Саусэрыкъо икъэхъукӀ
КӀахэ къэӀуэтэгъуэхэр[edit]
Абдзэхэ къэӀуэтэгъуэ[edit]
Сэтэнае ӀэпцӀэ-лъапцӀэу Пшызэ гыӀякӀо кӀуагъэ. Нартымэ яӀэхъоу ЛӀыпӀэмкъо ЗэрэтӀыжъым щэмыхэр Пшызэ къыригъэзыгъэх. Мо Сэтэнаер ӀэпцӀэ-лъапцӀэу псым дэсыти, Ӏахъор къехъопсагъ.
Ӏялэу зэӀеплъыхьагъэм инэпс «КъыокӀу, Сэтэнай!», — ыӀуи, мыжъоу Сэтэнаем ыпашъхьэ илъым къытриӀягъ. Ар мыжъом Сэтэнаекъытырихи, бзыуцыф тӀэкӀу горэм кӀоцӀилъхьи ыныбашъо ычӀэгъгъыӀоӀе тырипхъагъ. КъызэкӀожьым, пхъонтэ цӀыкӀь ышӀи, мо ныбашъом Ӏипхэгъэгъэ нэпсыр дилъхьагъэ
Пхъуантэр ыгъэплъи, шэфыдэ къырищэӀи, псы хэмыхьэнэу ышӀи псым хидзагъ. Чэлэхъсэт пхъащэ зэкӀом, цухэр псы ригъэшъонэу цухэр дигъэзыхьи псым зыдэхьэм пхъонтэ цӀыкӀур ащ къыдигъотагъ, саем къытыринагъэу. Кушъхьэм къытырилъхьи, къыщи къэкӀожьыгъ.
— Пхъонтэ цӀыкӀыр къэзгъотыгъ, дэлъыр шӀэрэп нахь, — ыӀуи шъузым ритыгъ.
Сэтэнаем ышӀэжьыгъ.
Пхъуантэр зэтыраути зыдэплъэхэм, ӀелэцӀыкӀьыр цӀыф теплъэ иӀэ хъугъэу, машӀом хэлъэу алъэгъугъ.
— Лъэпшъ дыи хьи къегъэпщэжь. Ӏялэр мэсызы, — ыӀуи Сэтэнаем Чэлэхъсэт Лъэпшъ дый сабыир ригъэхьыгъ.
ЛъэгонжитӀур ӀадэмӀе ыудыти, блэ ыпщэжьыгъ «Саусырыкъор» цӀэу къыфишӀыгъ.
Саусырыкъом икъэхъуиӀер джары. ЗыпӀуагъэр Сэтэнай.
Бжъэдыгъуэ къэӀуэтэгъуэ[edit]
Зы мафэ горэм Сэтэнэе-гуащэр псы Ӏушъом гыкӀэу Ӏусыгъ.
Нартымэ ячэмахъо адырэ псыӀушъом, нартымэ ячэмыхэр ыгъэхъоу Ӏутыгъ. Чэмахъор Сэтэнэе-гуащэм идэхагъэ шӀогъэшӀэгъонэу къехъопсагъ. Лъэшэу бэрэ арэу къехъуапсэу къеплъыгъ. ЗыфэмыӀэжэу, Сэтэнэе-гуащэм дихьыхыгъэти, къекууагъ:
— КъыфакӀо, Сэтэнай!
— КъырекӀу! — ыӀуагъ Сэтэнаем.
Чэмахъом ихъопсащэ Сэтэнэе-гуащэм ыбгъуджэ щылъыгъэ мыжъом къытефагъ. Сэтэнае мыжъор ышти, хъэдан фабэм кӀоцӀищахьыгъ. Яунэ къыхьи, хьакум рилъхьагъ.
Мыжъом мафэ къэсыми хахъоу ыублагъ. Мэзибгъурэ мэфибгъурэ мыжъор щылъыгъ. Афэдизымджэ хахъозэ, мыжъор инэу бэгыгъэ.
Сэтэнэе-гуащэр Лъэпшъ еджи къыщагъ, мыжъор зэгуиутынэу елъэӀугъ. Лъэпшъы мыжъор зэгуиутыгъ. Мыжъо кӀоцӀым машӀор къиустхъукӀэу, шъэоцӀыкӀу къыдэзыгъ. Къефэхи, Сэтэнэе-гуащэм иджэнэ кокӀы къифагъ. ИджэнакӀэ пхыристыкӀи, чӀыгум хэфагъ.
