Фидис (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Фидис  (1901)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1901, Рауагъ аз: 1901. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

Фидис

(Радзырд ирон цардæй)

Фæззыгон арвау хъуынтъыз æмæ æрхæндæг у Таймураз; ницыуал ын дæтты зæрдæйы рухс, ницыуал æй æндавы. Сæнад ын сты райгуырæн хæхтæ, хъæдтæ æмæ кæмттæ, сæнад ын ис Ныхас дæр — бон-изæрмæ-иу хъæуы зæрæдтимæ сæ лæппуйы сгуыхт бонтæ кæм мысыдысты, сæ ныхæстæ æмæ сæ таурæгъты, фыдыбæсты кадджын хъæбатыртыл кæм дзырдтой, уыцы Ныхас. Таймураз йæ къух ауыгъта суанг цардыл дæр. «О Хуыцау, мæ бонтæ мын фæцыбыр кæн!» — кувы æппынæдзух.

Сæвæрдта кулдуары фарсмæ бадынæн дур æмæ йыл æрвиты иунæгæй йæ боны фылдæр, æлыг сурдымæнæй фæздæг уадзы, афтæмæй. Хатгай, йæ фырты сурæт бæлвырдæй йæ цæстытыл куы ауайы, уæд цæстысыгтæ суадæттæй æрцæуынц æнцъылдтæ рустыл... Йæ хистæр уарзон фырт цæрынхъуагæй кæй амард, ууыл нæ уыд Таймуразы хъыг, — ныр ыл фондз азы цæуы æмæ йын афон у ферохæн дæр. Хъыг æмæ додой кæны Таймураз, йæ лæппу искæй къухæй кæй фæмард, йæ туг нырмæ æнæист кæй у, уый тыххæй. Ныррахæн ис Таймураз, цæуын байдыдта лæдзæджы æххуысæй, фæлæ, йæ фырт Бибойы туг кæй райсдзæн, уыцы ныфс нæ саст йæ зæрдæйы. Уыцы ныфс дзы уыд, йæ дыккаг фырт Хъасбол уæдмæ байрæзыд, æмæ уымæй дæр.

Хъæубæсты хæрзæджытæ рагæй уынаффæ кодтой, цы хуызы бафидауын кæной туджджынты, ууыл. Ныхас кодтой дыууæ мыггагимæ дæр. Бибойы марæг Сослан разы уыд тæрхоны лæгты цавæрфæнды домæнтыл дæр, æрмæст фидыд æрцæуæд. Куыд дзырдтой, афтæмæй Таймураз дæр цæхгæр нæ ныллæууыдаид адæмы фæндоны раз, афтæмæй æхсæны лæгтæм уыд хъуыддаг рæстмæ саразыны ныфс.

Иуахæмы уалдзыгон рæсугъд бон Ныхасы бæлæсты бын æрæмбырд бирæ адæм. Нал баурæдта йæхи Таймураз дæр, æрфæндыд æй йæ зæронд æмгæрттимæ абадын, йæхи аирхæфсын, ног хабæрттæм байхъусын. Хъæлдзæгæй арвыста йæ рæстæг Ныхасы. Хур æрныгуылд, афтæ сыстад æмæ, хæдзармæ ацæуон куыд загъта, афтæ йын æнæнхъæлæджы загъд асайдта, рагæй йæм хæрам чи хаста, ахæм сыхагимæ. Загъд асайдта хылмæ. Дыууæрдыгæй дæр фехъуыст æлгъыстытæ.

— Ды та кæимæ уæндыс дзурын, æнаккаг! — фæхъæр кодта Таймуразы сыхаг. — Цæй лæг дæ ды? Дæ фырт кæйдæр къухæй куыдзы мард ныккодта, æмæ йын йæ туг райстай, мыййаг? Нæй дæ фыртæн бынат мæрдты ’хсæн, æнаккагæй рахау-бахау кæны æхсæвæй, бонæй, агуры æнцой æмæ йæ нæ ары... Дæ худинаг ныхъхъæр, афтæмæй куыд рацæуыс Ныхасмæ? Æнаккаг цыдæр, сылгоймаджы кæрдæн ныккодтай æмæ ноджы мемæ ныхас кæныс!..

Таймуразы туг рафыхт, ныццавта сæрмæ. Хъамайæ балæбурдта, æгас Ныхасы раз æй чи фæхудинаг кодта, уыцы сыхагмæ. Адæм сыл амбырд сты æмæ сæ баиргъæвтой. Таймураз ма йæм бахъæвдтытæ кодта, фæлæ куы базыдта, адæм æй нæ бауадздзысты, уый, уæд сæргуыбырæй, йæ цард æлгъитгæйæ, араст сæ хæдзармæ. Хæдзармæ куы ’рцыд Таймураз, уæд йæ фыдæлты бандоныл йæхи æруагъта æмæ ризгæ хъæлæсæй сдзырдта:

— О Таймураз, Таймураз! Фегад дæ фыдæлты хæхты раз, фæхудинаг дæ зæронд сæр! Сыст æмæ райс дæ маст, ныхс дæ худинаг де знаджы тугæй, бахиз дæ ном æмæ дæ фæстагæтты æнусон фидисæй.— Уыцы ныхæсты фæстæ йæм афтæ каст, цыма та йæ уæнгты бацыд тых æмæ йæ бон бауыдзæн йæ хæс райсын, нæ йæ бахъæудзæн йæ фырты æххуыс дæр. Фæлæ уыцы уавæры бирæ нæ фæци, æмæ лæг æруатон ис.

Уыцы афон Хъасбол æрцыди куыстæй. Таймураз æм фæдзырдта æмæ йын загъта:

— Лæппу, ныр фондз азы рацыд, де ’фсымæр фыдгулы къухæй мæрдтæм куы бацыд, уыцы æнамонд бонæй æмæ йын йæ туг нæма райстам. Абон мын æй Ныхасы адæмы раз иу цъаммар бафидис кодта. Уый зон, лæппу, æмæ нæ туг куы нæ райсæм, уæд ды дæр æмæ дæ цот дæр уыдзыстут фидиссаг... Уыныс, æз ныззæронд дæн, æнæ лæдзæг мæ бон къахдзæф акæнын нал у, абоны æфхæрдæй та мæ тых бынтон асаст. Мæныл зæрдæ дарæн нал ис... Фæлæ ды равдис дæ лæджыхъæд, фыртæн сбæзз зæронд Таймуразæн! Ныууадз æппæт дæр, хæдзар æмæ куыстыл мауал батыхс... Худинаджы цардæй мæлæт хуыздæр у. Ацу æмæ райс нæ туг, не ’хсаргардыл сбадт худинаджы згæ æмæ йæ сахор нæ фыдгулы тугæй, бахиз дæхи дæр æмæ дæ цоты дæр фидистæй. Уæд дæ мæгуыр æфсымæрæн дæр байгом уыдзысты дзæнæты дуæрттæ æмæ йæ уд æрæнцой уыдзæн. Уæд мæ зæронд зæрдæ, фондз азы маст кæй æвдæрзы, уыцы зæрдæ сæндидздзæн, ныккæсдзæн æм хуры рухс, æмæ та бавзардзынæн царды цин. Уæд, цардæй разы, дæуæй бузныг, афтæмæй бацæудзынæн талынг ингæнмæ. Ратт удæнцой мастæфхæрд фыдæн æмæ дын Хуыцау арфæ ракæна. Цæугæ, уæдæ, æмæ равдис, лæг дæ, уый!..

Хъасбол хъуыста сæркъулæй. Фыд йæ ныхас куы фæци, уæд лæппу æнæ дзургæйæ рацыд уатæй.

Таймураз иунæгæй куы баззад, уæд йæ цæстытæ сæхгæдта æмæ рæдзæ-мæдзæ байдыдта. Æмбисæхсæв æваст йæ хуыссæны рабадт, иу ранмæ нымдзаст æмæ æрхæндæг саст хъæлæсæй загъта:

— Цы диссаг уа ай, ныр мæм æртыккаг хатт фæзынд ме ’намонд лæппу. Йæ риу — рæхуыст, йæ цонг — лыг, раст йæ марды бон куыд уыди, афтæ тугхъулон. Тæригъæддаг — йæ уынд... Æртæ хатты мæм фæзыны æмæ дзуры: «Мæ фыд! Цæмæн мæ ферох кодтай? Æви дын фаг аргъ нæ кодтон, æви дын дæ цард рогдæр нæ кодтон, æви цæттæ нæ уыдтæн дæ сæрвæлтау мæхи нывонд æрхæссынмæ? Ныр ды ферох кодтай мæн, ферох дæ, мæ туг исын хъæуы, уый; æз æхсæвæй-бонæй дзæнæты алыварс кæй рахау-бахау кæнын, нæй йæм бацæуæн, йæ дуæрттæ æхгæд сты мæнæн, — ферох дæ уый дæр. Иннæ мæрдтæ мæм къухæй амонынц æмæ нæй удæнцой де ’намонд фыртæн... Мæ фыд, фæтæригъæд мын кæн, райс мын мæ туг æмæ мын байгом уой дзæнæты дуæрттæ!..»

Таймураз нынкъуыста йæ зæронд урс сæр, йæ риуыл æй æрæппæрста æмæ ныхъхъус и.

— О хуыцæутты Хуыцау! — сдзырдта та æрæджиау. — Ацы тох æмæ фæлварæн бон цы фæци мæ тых, цы мын бабаста мæ къабæзтæ? Ау, иунæг бон мæм уæддæр нал æрцæудзæн мæ хъару?! — цудтытæгæнгæ зæронд лæг растад йæ хуыссæнæй, фæлæ æнæбонæй йæхи фæстæмæ æруагъта æмæ, богал хæсты куы басæтта, уый хуызæн мæстæй уынæргъыдта.

Рацыд бон, фæлæ Хъасбол нæ зыны; нæ фæзынд дыккаг бон дæр. Таймураз тайы æнхъæлмæ кæсынæй, фæнды йæ, лæппу цы фæци, уый тагъддæр базонын. Фæсахсæвæр зæронд лæг æрфынæй, афтæ Хъасбол бацыд йæ уатмæ æмæ къуымы бандоныл йæхи æруагъта. Лæг райхъал æмæ лæппуйы куы ауыдта, уæд рæвдз рабадт йæ хуыссæны.

— Цæй, куыд, — ризгæйæ афарста лæг, — райстай нæ туг? Ныссагътай хъама фыдгулы зæрдæйы æмæ йын йæ тугæй ныхсадтай нæ худинаг?.. Дзур: амардтай? Дзур: адæм зæгъдзысты — уый Таймуразы хорз фырт у?

Хъасбол йæ сæр æруагъта æмæ ницы дзуры.

— Зæгъ тагъддæр, зæгъ: амардтай æви нæ?..

Хъасбол йæ сæрыл æнæбары схæцыд æмæ загъта:

— Дыууæ боны... нæ бафтыд... фæлæ ныр базыдтон, сугтæ...

— Нæ райста туг! — ныддодой кодта Таймураз.— Æнаккаг фырт, куыд ма мæм равдыстай афтæмæй дæхи?! Ды лæг нæ дæ, æлгъыст тæппуд!.. О арв, ныккал дæ судзгæ цæхæр тæппуды сæрыл!.. Ам ма дæ — фесæф мæ разæй! Ды мæнæн фырт нал дæ, лидзгæ кæн, мæ цæст дæ куыннæуал фена... Фесæф, фесæф!..

Зæронд лæг æрхаудта йæ хуыссæны æмæ баззад уадзыггондæй.

Райста Хъасбол йæ фыды хъримаг, хъама æмæ ацыд хæдзарæй. «Кæнæ мæ хæс, кæнæ мæлæт! Кæнæ мæ хæс, кæнæ мæлæт!» — дзырдта йæхинымæры. Уый базыдта, Сослан йе ’фсымæртимæ иу комы суг кæндзæн, базыдта, райсомæй кæцы фæндагыл цæудзысты, уый дæр, æмæ сæ размæ бабадт.

Уыд мæйдар æхсæв. Сау мигътæ цæгатырдыгæй цыдысты уæззаугай. Бæстæ уыд æдзæм сабыр. Æрмæст-иу хатгай цъиуы змæлдæй фæцыд сыфтæрты сыф-сыф. Фæлæ та цъиу дзæбæх æрбады къалиуыл æмæ кæны рæдзæ-мæдзæ. Ног та басабыр вæййы бæстæ. Хъасбол хуыссы кæрдæджы, кæны рафт-бафт æмæ оффытæ. Бæрæг уыд, йæ зæрдæйы цыдæр уæззау тох кæй цыди, уый. Уалынмæ йыл фæллад æмæ хуыссæг фæтых сты, райдыдта рæдзæ-мæдзæ...

Бон нæма ’рбацъæх, афтæ байдыдта лыстæг уарын. Хъасбол фехъал æмæ фестади. «Ма мын аирвæзой? — февзæрд æм æваст хъуыды.— Фæлæ уæддæр райсдзынæн мæ туг, райсдзынæн, райсдзынæн!» — дзырдта фидарæй æмæ хуырджын фæндагыл дыууæрдæм рацу-бацу кæны катайхуызæй.

Хатгай-иу æркъул кодта зæхмæ æмæ-иу айхъуыста, нæма зынынц, зæгъгæ, стæй-иу ног систа рацу-бацу.

Бон цъæхтæ байдыдта. Мæргътæ райхъал сты æмæ зæлыдысты сæ диссаджы рæсугъд зарджытæ.

Хъасбол та йæ хъус зæххыл авæрдта æмæ фехъуыста цæлхыты уынæр. Йæ зæрдæ йын цыдæр риссаг æрбалвæста. Æрысгæрста топп æмæ сласта хъама. Йæ зæрдæ æнхъæлмæ каст цыдæр фыдбылызмæ. Мæнæ схæццæ кæнынц... Æртæ уæрдоны... Æртæ ’фсымæры... Хъасбол æрбадт къутæры фæстæ, сæргъæвта топп æмæ æнхъæлмæ кæсы йе знæгтæм. Уыны, раззаг уæрдоны бады хистæр æфсымæр Чермен, уый фæстæ кæстæр æфсымæр Кафар цæуы уæрдоны фарсмæ, Сослан та — фæстаг уæрдонимæ. Хъасбол цæттæ уыд. Æрхъавыд Черменмæ. Фæцыд гæрах æмæ нæмыг ахызт Чермены риуы, уый æдзæмæй рафæлдæхт уæззау куырисау æмæ адаргъ цæлхыты раз. Галтæ æрлæууыдысты.

Кафар, йæ фæстæ та Сослан, сæхи аппæрстой, æхст кæцæй фæцыд, уыцырдæм. Кафар хæрхæмбæлд фæци Хъасболыл. Хъасбол хъамайы цæфтæй æрфæлдæхта Кафары, уый ма бафæрæзта æрмæст иу хъæр: «Сослан! Амардта мæ!» Сослан уыцы сахат февзæрд йæ цуры æмæ хъамайæ къуыхтæ кодта Хъасболы. Лæппу нал фæцарæхст йе ’фсымæры марæгмæ, йæ бон нал баци иу цæф ныккæнын дæр æмæ мардæй æрхаудта Чермен æмæ Кафары фарсмæ.

Ныкасти Сослан йæ мард æфсымæртæм æмæ нырдиаг кодта цæф сырдау. Февнæлдта Хъасболы мардмæ, иуварс æй аласта йæ къахæй æмæ дзы райдыдта хынджылæг кæнын. Ракодта йын йæ цæнгтæ æмæ сæ йæхицæй дард фехста, стæй йын хъама йæ хъуыры фæцавта æмæ йæ здухын байдыдта. Йæ фыдтæ фæзгъæрæй калдысты æмæ сыл Сослан кафыд йæ цъыф къæхтæй. Ныккаст та йе ’фсымæртæм, йæ сæр ныттылдта, стæй дугъæй фæтæхы хъæумæ.

Уайтагъд хъæуыл айхъуыст: сæумæцъæхæй, Таймуразы бинонтæ ма фынæй уыдысты, афтæ зæронды уатмæ балæбурдта Сослан æмæ йæ сæргæвста. Марыны размæ ма йын загъта мæстæймарæн ныхас, йæ фырт фæндагыл къуыхтæй кæй баззад, уый тыххæй. Айхъуыст ноджыдæр: æртæ марды — Сосланы дыууæ æфсымæры æмæ Хъасбол, Таймуразы фырт — лæууынц фæндагыл.

Ныккæрзыдтой сæ зæрдæтæ хъæубæсты адæмæн, уæлдайдæр æхсæны лæгтæн, знон дæр ма туджджынты бафидауыны ныфс кæмæ уыд, уыдонæн. Дис кодтой уыдон, дыууæ мыггаджы фидауыныл куы уыдысты, уæд уыйбæрц фыдбылызтæ цæмæн скодтой, зæгъгæ. Фæлæ сæ зæрдыл æрбалæууыд, æртæ боны размæ Ныхасы хъаугъа кæй рауад, Таймуразæн йæ сыхаг фидис кæй бакодта, уый, æмæ æруагътой сæ сæртæ, хъынцъым кодтой судзаджы мæрдтыл.