Сывæллæтты литературæйы тыххæй (Коцойты)
| Сывæллæтты литературæйы тыххæй (1940) by |
| Фыст датæ: 1940, Рауагъ аз: 1940. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012. |
Сывæллæтты литературæ у педагогон процессы иу къабаз. Тынг егъау у аив литературæйы ахадындзинад сывæллæтты зондахаст аразыны æмæ йе ’мбудындзинæдты рæзыны хъуыддаджы.
Революцийы агъоммæ сывæллæтты литературæ уыдис дворянон æмæ буржуазон интересты æмæ идейæты тæваджы бын. Уыцы литературæ сывæллæтты зондахаст арæзта диныл хæцынмæ, Хуыцауыл æууæндынмæ, шовинизммæ, хи цардыуаг, иннæты хъауджыдæр, бæрзонд къæпхæнтæм исынмæ. Афтæ уыдис паддзахы Уæрæсейы, афтæ у ныртæккæ буржуазон бæстæты.
Махмæ, социализмы дуджы, сывæллæтты хъомыл кæныны хъуыддаг хъуамæ цæуа æндæр фæндæгтыл. Уыцы фæндæгтæ сты: æхсæнадон цард бæрзонд къæпхæнмæ исын, шовинизмы ныхмæ тох кæнын, коллективизм, адæмты хæлардзинад фидар кæнын, коммунизм æмæ дунемæ фæдфæдон материалистон цæстæнгас дарын, куыстуарзондзинад, хъæбатырдзинад, социалистон паддзахад уарзын æмæ йæ хъахъхъæнын алы знæгтæй æмæ фыдгæнджытæй.
Уымæ гæсгæ, тынг архайгæйæ, хъавгæйæ æмæ æвзаргæйæ, дæттын хъæуы сывæллæттæн кæсыны æрмæг. Уыцы æрмæг дæттын хъæуы сывæллæттæн сæ кармæ гæсгæ. Скъолайы агъоммæ карæнтæн хъæуы иу æрмæг, 10–12-азыкконтæн та æндæр æрмæг. Уыдонæн сæ хъуыдытæ, се ’мбарындзинад алыхуызон сты. 5–6-азыккон сывæллонæн фантастикон диссæгтæ куы ’вдисай, куы кæсын кæнай, уæд сæ æцæг хондзæн, уæд ын йæ зонд дзæгъæл кæндзысты — уымæн йæ зонд нæма иртасы æцæг фæзынд мæнг фæзындæй, реалон æнæреалонæй. Фæлæ уыцы диссæгтæ хистæр сывæллæттæн куы æвдисай, куы кæсын кæнай, уæд уыдон зонд нæ дзæгъæл кæндзæн. Уымæ гæсгæ кæстæр сывæллæттæн æппындæр нæ бæззынц фантастикон диссæгтæ. Уыдон тынг уарзынц æмæ сын дæттын дæр хъæуы æрмæг æрдзы æцæг фæзындтытæй æмæ цæрæгойты цардæй. Хистæр сывæллæтты зæрдæтæм цæуын байдайынц диссаджы балцытæ, балцытæ зындзинæдтимæ, æмæ æвирхъау цауты тыххæй радзырдтæ. Хистæр кълæсты ахуыргæнинæгтæ уарзынц, балцытæ æмæ цаутæй фæстæмæ, техникон диссæгтæ æмæ æрхъуыдытæ. Уыдæттæм гæсгæ аразын хъæуы сывæллæтты литературæ.
Зын у сывæллæттæн литературæ фыссын, æмæ йыл фысджытæй бирæтæ кусгæ дæр нæ кодтой — иутæ йæ зындзинады тыххæй, иннæтæ та йыл æрвæсгæ дæр нæ кодтой, æгад сæм касти «чысыл» литературæйыл кусын. Æндæр цæстæй кастысты æмæ кæсынц сывæллæтты литературæмæ номдзыд фысджытæ. Лев Толстой стыр æхсызгондзинад иста, сывæллæттæн цы кæсыны æрмæг фыста, уыдонæй. Хетæгкаты Къоста иттæг уарзондзинадимæ ралæвар кодта сывæллæттæн дзæвгар фыстытæ. Нæ рæстæджы стырдæр фысджытæй бирæтæ — Алексей Толстой, В. Катаев, П. Павленко, К. Тренев, М. Светлов æмæ æндæртæ кусынц сывæллæтты литературæйыл æмæ сæм стыр кад кæсы уыцы куыст. Раст зæгъгæйæ, алкæцы фыссæг нæ сарæхсдзæн сывæллæттæн кæсыны æрмæг фыссынмæ,— стыр психолог хъæуы сывæллоны æмбарындзинад зонынæн. Фыссæг сывæллоны зондахаст куынæ æмбара, уæд йæ фыстытæ сывæллоны сæрмæ нæ хæццæ кæндзысты, йæ зæрдæйыл не ’мбæлдзысты.