Лъэпшъ гъучӀы Ӏадэмджэ сабыим ыкопкъышъхьитӀу пиубытыкӀи, блэ псахьыгъо ыпсахьыгъ. Ащ къыхэкӀыджэ кӀэлэцӀыкӀум ышъо тӀэкӀу нахь шъабэу хъугъэ.
Ащ тетэу, кӀэлэцӀыкӀор цӀыфы плъышъом къихьагъ. Ау ыкопкъышъхьитӀоу гъучӀ Ӏадэмджэ ыубытыгъагъэр цӀыфы пкъышъолым фэдэу шъабэу къэнагъэх.
Лъэпшъ кӀэлэцӀыкӀум «Саусырыкъу» цӀэу фиусыгъ.
Еджэркъое къэӀуэтэгъуэ[edit]
Былымхэр чагэм дигъэхьагъэу, нарт Ӏахъожьым ежь зигъэпскӀэу псым хэсти, мо шъузы дахэм Ӏэхъожъыр ехъопсагъ. Зехъуапсэм, нэпсыр къышӀуӀэкӀэкӀыти:
— КъэкӀо, Сэтэнэе-гуащ! — ыӀуи еджагъ.
— КъэрекӀу еблэми! — ыӀуагъ адырэм.
Нэпсыр мыжъом тефагъ. Нэпсыр бзыуцыфкӀэ мыжъом тырихи, ыныбашъом дилъхьагъ.
Мэзибгъо ыныбашъо дэлъэу нэпсыр Сэтэнэе-гуащэ зэрихьагъ. Мэзибгъу зытешӀэм, Сасырыкъо къэхъуи, лӀым римыгъашӀэу, шъэфыкӀэ чӀыунэм щыпӀугъ.
ХьакӀуцу къэӀуэтэгъуэ[edit]
Сэтэнэе-гуащэр нартымэ ягощэ гъэшӀонэу, гощэ ебгэ щхъуахьэу, упкӀэжьэгъу рахьылӀэжьэу ары къызэраӀотэжьырэр.
Зэгорэм, мафэ рэнэм рэдагъэу, рэпагъэу щытыти, иӀэпӀэхэр, идэн-бзэнхэр дэнылъэм ридзэжьхи Пщызэ рэкӀуагъэ.
ТӀэкӀуи рэлъэсагъэ, тӀэкӀуи рэгыкӀьагъэ. Псэр псы фабэти, фабэфоу щытыти енэсӀи: «ТӀэкӀу зэзгъэучыӀэтэн», — ыӀуи зитӀэкӀьи хэхьагъ. Псэр игу рихьыгъэу, ау ныджьым хэсызэ, натр я Ӏэхъо кӀалэу ЗэртӀыжъджьэ зэджьэхэрэр
Ыхьы джы! Арэу плъэгъурэр къехъуапси, зэкӀьем къызэкӀьэблагъ, еӀо.
А кӀапӀом айтӀор зэрэшӀагъэх. Ай нэужьым Сэтэнэе-гощэ тхьагъэпсӀым ышъо кӀалэ хидзи, мэзибгъо хэтыгъ. Ай фэдизым псэ зыпыты рэхъурэр ригъэшӀагъэп. Арэу тхагъэпсӀыгъэ.
ПӀалъэ зимыӀэ щыӀэнэ? — пӀалъэр къэси Сэтэнэе-гуащэм шъао иӀэрэхъугъэ. Ыхьы джьы!
КӀалэр шъэфыджьэ ыпӀузэ, рэнэу шъэфыр шъэфы зэпытына! Пстэуми макъэ яӀуи, хъэбар зэлъашӀагъэ.
— Шъы хъумэ! — аӀуи натымэ яшъузыхэр къечагъэх, мыхъэр агъахъэ, шъы емыкӀу-шъыу мый къытишӀагъэр! — аӀо. Нартыхэр шъхьакӀощтапхэу щытыгъэх.
Ау Сэтэнэе-гуащэр а мэзибгъум хьаолыеу щысыгъэу огугъоя! КӀэупкӀэрэм риӀожьынэу, акъылыгъэджьэ зэхьлъхьагъэу джэуап хьазырэу ыгу илъыгъ. Арыти, ай къариӀуагъэр ары! Мыжъоу хъопсащэр зытефагъэр ядей къызехьым, мэзэ заулэ тэшӀагъэу къызэгоути ай машӀор пыустхъукӀэу шъао къыдэзыгъэу, етӀуанэ натымэ ягъукӀьэ мыжъопсым хигъаозэ ригъэпсахьыжьыгъэу хьабз удым къариӀуагъэу ары аӀорэр.
Хьатикъое къэӀуэтэгъуэ[edit]
Псыхъом гыкӀэу Сэтэнэе-гощэ дахэр Ӏусыгъ. ПсырыкӀ мэзым къыӀут мыжъоджадэм тесэу къаплъэрэ нарт чэмахъом ар къилъэгъуи, къехъопсагъ. Ӏаужы фэдэу зы чылъэпхъэ ткӀопс псыкӀыӀупджэ къызыфегъачъэм, ткӀопсэр Сэтэнаем ылъэгучӀэгъы чӀэлъ мыжъом тефагъ. Мыжъом зытефэм, Сэтэнае а мыжъуапсэр къишти къихьыжьы, пхъотэрым дилъхьэжьыгъ.
Мыжъор мэзибгъурэ мэфибгъурэ пхъотэрым дэлъыгъ.
ЕтӀанэ Лъэпшъэу тикъанэр къакӀуи мыжъор зэкъутэм, Саусырыкъор мэшӀобзыеу къыдэфыти, Сэтэнаем ыкокӀы зефэм джанэр пхырижъи чӀыгум тефэжьыгъ. Лъэпшъ-къаным гъучӀ Ӏэдэджэ шъэожъыем ылъэгонджитӀу ыубыти, псым блэ хигъэуагъ. Шаор ыпщэжь, ыгъэучъыӀыжьыгъ. ГъукӀэм:
«Саусырыкъджэр» шъуедж, ар цӀэу къыфэсэшӀышъы», — ыӀуи кӀэлэцӀыкӀур Сэтэнэе-гощэ дахэм къыритыжьыгъ.
Шапсыгъэ къэӀуэтэгъуэ[edit]
Пщызэ псыхъо Сэтэнае гыкӀакӀо кӀощтыгъэ. Ащ нат ящахъо къакӀоти, щызэӀукӀэщтыгъэх. Аузэ, ышъо кӀалэ хидзагъ. КӀалэр къэхъунджьэ мэзищ нахь имыӀэу:
— Сысымаджь сэ, — ыӀуи илӀ Орзэмэджьы риӀуагъ. — Мэзихы нахь шӀэхэу сыхъужьыщтэп.
Ар ыӀуи кӀыунэм кӀэхьажьи, кӀалэр къэхъуфэ кӀэсыгъ. КӀалэр къызэхъу нэужым, тхьамафэ горэ тыригъашӀи:
— Сыхъужьыгъэ сэ! — ыӀуи къыкӀэкӀыжьыгъ.
Ежь ибыдзыщэ Ӏуигъэфагъэп. Быдзыщэ зиӀэхэр дыкӀэсыгъэти рагъэшъуагъ.
Орзэмэджь укӀыпӀэм къырещыжьыфэ, кӀалэ иӀэми ышӀагъэп.
ЕтӀуанэ быдзыщэ ыкъо рырагъэти Сэтэнае ыкъоджьэ Саусэрыкъо рагъэщтагъ. Ыбыдзыщэ римытыгъагъэемэ, лӀыджьэ енэсӀыжьыщтагъэу аӀо.
КъуэкӀыпӀэ къэӀуэтэгъуэхэр[edit]
Беслъэней къэӀуэтэгъуэ[edit]
Зэхошъхьэху нарт шӀыпӀэ горэм къикӀхэри, нарт шу гуп мы ди хэку хуэдэ горэм къэкӀуахэт. Нарт Орзэмэджыр лӀы Ӏуш, лӀы пелыуану яцӀыхути, гусэкӀэ кӀыгъугъуху идежь къыдэхьахэт.
Нартхэм зэряхабзу, тхьэмахо ходиз гупыр лӀым къихьэкӀа: къилъытахэ, къигъэфӀахэ. ТӀанэ, унафу якӀэмкӀэ Орзэмэдж къаупшӀа:
— Сэтэне-гуащэ тчэну, тхьыну дыкъуэкӀуа — къыджыраӀэри, гъусэкӀэ зэрэкӀэгугъхэри къылъагъэӀэса.
Езы гупыр гъогум щыгъуазу щыттэкъым абы шъхьэкӀэ джыр ягъусэм яджэгъуа. Ао, тӀани-ару гугъапӀэ хуашъу щыт пэтми я дзыхь кӀэгъужьа пшъашъэм игу щырихькӀэ — ятрихыжьын щычынэху щыта.
Гупыр зэхэпсалъэри, кӀуакӀэу-къэкӀуэжьыкӀэуи яӀэнум еусахэ. Зэгъэхьазырри гъогу техьахэ.
Зы махо гъогу нэхъ къахомынэжьыху, езыхэр зэрызурэ гъэуӀущыджахэм тету зекӀону яубла: Орзэмэджыр зытес шым ФэехъукӀэм (икӀэ зыци темыту, джафэт) ипэм мыпырхъыным шъхьэкӀэ джари быду папхыкӀа, езыхэм яшыпэхэр папхыкӀэ нэпцӀу яшъа.
Илъао я гъогупэ ирагъэхъурэ, ФэехъукӀэ жьыи-псыи къичэ имэлъэкӀыну къошъо щолъыркӀэ быдэ дыду папхыкӀати — зэгоуда!
Орзэмэджу плъагъур, игу хэкӀ иш кӀэлъырысурэ, нарт гупыр пшъашъэм де нэса, хъункӀэкӀэри ирагъэжьа.
Орзэмэджым иш хьадэ къызэкӀоцӀыпхэри, иплӀэӀу къырилъхьэри гупым кӀэлъыкӀожьа.
ЛъэгапӀэм Сэтэнер тести, къидыгъу ипшъэм къыдигъэтӀысхьэри, Орзэмэджыр къежьэри яде къэкӀожьа.
Орзэмэджым де къекӀолӀэжьа шу гупыр тхьамахо горэм иджыри дэсыжьа.
— Сэ сиш иуасэ Нарт хэкум илъкъым, ар зфӀэкӀода Сэтэнер илъэситхукӀэ сиде щырыреӀа. ПӀалъэм фкъекӀолӀэжьмэ — ар фгъотыжьыну — гупым къаджыриӀэри, нартхэр езыхэр къыздикӀа лъэныкъом игъэкӀожьахэ.
Илъэситхум икӀоцӀ Сэтэне-гуащэр Орзэмэджым игъэфыза. ПӀалъэм джы нарт гупыр къекӀолӀэжьати, Орзымэджым ипсалъэ шъа къигъотыжьа.
Сэтэнер Орзэмэджым гъум хохъуао, нарт гупым езыхэм ялъэныкъо къачэжьа.
Сэтэнем мазэ зэулкӀэ кӀалэ къыхохъуа, кӀалэм «Сосрыкъо» къыхуауса.
Къэбэрдей къэӀуэтэгъуэ[edit]
Сэтэней-гуащэ жьыщӀу псыхъуэм дэст. Нартхэм я жэмыхъуэ Сос зыхуаӀэм жэм игъэхъуу псым адрыщӀкӀэ къыӀутт. Сэтэнейр цӀыхубз дахэт. Жэмыхъуэр абы къыщыӀуплъэм, къехъуэпсащэри инэпсыр хуэубыдыжаӀым, ар Сэтэней бгъурылъ мывэм тыригъэхуащ.
Сэтэней мывэр къищтэри хъыдан хуабэм кӀуэцӀишыхьащ, унэм къыздихьри, ар жьэгугъуанэм ирилъхьащ. Жэмыхъуэм инэпсыр хъыдан хуабэм здыкӀуэцӀылъым хэхъуурэ ин хъуащ. Абы къыщыхъуа щӀалэм «Сосрыкъуэ» фӀащӀащ. Сосрыкъуэ и Ӏэпкъ-лъэпкъыр жыр хъуащ. Жыр гуэщӀащэти Лъэпщ и кӀыщым яхьри блэ япсыхьэжьащ. Абы щыгъуэ тӀэкӀу нэхъ щабэ хъуащ. Апхуэдэурэ щапсыхьым щыгъуэ и лъэгуанжитӀым деж ӀэдэмкӀэ жьэдалъхьэти ахэр цӀыху Ӏэпкъ-лъэпкъым ещхь хъуащ.