Хæххон промышленносты змæлд Ирыстоны (Коцойты)
| Хæххон промышленносты змæлд Ирыстоны (1900) by |
| Фыст датæ: 1900, Рауагъ аз: 1900. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012. |
И железная лопата
В каменную грудь,
Добывая медь и злато,
Врежет страшный путь.
Цытджын Лермонтовы ацы ныхæстæ цæуын байдыдтой пехуымпары дзырдау. Кавказы сæрыстыр хæхтæ, æрмæст дымгæтæ æмæ цæргæстæ кæм кодтой паддзахиуæг, уыдон сæ сæртæ æркъул кодтой адæймаджы хинæйдзаг зонды раз. Адæймаг ныфсхаст къахдзæфтæй цæуы хæхты æрфытæм, цæмæй адава уырдыгæй, дæсгай æнусты йæ цæстытæй æмбæхст чи уыд, уыцы хæзнатæ.
Тынгæй-тынгдæр рæзы хæххон промышленникты нымæц, уыдон æмбырд кæнынц нæ хъæздыг зæхмæ стыр Уæрæсейы алы кæрæттæй æмæ суанг фæсарæнтæй дæр. Нæ сæ ферох сты нæ Иры хæхтæ дæр. Суанг 40-æм азтæй зындгонд уыдысты Садоны æвзист æмæ здыйы æрзæткъахæнтæ, куыста сæ къазна. 1896-æм азы онг æрзæткъахæнты хъуыддаг рæстмæ никæцæй зынди, ницы йын æнтыст, хатгай йæ хæрдзтæ фылдæр уыдысты йе ’фтиæгтæй.
Фæлæ 1896-æм азы нæ хæхты фæзынд бельгиаг хæххон промышленносты æмæ химийы æхсæнад «Алагир». Уый къазнайæ хаццон (аренды) райста уыцы æрзæткъахæнтæ æмæ ифтонгæй бавнæлдта куыстмæ. Хъуыддаг ацыд æндæр уагыл. Арæзт æрцыд æмæ рæзынц заводтæ æмæ фабриктæ, лæгъз æмæ уæрæх кæнынц фæндæгтæ, проект арæзт цæуы æфсæнвæндагæн дæр. Уыцы æхсæнады фæстæ фæзындысты æндæртæ дæр — «Терчы хæххон промышленносты æмæ акционерон æхсæнад», стæй æхсæнад «Виейль-Монтань». Хъуыддаджы бацыдысты бынæттон кулактæ дæр. Алы къуымты кæнынц сгарæн куыстытæ, аразынц бадзырдтæ... Æмæ абоны онг, æрзæт кæм ис, Ирыстоны хæхты æппæт уыцы бынæттæ æлхæд фесты хæххон промышленниктæн. Æрмæст иунæг Терчы æхсæнадæн йæ къухы бафтыд 9–10 ахæм бынаты. Цæрджытæ æхсызгонæй сразы вæййынц хæххон промышленникты фæндоныл; æхцайы кой куы фехъусынц, уæд хъуыды дæр нæ акæнынц, афтæмæй уæй кæнынц канд сæ хуымзæхх æмæ уыгæрдæнтæ нæ, фæлæ сæ цæхæрадæттæ дæр. Иуæрдыгæй, хъуыддаджы бынæттон кулактæ кæй бацæуынц, иннæрдыгæй, адæм хабарæн дæсны кæй не сты, уыйадыл хæхты цæрджыты зæххытæ хæрз лæварæй бахауынц промышленникты къухтæм. Афтæмæй æнæбахынцгæ нæй ахæм уавæрæн, æмæ куы иу, куы иннæ хъæуы цæрджытæ, промышленниктимæ бадзырд куы саразынц, уыйфæстæ байдайынц æмбарын, кæнынц оххытæ, сæхи ма дыууæрдæм раппар-баппар сисынц, афтæ, дам, нæ рауад нæ базар, æнæ къæбæрæй баззадыстæм. Сæ цæстытæй бæргæ ракæсынц, сайæн ныхæсты фæлм бæргæ атайы сæ разы, фæлæ байрæджы вæййы...
Куыдфæнды уа, уæддæр промышленниктæ разæй уынынц мулчы денджызтæ æмæ ницæуыл ауæрдынц, афтæмæй кæнынц сæ хъуыддаг. Дидинæг æфтаудзæн нæ зæххыл хæххон промышленность; пайда исыны æнæфсис хуыцау скæндзæн йæхицæн кувæндæттæ æрдзы сæрибар фыртты ахстæтты, æмæ ралæудзæн æвзисты паддзахиуæг. Йæ фæздæг къæсы, йæ мæгуыр фынджы уæлхъус бадын чи уарзы, чи цин кæны, «уæрæйдæ» чи зары, гутоны фæстæ æхситгæнгæ чи цæуы хъугомы, хæхты бæрзæндты йæ фосы фæдыл чи хæты, уыцы хæххон лæг бавзардзæн ног цард: уый ныууадздзæн йæ гутон дæр, фос дæр, зарджытæ дæр, йæхи ратондзæн æрдзы хъæбысæй æмæ сæрзилæн тахтæй уайдзæн фабриктæ æмæ заводтæм. Уæд рацæудзæн урсбоцъо зæронд лæг йæ фæндыримæ, æрбаддзæн дурыл, æруадздзæн къухтæ фæндыры тæнтыл, фæлæ йæм ничиуал æрцæудзæн, ничиуал хъусдзæн хуымæтæг таурæгътæ ныййарæг зæххы кадджын хъæбатырты тыххæй.
Æнæмæнг æрцæудзæн зынгæ ивддзинæдтæ хæххон ирон адæмы царды промышленнон змæлды руаджы. Нæ оптимисттæ цин кæнынц уыцы змæлдыл æмæ табу кæнынц йæ аххосджынтæн. «Сæ амонд уыдзæн, хæххон хъуыддæгтæ исты хуызы кæмæ хæццæ кæной, уыцы хъæутæн»,— афтæ иу æмæ дыууæ ирон интеллигенты нæ дзурынц, мыййаг. Уыдонимæ мах дæр уырны: фæхуыздæр уыдзысты фæндæгтæ, фæфылдæр уыдзæн адæмы хъæздыг, æдзæрæг хæхты бæрзæндтыл фæзындзæн ресторантæ æмæ уазæгдонтæ, ныры хохаг ирæтты байзæддаг цæрдзæн æндæр цардæй, æндæр æрттиваг уавæрты, йæ хæдзары уаг, йæ дарæс, йæ хæрд — æппæт дæр аивдзæн. Ахæм хæрзтимæ, йæ хуымтæ æмæ йæ уыгæрдæнтæ бынтон асламæй кæмæн æлхæнынц, уыцы хохаг лæджы бар-æнæбары бахъæудзæн гутон æмæ æхсырф ныууадзын, бахъæудзæн æй æндæр куыст агурын, куыст та уыдзæн йæ фарсмæ — фабрикты æмæ заводты. Уый сахуыр уыдзæн уыцы куыстыл, бауарздзæн æй æмæ йæ цоты дæр араздзæн уырдæм, йæ зæрдæ дардзæн, уыдон дæр ын кæй бакусдзысты, тынг зынаргъ ын чи у, уыцы капекк. Афтæмæй æнæхъæн фæлтæртæ цæрдзысты фабриктæ æмæ заводты талынг æмæ уæззау уавæрты... Цас зын бамбарæн у, 7–10-аздзыдæй фабричы царды чи бахауа, уымæй дарддæр чи ницы фена æмæ зона, уыцы адæймаг зонд æмæ æгъдауæй куыд хъуамæ сырæза, уый? Мæн та фæнды хæххон промышленнон змæлды уыцы æнæзынгæ фарстмæ хъус æрдарын. Уыцы хъуыддагæн та æнæ уæвгæ нæй, уымæн æмæ материализмы рæзты аххосаг бонæй-бонмæ ары фылдæр фарсхæцджытæ, рæзы алырдæм, æмæ йын фадат цас уа, уыйас агурдзæн йæхицæн хойраг денджызы бын дæр æмæ хæхты мидæг дæр, йæ бон куы суа, уæд та ноджы дарддæр.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was published before January 1, 1929 (more than 95 years ago).
The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 123 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse