Тутыр (Коцойты)
| Тутыр (1901) by |
| Фыст датæ: 1901, Рауагъ аз: 1901. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012. |
(Радзырд ирон цардæй)
Уыд стыр мархойы фыццаг бон — Тутыры бæрæгбон. Хъæумæ æввахс иучысыл æрдуз адæмæй æмызмæлд кодта. Уыди дзы, лæдзджыты æххуысæй тыхтæй-амæлттæй чи цыд, ахæм зæронд лæгтæ, уыдысты дзы сагсур фæсивæд, хъæуы фидауц æмæ йæ сæрыстырдзинад, ноджы къутæрты бынты æнæмæтæй ратæх-батæх кодтой сывæллæттæ. Æрдузы иу кæрон ногуард митыл байтыдтой хос, скодтой дзы къæлæты хуызæн. Хъæуы зæрæдтæ дыууæ рæгъæй рабадтысты хосыл куыдхистæрæй, фæсивæд та къордтæй лæууыдысты фæзы. Æрдузы астæу хосы уæлæ лæууыд стыр тъæпæнæг (цæхгæр), æмбæрзт уыди фысдзæрмттæй, сæ хъуын æддæмæ, афтæмæй. Тъæпæнæджы æнхъызти нозт — махсымæ арахъимæ хæццæйæ. Бæрæгбоны размæ хъæуы алы хæдзар дæр уыцы тъæпæнæджы ауагъта иу дурын махсымæ æмæ-иу авджыдзаг та арахъ. Тъæпæнæджы алыварс æвæрд уыдысты бирæ хъæдын тæбæгътæ хæринæгтимæ, стæй иу цалдæр къаннæг дурынгонды.
Адæм цæмæдæр æнхъæлмæ кастысты æмæ-иу дард кæдæмдæр акастысты. Иуæй-иутæ æрхъæцмæ нал хъæцыдысты æмæ хъаст кодтой: «Цымæ цæуылнæ цæуы, кæм фесæфтаид?» Уалынмæ райхъуыстысты цины хъæртæ: «Хъæрæсе æрбацæуы, Хъæрæсе æрбацæуы!» Иу лæппуимæ йæ лæдзæджы æнцæйтты æмбырдмæ цыдис гуыбыр, æнæбон зæронд лæг. Хъæрæсе уыд хъæубæсты хистæр, æмæ æнæ уый нæ цыд иунæг бæрæгбон дæр.
Зæронд лæг куы ’рбаввахс, уæд иууылдæр сыстадысты.
— Фарн уæ куывды æмæ уæ бæрæгбоны хорзæуæд,— арфæ ракодта Хъæрæсе æмæ сбадт хистæры бынаты.
Иннæтæ дæр æрбадтысты сæ бынæтты. Цалдæр лæджы сын сæ разы авæрдтой дзаг тæбæгътæ, иу лæг та слæууыд тъæпæнæджы раз, хъæдын куысийæ байдыдта нозт æвгæнын æмæ йæ уагъта дзæбидыры сыкъаты. Хъæрæсе сыстад æмæ скуывта сыгъдæг Тутырмæ, цæмæй сæ бахиза йæ азарæй æмæ сын æвыдæй уадза сæ фос. Адæм сæ худтæ систой æмæ зæронды алы ныхасы фæстæ дæр дзырдтой: «Аммен!» Хъæрæсе йæ кувын фæци, æмæ куывд райдыдта. «Дзæбидыртæ» рæвдз зылдысты куывддонтыл æмæ ерысæй афтид кодтой. Иууылдæр нуæзтой æнæ дзургæйæ. Æхсæзæм хатт æрзылд «дзæбидыр» уазджытыл. Сæрты цæуын байдыдта, æмæ æрдуз базмæлыд. «Дзæбидыр» æрзылд фарæстæм, дæсæм хатт. Æрдуз зынын байдыдта знæт денджызы хуызæн. Ныхас, хъæр, зарджытæ сиу сты иу æнæкæрон уынæры...
Уæд бадты астæуæй сыстад иу гуыбыр зæронд лæг — йæ боцъо цыбыр æлвыд, йæ фындз гуылмыз тъæпæн, йæ ныхыл дæргъæй-дæргъмæ нос — сыстад, йæ къухтæ хæрдмæ фæхъил кодта æмæ кафын байдыдта. Бафæзмыдтой йæ ноджы иу цалдæрæй. Алырдыгæй сын æмдзæгъд кæнынц. Сыстадысты та æндæртæ дæр, æмæ æнæхъæн æрдуз кафт сси. Гуыбыр зæронд лæг гæппытæгæнгæ бауад тъæпæнæгмæ æмæ, худæджы кафт кæнгæйæ, зилын байдыдта йæ алыварс. «Ардæм, ардæм рацæут, ам æркафæм!» — сидт иннæтæм. Иу цалдæр зæронды йæм фæзындысты, кæрæдзийы къухтыл æрхæцыдысты, сæ галиу къæхтæ систой æмæ райдыдтой тъæпæнæджы алыварс зилын, хъæрæй зарыдысты, афтæмæй. Сæ зарджыты табу кодтой Тутырæн, фæлæ дзы хъуыст кады ныхæстæ тъæпæнæджы номыл дæр:
Кад дын кæнæм, нæ тъæпæнæг, Дæ бæркад у æвидигæ! Æртæ боны дæ нуаздзыстæм, уæддæр дын нæй афтидгæнæн!
— Цæй, уæдæ февналæм тъæпæнæгмæ, сисæм æй уæлæмæ æмæ афтæмæй æркафæм.
— Дæ цæрæнбон бирæ, дæ цæрæнбон! — фехъуыстысты разыйы хъæртæ.
Иу-фынддæс лæгæй йын февнæлдтой йæ бинаг былтæм, фелвæстой йæ æмæ кафгæ фæцæуынц.
Уалынмæ æрдузыл æвиппайды айхъуыст «Æллах!», зæгъгæ, æмæ бæстæ басабыр... Тъæпæнæджы бын сæмбæлд зæххыл, кафджыты къухты та аззадысты афтид къултæ. Нозт асуадæттæ кодта æмæ миты бын афардæг, æрмæст ма ранæй-рæтты аззад цæдтæ-цæдтæй. Иуæй-иутæ айтæ-уыйтæ нал акодтой, фæлæ цæдтыл фæдæлгом сты æмæ райдыдтой нуазын...
О Тутыр, Тутыр! Цы стыр бæллæх ныл æруагътай дæ цины бон! — хъыгзæрдæйæ ныдздзынæзта Хъæрæсе, йæ бынаты бадгæйæ баззад, афтæмæй.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was published before January 1, 1929 (more than 95 years ago).
The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 122 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse