бафидай, уæд сæ абон аласдзысты.

Уый уыдтæн æз.

Уыцы ныхæстæм Асæхмæт йæ дзых бахæлиу кодта æмæ цыдæр сдзурынмæ хъавыди, фæлæ сиахс загъта:

— Байхъус мæм, æз дын радзурон хабæрттæ кæронмæ, стæй та дæ бар фæуæд... Аст туманы куы райстон, уæд цыппар туманы мæ дзыппы нывæрдтон, цыппарæй та дын хуын ныххастон. Хорз хуын уыди, æнхъæлдæн, æгас хъæубæстæ йыл дис куы кодтой.

Уыйфæстæ дын адавдæуыди де ’хсæз галы. Уыдоныл дæр та бафыстай фараст туманы. Уый дæр та уыдтæн æз.

Фараст туманы æмæ цыппар туманы баиу кодтон æмæ дын сæ ирæды нымæцмæ ныххастон. Ды мæ стыр бузныг фæдæ, дæ тыхсты бон дын кæй баххуыс кодтон, уымæй.

Уыйфæстæ та ноджыдæр дæ бæхтæм бахъавыдтæн, фæлæ се ’ппæтыл нал фæхæст дæн,— аластон дзы дыууæ æмæ та дын сæ цыппар туманыл ауæй кодтон. Уыйфæстæ дын дæ галтæй æртæ адавтон æмæ сæ Дзæуджыхъæуы фыдуæйгæнджытæн ныууæй кодтон. Афтæмæйты æхца ахицæн кодтон, баззадысты ма дыууæ галы, дыууæ хъуджы æмæ-иу бæх. Аластон дын дæхиуонты, баивтон сæ кæмдæрты æмæ дын уыдон дæр бафыстон. Чындзæхсæвты-йедты тыххæй ма мæ хъуыди æхца, æмæ та дын дæ иу бæх адавтон æмæ дын æй фæстæмæ ауæй кодтон.

Уый дын мæ хабæрттæ. Афтæ æнхъæл дæн, æмæ ныр хъаугъа кæныныл нал схæцдзынæ.

Асæхмæт ацы ныхæстæм хъамайы сæрыл фæхæцыди.

— Ацу, хæрæджы фырт, кæннод дæ ацы ран марын.

— Нал мæ амардзынæ, Асæхмæт, нал. Æз дæ сиахс дæн. Дæ уарзон хъæбул мæнмæ ис. Мæн куы амарай, уæд уый дæр мард у, уæдæ цы у! Фæлтау, уæртæ лæппуйы тыххæй куывд кæнæм, æмæ рацу уырдæм æмæ заманайы бæгæнытæ-йедтæ баназай!..

Цы гæнæн ма уыди Асæхмæтæн! Хъыг ын бæргæ уыди ацы сайды æмæ хины хабар, бирæ фæхъуыр-хъуыр кодта, стæй æппынфæстагмæ загъта йæхинымæры: «Хъаруджын лæппу у, фæндджын лæппу, мæ сиахс».