Удж, капитал да Сӧвет власьт
Фабрикъяс ужалысь йӧз киӧ босьтӧм йылысь
Важӧн, ёна важӧн, ми, крестьянаяс, мутӧ небзьӧдлім прӧстӧй пу гӧрйӧн, либӧ омӧлик плугӧн. Ме ачым сэтшӧм вӧлі. Кужтӧгыд да тӧдтӧгыд он, буракӧ, бурджыктӧ лӧсьӧд. Пӧсь петтӧдзыд тільсян, лӧсьӧдан омӧлик гӧртӧ мутортӧ гӧрыштны. Чайтан важ батьяслысь, пӧльяслысь лӧсьӧдӧмсӧ медбурӧн. Он нин мӧд ног выль ног мӧвпышт удж нуӧдны.
Гӧра ӧтчыд муӧс. Локтіс ме дінӧ велӧдчӧм морт — фабрикант ордын уджалысь.
— Гӧран?
— Гӧра. Бӧрда да гӧра, кызмырдӧн-сорӧн. Кос мутӧ гӧрйӧй ньӧти оз босьт. Зэрсӧ виччысьны бара жӧ оз позь дай. Код тӧдас кор зэрас.
— Гӧрйыд оз босьт? Мый понда?
— Амысьыс оз пыр. Пыр бӧрӧздаас петӧ.
Самӧй сійӧ каднас воис пиӧй сёйны корны. Мунім гортӧ. Велӧдчӧм мортӧс тшӧтш нуӧді. Пукалам пызан сайын, сёрнитам ӧтитор-мӧдтор йылысь. Вӧлӧмкӧ, менам гӧсьтӧй пиня-гӧр йывсьыд бура ёна тӧдӧ. Сёйсьӧм бӧрад пӧ ме тэнсьыд гӧртӧ видла.
Мунім гӧр дінӧ. Бергӧдліс сійӧс, видлаліс гӧгӧрбок. Довкйӧдлӧ юрнас. Абу, шуӧ, шань. Шыбитны пӧ колӧ татшӧм гӧртӧ. Босьтӧмыд пӧ кутшӧмкӧ ёсьтӧм пӧвтор, кӧртавлӧмыд гез помъясӧн гӧр бердад, дай мед эськӧ мичаа да кокньыда гӧрас. Тадзнад уджыд водзӧ оз нин ёна кут мунны. Вай пӧ лучшӧ этійӧ кӧртсӧ лӧсьӧдам гӧр бердад. Менам пӧ сьӧрын винтъясыс эмӧсь и, винтитыштам сӧмын.
Ме сулала шемӧс, видзӧда сы вылӧ.
— Ог, — шуа, — ог эскы тэд. Пӧръялан. Кыдзи нӧ позьӧ эта ыджда тувъяс вежны посньыдик винтӧн? Мый сэсь бурыс лоӧ?
Дырӧн веніс сійӧ менӧ. Лӧсьӧдіс кӧрт амысь, зэв зэлыда винтитіс, доддяліс вӧлӧс, мӧдӧдчис гӧрны. Аттӧ, кутшӧма вежсис гӧрйӧй! Сідзи и путкылялӧ му пластъяссӧ. Лёкысь вынтӧ песны, сё майбырӧй, оз ков, сӧмын кут гӧртӧ. Нимкодясьӧмӧйла этшӧс ог тӧд.
— Кытысь нӧ, — шуа, — бур мортӧй, тэ ме дінӧ усин?
«Бур мортыд» вӧлӧм сӧмын ме водзын бур, ас мелі кывнас. Сьӧлӧмыс тай сылӧн миян дорӧдз измӧма нин фабрикант бердад олігӧн. Сулалӧ вӧлӧм да юр садьнас ас ногыс вежӧралӧ, мӧвпалӧ аслыс унджык миянлысь пычкыны. Недыр мысти сувтім шойччыштны. Видзӧда да — бур мортӧй менам зепсьыс ключ кыскис, пондіс винтъяссӧ гӧр помысь бӧр перъявны.
— Мый нӧ тэ керан? — юала сылысь.
— Амысьтӧ перъя. Мем ӧд аслым колӧ жӧ гӧрныс.
— Эн, другӧ, перъяв! Вузав мем! Аслыд выльӧс вӧчӧдан.
— Мый огыс, вузала.
— Уна-ӧ коран?
— Уна-ӧ?.. Мешӧк вит-квайт сю.
— Ваньӧ, вай ӧдйӧ доддяв вӧвтӧ да ну гӧсьтсӧ гӧртӧдз. Мамыд мед сылы квайт мешӧк нянь сетас, гӧснеч пыдди кык чипан да петук, йӧв да вый пуктас.
Долыдпырысь кутчыси гӧр бердӧ. Гажаа сьӧлӧмысь уджалі му вылын выль кӧрт амыся гӧрйӧн. Зіля вешті сылысь донсӧ.
Олі-вылі, уджалі-гӧри. Уджалӧмысла гӧрйысь винтъяс личаліны. «Лоӧ, тыдалӧ, выль винтъясла карӧ лэччывны».
Ветлӧдла карӧд, юася:
— Кӧн нӧ татӧн сэтшӧм-сэтшӧм морт, кӧрта кӧлуйӧн вузасьысь, олӧ?
— Сійӧ ӧд мунліс нин тась ыджыд карӧ. Озырмис дай муніс. Зэв ыджыд завод сэтчӧ лӧсьӧдіс. Быдсяма дивӧсӧ пӧ вӧчӧны. Кӧрттӧ пӧ пуӧс моз розьӧдлӧны, чугунтӧ ваӧс моз кисьталӧны. Маті гӧгӧр сиктъясысь уна том йӧзӧс уджавны нуис аслас заводӧ. Найӧ и висьтавлӧны заводса керӧм-вӧчӧм йывсьыс.
Муні заводӧ. Паныдаси «бур морткӧд».
— О-о-о! Важ тӧдса морт кыськӧ усьӧма? Лок, лок. Мый нин ветлан-мунан?
— Ме эськӧ тэ дінӧдз да. Мог суис. Винтъясыд личалісны, шыляліны.
— Кутшӧм али винт ӧні. Сылӧн кадыс коли нин. Ме тэд выль «добра» сета, нэм кутан казьтывны. Сӧмын, дерт, тайӧ донаджык лоӧ-а. Дзоньнас ӧні плугтӧ укладысь вӧчӧма. Лок колӧ кӧ видзӧдлы.
— Дона-ӧ нӧ, — шуа, — татшӧм бур добраыс сулалӧ?
— Абу зэв дона. Кызь вит мешӧк сю.
— Абу тай эськӧ зэв дона да... Озырджык кӧ эськӧ вӧлі, пырысь пыр жӧ ньӧби да. Ӧні няньӧй оз судзсьы... Мат судзсьытӧгыд олӧмнад... Он жӧ босьт колантортӧ.
— Ого на тэа-меа матӧ воӧ, артмӧдчам. Ме — морт бур сьӧлӧма, тэ — веськыд, он пӧръяв. Вай мем гижӧдтор дай ну плугтӧ. Коркӧ тон мынтан. Тэ сайӧ оз вош.
Гортӧ локті — любӧӧйла вомӧй весьт оз топав. «Ӧні, мися, сэсся, баба, озырмам нин. Петавтӧ кутшӧм мича бур плуг вайи».
Семьякодьӧн нимкодясям, тӧлкуйтам зіля му бердӧ кутчысьны, овмӧснымӧс кыпӧдыштны, содтыштны ӧтитор-мӧдтор важ кӧлуй дінӧ.
Вешті плуглысь донсӧ, уджалі фабрикантлы, нажӧвиті сылы 25 мешӧк нянь. Заводиті аслым вылӧ уджавны. Видзӧда да — плугкӧд мыйкӧ лои: оз гӧр дай сӧмын. Тільси-тільси, песси-песси, некыдз эг вермы лӧсьӧдны, лои эновтны.
Гӧгӧрвои ме сэки мудерлунсӧ фабрикантъяслысь. Найӧ вӧлӧм нарӧсьнӧ сідзи вӧчӧны, мед эськӧ вӧчӧм торйыс асьсӧ вештӧм мысти регыд бырӧ либӧ помасьӧ.
— Тырмас! тырмас! — шуӧны крестьянаяс, му луалысьяс — пычкыны вир озыр йӧзлы, фабрикантъяслы. Ёна нин ми налы вылӧ уджавлім, уна сьӧм да эмбур налы содтім. Кузя нин найӧ мунісны миян гӧрб вылын. Мед жӧ став фабрикаыс и заводыс лоас миян, уджалысь йӧзлӧн! Немтор озырмӧдны ӧти мортӧс. Став нажӧткаыс мед ставыслы пырыштас, быдӧнлы кӧть ичӧтикаӧн да бур вайыштас!
Сэк лӧсьыдджыка пондас овсьыны: фабрикаса, заводса уджалысь йӧз гырысьджык дон пондасны босьтны; ми — гӧрысь-кӧдзысь йӧз, донтӧмджык машинаяс, плугъяс кутам ньӧбавны. Лыдтӧм-тшӧттӧм барышыс оз понды нем уджтӧм барин зептӧ пырны, мунас миянлы, уджалысь йӧзлы отсӧг вылӧ.
Гырысь керкаяс уджалысь йӧз киӧ босьтӧм йылысь
Важӧн каръясад озыр йӧзыд босьтасны вӧлі мутӧ, мыйта налы колӧ, потшасны сійӧс дай видзӧны уна во. Некутшӧм бур сэсь некод оз босьт. Коркӧ-некоркӧ локтас озыр морт ордӧ гырысь керкаяс вӧчысь велӧдчӧм морт, архитектор. Пондас петкӧдлыны озыр мортлы быдсяма плансӧ: мичаысь мича, лӧсьыдысь лӧсьыд.
Тэнад пӧ муыд прӧста куйлӧ, сувтӧдан кӧ сэтчӧ двореч (зэв ыджыд керка), мыйта барышсӧ ваяс. Озыр мортлы дыр оз ков мӧвпавны, юр жуглыны немторйысь. Ньӧбаліс зэв уна сёян-юан, уджалан кӧлуй, из, кирпич, кер да мукӧд пӧлӧс колантор. Ысталіс ассьыс йӧзсӧ уджалысьясӧс чукӧртны.
Ветлӧдлӧны найӧ гӧль йӧз оланінті, коралӧны тшыг йӧзӧс «бур» купеч ордӧ уджавны. «Локтӧй пӧ, уджалӧй. Вердас и удас сійӧ тіянӧс, кӧмӧдас и пасьтӧдас».
Тшыг йӧз малязіяс моз шызясны:
— Кӧні, коді сэтшӧм бур мортыс? Кӧні сійӧ олӧ?
— Оз-ӧ кыйны тайӧ миянӧс?
— Кутшӧм сэтшӧм миянӧс вердысь чужӧма?
— Оз-ӧ ылӧдлыны тайӧяс миянӧс?
— Эн полӧй, эн полӧй. Ёна жӧ ті полысьӧсь. Локтӧ мунамӧ! — тэрмӧдлӧны, найӧс корысьяс.
Дзонь чукӧр уджалысь йӧз мӧдӧдчисны купеч ордӧ. На дінӧ петіс кӧзяиныс мешӧк тыр сьӧмӧн да архитектор аслас планъясӧн.
— Мый, зонъяс, тшыгӧсь, пасьтӧмӧсь?
— Быдсямаыс эмӧсь. Кысь нӧ миянлы бур паськӧмъясыс. Сёйӧм-юӧмсьыд тай эськӧ ми вок коддьӧмыдлы ёна нин видзчысьны лоӧ да: кынӧмыд пыр тыртӧм. Гортса олӧм омӧль жӧ дай: семья котыр олӧны кӧдзыд, пемыд инын, тшыг нисьӧ пӧтӧсь, челядь дугдывтӧг равзӧны — сёйны корӧны. Вот мынтыны немторйӧн — сьӧм абу.
Кымынӧс нин воттӧ мынтытӧмысь тюрмаӧ пуксьӧдісны. Сэсся со, пасибӧ, тіян ыстӧм йӧзыд татчӧ вайӧдісны.
— Кыдз нӧ бара жӧ отсавтӧгыс, — шуӧны купеч да архитектор. — Ті ӧд сэтшӧм жӧ йӧз. Аддзам тіянлысь гӧльлунтӧ да со и отсыштны кӧсъям. Сӧмын сы пыдди миянлы неуна уджалыштӧй. Нолтӧ, коді тіян пытшкын черӧн да пилаӧн, зырйӧн да ёсьнырӧн да вӧлӧн кужӧ вӧдитчыны?.. Ставныд! Бур! Мунӧ нӧ сёйыштӧй да сэсся и удж вылӧ.
Зіля босьтчисны гӧль йӧз уджавны. Ӧти здукӧн весалісны кушинтӧ, шыльӧдісны ставсӧ, кытчӧсюрӧ гу кодъялісны архитектор индалӧм серти. Йӧзыд кодзувкот моз вӧрӧ удж вылын. Кӧзяиныс ветлӧдлӧ на костті да сӧмын нюмъялӧ, водзвыв арталӧ барыш кульӧмсӧ.
Эз тай дыр ков деньгаыдлы керкатӧ сувтӧдны. Лёка регыдӧн гымгисны ыджыд-ыджыд коромина. Пытшкӧссӧ сэсся кутшӧм лӧсьыда вӧчисны! Быд вежӧсӧ электричество нуӧдісны, эжӧдӧм небыд стул, диван сувтӧдалісны, купайтчанін весиг ӧти вежӧсӧ лӧсьӧдісны. Мыйсӧ эз ваявны керка пытшкад! Дивъя сэсся сэтшӧминад овны: югыд, шоныд, кыпыд, гажа. Лолыд ачыс ветлӧ.
Керка эштӧм бӧрад тай купечыдлы мустӧмӧсь лоины гӧль йӧзыд. «Мунӧ пӧ сэсся кытчӧ гажныд, дыр пӧ нин ме тіянӧс верді, юкталі, кӧмӧді, пасьтӧді. Нэм чӧж пӧ ӧд сэсся ӧти мортыд та ыджда араватӧ он вермы вердны-удны». Коньӧр уджалысь йӧз сявкнитчисны разі-пельӧ, овны тшыг нисьӧ пӧтӧн мӧд «бур морт» кыптытӧдз.
Купеч зэв небыдика босьтіс сой пӧлӧдыс архитекторӧс, меліника шуис:
— Зэв ыджыд пасибӧ тэныд татшӧм ыджыд бур керкатӧ сувтӧдӧмысь! Мӧдысь ковмас да, бара тэнӧ чукӧстла.
Кольччис ӧтнас купеч ыджыд короминаӧ, долыдысла этшсӧ оз тӧд. Ӧд став бурыс, став нажӧткаыс, уджалысь йӧз пӧсь вир киссьӧмӧн перйӧмыс, коли сійӧ зептӧ! Дерт сэсся нимкодясьтӧг он ов.
— Кымын вой узьтӧг коли тайӧ керка сувтӧдігӧн. Сэн архитекторкӧд сёрнит да, тонӧ уджалысьлы нянь сет да. Ёна и мудзи. Ӧдва мыні тайӧ уджысь, — мӧвпалӧ купеч небыд улӧс вылын выль керкаын пукалігӧн.
Тадзи вӧлі важӧн, сар дырйи. Ӧні крестьянаяс да уджалысь йӧз власьтсӧ ас кипод улас босьтӧм мысти шуисны:
— Тырмас сэсся нем уджтӧмъяслы красуйтчыны, овны миян киӧн лэптӧм гырысь короминаын-керкаын! Ми лун и вой пӧсь петтӧдз тільсям, вӧчам добра. Ӧнӧдз сӧмын вӧчӧмсӧ и аддзывлім. Став миян лӧсьӧдӧм бурнас нэм чӧжныс овлісны еджыд небыд киа баринъяс. Ӧнісянь асьным, став мувыв уджалысь йӧзыс, пондам пӧльзуйтчыны гырысь керкаясӧн! Быд вӧчӧмторйӧн мед вӧчысьыс олас!
Быд сикас уджалысьяслӧн ӧтувтчӧм
Ме, крестьянин, лӧсьӧдлі аслым став паськӧмӧс асшӧр вурунысь, аслам киӧн.
Воис ӧтчыд ме дінӧ велӧдчӧм морт.
— Аслам зільлунӧн, — шуӧ, — да уна тӧдӧмӧн вӧчи машина. Ӧти часнас вермӧ пуд вурун печкыны. Сӧмын вуруныс менам абу, дай ньӧбныс нинӧм вылӧ. Вай тэ ньӧб, оз кӧть менам прӧста кут туплясьны машинаӧй.
— Уна-ӧ нӧ коран?
— Уна-ӧ?.. Он ӧд со куж корныс... Нёль во тай наперво ачым тшыгъялі тайӧс лӧсьӧдігӧн-а.
— Уна-ӧ нӧ менам печкан? Матӧ ӧд воа тэнад машинаӧн. Ог вермыв весиг вештыныс сійӧс.
Немтор эз артмы кык друглӧн, эз вермыны лӧсьӧдчыны.
Локтіс миян дінӧ озыр морт, кывзыштіс сёрнинымӧс.
— Волы, — шуӧ машина вӧчысьлы, — ме ордӧ, сёрнитыштам мекӧд машина йывсьыд.
Озыр морт ньӧбис машинатӧ, ньӧбис матігӧгӧр крестьяналысь став вурунсӧ, стрӧитіс фабрика, чукӧртіс гӧль йӧзӧс уджавны сэн. Копыртчӧмаӧсь коньӧр гӧль йӧз, шойччыны оз эштыны уджалӧны.
Озыр морт сарскӧй закон серти нажӧвитчис йӧз уджӧн. Став вӧчӧмторсӧ лыддис асласӧн. Восьтіс лавкаяс, кутіс йӧз вочӧм кӧлуйӧн вузасьны.
Ӧтчыд прикащикыс юалӧ сылысь:
— Кыдзи нӧ кутам вузасьны? Пудӧн?
— Ланьт! Сэтшӧм пуд ме тэд петкӧдла! — равӧстіс мый вермӧмсьыс купеч. — Сідзтӧ вузасигӧн ӧд ставыс пырысьтӧм-пыр гӧгӧрвоасны уна барыш воӧмсӧ, йӧй! Вежӧрав: ӧд пуд вуруныс миянлы аслыным сулалӧ дас кык – дас кӧкъямыс шайт; пуд вурунсьыс петӧ 250 чувки гоз. Куим шайтӧн кӧ гоз мӧдам вузавны, 750 шайт пудсьыс босьтам. Гӧгӧрвоан? Вӧсньыдик нывбаба чувкиыд пуд вурунысь петӧ 400 гоз. Нёль да джынйӧн кӧ гоз пондам вузавны — 1800 шайтыд сэн и эм. Босьтам нӧ эсійӧ вӧсньыдик тыв кодь торсӧ, баруньӧясыд тай чужӧмас новлӧны, — сэсь мыйта барыштӧ босьтам! Аршынӧн сійӧс пондам вузавны. Аршыныслӧн сьӧктаыс сӧмын ӧти зӧлӧтник. Пудас лоӧ... 3840 зӧлӧтник. Аршынсӧ куимӧн да джынйӧн пондам вузавлыны. Нолтӧ тшӧтки вылад пуктыв, уна-ӧ барышыс пудсьыс воас.
— 13 440 шайт.
— Аддзан мыйта!
Крестьяниныд вӧлӧм пуд вурунтӧ грӧшысь вузалӧ фабрикантыдлы. Сійӧ пудйысь вӧчӧм торсӧ ньӧбны налы колӧ вӧлі дзонь сикткодьнас уджавны фабрикантлы.
Важ пӧраӧ, сар дырйи, ӧтмоз виртӧ пычкылісны карса уджалысьяслысь да крестьяналысь. Найӧ вӧліны лысьтан мӧс кодьӧсь. Лун и вой пессисны, озырмӧдісны нем уджтӧм баринъясӧс. Асьныс пыр тшыг нисьӧ пӧтӧн олісны, кӧмтӧг, пасьтӧг, кӧдзыд-пемыд инын.
Ӧнія власьт, власьт уджалысь йӧзлӧн, путкыльтіс тайӧ лёк олӧмсӧ, выль ног лӧсьӧдіс. Нем уджтӧм озыр йӧзлысь мырддисны фабрикаяссӧ, заводъяссӧ уджалысь, тільсьысь-пессьысь гӧль йӧзлы. Гырысь школа ӧдзӧсъяс восьтісны уджалысь йӧз челядьлы жӧ. Велӧдчӧм йӧзӧс, тӧдысь йӧзӧс чукӧстісны отсасьны сувтӧдны кок йылӧ гӧль йӧзӧс.
Ӧнія власьтыд дырйи некутшӧм уджавтӧм мортлӧн оз вермы лоны му ни, фабрика ни, завод ни; оз вермы нажӧвитчыны велӧдчӧм тӧдысь морт пыр ни.
Ставыс ӧні, мый эм миян му вылын, — уджалысь йӧзлӧн. Быд вӧчӧмторйӧн, быд вӧчӧмторйысь босьтӧ бур уджалысь морт.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