Кæсыны æрмæгæн æрмæст йæ аивдзинад æгъгъæд нæу,— хъуамæ дзы уа сюжет. Æрмæджы сюжет куынæ уа, уæд уый сывæллонæн ницы ратдзæн, йæ сæры дзы ницы баззайдзæн, уый уыдзæн æрмæст дзæгъæлы дзæнгæда. Æрмæгæн йæ сюжет диссаг куынæ уа, уæд уый сывæллон кæсдзæн æвæндонæй, кæнæ йæ кæронмæ дæр нæ хæццæ кæндзæн. Æрмæгæн йæ сюжет идейон куынæ уа, уæд уый та хъæугæ дæр ницæмæн кæны. Идейæйы тыххæй уый зæгъын хъæуы, æмæ уый хъуамæ нейтралон ма уа, фæлæ тох кæна нæ цардарæзты сæрыл æмæ хъуамæ сывæллоны зæрдæмæ хæццæгонд цæуа тынг аив фыстæй. Аив фыст уымæй хъауджыдæр у академион фыстæй, æмæ йæ кæсæг исы сæрызондæй нæ, фæлæ зæрдæйæ, æмбудындзинадæй, афтæмæй уый хуыздæр фидар кæны сæрымагъзы дæр. Кæсыны æрмæг хъуамæ тенденцион ма уа, — тенденцион æрмæг зæрдæмæ нæ хизы æмæ сæры дæр фидар нæ бады. Уымæ гæсгæ, сывæллæттæн литературæ чи фысса, уый хъуамæ йæхи хъара йæ фыст æцæг аив кæныныл.
Ирон сывæллæттæ тынг хъуаг сты уыцы литературæйæ, афтæмæй йыл нæ фысджытæй зæрдиагæй кусгæ дæр ничи кæны. Нæй нæм сывæллæттæн хицæн чингуытæ, журнал «Пионер»-ы цы æрмæг вæййы, уый фаг нæу, стæй йæ хъæдмæ гæсгæ хуыздæр хъуаг у.
Цæуыннæ кусынц нæ фысджытæ сывæллæтты литературæйыл? Мах афтæ æмбарæм хъуыддаг, æмæ йæм иуæй-иутæ сæ ныфс нæ хæссынц, чи бафæразид фыссын, уыдон та сæхиуыл хæцынц, уый тыххæй хæцынц сæхиуыл, æмæ нæ республикæйы сывæллæтты литературæйы автортæн сæ фæллойæн, куыд æмбæлы, ахæм аргъгонд нæ цæуы. Сывæллæтты литературæ æнæуи литературæйæ зындæр фыссæн у, æмæ дзы бирæ ныффыссæн дæр нæй, — уымæ гæсгæ хъуамæ авторты куыстæн материалон æгъдауæй цæуа фылдæр аргъгонд. Æмæ, æцæгдæр, нæ Цæдисы æндæр рæтты уыцы хъуыддаг у афтæ æвæрд. Æрмæст махмæ, Цæгат Ирыстоны, уыцы хъуыддагмæ нырыонг, куыд æмбæлы, ахæм цæстæнгас нæма ис.
Фæлæ нæ фысджыты хæс у, æнæ уыцы хъуыддагмæ кæсгæйæ дæр, сывæллæтты литературæмæ фылдæр æргом аздахын. Æрмæст радзырдтæ æмæ æмдзæвгæтыл хъуамæ ма хицæн кæна хъуыддаг — фыссын хъæуы сывæллæтты аккаг пьесæтæ дæр.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States (and not published in the U.S. within 30 days), and it was first published before 1989 without complying with U.S. copyright formalities (renewal and/or copyright notice) and it was in the public domain in its home country on the URAA date (January 1, 1996 for most countries).
This work was in the public domain in Russia on the URAA date January 1, 1996, according to the Law 09.07.1993 No 5351-1 which was enacted on that date:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 50-year protection term was applied;
- and the creator died before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996).
The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 83 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse